Datasets:

ArabovMK
/

arabovs-books-corpus

Dataset card Data Studio Files Files and versions

Split (2)

train · 5 rows

title stringclasses 5 values	author stringclasses 1 value	language stringclasses 1 value	content stringclasses 5 values
С++. Барноманависии ба объектҳо нигаронидашуда	Арабов Муллошараф Курбонович	tajik	Пешгуфтор Ҳамқадам бо асру бо даврон мебояд будан, Бо хабар аз илму аз ирфон мебояд шудан. Ҳеҷ роҳе нест, ки бепоён бошад дар ҷаҳон, Бо ирода бо ҳавас бо ҷон мебояд шудан. (Муллошараф Арабов) Барномасозӣ низ ҳунар буда, барои бартараф намудани баъзе мушкилоти ҷомеа бо истифода аз ягон забони барноманависӣ барнома навишта мешавад. Ҳангоме ки шахс барнома менависад, метавонад ба компютер ҳамчун раис (роҳбар) муомила кунад. Барои навиштани барнома забонҳои барноманависии зиёде мавҷуданд, ки аз байни онҳо якчанд забон маъмулу машҳур ва пурқудрат буда, мавриди писанди барноманависон ва омӯзандагон қарор дорад. Забони С++ аз зумраи чунин забонҳост. Забонҳои барноманависӣ бо гузашти замон такмилу густариш меёбанд. Забони С++ низ дар айни ҳол дар ҳолати рушд ва густариш мебошад. Забони С++ дорои қудрати зиёд буда, метавонад ҳам дар муҳити Windows ва ҳам дар муҳити дигар системаҳои омилӣ кор кунад. Забони С++ ҳамаи имкониятҳои забони С-ро доро буда, илова бар ин, қудрати БОН-ро низ соҳиб аст. Баъзеҳо то кунун ҳарчанд аз забони С исти- фода баранд ҳам, вале забони С++ дар айни ҳол густариш меёбад. Пас аз соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон чи дар мактабҳои миёна ва чи дар коллеҷу донишгоҳҳо омӯзиши компютер ва барноманависӣ ба роҳ монда шудааст, вале мутаассифона то кунун дар Тоҷикистон адабиёти фаро- гири ин соҳа бо забони давлатӣ вуҷуд надорад. Бинобар ин муаллифон кӯшиш ба харҷ додем, ки бо забони модарӣ барои хонандагон чунин дастуреро пеш- каш намоем. Ин китоб тарзе таълиф шудааст,ки дар он сохторҳои додаҳо, БОН, им- кониятҳои графикӣ ва коркарди ҳолатҳои истисноӣ ба таври комил маврии баҳс қарор дода шудаанд. Бинобар ин, барои хонандагон зарур аст, ки ибтидо асосҳои барноманависиро азбар кунанд. Барои асосҳои забони С++-ро аз худ кардан метавон аз китоби қаблан навиштаи муаллиф Арабов М.К. истифода намоянд. Пас аз омӯхтани асосҳои барномасозӣ хонандагон метавонанд, ба таври сода барноманависии ба объектҳо нигаронидашуда(БОН)-ро пурра омӯзанд. Барои ин зарур аст, ки ҳар мавзӯъро бодиққат хонда, барномаҳои Арабов М.Қ. Асосҳои барноманависӣ дар C++. -Душанбе. РТСУ,. - с. овардашударо таҳлил кунанд. Дар поёни ҳар боб барои мустаҳкамкунӣ са- волҳо ва дар охир мисолҳои мувофиқ барои намуна ва барои кори му- стақилона дода шудааст. Мақсади овардани ин мисолҳо аз он иборат аст, ки хонанда дониши омӯхтаашро санҷида, маҳорати барноманависиашро сайқал диҳад. Китоби мазкур бобро дар бар гирифта, ҳамчун воситаи муҳиме барои худомӯзии БОН дар C++ ба ҳисоб меравад. Аз ин китоб хонандагон метавонанд, дар як муддати кӯтоҳ асосҳои БОН-ро ба таври комил омӯхта, заминае барои омӯзиши забонҳои C# ва Java пайдо намоянд, зеро забонҳои C# ва Java пурра забони БОН мебошанд. Бояд қайд кард, ки ин китоб на танҳо ҳамчун воситаи худомӯзӣ, балки воситаи методиву таълимӣ низ мебошад. Ҳамаи барномаҳои он дар компютер иҷро ва тест карда шудаанд. Инак, дастур пешкаши хонандагон мегардад, ки он нахустин таълифоти муаллифон буда, аз нуқсону ғалатҳо орӣ нест. Аз ин рӯ, муаллифон аз ҳамаи хонандагон эҳтиромона хоҳиш менамояд, ки ҳама гуна фикру мулоҳизоту дархости хешро оид ба ин дастур ба нишонии электронии [email protected] ирсол намоянд. Мо умедворем, ки фикру дархости беғаразонаи Шумо барои беҳтар шудани сифати китоб дар оянда кумак хоҳанд кард. Муаллифон ба шахсоне, ки фикру мулоҳизаҳои худро оид ба мазмуни китоб беғаразона ба онҳо мерасонанд, қаблан миннатдории худро баён месозанд. Муаллифон ба муқарризон Гулов А.М.,________, муҳаррир Саидолимов К. ва шахсоне, ки дар рафти навиштани китоб маслиҳатҳои муфид дода, таваҷҷуҳ зоҳир намуданд, изҳори сипос менамоянд. Мундариҷа Пешгуфтор............................................................................................................ БОБИ. СОХТОРҲО (STRUCTURES)............................................................... Муқаддима............................................................................................................ Муаррификунии навъи сохтор............................................................................ Дастрасӣ ба майдонҳои сохтор......................................................................... Ба ҳамдигар бахшидани сохторҳо.................................................................... Дохил ва хориҷ намудани тағйирёбандаҳои сохтор....................................... Ба аъзои сохтор бахшидани қимати аввала..................................................... Методҳо. Муаррифӣ намудани методҳо.......................................................... Конструктор. Истифодаи конструктор............................................................ Массивҳо аз навъи сохтор................................................................................. Таҳлилияксохтор................................................................................................ Ишорагар ба сохтор (pointer to struct).............................................................. Равон кардани аъзоҳои сохтор ба функсия..................................................... Ишорагари сохторро баргардонидани функсия.............................................. Ба сифати аргументи функсия равон кардани сохтор.................................... Навъи додаҳое, ки ба воситаи корбар муаррифи мегарданд (user-defined data types).................................................................................................................... Сохтори додаҳо ва ишорагарҳо........................................................................ Ишорагарҳо ба сифати элементи сохтор......................................................... Иттиҳодҳо (Unions)............................................................................................ Додаҳои навъишуморишӣ................................................................................. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ......................................................................... Мисолҳои барои кори мустақилона................................................................. БАРНОМАНАВИСИИ БА ОБЪЕКТҲО НИГАРОНИДАШУДА........................ БОБИ. КЛАССҲО, ОБЪЕКТҲО ВА МЕТОДҲО........................................... Муқаддима.......................................................................................................... Муаррификунии class-ҳо................................................................................... Методҳо............................................................................................................... Пешнамунасозии методҳо................................................................................. Қимати аввала бахшидан ба майдонҳои класс тавассути методҳо............... Калимаи калидӣ ё ишорагари this..................................................................... Конструктор ва деструктор............................................................................... Сохтан ва истифода намудани конструктор................................................ Конструктори параметрдор............................................................................ Конструктори дорои як аргумент.................................................................. Классҳои локалӣ................................................................................................. Функсияҳои дохилихаттӣ (inline functions)..................................................... Истифодаи функсияҳои дохилихаттӣ дар класс............................................. Функсияҳои бо миқдори параметрҳои тағйирёбанда..................................... Сарборӣ намудани конструкторҳо................................................................... Истифодаи деструктор....................................................................................... Аъзоҳои кушода ва пушидаи class................................................................... Аъзоҳои статикии класс.................................................................................... Функсияҳои виртуалӣ........................................................................................ Сарборигузории методҳо................................................................................... Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ......................................................................... БОБИ. КОР БО ОБЪЕКТҲО............................................................................. Равон кардани объектҳо ба функсия ба сифати аргумент............................. Қимат объект баргардонидани метод.............................................................. Истинодҳо (reference)......................................................................................... Равон кардани параметрҳо бо ёрии истинод................................................ Хосиятҳои истинодҳо..................................................................................... Истиноди новобаста........................................................................................ Ишорагар ба объектҳо....................................................................................... Ишорагар ба аъзоҳои class................................................................................ Истифодаи истинод барои объектҳо................................................................ Объектҳо аз навъи массив................................................................................. Ба таври динамики ишғол кардани хотира барои объектҳо.......................... Функсия ва классҳои дӯст................................................................................. Функсияҳои виртуалӣ...................................................................................... Хосияти Варосат............................................................................................... Мафҳуми умумии варосат ва корбурди он................................................. Варосати мураккаб........................................................................................ Шаблонҳо барои варосат.............................................................................. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ....................................................................... БОБИ. САРБОРӢ НАМУДАНИ ОПЕРАТОРҲО......................................... Муқаддима........................................................................................................ Сарборӣ кардани операторҳо бо истифода аз функсия-аъзоҳо................... Сарборӣ кардани операторҳои ягона (унарӣ) бо ёрии функсия-аъзоҳо.... Сарбори гузоштани операторҳои мантиқӣ ва муносибат............................ Сарборӣ намудани оператори дугонаи «-».................................................... Сарборӣ намудани оператори зернависи массив «[]».................................. Сарборӣ кардани оператори «()».................................................................... Сарборӣ намудани операторҳо бо истифода аз функсияҳое, ки аъзои Class намебошанд....................................................................................................... Сарборӣ намудани операторҳои «<<»ва«>>»............................................... Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ....................................................................... БОБИ. ИСЛОҲИ ХАТОГИҲО ВА КОРКАРДИ ҲОЛАТҲОИ ИСТИСНОӢ............................................................................................................................... Муқаддима........................................................................................................ Ҳассосият ба регистр....................................................................................... Сарфи назар кардани нуқта вергул дар охири сатрҳо.................................. Навиштани Main ба ҷои main дар функсияи асосӣ....................................... Сарфи назар кардани ишорагар ба номи библиотека................................... Сарфи назар кардани қавс дар дастури if...................................................... Истифодаи оператори бахшиш дар ҷойи оператори муқоисакунӣ............ Сарфи назар кардани қавсҳои системавӣ...................................................... Сарфи назар кардани навъ барои функсия.................................................... Нодуруст қимат баргардонидани функсия.................................................... Дар функсияҳои навъи холӣ истифода намудани дастури return............... Сарфи назар кардани оператори return дар функсияҳое, ки қимат бармегардонанд................................................................................................ Хатогӣ ҳангоми сарборӣ ниҳодан ба функсияҳо.......................................... Хатогӣ дар пайваст кардани китобхонаи математикӣ................................. Хатогиҳои ҳангоми иҷроиш ва мантиқӣ........................................................ Сарфи назар кардани қимати аввала бахшидан ба тағйирёбандаҳо........... Сарфи назар кардани оператори break дар сохтори switch.......................... Тақсим ба нол................................................................................................... Аз реша баровардани адади манфӣ................................................................ Ислоҳи хатогиҳо............................................................................................... Блоки try............................................................................................................ Блоки catch........................................................................................................ Оператори throw............................................................................................... Намунаи ҳалли мисолҳо.................................................................................. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ....................................................................... Мисолҳо барои мустаҳкамкунӣ:........................................................................ Классҳо, объектҳо. Конструктор ва деструктор........................................... Хосияти меросӣ................................................................................................ Функсияҳои виртуалӣ. Классҳои абстрактӣ.................................................. Сарборигузории амалҳо................................................................................... Коркарди ҳолатҳои истисноӣ.......................................................................... Аъзоҳои доимӣ ва статикии классҳо.............................................................. Китобхонаи стандартии қолабҳо - STL......................................................... БОБИ. ИМКОНИЯТҲОИ ГРАФИКИИ С++................................................. Муқаддима........................................................................................................ Функсияҳои графикӣ дар муҳити Dev C++................................................... Баромадан аз ҳолати графикӣ......................................................................... Истифодаи рангҳо дар график........................................................................ Функсияи initwindow(int width, int height, const char title=”Windows BGI”)............................................................................................................................ Функсияи arc(int x, int y, int start, int end, int radius)..................................... Функсияи bar(int left, int top, int right, int bottom)......................................... Функсияи bard(int left, int top, int right, int bottom, int depth, int topflag)... Функсияи circle (int x, int y, int radius)........................................................... Функсияи ellipse(int x, int y, int start, int end, int xradius, int yradius)........... Функсияҳои line(int startx, int starty, int endx, int endy), lineto(int x, int y) ва linerel(int dx, int dy).......................................................................................... Функсияи rectangle (int left, int top, int right, int bottom)............................... Функсияи void fillellipse( int x, int y, int xradius, int yradius)........................ Функсияи pieslice(int x, int y, int start, int end, int radius)............................. Функсияи sector(int x, int y, int start, int end, int xradius, int yradius ).......... Функсияи drawpoly(int numpoints, int points)............................................... Функсияи fillpoly (int num points, int points)................................................ Функсияи putpixel (int x, int y, int color)......................................................... Функсияи getpixel(int x, int y)......................................................................... Функсияи getimage(int left, int top, int right, int bottom, void buf)............. Функсияи putimage(int x, int y, void buf, int op)........................................... Функсияи imagesize(int left, int top, int right, int bottom).............................. Функсияи floodfill (int x, int y, int border)....................................................... Функсияҳои getmaxx(void) ва getmaxy(void)................................................. Функсияҳои getx() ва gety()............................................................................. Функсияҳои gotoxy(int x, int y) ва moveto(int x, int y)................................. Функсияҳои outtext(char str) ва outtextxy(int x, int y, char str).................. Функсияи settextstyle(int font, int direction, int charsize)............................... Функсияи setcolor (int color)............................................................................ Функсияи setttextjustifi (int horiz, int vert)...................................................... Функсияи setfillstyle(int pattern, int color ).................................................... Функсияи setlinestyle (int style, unsigned pattern, int width).......................... Функсияи delay (unsigned del)......................................................................... Функсияҳоикорбосаҳифаитасвир................................................................... Функсияи textcolor()...................................................................................... Функсияи textbackground()........................................................................... Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ:...................................................................... Масъалаҳо барои кори мустақилона.............................................................. Манбаъҳои истифодашуда...................... Ошибка! Закладка не определена. БОБИ. СОХТОРҲО (STRUCTURES) Муқаддима Массивҳо ба сохторҳое сарукор гирифтем, ки онҳо аз маҷмӯи элементҳои якҷинса ва дорои сифати якхела таркиб ёфтаанд. Масалан, дастури int a[] муаррифгари як маҷмӯи элементҳои бутун мебошад, ки дар он метавон адади бутунро захира кард. Ба ҳамин монанд массивҳои навъҳои дигар муаррифӣ карда мешаванд. Акнун фарз мекунем, маҷмӯи додаҳои гуногуннавъе дода шуда бошанд. Барои ин навъ маҷмӯи додаҳо аз массивҳо истифода бурда намешавад, зеро ки массивҳо барои элементҳои аз ҷиҳати навъ якхела пешбинӣ шудаанд ва дар онҳо элементҳои якнавъ нигоҳ дошта мешаванд. Масалан, мехоҳем иттилооти як нафар коргарро, ки иборат аз насаб, ном, синну сол ва маош мебошанд, дар зери як ном муаррифӣ кунем. Барои ин аз сохтмони додаҳое, ки сохтор ном доранд, истифода бурда мешавад. Сохторҳо маҷмӯи додаҳое мебошанд, ки ба онҳо дар зери як ном муроҷиат карда мешавад. Сохторҳо имконият медиҳанд, ки бо роҳи сода додаҳои гуногунавъ дар зери як ном гирд оварда шаванд. Ин навъ маҷмӯи додаҳо дар забонҳои Паскал, Cobol ва PL/I record номида мешаванд. Ба ибораи дигар, сохторҳо навъи наве мебошанд, ки тавассути корбар муаррифӣ карда мешаванд. Додаҳои ин навъ як тағйирёбанда нубуда, балки метавонанд гурӯҳи тағйирёбандаҳо бошанд. Пас аз пайдоиши БОН аз сохторҳо ҳарчанд, ки камтар истифода бурда мешавад, вале ба ин нигоҳ накарда, онҳо дар баъзе корбурдҳо корбасти васеъ доранд. Омӯхтани сохторҳо заминаи омӯхтани БОН-ро фароҳам меоранд. Муаррификунии навъи сохтор Барои истифода аз сохтмони додаҳои сохтор аввал навъи сохтор эҷод карда шуда, сипас, тағйирёбандаҳои лозимӣ аз ин навъ муаррифӣ карда мешаванд. Тарзи умумии муаррификунии як сохтор шакли зеринро дорад: struct struct_name{ Var; Var; ⋯ Var n }; Дар ин ҷо struct-калимаи калидӣ буда, struct_name номи сохтор, var, var,..., varn аъзо ё тағйирёбандаҳои сохтор мебошанд, ки онҳоро майдон (field) низ меноманд. Дар дохили сохтор барои ҳар як майдон навъи он низ нишон дода мешавад. Барои номгузории сохторҳо, аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Ҳамаи майдонҳои сохтор дар дохили қавси бонизом навишта шуда, рамзи «;» интиҳо ё баохиррасии сохторро муайян мекунад. Бояд қайд кард, ки сохтор пеш аз функсияи асосӣ муаррифӣ карда мешавад.Пас аз он ки сохтор муаррифӣ шуд, тағйирёбандаҳои лозимиро метавон аз навъи он муаррифӣ кард. Азои сохтор метавонанд, тағйирёбандаҳои маъмулӣ, ишорагарҳо, массивҳо ва ҳатто сохторҳои дигар бошанд. Ба ғайр аз ин, номи аъзоҳои сохтор низ метавонанд, тағйирёбандаҳое бошанд, ки дар ҷойи дигар муаррифӣ ва истифода шудаанд, вале маслиҳат он аст, ки аз ин кор даст кашем. Сабабаш дар он аст, ки бо ин амал метавон гоҳе ба хатогӣ рӯ ба рӯ шуд. Бигзор додаҳои як донишҷӯ ба сурати зерин пешниҳод шуда бошанд: № Насаб Ном Синну сол Маош Алиев Валӣ, Аз ин ҷо сохтори донишҷӯ ба сурати зерин муаррифӣ карда мешавад: struct Student { int no; string Fname; string Lname; int age; float balance; }; Пас аз он ки сохтор бо номи Student муаррифӣ шуд, зарурати муаррифиии тағйирёбандаҳои навъи сохтор пеш меояд, ки онҳо ба сурати зерин муаррифӣ карда мешаванд: Student S,S,S,…Sn; Дарин ҷо ба сифатинавъбароитағйирёбандаҳои S, S, S,… Sn номи сохтор истифода шудааст. Тағйирёбандаҳои сохтор низ тавассути вергул аз ҳамдигар ҷудо карда мешаванд. Илова бар ин, тағйирёбандаҳои навъи сохторро метавон ҳангоми муаррифии сохтор дарҳол ошно кард. Амали мазкур ба шакли зерин иҷро карда мешавад: struct Student { int no; string Fname; string Lname; int age; float balance; } S,S,S,…Sn; Ба ҳамин монанд, аз навъи сохтор метавон ба миқдори лозимии тағйирёбанда муаррифӣ кард. Илова бар ин, як сохтор метавонад дар дохили функсияи асосӣ муаррифӣ гардад. Ин навъ сохторҳоро сохторҳои локалӣ меноманд. Дастрасӣ ба майдонҳои сохтор Пас аз оне, ки тағйирёбандаҳо аз навъи сохтор муаррифӣ шуданд, зарурати дастрасӣ ба онҳо пеш меояд, ба монанди қимат бахшидан ба майдонҳо, дохил ва хориҷ намудани қимати майдонҳо ва ғайра. Тавассути тағйирёбандаи навъи сохтор ва оператори нуқта (dot) ба майдонҳои сохтор дастрас шудан мумкин аст. Наҳви дастрасшавӣ ба майдонҳои сохтор шакли зеринро дорад. Тағйирёбандаи_навъи_сохтор, майдони_сохтор; Ба ин тартиб барои дастрас шудан ба майдонҳои сохтори Student тавасссути тағйирёбандаи S, ки қаблан муаррифӣ шуда буд, ба сурати зерин амал карда мешавад: S.no; S.Fname; S.Lname; S.age; S.balance; Ба ҳамин монанд низ метавон ба майдонҳои сохтори Student қимат бахшид: S.no=; S.Fname="Aliev"; S.Lname="Vali"; S.age=; S.balance=.; Ба ҳамдигар бахшидани сохторҳо Монанди тағйирёбандаҳои муқаррарӣ як тағйирёбандаи сохторро метавон ба тағйирёбандаи дигаре аз ҳамин навъи сохтор бахшид. Масалан, фарз мекунем, ки тағйирёбандаҳои S ва S аз навъи сохтори Student мебошанд. Аз ин ҷо навишти дастурҳои зерин қобили қабул мебошад: S.no=; S.Fname="Aliev"; S.Lname="Vali"; S.age=; S.balance=.; …… S=S; Пас аз ин майдонҳои тағйирёбандаи S низ дорои қимати ба майдонҳои S монанд мешавад. Дохил ва хориҷ намудани тағйирёбандаҳои сохтор Пас аз муаррификунии тағйирёбандаҳои навъи сохтор зарурати дохил ва хориҷ намудани онҳо пеш меояд. Имконияти яку якбора дохил ва хориҷ намудани тағйирёбандаҳои сохтор вуҷуд надорад. Аз ин ҷо ҳар як майдони сохтор алоҳида-алоҳида дохил ва хориҷ карда мешаванд. Мисол. Барномае нависед, ки маълумоти n нафар донишҷӯро, ки дар сохтори Student муаррифӣ шудаанд, аз вуруди хонда, донишҷӯеро, ки аз ҳама balance-и зиёдтар дорад, хориҷ кунад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; struct Student { int no; char Fname; char Lname; int age; float balance; }; int main(){ Student S,max; int i, n; cin>>n; max.balance=-; for (i=; i<=n; i++) { S.no=i; cout<<"Enter Fname:"; cin>>S.Fname; cout<<"Enter Lname:"; cin>>S.Lname; cout<<"Enter age:"; cin>>S.age; cout<<"Enter balance:"; cin>>S.balance; if (S.balance>max.balance){ max=S; } } cout<<max.no<<"\t"<<max.Fname<<"\t"<<max.Lname<<"\t"<< max.age<<" \t "<<max.balance; return; } Дар ин ҷо ду тағйирёбанда бо номи S ва max аз навъи Student муаррифӣ карда шудааст, сипас, ба майдони balance-и max қимати - бахшида шудааст. Пас аз ин, дар дохили ҳалқаи такрорӣ маълумоти n нафар донишҷӯ аз клавиатура дохил карда мешаванд. Пас аз ҳар дохилкунӣ қимати balance-и S ба қимати balance-и max муқоиса карда мешавад. Агар қимати balance-и S аз қимати balance-и max калон бошад, ҳамаи майдонҳои S ба max бахшида мешаванд. Баъди ба охиррасии давр ҳамаи маълумоти донишҷӯи мавриди назар хориҷ карда мешаванд. Ба аъзои сохтор бахшидани қимати аввала Ҳангоми муаррификунии сохтор якбора наметавон ба ягон аъзои он қимати аввала бахшид. Барои ба майдонҳои сохтор бахшидани қимати аввала тағйирёбандае аз навъи сохтор муаррифӣ карда мешавад ва сипас тавассути он ба тағйирёбандаҳои сохтор қимати аввала бахшида мешавад. Қимати ибтидоӣ бояд ба тартиби ҷойгиршавии аъзоҳои сохтор дар дохили қавси системавӣ навишта шавад. Ба барномаи зерин диққат диҳед: #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ double x; struct rec { int a; float b; double c; }; static struct rec d={,.,.}; x=d.a+d.b+d.c; cout<<"x="<<x; return; } Дар ин ҷо d як тағйирёбандаи доимии навъи сохтор мебошад, ки бо ёрии он ба тағйирёбандаҳои сохтор қимати авввала бахшида мешавад, яъне ба аъзои якум ба аъзои дуюм, ва ба аъзои охирон,. Агар дар дохили функсияе, ки дар он сохтор муаррифӣ шудааст, ба аъзоҳои сохтор қимати аввала бахшем, навиштани калимаи калидии struct лозим намебошад. Аз ин ҷо метавонем бо таври зерин ба аъзои сохтор қимати аввала бахшем: static rec d={,.,.}; ва ҳатто метавонем калимаи static-ро низ истифода набарем, яъне recd={,.,.} нависем. Методҳо. Муаррифӣ намудани методҳо Метод ин функсияе мебошад, ки дар дохили сохтор муаррифӣ гардида, метавонад амали муносиберо анҷом диҳад. Тамоми сигнатурҳои метод айнан ба функсия монанд буда, фарқияташ дар он аст, ки метод тавассути тағйирёбандаҳои навъи сохтор даъват карда мешавад. Барои даъвати функсия бошад, амали алоҳидае вуҷуд надорад, яъне метод қисми сохтор буда, барои даъвати он бояд объект сохта шавад. Аз ин рӯ, методҳоро инчунин функсия - аъзо низ меноманд.. Натиҷаи ба даст омадаи метод аз намуди даъвати он вобастагӣ дорад. Наҳви умумии муаррифсозии метод шакли зеринро дорад: Тип номи_метод(рӯйхати аргументҳо ) { Тани метод } Барои пурратар шинос шудан ба ин матлаб мисолеро дида мебароем. Мисол. Сохторе дорои ду майдони ададӣ дода шудааст. Барномае нависед, ки маҷмӯи майдонҳои онро ҳисоб кунад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; struct Simple { float a; float b; float sum(){ return a+b; } }; int main() { Simple s; s.a=.; s.b=.; cout<<s.sum(); return; } Дар ин ҷо бо номи Sum() методе муаррифӣ шудааст, ки суммаи майдонҳои сохторро бармегардонад. Дар функсияи асосӣ, дар дастгоҳи вурудӣ тавассути тағйирёбандаи s методи мазкур даъват карда шудааст. Ба ҳамин монанд, метавон методҳои дигарро низ муаррифӣ кард. Конструктор. Истифодаи конструктор Конструктор монанди як функсия буда, барои ба тағйирёбандаҳои сохтор бахшидани қимати аввала хизмат мекунад. Конструктор дорои хосиятҳои зерин мебошад: намешавад. Конструктор метавонад дорои аргумент бошад. Вазифаи асосии коструктор ҳангоми муаррифӣ намудани тағйирёбандаи навъи сохтор ба майдонҳои он қимати аввала мебахшад. Барои ба ин матлаб хубтар шинос шудан ба мисоли зерин диққат диҳед: #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; struct Student { int no; string Fname; string Lname; int age; float balance; //Конструктор Student(){ no=; Fname="Aliev"; Lname="Vali"; age=; balance=.; } }; int main() { Student S; cout<<S.no<<"\t"<<S.Fname<<"\t"<<S.Lname<<"\t"<<S.age< <" \t "<<S.balance; return; } Тавре аён аст, дар ин мисол конструкторе, ки номи он бо сохтор якхела аст, муаррифӣ гардидааст. Ин конструктор ҳамчун қимати ибтидоӣ ба майдонҳои класс қимати ибтидоӣ мебахшад. Сипас, дар методи асосӣ тағйирёбандаи S аз навъи Student муаррифӣ гардида, тавассути он майдонҳои сохтор хориҷ карда шудаанд. Илова бар ин, конструктор метавонад дорои аргумент бошад. Дар ин сурат, пас аз тағйирёбандаҳои навъи сохтор дар дохили қавси оддӣ қимати майдонҳо навишта мешаванд. Ба мисоли зерин диққат диҳед. #include <iostream> using namespace std; struct Student { int no; string Fname; string Lname; int age; float balance; Student(int n,string s, string s, int a, float b) { no=n; Fname=s; Lname=s; age=a; balance=b; } }; int main(){ Student S(, "Aliev", "Vali",,.); cout<<S.no<<"\t"<<S.Fname<<"\t"<<S.Lname<<"\t"<<S.age< <"\t " <<S.balance; return; } Массивҳо аз навъи сохтор Масивҳоро метавон аз навъи сохтор низ муаррифӣ кард. Барои ин аввал сохтор ва баъд аз навъи он массив муаррифӣ карда мешавад. Элементҳои чунин массив ҳамон аъзоҳои сохтор мебошанд. Мисоли. Барномае нависед, ки рақами тартибӣ, ному насаб, синну сол ва маоши нафар коргарро барорад. Барои ин аз сохторҳо истифода баред, яъне рақами тартибӣ, фамилия, ном, синну сол ва маъош аъзоҳои сохтор бошанд. #include <iostream> using namespace std; int main() { struct rec { char firstName[]; char name[]; int Ss; float maosh; }; static struct rec d[]={ {"Saidov","Said",,.}, {"Dodarov","Habib",,.}, {"Saidov","Salim",,.}, {"Younusov","Yousuf",,.}, {"Aminov","Amina",,.}, }; cout<<"Rt "<<"first- Name\t"<<"\tname\t"<<"Age\t"<<"maosh\n"; for (int i=;i<;i++) cout<<i+<<" "<<d[i].first- Name<<"\t"<<d[i].name<<"\t"<< d[i].Ss<<"\t"<<d[i].maosh<<endl; return; } Дар ин ҷо сохторе бо номи rec муаррифӣ шудааст, ки аъзоҳои он тағйирёбандаҳои Rt, firstName, name, Ss ва maosh мебошанд, яъне struct rec{ char firstName[]; char name[]; int Ss; float maosh; }; Баъд аз ин, массиве бо номи d, ки андозаи он пешакӣ муайян нест, аз навъи сохтор муаррифӣ шуда, ба сифати қимати аввала ба элементҳои он қимати аъзоҳоҳои сохтор бахшида шудаанд, яъне static struct rec d[]={ {"Saidov","Said",,.}, {"Dodarov","Habib",,.}, {"Saidov","Salim",,.}, {"Younusov","Yousuf",,.}, {"Aminova","Amina",,.}, }; Дар ин мисол индекси калонтари массив баробари мебошад, чунки массив дорои чор сатр аст ва аз то рақамгузорӣ карда мешавад. Агар пешакӣ қимати сатрҳо муайян бошанд, метавонем дар вақти муаррификунӣ андозаи массивро нависем, яъне d[]. Дар қисмати баъдӣ бо ёрии оператори хориҷкунӣ элементҳои массив, ки аз навъи сохтор буданд, хориҷ карда шудаанд. for (int i=;i<;i++) cout<<i+<<"\t"<<d[i].firstName<<"\t"<<d[i].name<<"\t"<< d[i].Ss<<"\t"<<d[i].maosh<<endl; Натиҷаи барнома шакли зайлро соҳиб мешавад. Rt firstName name Age maosh Saidov Said Dodarov Habib. Saidov Salim. Younusov Yousuf. Таҳлилияксохтор Ҳар як аъзои сохтор додаест мустақил ва метавон бо ҳар як аъзо амали алоҳидаеро анҷом дод. Барои дастрасшавӣ ба аъзоҳои сохтор аз оператори (dot) истифода бурда мешавад. Масалан, бигзор сохтори зерин муаррифӣ шуда бошад: struct Time { int soat; int mi- nute; int second; }; Пас аз ин, бигзор тағйирёбандаи t-ро аз навъи сохтор муаррифӣ кунем. он гоҳ аз оператори зерин истифода мебарем. Time t; Барои қимате аъзоҳои сохторро аз клавиатура ворид кардан аз оператори dot(.) ба сурати зерин истифода бурда мешавад. cin>>t.soat; cin>>t.minute; cin>>t.secont Тавре ки қайд кардем, ҳар як аъзои сохтор мустақил буда, аз дигар аъзоҳо вобастагӣ надорад ва мо метавонем, болои ҳар кадом аъзо амали ҷудогонаеро анҷом диҳем. Мисол. Cохтор дода шудааст, барои ҳар кадом аъзои он амали муайянеро анҷом диҳед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ struct pard { int a; float f; double d; }; pard P; cout<<"a=";cin>>P.a; cout<<"f=";cin>>P.f; cout<<"d=";cin>>P.d; P.a++; P.f+=; P.d--; cout<<"a="<<P.a<<"\tf= "<<P.f <<"\t d= "<<P.d; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин мисол барои ҳар як аъзои сохтор амали муайяне иҷро шудааст, яъне барои аъзои бутуни сохтор амали инкремент, барои аъзои ҳақиқии сохтор амали ҷамъи ҳунарӣ ва барои аъзои ҳақиқии калони сохтор бошад, амали декримент иҷро карда шуда, сипас, бо ёрии оператори хориҷкунӣ қиматҳои аъзоҳо хориҷ карда шудаанд. Сохторҳои дохилиҳам Ба ғайр аз ин, як майдони сохтор метавонад, ки худ сохтор бошад. Ин навъ сохторҳоро сохторҳои дохилиҳам мегӯянд. Дар ин ҳолат бояд аввал сохтори беруна ва баъд сохтори даруна муаррифӣ гардад. Мисол. Барномае нависед, ки ному насаб, рақами тартибӣ, рақами телефон ва суроғаи донишҷӯёнро аз рӯй алифбо мураттаб намуда, ҳамчун ҳисобот хориҷ кунад. Ба ғайр аз ин, дар барнома имконияти ҷустуҷӯи маълумот дар бораи як донишҷӯ аз рӯй рақами тартибии он мавҷуд бошад, яъне рақами тартибии як донишҷӯ аз оператори хориҷкунӣ дохил карда мешавад, агар донишҷӯ бо ин рақам мавҷуд бошад, тамоми маълумоти он хориҷ карда шаванд ва дар сурати акс пайғоми муносибе хориҷ гардад. Маълумоти як донишҷӯ ба сурати зерин дода мешаванд: Rt Ном(name) Телефон (tel) Суроға Фамилия Ном Насаб (adddres) (lastname) (firstname) (middLename) Тавре ки аз ин ҷадвал дида мешавад, додаҳои як донишҷӯ сохторест, ки дорои чор майдон rt, name, tel ва address. Илова бар ин ҷо боз майдони name сохторест, ки дорои ду узв аст. Барои ҳалли ин масъала аз сохторҳои дохилиҳам истифода мебарем. Агар номи сохтори аслиро donishJu гузорем, пас метавонем, ба ҳар як аъзои он ба сурати: donishJu.rt, donishJu.name, donishJu.tel ва donishJu.address муроҷиат кунем. Ба ҳамин монанд барои ба аъзоҳои сохтори name дастрас шудан аз оператори ДОТ ду маротиба истифода карда мешавад. Барои сохтори name номе ихтисос медиҳем. Масалан, name ва сипас, бо аъзоҳои он ба шакли зерин дастрас шудан мумкин аст. donishJu.name.lastname, donishJu.name.firstname donishJu.name.middle.name Ҳал. Коди барномаи мавриди назар ба сурати зерин аст. #include <iostream> using namespace std; int main() { struct rec { int st_no; struct name { char l_name[]; char f_name[]; char m_name[]; }name; char tel[]; char addr[]; }; int i,j,n,s_no; struct rec donishJu[],temp; cout<<"n=";cin>>n; for(i=;i<n;i++) { cout<<"st_no="; cin>>donishJu[i].st_no; cout<<"l_name="; cin>>don- ishJu[i].name.l_name; cout<<"f_name="; cin>>donishJu[i].name.f_name; cout<<"m_name="; cin>>don- ishJu[i].name.m_name; cout<<"tel="; cin>>donishJu[i].tel; cout<<"addr="; cin>>donishJu[i].addr; } cout<<"Murattab nishon dodani donishjuyon az rui raqam\n"; for (i=;i<n;i++) for (j=i+;j<n;j++) if(donishJu[i].st_no>donishJu[j].st_no) { temp=donishJu[i]; donishJu[i]=donishJu[j]; donishJu[j]=temp; } cout<<"st_no "<<" firstNameilya\t"<<" name\t" <<" LastName "<<" telphon\t" <<" Address\n"; for (i=;i<n;i++) { cout<<donishJu[i].st_no<<"\t"; cout<<donishJu[i].name.l_name<<" "; cout<<donishJu[i].name.f_name<<" "; cout<<donishJu[i].name.m_name<<" "; cout<<donishJu[i].tel<<" "; cout<<donishJu[i].addr <<" "; cout<<endl; } cout<<"\n raqami tartibii donishjuro baroi justuju vorid kuned"<<endl; cout<<"st_no="; cin>>s_no; for (i=;i<n;++i) if(s_no== donishJu[i].st_no) break; if (i<n) { cout<<"firstName="<<don- ishJu[i].name.l_name<<endl; cout<< "name="<<don- ishJu[i].name.f_name<<endl; cout<< "LastName="<<don- ishJu[i].name.m_name<<endl; cout<< "tel="<<donishJu[i].tel<<endl; cout<< "Address="<<donishJu[i].addr <<endl; } else cout<<"Bo in raqam donishju vujud nadorad!!"<<endl; return; } Ишорагар ба сохтор (pointer to struct) Дар забони С++ ишорагар ба сохтор монанди ишорагар ба дигар навъҳои стандартӣ мебошад.Монанди ишорагарҳои дигар барои муаррифӣ намудани ишорагар ба сохтор аз опереатори ситорача () истифода бурда мешавад. Оператори мазкур дар вақти муаррификунӣ пеш аз номи ишорагар навишта мешавад. Масалан, барои муаррифӣ намудани ишорагар барои класси Student, ки пештар муаррифӣ ва истифода шуда буд, дастури зерин кифоягӣ мекунад. struct Student addr_pointer; Ишорагар ба сохторҳо дар ду ҳолат истифода бурда мешавад: ) Барои ба сифати аргументи функсия равон кардани суроғаи сохтор. ) Кор бо додаҳои динамикӣ. Барои дастрас намудани суроғаи тағйирёбандаи сохтор аз оператори & истифода бурда мешавад, ба қитъаи барномаи зерин диққат диҳед. char firstName[]; char name[]; int Ss; float maosh; struct Student p; /* муаррифиишорагарбасохтор/ Барои суроғаи сохтори Student -ро ба тағйирёбандаи ишорагари p бахшидан аз дастури зерин истифода бурда мешавад: p = & firstName; Барои тавассути ишорагар дастрас шудан ба ягон аъзои сохтор бошад, аз оператори “->” истифода бурда мешавад, ки наҳви он шакли зеринро дорад: ишорагар->майдон. Барои пурратар ба ин матлаб шинос шудан барномаи зеринро дида мебароем. #include <iostream> using namespace std; struct adad{ int I; float f; char chr; }; int main() { adad a,b; adad x,y; x=&a; y=&b; x->I=; x->f =.; x->chr ='a'; (y).I =; (y).f =.; (y).chr='b'; cout<<"I="<<x->I <<endl; cout<<"f="<<x->f<<endl; cout<<"chr="<<x->chr<<endl<<endl; cout<<"I="<<(y).I <<endl; cout<<"f="<<(y).f <<endl; cout<<"chr="<<(y).chr<<endl; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо сохторе муаррифӣ гардидааст, ки дорои се аъзо мебошад, яъне struct adad{ int I; float f; char chr; }; Баъд аз ин, дар функсияи аслӣ ду тағйирёбандаи одӣ ва ду тағйирёбандаи ишорагар аз навъи сохтор муаррифӣ гардидаанд. Дар тағйирёбандаҳои ишоргар суроғаи он ду тағйирёбандаи оддӣ ҷой дода шуда, сипас бо ду тарз ба аъзоҳои сохтор қимате бахшида шудааст. x->I=; x->f =.; x->chr ='a'; Дар ин тарз оператори “->” истифода бурда шудааст. Баъд аз ин, бо ёрии оператори ишорагар ва оператори dot бори дигар ба аъзоҳои сохтор қимат бахшида шудааст. (y).I =; (y).f =.; (y).chr='b'; Баъд аз ин қиматҳои додашуда хориҷ карда шудаанд. cout<<"I="<<x->I <<endl; cout<<"f="<<x->f<<endl; cout<<"chr="<<x->chr<<endl<<endl; cout<<"I="<<(y).I <<endl; cout<<"f="<<(y).f <<endl; cout<<"chr="<<(y).chr<<endl; Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: i= f=. chr=a i= f=. chr=b Равон кардани аъзоҳои сохтор ба функсия Ҳар як майдони сохтор ё як сохторро ба таври комил метавон ба сифати параметр ба зербарномаҳо равон кард ва ё ҳамчун қимати интиҳои аз зербарнома ба функсияи асосӣ баргардонд. Равон кардани майдонҳои сохтор ба зербарнома ва баръакс монанди тағйирёбандаҳои маъмулӣ иҷро карда мешавад. Барои ин матлабро беҳтар фаҳмидан ва ба моҳияти он сарфаҳи рафтан мисолеро дида мебароем. struct SimpleStruct{ char x; int y; float z; char s[]; } mike; Пас аз муаррифӣ гардидани сохтор барои ба сифати аргументи зербарнома равон кардани аъзоҳо яке аз дастурҳои зерин истифода бурда мешавад: func(mike.x); / Қимати символии х равон карда мешавад / func(mike.y); / Қимати аъзои бутуни у равон карда мешавад / func(mike.z); / Қимати аъзои ҳақиқии z равон карда мешавад / func(mike.s); / Суроғаи аъзои сатрии s равон карда мешавад. / func(mike.s[]); /Қимати символи s[] равон карда мешавад. / Дар ҳар як аз ин ҳолатҳо ба функсия қимати элементи муайян равон карда мешавад.Баъзан лозим мегардад, ки суроғаи элементи муайяне равон карда шавад, барои иҷрои ин амал пеш аз номи аъзои сохтор оператори & навишта мешавад. Ба сифати мисол ба дастурҳои зерин диққат диҳед: func(&mike.x); / Суроғаи символии х равон карда мешавад / func(&mike.y); / Суроғаи аъзои бутуни у равон карда мешавад / func(&mike.z); / Суроғаи аъзои ҳақиқии z равон карда мешавад / func(mike.s); / Суроғаи аъзои сатрии s равон карда мешавад. / func(&mike.s[]); / суроғаи символи s[] равон карда мешавад. / Тавре ки дида мешавад, символи & пеш аз номи сохтор навишта мешавад, на пеш аз аъзоҳо. Ба ғайр аз ин, s худаш суроғаи сатрро муайян мекунад, аз ин ҷо пеш аз ин аъзо оператори & навишта намешавад. Мисоли дигар. Барномае нависед, ин бо истифода аз зербарнома суммаи ду адади комплексӣ ҳисоб карда шаванд. Қайд. Аз нуқтаи назари риёзӣ медонем, ки адади комплекси намуди зеринро дорад: 𝑧 = 𝑥 + 𝑖𝑦 Дар ин ҷо х=Re(z) –қисми ҳақиқии адади комплексӣ буда, y=Im(z)– қисми мавҳум мебошад. Барои ҷамъ намудани ду адади комплексӣ қисмҳои ҳақиқӣ бо ҳақиқӣ ва қисмҳои мавҳум бо мавҳум ҷамъ карда мешаванд. #include <iostream> using namespace std; struct Complex { float Re; float Im; }; void InputComolex(Complex &X){ cout<<"Enter Real part, unReal part \n"; cin>>X.Re>>X.Im; } int main() { Complex x,y,z; InputComolex(x); InputComolex(y); freopen("output.txt","w",stdout); z.Re =x.Re+y.Re; z.Im =x.Im +y.Im; cout<<"Summa Real part="<<z.Re <<" Summ unreal part="<<z.Im; return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Enter Real part, unReal part -.. Summa Real part=-. Summ unreal part=. Ишорагари сохторро баргардонидани функсия Як функсия метавонад, ишорагареро ба як сохтор баргардонад. Мисоли зерин ин амалро нишон медиҳад. Мисол. Барномае нависед, ки бо даъват кардани функсияи бо номи search массиве аз сохторро, ки аъзоҳои он маълумотҳои донишҷӯён мебошанд, баргардонад. Ин барнома бояд дорои чунин имкониятҳо бошад: бо дохил намудани рақами тартибии як нафар донишҷӯ маълумотҳои боқимондаи донишҷӯро барорад. Агар рақами воридшуда ба рақами тартибии ягон донишҷӯ мувофиқат накунад, пайғоми муносибе хориҷ кунад. Амали дохил намудани қимат барои ҷустуҷӯ то ҳангоме ки адад ғайринулӣ аст, идома ёбад ва ҳангоми ворид намудан сифр барнома кори худро қатъ намояд. #include <iostream> #include <string> using namespace std; #define Null const int n=; struct student { int st_no; char l_name; char f_name; char m_name; long recordbook; char tel; }; student search(student table[],int s_no){ int k; for(k=; k<n;k++) if(table[k].st_no ==s_no) return (&table[k]); return Null; } int main() { static student customer[]={ {,"Saidov","Umar","Kurbonovich",,"---"}, {,"Dodarov","Habib","Kurbonovich",,"---"}, {,"Aliev","Vali","Saidovich",,"---"}, }; int s_no; studentpt; cout<<"s_no=";cin>>s_no; while( s_no!=){ pt=search(customer, s_no); if(pt!=Null) { cout<<"l_name="<<pt->l_name <<endl; cout<<"f_name="<<pt->f_name <<endl; cout<<"m_name="<<pt->m_name <<endl; cout<<"recordbook="<<pt->recordbook<<endl; cout<<"tel="<<pt->tel<<endl; } else cout<<"\nerror-pleas try again!!\n"; cout<<"\ns_no="; cin>>s_no; } return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: s_no = l_name=Saidov f_name=Umar m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- s_no= error-pleas try again!! s_no= Ба сифати аргументи функсия равон кардани сохтор Метавон тамоми як сохторро ба функсия ба сифати аргумент низ фиристод ва ё як сохторро аз функсия бо ёрии оператори return баргардонид. Чунин навъ равон кардани сохтор аз рӯй суроға набуда, аз рӯй миқдор мебошад, яъне як сохтор батамом нусхабардорӣ шуда, ба функсия равона карда мешавад. Ҳар амале, ки дар функсия болои ин сохтор иҷро мекунад, дар функсияҳои дигар ҳатто функсияи аслӣ низ шинохта намешавад. Танҳо тағйирот дар нуқтаи фурӯхонанда фаҳмида мешаваду халос. Дар мисоли поён истифодаи ин амал нишон дода шудааст. Мисол. #include <iostream> #include <string> using namespace std; struct student { int st_no; char l_name; char f_name; char m_name; long recordbook; char tel; }; void func(student inf){ inf.st_no =; inf.l_name ="Saidov"; inf.f_name ="Umar"; inf.m_name ="Kurbonovich"; inf.recordbook =; inf.tel ="---"; } int main(){ static student inform={,"Dodarov","Habib","Kurbono- vich",,"---"}; cout<<"st_no="<<inform.st_no <<endl; cout<<"l_name="<<inform.l_name <<endl; cout<<"f_name="<<inform.f_name <<endl; cout<<"m_name="<<inform.m_name<<endl; cout<<"recordbook="<<inform.recordbook<<endl; cout<<"tel="<<inform.tel <<endl<<endl; func(inform); cout<<"st_no="<<inform.st_no <<endl; cout<<"l_name="<<inform.l_name <<endl; cout<<"f_name="<<inform.f_name <<endl; cout<<"m_name="<<inform.m_name<<endl; cout<<"recordbook="<<inform.recordbook<<endl; cout<<"tel="<<inform.tel <<endl<<endl; return; } Барномаи мазкур як сохторро нусхабардорӣ намуда, ба функсия равон мекунад. Функсия бошад, сохтори фиристодашударо дарёфт карда, ба он қимат мебахшад. Аз сабаби он ки дар ин ҷо ба функсияи аслӣ чизе баргардонида нашудааст, натиҷаи барнома фақат додаҳои дохили худи сохтор мебошанд. Қимате, ки дар функсия ба аъзоҳои сохтор бахшида шуда буд, дар функсияи аслӣ шинохта намешавад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: s_no = l_name=Dodarov f_name=Habib m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- s_no= l_name=Dodarov f_name=Habib m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- Илова бар ин, як функсия метавонад, ба сифати натиҷа як сохторро баргардонад. Барои намуна барномаи қаблиро камтар тағйир медиҳем. #include <iostream> #include <string> using namespace std; struct student { int st_no; char l_name; char f_name; char m_name; long recordbook; char tel; }; student func(student inf){ inf.st_no =; inf.l_name ="Saidov"; inf.f_name ="Umar"; inf.m_name ="Kurbonovich"; inf.recordbook =; inf.tel ="---"; return (inf); } int main(){ static student inform={,"Dodarov","Habib","Kurbonovich",,"--- "}; cout<<"st_no="<<inform.st_no <<endl; cout<<"l_name="<<inform.l_name <<endl; cout<<"f_name="<<inform.f_name <<endl; cout<<"m_name="<<inform.m_name<<endl; cout<<"recordbook="<<inform.recordbook<<endl; cout<<"tel="<<inform.tel <<endl<<endl; inform= func(inform); cout<<"st_no="<<inform.st_no <<endl; cout<<"l_name="<<inform.l_name <<endl; cout<<"f_name="<<inform.f_name <<endl; cout<<"m_name="<<inform.m_name<<endl; cout<<"recordbook="<<inform.recordbook<<endl; cout<<"tel="<<inform.tel <<endl<<endl; return; } Дар ин намуди барнома, ки функсияро аз навъи сохтор муаррифӣ кардем ва бо ёрии оператори бахшиш ба аъзоҳои сохтор майдонҳои тағйирёбандаи inf бахшида шудааст. Дар ин ҳолат натиҷаи барнома шакли зеринро мегирад: s_no= f_name=Habib m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- s_no= l_name=Saidov f_name=Umar m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- Ҳангоми равон кардани сохтор ба функсия ва даъвати функсия бояд навъи сохторҳо ҳам дар функсияи даъваткунанда ва ҳам дар функсияи даъватшаванда якхела бошад. Дар сурати риоя накардани ин қонуният, барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Новобаста аз он ки ду сохтори дорои аъзоҳои якхела бошанд, ба барномаи зерин диққат диҳед: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; / Муайянкарданинавъисохтор / struct Simple_Struct { int a, b; charch; }; / Муайян намудани сохтор ба сохтори пешина монанд, вале бо дигар ном. / struct Simple_Struct { int a, b; char ch; }; void f(struct struct_type parm); int main(){ struct struct_type arg; arg.a =; f(arg); / Навъиномувофиқ / return; } void f(struct struct_type parm){ printf("%d", parm.a); } Навъи додаҳое, ки ба воситаи корбар муаррифи мегарданд (user- defined data types) Дар забони С++/С истифодабарандагон (корбарон) имконият доранд, ки номи нав барои навъи додаҳо, яъне ба ягон навъи дода эк-вивилент муаррифӣ карда истифода барад. Ин амал ба ёрии калимаи калидии typedef анҷом меёбад. Агар ба мантиқи барнома нигарем, навъи нав пайдо нагардида, балки ба ягон навъ номи нав дода мешавад. Вақте ки номи нав пайдо шуд, метавонем тағйирёбндаҳои лозимӣ, ҳатто массивҳо ва сохторҳоро низ аз он навъ муаррифӣ кунем. Наҳви оператори typedef ба намуди зерин аст: typedef type new_type Дар ин ҷо type навъи дода буда, метавонад дилхоҳ навъи стандартӣ бошад, ба монанди int, float, double, char ва ғайра. Масалан, барои навъи int метавон ба таври зерин номи нав гузошт, яъне typedef int butun; Дар ин ҷо барои навъи int номи нав butun муаррифӣ шудааст. Пас аз ин, дар ҳар ҷойи барнома метавонем, тағйирёбандаҳои навъи бутунро ба номи butun ба таври муаррифӣ кунем: betun a,b; ё int a,b; Ба ҳамин монанд метавонем, барои дилхоҳ навъи додаҳо номи нав гузошта истифода барем. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; typedef int butun; typedef float haqiqi; int main(){ butun i,n=; haqiqi S=,P; for (i=;i<=n;i++) S+=i; P=S/n; cout<<"P="<<P<<endl; return; } Дар ин ҷо дида мешавад, ки барои навъи int номи butun ва барои навъи float номи haqiqi муаррифӣ шудааст ва дар барномаи тағйирёбандаҳои i ва n аз навъи butun ва тағйирёбандаҳои S ва P аз навъи haqiqi муаррифӣ шудааст. Истифодаи typedef бахусус барои муаррифӣ намудани сохторҳо корро осон мекунад, яъне аз такроршавии калимаи struct озод мешавем. Мисол: typedef struct{ var; var;.... Var n; } new_type; Дар ин ҷо new_type навъи сохторро муаррифӣ мекунад. Аз ин ҷо метавонем аъзоҳо ё тағйирёбандаҳои навъи сохторро бо чунин навъ муаррифӣ кард. Мисол: typedef struct{ int st_no; char f_name[]; float balance; } record; record new_balance, l_name[], m_name[]; Дар ин ҷо record аз навъи сохтор муаррифӣ шудааст. Тағйирёбандаҳои new_balance, l_name[] ва m_name[] тағйирёбандаҳои сохторӣ буда, аз навъи record муаррифӣ гардидаанд. Сохтори додаҳо ва ишорагарҳо Ба монанди тағйирёбандаҳои дигар барои дастрас шудан ба як сохтор аз оператори амперсанд «&» истифода бурда мешавад. Масалан, бигзор тағйирёбандаи variable аз навъи сохтор бошад, ифодаи &variable суроғаи ибтидоии онро нишон медиҳад. Тағйирёбандаҳои ишорагарро метавонем ба намуди зерин муаррифӣ кунем: typeptvariable Дар ин ҷо type навъи додае аз таркиби сохтор буда, ptvariable муайянкунандаи номи ишорагар мебошад. Мисол: typedef struct{ int st_no; char l_name[]; char f_name[]; char m_name[]; float balance; } record; record cust,ptcust; Дар ин ҷо cust тағйирёбандае аз навъи record буда, ptcust бошад, тағйирёбандаи ишорагар аст, ки дар худ суроғаи сохторро нигоҳ медорад. ptcust=&cust; Ба ғайр аз ин, тағйирёбандаҳои навъи ишорагар метавонанд ба сурати зерин муаррифӣ гарданд. struct { member; member... member n } var,ptvar; Дар ин ҷо var тағйирёбандаи навъи сохтор буда, ptvar бошад, ишорагаре ба сохтор мебошад. Барои дастрасшавӣ ба аъзои сохтор аз оператори «->«истифода бурда мешавад. Барои дастрасшавӣ ба элементи як сохторе, ки худаш аъзои сохтор аст, оператори мазкур ба оператори дот якҷоя истифода бурда мешавад. ptvar->member.submember; Агар элементи сохтор массив бошад, барои дастрас шудан ба элементҳои массив номи массив ва зернависи он истифода бурда мешавад, яъне ptvar->member[expression]; Мисол: typedef struct{ int st_no; char l_name[]; char f_name[]; char m_name[]; float balance; } student, ps=& student; Тавре ки дар ин ҷо дида мешавад, ба тағйирёбандаи ишорагари ps суроғаи аввалаи тағйирёбандаи student, ки аз навъи сохтор аст, ҳамчун аъзои аввала нисбат дода шудааст, яъне тағйирёбандаи ps барои тағйирёбандаи student ишорагар мебошад. Барои дастрасшавӣ ба рақами тартибии ягон донишҷӯ се роҳ мавҷуд аст: ) student.st_no; ) ps->st_no; ) (ps).st_no; Дар ифодаи охирон навиштани қавс ҳатмист, зеро оператори дот аз оператори «» пурқудраттар аст. Дар сурати нагузоштани қавс шояд компилятор хатогӣ диҳад ва барнома кор накунад. Ба ҳамин монанд ба аъзоҳои дигар дастрас шудан мумкин аст. Ҳамин тавр, ба номи донишҷӯйи n- ум дастрас шудан аз ифодаҳои зерин истифода кардан мумкин аст. student.f_name[n] ps->f_name[], (ps).f_name[] (student.f_name+)ps->(name+) ((ps).name+) Ишорагарҳо ба сифати элементи сохтор Як тағйирёбандаи ишорагар метавонад, элементи як сохтор бошад. Масалан, метавонем насаб, ном ва номи падари як нафар донишҷӯро ба сурати сохтор ба намуди зерин эълон кунем. struct names{ char l_name; char f_name; char m_name; } Дар ин ҷо l_name, f_name ва m_name се тағйирёбандаи ишорагари рамзӣ ҳастанд, ки мувофиқан насаб, ном ва номи падар як донишҷӯро нишон медиҳанд. Ҳамин тариқ аъзои як сохтор метавонад як ишорагар ё суроғаи сохтори дигарро дар худ нигоҳ дошта бошад ва ё суроғаи сохтореро аз навъи худаш ногаҳдорӣ кунад. Дар ҳолати умумӣ ин сохтор намуди зеринро дорад. struct rec{ member member.... struct rec & f_name; }; Дар ин ҷо f_name тағйирёбандае аз навъи ишорагар мебошад, ки тағйирёбандаи дигареро аз навъи сохтор дар худ бо форми rec дар он қарор дод. Яке аз корбурдҳои равиши мазкур барои сохтани сохторҳое бо номи linked list-иттифоқи рӯйхатҳо корбурди зиёд доранд. Иттиҳодҳо (Unions) Иттиҳод (union) ҷое аз ҳофиза аст, ки дар он якчанд тағйирёбанда нигоҳ дошта мешавад. Навъи тағйирёбандаҳо метавонанд якхела ё гуногун бошанд. Дарвоқеъ, иттиҳод тағйирёбандаест, ки имконияти захира кардани тағйирёбандаҳои гуногунро дар ҷойи муштараки ҳофиза фароҳам меорад. Наҳви муаррификунии иттиҳодҳо монанди сохторҳо мебошад, вале бартарияташ дар он аст, ки сохторҳо барои ҳар элементаш як ҷойи ҳофизаро банд мекунад. Иттиҳодҳо бошанд, барои ҳамаи аъзоҳояш танҳо як ҷойе аз ҳофизаро банд мекунад. Ин навъ сохтори додаҳо дар истифодабариҳо хеле муфид аст, зеро дар он элементҳои чандгонаи навъҳояшон гуногун ҳастанд ва дар ҳар замон метавонем, ки ба ҳар як аъзо қимате бахшем. Тарзи эълон намудани иттиҳодҳо шакли зеринро дорад: union номи_иттиҳод { Навъи_тағйирёбандаи, номи тағйирёбандаи; Навъи_тағйирёбандаи, номи тағйирёбандаи;.... Навъи_тағйирёбандаи N номи тағйирёбандаи N; } Рӯйхати экземпиляторҳо; Дар ин ҷо union калимаи калидӣ буда, барои муаррификунии иттиҳодҳо истифода бурда мешавад. Мисол: union union_type{ int al; char ch; float f; }; Ин эълонкунӣ монанди сохторҳо сабаби муаррифӣ намудани тағйирёбанда намегардад, балки таърифи як намуди дода аст. Барои муаррификунии тағйирёбандаҳои навъи union пеш аз номи тағйирёбанда калимаи калидии union навишта мешавад. Наҳви муаррификунии тағйирёбандаҳои навъи union монанди тағйирёбандаҳои навъи struct мебошад. Мисол: Ё union union_type{ u n i o n u n i o n _type{ int a; int a; char ch; char ch; float f; float f; } b; }; union union_type b; Дар ин ҷо тағйирёбандаи a, ch ва f яке аз навъи int, дувум аз навъи char ва саввумӣ аз навъи float мебошад. Ҳарчанд ки ин тағйирёбандаҳои дар хотира миқдори гуногунро банд мекунанд, вале суроғаи онҳо дар якҷост. Тавре ки аз расм дида мешавад, барои се тағйирёбандаи гуногунавъ як ҷойи хотира банд карда шудааст. Вақте ки union муаррифӣ шуд, компилятор ба таври автоматӣ як тағйирёбандае, ки бузургтарин элементи union-ро дар худ нигоҳ медорад, эҷод мекунад. Ба таври умумӣ, наҳви муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳои навъи сохтор намуди зеринро дорад. storage_сlass union union_type var,var,..., varN; Дар ин ҷо storage_сlass як доимии ихтиёрӣ мебошад, ки агар онро истифода набарем, ҳофизаи мавриди назар аз навъи автоматӣ мешавад. Тавре ки баён кардем, тағйирёбандаҳои навъи union пас аз муаррификунии unio, яъне пас аз қавси системавӣ навишта мешаванд ва ё дар алоҳидагӣ муаррифӣ карда мешаванд. Мисол: union student { char name[]; int st_no; } a,b; Дар ин ҷо ду тағйирёбанда аз навъи union-е, ки ба номи student муаррифӣ гардидаанд, ҳар замон метавонанд муаррифгари сатри -рамза ё адади бутун бошанд. Дар ин ҷо аён аст, ки тағйирёбандаи name нисбат ба тағйирёбандаи st_no ба ҳофизаи зиёд ниёз дорад. Дар натиҷа компилятор барои ҳар як тағиёрёбанда ба миқдори тағйирёбандаи бузургтар минтақаи ҳофизаро ҷудо мекунад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; union adad{ unsigned short int a; int b; } x; void print ( adad z){ cout<<"a="<<z.a <<endl; cout<<"b="<<z.b <<endl<<endl; } int main(){ adad y; x.b =; print(x); y.b =.; print(y); return; } Дар ин барнома тавре дида мешавад, иттиҳоде ба номи adad муаррифӣ гардидааст, ки дорои ду аъзо мебошад, ки якеаш, аз навъи unsigned short int буда, дигараш, аз навъи int мебошад. Баъдан функсияе бо номи print муаррифӣ шудааст, ки аргументи он аз навъи иттиҳод мебошад, сипас, дар функсияи аслӣ барои тағйирёбандаи навъи int, яъне b қимате бахшида шудааст. Ҳангоми хориҷкунӣ, яъне даъвати функсияи print, дар саҳифаи тасвир қимати тағйирёбандаи unsigned short int низ ба он баробар ба чоп дода мешавад. Як union метавонад узви як сохтор бошад ва инчунин як сохтор низ метавонад узви union бошад. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ union student { int st_no; char jender; }; struct name{ char l_name[]; char f_name[]; char m_name[]; union student kurs; }; static name don[]={ {"Saidov","Umar","Kurbonovich",}, {"Aliev","Vali","Saidovich",'D'} }; cout<<"firstName="<<don[].l_name<<endl; cout<<"name="<<don[].f_name <<endl; cout<<"LastName="<<don[].m_name <<endl; cout<<"kurs="<<don[].kurs.st_no<<endl; cout<<don[].kurs.jender<<endl<<endl; cout<<"firstName="<<don[].l_name<<endl; cout<<"name="<<don[].f_name <<endl; cout<<"LastName="<<don[].m_name <<endl; cout<<"kurs="<<don[].kurs.st_no<<endl; cout<<don[].kurs.jender<<endl; return; } Дар ин мисол узви аввалаи union адади бутун буда, узви дигараш тағйирёбандаи рамзӣ мебошад. Унсурҳои сохтор бошанд, мувофиқан фамилия, ном ва насаби донишҷӯро ифода мекунанд. Ба ғайр аз ин, унсури дигари сохтор union мебошад. Дар функсияи аслӣ ба ҳар як унсури сохтор миқдоре бахшида мешавад. Аз ин ҷо мулоҳиза карда мешавад, ки барои дастрас шудан ба қимати унсури сохтор, ки аз навъи union буд, бо ёрии операторҳои зерин амалӣ мешавад. don[].kurs.st_no; don[].kurs.jender; Дар ин ҷо аввал ба узви унсури навъи сохтор адади бутуни ба баробар бахшида шудааст. Тавре ки гуфтем, дар union ҳофиза муштарак аст, бинобар ин, қимати don[].kurs.st_no= ва қимати don[].kurs.jender=А ба чоп дода мешавад, яъне ASCII-коди A= мебошад, баъдан ба узви union сим- воли ‘D‘ бахшида шудааст. Дар ин ҷо низ қимати don[].kurs.st_no= ва қимати don[].kurs.jender =D баробар ба чоп дода мешавад. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: firstName=Saidov name=Umar LastName= Kurbonovich A firstName=Aliev name=Vali LastName= saidovich D Додаҳои навъишуморишӣ Дар зери мафҳуми додаҳои навъи шуморишӣ дастаи додаҳои бутуни доимӣ фаҳмида мешаванд, ки ҳар яке аз онҳо барои муайянкунии қимати тағйирёбандаҳои навъи шуморишӣ истифода бурда мешаванд. Додаҳои навъи мазкур монанди додаҳои навъи сохтор ва ё union мебошанд. Пеш аз додаҳои навъи шуморишӣ ҳангоми муаррификунӣ калимаи калидии enum навишта мешавад. Наҳви умумии муаррификунии додаҳои навъи мазкур намуди зеринродорад: enum constnum { const, const,...,constN}; Дар ин ҷо enum калимаи калидӣ буда, consenum номи ихтиёрӣ мебошад, ки барои додаҳои навъи шуморишӣ истифода шудааст. Пас аз муаррификунии додаҳои навъи шуморишӣ метавонем дар дигар ҷойи барнома додаҳои мувофиқ ба ин навъро ба сурати зерин муаррифи кард: constenum var,var,...,varN; Дар ин ҷо onsenum номи навъи шуморишӣ буда, var,var,...,varN тағйирёбандаҳои навъи шуморишӣ мебошанд. Ба ғайр аз ин, метавон додаҳои навъи шумориширо ба сурати зерин муаррифӣ кард: enum constenum { const, const,...,constN}, var,var,...,varN; Ҳар як унсури додаҳои навъи шуморишӣ дар ҳолати умумӣ дорои қимати бутун вобаста аз мавқеашон мебошанд. Дар вақти муаррификунӣ метавонем ба додаҳои навъи мазкур қимати аввала бахшем. Амали мазкур пас аз рамзи навъи шуморишӣ аломати «=« гузошта, иҷро карда мешавад. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main() { enum color{red,blue, black,green,magenta,white,yel- low,cyan}; cout<<red<<"\t"<<blue<<"\t"<<black<<"\t"<<green<<"\t"< <magenta<<"\t"<<white<<"\t"<<yellow<<"\t"<<cyan<<endl; return; } Қимати ин рамзҳо ба сурати зерин аст: Яъне дар ин ҷо: red=; blue=; black=; grean=; magenta=; white=; yellow= ва cyan= мебошад. Агар мо бо ягонтои ин додаҳо қимате ихтисос диҳем, он гоҳ аз он сар карда, рақамгузорӣ карда мешаванд. #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ enum color{red,blue, black=,green,ma- genta,white=,yellow,cyan}; cout<<red<<"\t"<<blue<<"\t"<<black<<"\t"<<green<<"\t"< <magenta<<"\t"<<white<<"\t"<<yellow<<"\t"<<cyan<<endl; return; } Натиҷаи ин барнома ба сурати зерин хоҳад буд. Миқдори ин рамзҳо ба сурати зерин аст: red =, blue=, black=, grean=, magenta=, white=, yellow= ва cyan= мебошад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ аввала бахшид? мешавад? Мисолҳои барои кори мустақилона харида, дар мағозаи назди хонааш аз рӯйи шарти зерин мефурӯшад: Агар нархи маҳсулот аз сомонӣ кам бошад, дар болояш % и нархашро илова мекунад ва агар нархи маҳсулот аз сомонӣ то сомонӣ бошад, дар болояш %-и нархашро илова мекунад ва агар маҳсулот аз сомонӣ зиёд бошад, дар болояш % нархашро илова мекунад. Талаб карда мешавад, ки барномае нависед, ки нархҳои илованамуда ва фоидаи ба даст меовардаи Алиро ба намуди ҳисобот (ҷадвал) пешниҳод кунад. № Номи Нархи Фоизи Нархи Фоида маҳсулот харид иловашуда фурӯш супорид. Агар ҳамаи баҳоҳои гирифтааш ва бошанд, аз тарафи ширкати Tcell соҳиби дақиқаи бепул дар телефонаш мегардад. Гурӯҳе иборат аз нафар донишҷӯ имтиҳон супориданд. Барномае нависед ва муайян кунад, ки чанд нафар донишҷӯ ба мукофот сазовор мегарданд. Ному насаби онҳоро бо баҳоҳои фанҳояшон ба намуди ҷадвал бароред. пасандоз, шарт ё фоизи зиёдшавӣ. Барномае нависед, ки амалиёти зеринро муайян кунад ва ба саҳифаи тасвир барорад: ✓ Андози солонаи муштариён дар охири сол; ✓ Муштариёне, ки пасандози баробар доранд; падар ва зодрӯз дода шудаанд. Барномае нависед, то муайян кунад, ки оё дар гурӯҳ ягон нафар донишҷӯ дар рӯзи додашуда зодрӯз дорад ё не. Агар дошта бошад, маълумоти онро бароред ва дар ҳолати акс пайғоми муносибе чоп кунад. барориш ва кишвари истеҳсолшуда дода шудаанд. Барномае нависед, ки тамға аз ҳама гаронтаринро бо маълумотҳояш барорад. нависед, ки бо дохил кардани таърихи рӯз санаи баъдинаро барорад. (рӯз, моҳ ва сол алоҳида алоҳида дода мешаванд.) шудааст: тамға, рақам, соли барориш ва миқдори роҳи тайнамудаи мошин ва ному насаби ронанда. Барномае нависед, ки автомобилҳое, ки роҳи баробар тай кардаанд, мураттаб карда, барорад. даъватшаванда ба сурати, ному насаб, дарозии қад ва вазн дода шудааст. Мувофиқи фармони вазири мудофиа ҷавононеро, вазнашон аз кг зиёд, қадашон аз см баланд, синнусолашон дар фосилаи --сола, ба хизмат даъват карда мешаванд. Барномае навшта рӯйхати даъватшавандагони ба талаботи хизмати ҳарбӣ ҷавобро мураттаб намоед, ки ба сурати ҳисобот барояд. иборат мебошад: вақти ҳаракат (соати ҳаракат) ва масири ҳаракат. Барномае нависед, ки: ✓ Бо дохил кардани масири ҳаракат соати ҳаракатро муайян кунад; ✓ Бо дохил кардани соат масири ҳаракатро муайян кунад. БАРНОМАНАВИСИИ БА ОБЪЕКТҲО НИГАРОНИДАШУДА Дар барномаҳое, ки то ҳоло навиштем ва истифода кардем, аз равиши барноманависии сохтаёфта, истифода карда будем. Ҳоло бошад, равиши наверо бо номи барноманависи ба объектҳо нигаронидашуда (БОН) ё барноманависии шайъгароро дида мебароем. Дар адабиётҳои англисӣ БОН-ро object oriented programming (OOP) мегӯянд. БОН як равиши нави барноманависӣ аст, ки дар он метавон қисмати барномаеро алоҳида навишта, дар барномаҳои гуногун мавриди истифода қарор дод. Ҳадафи асосии БОН ин аст, ки барномаҳоро аз қисматҳо ташкил кунад. Аз ин ҷо, дар ин равиш ҷустуҷӯ ва ислоҳи хатогиҳо осон шуда, суръати иҷроиши барнома тез мегардад. Дар олами барноманависӣ забонҳои зиёди барноманависие мавҷуданд, ки ин равишро дастгирӣ мекунанд, ба монанди: С++, Object Pascal (Turbo Pascal), CLOS, Java,Ada, Smalltak, Cool ва ғайра. Дар намуди барномасозии БОН структура ё блоке, ки барнома аз он ташкил шудааст, объектҳо мебошанд. Дар забонҳое, ки ин равишро дастгирӣ мекунанд, барномасоз метавонад, объектҳои зиёдеро эълон намуда, мавриди истифода қарор диҳад. Зарурати пайдоиши БОН солҳои -уми асри гузашта ҳангоми тартибдиҳии забони Фортран ба миён омад. Аз ҳамин вақт сар карда, имконияти навиштани барномаҳои тулонӣ то ҳазорҳо сатр пайдо шуд, вале ҳангоми навиштани чунин барномаҳои дароз хатогиҳо ҳам зиёд пайдо шуданд, ки ислоҳ, идоракунӣ ва иҷрокунӣ (компайлкунӣ)-и онҳо низ хеле душвор гашт. Аз ин ҷо зарурате пайдо шуд, ки шеваи барноманависие эъҷод шавад, ки барномаҳои бузург ба қисмҳо ҷудо карда шуда, идоракунӣ ва компайли онҳо осон гардад, яъне зарурати барноманависии структуравӣ пайдо шуд. Дар солҳои -ум забони Паскал пайдо шуд, ки он аввалин забони структурӣ (сохторӣ) ба ҳисоб мерафт. Забонҳои структурӣ имконият медоданд, ки барнома ба қисматҳо тақсим карда шуда, идоракунӣ, ислоҳи хатогиҳо ва иҷроиши онҳо осон гардад. Аз ин ҷо, шеваи нави барноманависӣ, ки БОН мебошад, пайдо шуд. Манбаи асосии БОН забони Симуле буда, аввалин ба вуҷудоии он ба таври пурраSmaltak- ба ҳисоб меравад. БОН дар нимаи дувуми соли -ум ба таври пурра пайдо шудааст. Ин равиш дар забонҳои С++, objective C (дигар тавсеа (расширение) –и С), Object Pascal, Turbo Pascal, CLOS, Eiffel, Ada ва Java ин шеваи барноманависӣ амал мекунад. Барои ба равиши зикршуда шинос шудан се хосияти асосиеро, ки асоси кори БОН мебошанд, дида мебароем: ) Хосияти меросӣ ё варосат (Inheritance)-ин равандест, ки дар он як объект хосиятҳои хоси объектҳои дигарро гирифта, дар худ илова намуда, истифода мебарад. Хусусияти мазкур якчанд маротиба истифодабарии объект ( хосият ё методи як class дар дигар class-ҳо)-ро имконият медиҳад. Ба таври дигар гӯем, ҳар объект аз дохили як class буда, class метавонад класси дигар хосият ва ё методи онро ворис шавад. Ин равиш то андозае коди барномаро кӯтоҳ мекунад. Шумо, албатта, аз мафҳуми меросбарӣ дар дунёи воқеи шинос ҳастед. Дар олами барноманависӣ низ мафҳуми мазкур ба он монанд ба кор бурда мешавад. ) Чандшаклӣ (Polymorphizm)- ин хосияте, ки истифодабарии ҳамон як номро барои якчанд масъалаҳои техникӣ имконият медихад. Хосияти мазкур имконият медиҳад, ки як объект дар ҷойҳои гуногун рафторҳои гуногунро иҷро кунад. Масалан, барои пурратар фаҳмо шудан фармони мошинро дида мебароем. Фармони мошин барои дилҳоҳ намуди мошинҳо новобаста аз он ки бо ёрии газ, бензин ва ё ин ки нури офтоб ҳаракат мекунанд, якхела аст. Вақте ки як нафар фармони як мошинро ёд гирифт, метавонад ҳамон фармони мошинҳои дигарро низ иҷро кунад. Ҳарчанд ки ранг ва намуди мошинҳо гуногун бошад. ) Махфисозӣ (Incapsulation)-ин механизмест, ки хосият ва рафтори объектҳоро пинҳон намуда, аз таъсири истифодаи нодуруст ҳифз мекунад. Амали мазкурро бастабандӣ низ мегӯянд ва он имконият медиҳад, ки объектҳо бе донистани амали объекти дигар бо он кор кунад. Масалан, тормози мошинро лозим нест, ки аз чӣ гуна кор кардани суръати мошин маълумот дошта бошад ва ҳангоми кор кардан бояд онро аз кори худ огоҳ созад, то он низ аксуламали муносиберо нишон диҳад. БОН низ кӯшиш мекунад, ки ба ин ҳолат наздик шавад. Ба сурате, ки объект аз чӣ гуна амалкарди якдигар бохабар набошанд ва танҳо бо ҳам иртибот намуда, мубодилаи иттилоот намоянд. Барои пурратар шинос шудан биёед, мафҳуми Class ва объектро дида мебароем. БОБИ. КЛАССҲО, ОБЪЕКТҲО ВА МЕТОДҲО Муқаддима Classҳо барои сохтани модели объектҳои дунёи воқеӣ истифода бурда мешаванд. Ҳар класс дорои сифат ва рафтор мебошад. Сифат-ро ба сурати тағйирёбандаҳо (майдонҳо) ва рафторро бошад, ба сурати функсия узв (метод) муаррифӣ мекунад. Ба таври дигар гӯем, Class қолабе мебошад, ки ба объектҳои гуногуни дорои хосияти якхела ба кор бурда мешавад. Ҳангоми навиштани барнома ба ин равиш на танҳо як объект муаррифӣ карда мешавад, балки дастаи объектҳои дорои сифати якхела муаррифӣ карда мешаванд. Ба сифати мисол, бигзор Шумо бо номи дарахт як класс дошта бошед, ки он хосияти тамоми дарахтонро муаррифӣ кунад: Барг ва реша доранд; Рушду нумӯъ мекунанд; Баландӣ қад доранд; Оксиген хориҷ мекунанд. Ин класс барои ба мафҳуми Class-дарахт шинос шудан истифода бурда мешавад. Барои объектеро дар барнома доштан ва аз он кор кардан бояд, ки он намунаи дақиқи дарахтро дошта бошад. Classҳо барои эҷод намудани объектҳо истифода бурда мешаванд. Класси дарахт барои эҷоди объектҳои гуногун аз дарахт ба кор бурда ме-шавад, ки ҳар дарахт метавонад, дорои хосиятҳои хос бошад. Кӯтоҳ ё дароз бошад; Паҳнбарг ё сӯзанбарг бошад; Мевадор ё бемева бошад. Ҳарчанд ки ин объектҳо гуногунунанд, вале дорои сифатҳои якхела мебошанд. Дигар хел карда гӯем, Class маҷмӯи навъи додаҳо мебошад, ки элементҳои онро функсияҳо ва тағйирёбандаҳо (майдонҳо)-ро ташкил медиҳанд. Барои объект метавон маҷмӯи амалҳои гуногунро ба иҷро расонид. Хосияти объектҳо бо ёрии тағйирёбанда (майдон)-и classҳо ва амали объектҳо бо ёрии функсияҳо навишта мешавад, ки он функсияҳо метод ном доранд. Class тавре ки гуфтем, аз майдон, ки аъзои class ном дорад ва функсия-методи class ташкил ёфтааст. Барои дастрасшавӣ ба хосият ва методи class бояд нусхаи class сохта шавад, ки он низ ҳамчун объект номида мешавад. Ба як class дар як вақт метавонад якчанд объектҳо, ки аз ҳамдигар бо номҳояшон фарқ мекунанд, таааллуқ дошта бошанд. Муаррификунии class-ҳо Class-ҳо аслан бо ёрии калимаи калидии class эълон карда мешаванд. Пас аз ин калимаи калидӣ, номи class меояд. Майдонҳо ва методҳои class бошанд, дар дохили блок, дар қавси фигуравӣ тасвир карда мешаванд. Объектҳои class метавонанд бо се роҳ ба майдон ва методҳои class дастрас шаванд, яъне бо ибораи дигар, методҳо метавонанд кушода, пӯшида ва ҳимоякардашуда бошанд: ) Кушода –пеш аз эълон намудани ин навъ объектҳо калимаи калидии Public навишта шуда, тавассути оператори dot (.) дастрас карда мешаванд. ) Пӯшида-пеш аз эълон намудани ин навъ майдонҳо ё аъзоҳо калимаи калидии Private навишта мешавад, ин навъ аъзоҳо танҳо ба воситаи методҳои кушода дастрас карда мешаванд. ) Ҳимоякардашуда-дар ин бора дар мавзӯи хосияти меросӣ маълумоти пурра меорем. Тарзи муаррификунии як class ба сурати зерин аст: classноми_Class{ Додаҳо ва функсияҳои пушида Спесификатори дастрасӣ: Додаҳо ва функсияҳо Спесификатори дастрасӣ: Додаҳо ва функсияҳо //.... Спесификатори дастрасӣ: Додаҳо ва функсияҳо } Рӯйхати объектҳо; Барои бо class-ҳо шинос шудан як мисолро дида мебароем. Мисоли. Тарзи муаррифӣ намудани класс. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; }; int main() { MyFirstClass Myobj; Myobj.a =; Myobj.b =; system("pause"); return; } Дар ин ҷо MyFirstClass номи class буда, int a ва int b майдонҳои кушодаи class мебошанд.Дар функсияи асосӣ бо номи Myobjобъекте аз навъи MyFirstClass муаррифӣ гардидааст. Пас аз ин тавассути оператори бахшиш ба майдонҳои class қимат бахшида шудааст. Чи хеле ки дида мешавад, барои дастрасшавӣ ба майдонҳои кушодаи class аз оператори dot (нуқта) истифода бурда шудааст. Илова бар ин, метавон ба майдонҳои класс аз дастгоҳи вуруди қимат бахшид ва ё қимати ҷории майдонҳоро ба чоп баровард. Ин амал ба монанди тағйирёбандаҳои муқаррарӣ иҷро карда мешавад. Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; }; int main() { MyFirstClass Myobj; cin >> Myobj.a >> Myobj.b; cout << Myobj.a <<" "<< Myobj.b << endl; system("pause"); return; } Ҳангоми муаррифӣ намудани class метавон яку якбора барои он объект сохт. Объектҳои лозимӣ пас аз қавси системавии класс ва пеш аз аломати “;” муаррифӣ карда мешаванд. Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; }Myobj; int main() { cin >> Myobj.a >> Myobj.b; cout << Myobj.a <<" "<< Myobj.b << endl; system("pause"); return; } Методҳо Метод ин функсияе мебошад, ки дар дохили class муаррифӣ гардида, метавонад амали муносиберо анҷом диҳад. Тарзи навишти метод айнан ба навишти функсия монанд буда, фарқияташ дар он аст, ки барои даъвати метод нусхаи класс (объект) сохта мешавад. Барои даъвати функсия бошад, амали алоҳидае вуҷуд надорад, яъне метод қисми класс буда, барои даъвати он бояд объект сохта шавад. Дар забони C++ методҳоро асосан функсия-аъзо меноманд. Натиҷаи бадастомадаи метод аз намуди даъвати объект вобастагӣ дорад. Тарзи умумии муаррифсозии метод намуди зеринро дорад: Тип, номи_метод(Рӯйхати аргументҳо) { Тани метод } Барои пурратар шинос шудан ба ин матлаб мисоли дигареро дида мебароем. Мисол. Дар класси MyFirstClass методе илова кунед, ки маҷмӯи майдонҳои классро ҳисоб кунад. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; int Sum() { return a + b; } }Myobj; int main() { cin >> Myobj.a >> Myobj.b; cout << Myobj.Sum() << endl; system("pause"); return; } Дар ин ҷо бо номи Sum() методе муаррифӣ шудааст, ки суммаи майдонҳои классро бармегардонад. Дар функсияи асосӣ, дар дастгоҳи вурудӣ тавассути объекти Myobj методи мазкур даъват карда шудааст. Пешнамунасозии методҳо Монанди функсияҳо бояд то амали даъват, метод низ муаррифӣ карда шавад. Ин чунин муаррифиро пешнамунасозии (прототип)-и метод меноманд. Дар аксар барномаҳо дар дохили класс метод пешнамуна карда шуда, пас аз class пурра шарҳ дода мешавад. Ҳангоми шарҳи методҳои class, пеш аз ҳама, бояд муайян карда шавад, ки метод ба кадом class тааллуқ дорад ва барои дастрасшавӣ ба метод аз оператори иҷозати ҳудудӣ фаъолият (::) истифода бурда мешавад. Барои пурратар шинос шудан ба ин матлаб ба барномаи зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; int Sum(); }Myobj; intMyFirstClass::Sum() { return a + b; } int main() { cin >> Myobj.a >> Myobj.b; cout << Myobj.Sum() << endl; system("pause"); return; } Ин мисол низ чун мисоли қаблӣ буда, фарқияташ дар он аст, ки дар ин ҷо метод дар дохили класс пешнамуна карда ва пас аз функсияи асосӣ пурра навишта шудааст. Методҳои дар дохили класс пешнамунашуда тавассути оператори иҷозати ҳудуди фаъолият ва номӣ дастрас карда мешаванд. Қимати аввала бахшидан ба майдонҳои класс тавассути методҳо Дар мисолҳое, ки то ҳол навиштем, барои ба майдонҳои класс бахшидани қимати аввала аз дастгоҳи вурудӣ ва ё аз амалгари нуқта истифода кардем. Илова бар ин метавонем барои ба майдонҳои класс бахшидани қимати аввала аз функсияҳо истифода барем. Барои иҷрои ин амал дар дохили класс функсияе муаррифӣ карда мешавад. Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; void MyMethod(intx, inty) { a = x; b = y; } }; int main() { MyFirstClass Myobj; Myobj.MyMethod(, ); cout <<"Object a="<< Myobj.a <<" Object b="<< Myobj.b << endl; system("pause"); return; } Дар ин ҷо дар дохили класс бо номи MyMethod методе муаррифӣ гардидааст, ки дорои ду параметр мебошад. Қимати ин параметрҳо ҳамчун қимати ибтидоӣ ба майдонҳои класс бахшида мешаванд. Дар функсияи асосӣ ба сурати Myobj объекте сохта шудаааст. Сипас, тавассути он ба сурати Myobj.MyMethod(,) методи сохташуда даъват гардидааст, ки дар ин даъват ба параметри a қимати ва ба майдони b қимати -ро мебахшад. Калимаи калидӣ ё ишорагари this Дар ҳар даъвати метод ба таври худкора бо истифода аз калимаи калидии this ба объекте, ки ин методро даъват кардааст, ишорагар равон мекунад. Тавре ки медонем, методҳо метавонанд ба майдонҳои пӯшидаи (private)- и классе, ки дар дохили он муаррифӣ гардидаанд, дастрасӣ дошта бошанд. Масалан, бигзор классе ба сурати зерин муаррифӣ гардида бошад: classMyFirstClass { int a; void MyFunc() {... } }; Дар дохили функсияи MyFunc () метавонем ба майдони класс қимат бахшид, мисол a=; Ин навишт тарзи ихтисори навишти this.a= мебошад. Барои ба моҳияти ишоргари this шинос шудан мисолеро дида мебароем. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; void MyFunc(intx, inty) { this->a = x; this->b = y; } int max() { if ((this->a)>(this->b)) returnthis->a; else returnthis->b; } }; int main() { MyFirstClass obj; obj.MyFunc(, ); cout <<"max = "<< obj.max()<<endl; system("pause"); return; } Тавре ки дида мешавад, классе бо номи MyFirstClass муаррифӣ гардидааст, ки дорои ду майдони намуди бутун мебошад. Бо ёрии функсияи (методи) MyFunc() ба майдонҳои класс қимати нисбат дода шудааст. Функсияи max бошад, қимати калонтарини ин майдонҳоро бармегардонад. Дар функсияи аслӣ объекте аз навъи класс муаррифӣ гардидааст, сипас, бо ёрии объект методҳои навишташуда даъват карда мешаванд. Конструктор ва деструктор Классҳо дорои ду функсияи асосӣ-конструктор (constructor) ва деструктор (destructor ) мебошанд. Конструктор барои ба тағйирёбандаҳо бахшидани қимати аввала хизмат мекунад ва деструктор бошад, ба итмом расидани кори методро муайян мекунад: ба монанди озод намудани ҳофизаро аз намуди динамикӣ. Яъне мақсади деструктор ифода намудани баитмомрасии метод мебошад. Сохтан ва истифода намудани конструктор Чӣ тавре ки қайд кардем, конструктор асосан барои ба майдонҳои класс бахшидани қимати аввала сохта мешавад, ки дорои хосиятҳои зерин мебошад: намешавад. Конструктор метавонад дорои аргумент ва ё бе аргумент бошад. Дар мисолҳои қаблӣ, тавре ки мушоҳида кардем, ба таври дасти (ручной) ва ё тавассути метод ба майдонҳои класс қимат бахшида мешуд. Ин равиш метавонад баъзан хатогиҳо ба бор оварад. Пас, барои ба хатогӣ рӯ ба рӯ нашу- дан аз конструктор истифода бурда мешавад. Коструктор ҳангоми муаррифӣ намудани майдонҳо, ба онҳо қимати ав- вала мебахшад. Номи конструктор, тавре ки гуфтем, бояд ба номи класс як- хела бошад. Наҳви муаррификунии конструктор низ монанди як метод буда, фарқияташ дар он аст, ки дар конструктор барои қимат баргардонидан навъ нишон дода намешавад. Барои ба ин матлаб хубтар шинос шудан ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; //Конструктор MyFirstClass() { a =; b =; } }; int main() { MyFirstClass Myobj; cout <<"Object a="<< Myobj.a <<" Object b="<< Myobj.b << endl; system("pause"); return; } Тавре ки аён аст, дар ин мисол конструкторе, ки номи он бо класс якхела аст, муаррифӣ гардидааст. Ин конструктор ҳамчун қимати ибтидоӣ ба майдонҳои класс адади -ро мебахшад. Сипас, дар методи асосӣ тағйирёбандаи Myobj аз навъи MyFirstClass муаррифӣ гардида, тавассути он майдонҳои класс ба чоп бароварда шудаанд. Конструктори параметрдор Барои қимати аввала бахшидан ба майдонҳои класс конструктор метавонад аргументҳои лозимиро низ равона кунад. Параметрҳои конаструктор ба параметрҳои функсияи муқаррарӣ монанд мебошанд. Мисол. Истифодаи параметр дар конструктор #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; //Конструкторбопараметр MyFirstClass(intx, inty) { this->a = x; this->b = y; } void show() { cout <<"a = "<< a << endl; cout <<"b = "<< b << endl; } }; int main() { MyFirstClass obj(,); obj.show(); system("pause"); return; } Дар конструктори MyFirstClass параметрҳои x ва y барои ба майдонҳои класс бахшидани қимати аввала хизмат мекунанд. Дар функсияи асосӣ бо ёрии дастури зерин объект сохта шудааст: MyFirstClass obj(,); Тавассути ин дастур қиматҳои ва мувофиқан ба аргументҳои x ва y - и конструктор равон карда шудаанд. Пас аз иҷрои ин дастур ба майдони a дорои қимати ва майдони b дорои қимати мегардад. Илова бар ин бо ёрии дастури зерин низ метавон аргументҳоро равон кард: MyFirstClass obj = MyFirstClass(, ); Конструктори бо параметр имконият медиҳад, ки аз функсияе, ки ба майдонҳои класс қимати ибтидоӣ мебахшад, пешгирӣ карда шавад. Барномае, ки дар он даъвати функсия камтар аст, зудтар иҷро мегардад. Конструктори дорои як аргумент Агар конструктор дорои як парметр бошад, он гоҳ аз усули сеюми равон кардани қиматҳои ибтидоӣ истифода бурда мешавад. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a; //Конструктори дорои як параметр MyFirstClass(intx) { a = x; } }; int main(intargc, char argv[]) { MyFirstClass Myobj =; cout <<"Object a="<< Myobj.a << endl; system("pause"); return; } Дар ин ҷо конструктори MyFirstClass дорои як параметр мебошад. Дар функсияи асосӣ тавассути дастури MyFirstClass Myobj= объекти Myobj муаррифӣ карда шудааст. Тавассути он ба таври автоматӣ қимати ба параметри конструктор равон карда мешавад. Ин дастурро метавон ба сурати зерин низ навишт: MyFirstClass Myobj = MyFirstClass(); Классҳои локалӣ Дар дохили як функсия метавон як классро муаррифӣ кард. Чунин классро класси локалӣ меноманд. Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; void myfunc() { classMyFirstClass { public: int a, b; void init() { a =; b =; } void show() { cout <<"a="<< a << endl; cout <<"b="<< b << endl; } }; MyFirstClass Myobj; Myobj.init(); Myobj.show(); } int main() { myfunc(); system("pause"); return; } Тавре дида мешавад, класс дар дохили функсия муаррифӣ ва истифода шудааст. Дар методи асосӣ бошад, танҳо фуексия даъват карда шудаасту халос. Аз сабаби оне, ки классҳои локалӣ дорои маҳдудиятҳои зерин мебошанд, бинобар ин аз онҳо камтар истифода карда мешавад: Ҳамаи методҳо бояд дар дохили класси локалӣ муаррифӣ гарданд. класси локалӣ наметавонад, ба тағйирёбандаҳои локалие, ки дар дохилӣ муаррифӣ гардидаанд, дастрасӣ дошта бошад, ба истиснои тағйирёбандаҳои статикӣ (static), хориҷӣ (external). Дар дохили класси локалӣ наметавон тағйирёбандаҳои статикиро муаррифӣ кард. Функсияҳои дохилихаттӣ (inline functions) Яке аз хусусиятҳои асосии забони C++ -функсияҳои дохилихаттӣ мебошанд, ки дар классҳо васеъ истифода бурда мешаванд. Функсияҳои дохилихаттӣ функсияҳое мебошанд, ки даъват нагардида, балки дар ҷойи лозимӣ гузошта мешаванд. Барои функсияро ба намуди дохилихаттӣ муаррифӣ кардан пеш аз номи функсия калимаи калидии inline навишта мешавад. Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; inlineint sum(inta, intb) { returna + b; } int main() { cout << sum(, ) << endl; cout << sum(-, ) << endl; system("pause"); return; } Дар ин ҷо функсияи sum() даъват нагардида, танҳо дар ҷойи лозимӣ гузошта мешавад. Аз нуқтаи назари компилятор барнома шакли зеринро дорад: #include<iostream> usingnamespace std; int main() { cout << + << endl; cout << - + << endl; system("pause"); return; } Функсияҳои дохилихаттӣ суръати иҷроиши барномаро тез мекунанд, зеро онҳо даъват карда намешаванд. Чӣ тавре, ки медонем, дар шар даъвати функсия, аргументҳо нусхабардорӣ шуда, ба функсия равон карда мешаванд ва аз он ҷо натиҷа низ чунин ба функсияи асосӣ баргардонида мешавад, яъне нусхаи аргументҳо дар хотираи фаврӣ нусхабардорӣ гардида, пас аз баргардонидани идоракунӣ ҳолати авваларо соҳиб мешаванд. Иҷрои ин амал суръати иҷроиши барномаро кунд месозад. Барои функсияҳои дохилихаттӣ ин амал иҷро карда намешавад. Аз сабаби оне, ки тани функсияҳои дохилихаттӣ дар ҳар даъват такрор мегардад, бинобар ин, андозаи барнома бузург гашта, ба суръати иҷроиши барнома халал ворид мекунад. Аз ин рӯ пешниҳод карда мешавад, ки функсияҳои кӯтоҳ ба ин намуд муаррифӣ карда шаванд. Функсияҳои дохили хаттӣ метавонанд аъзои класс бошанд. Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; void init(); void show(); }; inlinevoidMyFirstClass::init() { a =; b =; } inlinevoidMyFirstClass::show() { cout <<"a="<< a << endl; cout <<"b="<< b << endl; } int main() { MyFirstClass MyObj; MyObj.init(); MyObj.show(); system("pause"); return; } Бояд қайд кард, ки inline қисми забони С набуда, дар стандарти С муайян карда шудааст. Истифодаи функсияҳои дохилихаттӣ дар класс Функсияҳои кӯтоҳро метавон дар дохили класс муаррифӣ кард. Агар функсия дар дохили класс пурра навишта шавад, ба таври пешфарз ҳамчун дохилихаттӣ фаҳмида мешавад. Дар ин ҳолат навиштани калимаи inline муҳим нест. Дар сурати навиштани он низ хатогӣ ба амал намеояд. Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; void init() { a =; b =; } void show() { cout <<"a="<< a << endl; cout <<"b="<< b << endl; } }; int main() { MyFirstClass MyObj; MyObj.init(); MyObj.show(); system("pause"); return; } Бояд қайд кард, ки дар баъзе компилятрҳо вобаста ба маҳдудияти категорияи функсияҳо ин навъ функсияҳо пешбинӣ нашудаанд. Масалан баъзан ҳангоми ба ин сурат навиштани функсияҳо бозгашти хатогӣ ба амал меояд. Илова бар ин, конструктор ва деструктор метавонанд, низ ҳамчун inline муаррифӣ гарданд. Функсияҳои бо миқдори параметрҳои тағйирёбанда Дар баъзе ҳолатҳо метавон чунин функсияе навишт, ки ба миқдори дилхоҳ аргумент қабул кунад. Барои ба компилятор фаҳмонидани ин навъ функсияҳо пас аз аргументҳои функсия се нуқта гузошта мешавад. Ҳангоми муаррифӣ намудан чунин функсияҳо бояд аққалан дорои як аргументи фармалӣ (маҷозӣ) бошанд. Дар сурати надоштани аргумент барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Дар вақти истифода аз ин навъ функсияҳо пешниҳод карда мешавад, ки аз макроҳои махсусе, ки дар китобхонаи <stdarg> ҷойгиранд, истифода карда шавад. Ин макроҳо стандарти дастрасӣ ба ҳамаи параметрҳоро муқаррар мекунанд. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; long LONGPARAM(intn...) { int LP = &n; int Sum = LP; for (; n; n--) Sum += (++LP); return Sum; } int main(intargc, char argv[]) { long CLP; //Даъвати LongParam CLP = LONGPARAM(,,,, ); cout <<"LONGPARAM(,,,, )="<< CLP << endl; CLP = LONGPARAM(,, ); cout <<"LONGPARAM(,, )="<< CLP << endl; CLP = LONGPARAM(, ); cout <<"(, )="<< CLP << endl; system("pause"); return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: LONGPARAM(,,,, )= LONGPARAM(,, )= LONGPARAM (, )= Тавре ки аз натиҷа аён аст, дар ин ҷо функсияи LONGPARAM се маротиба даъват карда шудааст, ки дар ҳар даъват миқдори аргументҳои он гуногун мебошанд. Сарборӣ намудани конструкторҳо Монанди функсияҳо (методҳо) дар як барнома метавон ба конструктор низ сарборӣ гузошт. Ҳамон конструкторе даъват карда мешавад, ки ҳангоми сохтани объект сигнатури параметрҳо бо он мувофиқат кунанд. Мисол. Сарборигузории конструктор: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; //Конструктор MyFirstClass() { a =; b =; } MyFirstClass(intx) { a = x; b = * x; } MyFirstClass(intx, inty) { a = x; b = y; } MyFirstClass(intx, inty, intz) { a = x + y; b = y + z; } void show() { cout <<"a = "<< a <<"\t b = "<< b << endl; } }; int main() { MyFirstClass obj(, ); obj.show(); MyFirstClass obj(); obj.show(); MyFirstClass obj(,, ); obj.show(); system("pause"); return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин мисол чор конструктор эълон шудааст, ки якумаш бергумент, дуюмаш дорои як аргумент, сеюмаш дорои ду аргумент ва чорумаш дорои се аргумент мебошад. Дар методи асосӣ ин конструкторҳо даъват карда шудаанд. Қимат ба сифати аргумент ба конструктор дода шуда, ҳамчун қимати майдонҳо фаҳмида мешавад. Як чизро бояд қайд кард, ки конструктори class ба таври худкора (автоматӣ) ҳангоми эълони class даъват карда мешавад. Барои аз сари нав даъват намудани он лозим аст, ки дар методи асосӣ аз сари нав объект сохта шавад. Тарзи иҷрои ин амал намуди зеринро дорад: Объект=конструктор(аргумент) Мисол. Аз сари нав даъват намудани конструктор: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; //Конструктор MyFirstClass() { a =; b =; } MyFirstClass(intx) { a = x; b = * x; } MyFirstClass(intx, inty) { a = x; b = y; } MyFirstClass(intx, inty, intz) { a = x + y; b = y + z; } void show() { cout <<"a = "<< a <<"\t b = "<< b << endl; } }; int main() { MyFirstClass obj(, ); obj.show(); MyFirstClass obj = MyFirstClass(, ); obj.show(); system("pause"); return; } Дар ин мисол дар методи асосӣ бо ёрии фармони MyFirstClass obj = MyFirstClass(, ); Конструктор аз сари нав даъват карда шудааст. Дар ин даъват конструктор ба майдонҳои класс мувофиқан қиматҳои ва -ро мебахшад. Пас аз ин, бо ёрии методи show() ин қиматҳо ба саҳифаи тасвир бароварда мешаванд. Истифодаи деструктор Деструктор ҳам монанди конструктор ҳангоми сохтани class-ҳо муайян карда мешавад. Деструктор низ дорои хосиятҳои зерин мебошад. ) Номи деструктор бояд бо номи class мутобиқат кунад ва пеш аз номи он бояд рамзи тилда (~) гузошта шавад. ) Барои деструктор аргумент мавҷуд намебошад. ) Ба монади конструктор якчанд деструктор бо як ном навишта намешавад. Тавре ки қаблан гуфтем, деструктор баохиррасии барнома (class)-ро мефаҳмонад.Тарзи эълонкунии деструктор намуди зеринро дорад: ~Class_name(); { ///амалкарди деструктор } Мисол. Истифодаи деструктор. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; //Конструктор MyFirstClass(intx, inty) { a = x; b = y; } ~MyFirstClass() { cout <<"Object has been deleted "<< endl; } void show() { cout <<"a = "<< a <<"\t b = "<< b << endl; } }; int main() { MyFirstClass obj(, ); obj.show(); obj.~MyFirstClass(); system("pause"); return; } Дар ин ҷо коди барнома хеле сода мебошад. Дар аввал бо номи MyFirstClass як class, ки дорои як конструктор ва як деструктор мебошад муаррифӣ шудааст. Дар методи асосӣ барои даъвати конструктор аз дастури obj.~MyFirstClass() истифода шудааст, ки дар саҳифаи тасвир пайғоми «Object has been created» -ро ба чоп медиҳад, ки он иттилооъ дар бораи баохирраси ва ё нест кардани объекти класс медиҳад. Аъзоҳои кушода ва пушидаи class Тавре ки қаблан гуфтем, аъзоҳои class метавонанд ба намуди кушода ё пӯшида бошанд. Агар аъзоҳои class пас аз public муаррифӣ шуда бошанд, он гоҳ онҳо аъзоҳои кушодаи class ба ҳисоб мераванд ва агар аъзоҳои class берун аз public муаррифӣ шуда бошанд, он гоҳ онҳо аъзоҳои пӯшида номида мешаванд. Аъзоҳои class метавонанд ҳамчун майдонӣ ё ҳамчун методӣ бошанд. Мисол.Classе таҳия кунед, ки дорои майдонҳо ва методҳои кушода ва пӯшида бошад. #include<iostream> usingnamespace std; #definePI. classComplex { public: // методҳои кушода void Enter(); double modul(); double argument(); //Аъзоҳои пӯшида private: double Re; double Im; void show_Complex(); }; //Иҷрои методи кушодаи Enter voidComplex::Enter() { cout <<"Re = "; cin >> Re; cout <<"IM = "; cin >> Im; show_Complex(); } doubleComplex::modul() { return sqrt(ImIm + ReRe); } doubleComplex::argument() { return atan(Im, Re) * / PI; } voidComplex::show_Complex() { if (Im >= ) cout << Re <<" + "<< Im <<"i"<< endl; else cout << Re << Im <<"i"<< endl; } int main() { Complex adad; adad.Enter(); cout <<"Moduli adadi Complexi = "<< adad.modul() << endl; cout <<"Argumenti adadi Complexi = "<< adad.argument() << endl; system("pause"); return; } Тавре ки дар ин ҷо мебинем, classе бо номи Complex муаррифӣ гардидааст, ки дорои методҳои кушодаи Enter(),modul(), ва argument() мебошад. Ба ғайр аз ин, дар дохили class майдонҳои пӯшидаи Re ва Im аз навъи ҳақиқӣ мебошанд, муаррифӣ гардидаанд. Намуди умумии класси Complex шакли зеринро дорад: classComplex { public: // методҳои кушода void Enter(); double modul(); double argument(); //Аъзоҳои пӯшида private: double Re; double Im; void show_Complex(); }; Берун аз class методҳои кушодаи class иҷро гардидаанд ва барои ба онҳо низ дастрас шудан аз оператори иҷозати ҳудуди фаъолият:: истифода карда шудааст. //Иҷрои методи кушодаи Enter voidComplex::Enter() { cout <<"Re = "; cin >> Re; cout <<"IM = "; cin >> Im; show_Complex(); } doubleComplex::modul() { return sqrt(ImIm + ReRe); } doubleComplex::argument() { return atan(Im, Re) * / PI; } voidComplex::show_Complex() { if (Im >= ) cout << Re <<" + "<< Im <<"i"<< endl; else cout << Re << Im <<"i"<< endl; } Дар функсияи асосӣ ба сурати зерин объекте барои class муаррифӣ гардида, методҳои class даъват карда шудаанд: int main() { Complex adad; adad.Enter(); cout <<"Moduli adadi Complexi = "<< adad.modul() << endl; cout <<"Argumenti adadi Complexi = "<< adad.argument() << endl; system("pause"); return; } Аъзоҳои статикии класс Аъзоҳои як класс метавонанд ҳам ба таври статикӣ ва ҳам ба таври муқарарӣ (тағирёбанда) муаррифӣ гарданд.То ҳол дар классҳои навиштаамон аъзоҳо муқаррарӣ буданд. Барои статикӣ муаррифӣ намудани аъзоҳои класс аз калимаи калидии static истифода бурда мешавад. Калимаи мазкур дар вақти муаррификунӣ пеш аз навъи аъзои класс навишта мешавад. Аъзоҳои доимии класс аъзоҳои умумӣ буда, барои даъвати онҳо объект сохта намешавад. Пас аз муаррифии аъзои статикии класс компилятор танҳо иҷозати сохтани як нусхаи ин аъзоро фароҳам меораду халос. Бигзор чанд обект аз навъи класе, ки аъзоҳои он статикӣ мебошанд, муаррифӣ карда шуда бошад.Дар сурати иваз намудани қимати яке аз обектҳо обектҳои дигар низ ин қиматро соҳиб мешаванд. Мисол.Истифодаи аъзоҳои статикӣ дар класс: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: staticint a; void show_MyFirstClass() { cout <<"Static field a="<< a << endl; } }; intMyFirstClass::a; int main() { MyFirstClass obj, obj; obj.a =; obj.a =; obj.show_MyFirstClass(); obj.show_MyFirstClass(); system("pause"); return; } Натиҷаи барнома: Static field a= Static field a=; Тавре ки аз ин мисол дида мешавад, классе бо номи MyFirstClass муаррифӣ гардидааст, ки дорои як майдони аз навъи static ва як метод мебошад. Дар фукнсияи асосӣ ду обект бо номи obj ва obj аз навъи MyFirstClass сохта шудааст. Пас аз ин барои майдони ҳарду методҳо мувофиқан қиматҳои ва бахшида шуда, барои ҳарду объектҳо методи show_MyFirstClass() даъват карда шудааст. Дар натиҷа ҳарду обектҳо қимати -ро ба чоп медиҳанд. Сабаби бавуқуъоии ин амал дар он аст, ки барои майдонҳои статикӣ танҳо як нусхаи класс сохта мешавад. Чи тавре ки гуфтем, ҳангоми вуҷуд доштани якчанд обект ҳамаи объектҳо қимати охирон бахшидашударо соҳиб мегарданд. Бояд қайд кард, ки аъзоҳои статикӣ ду маротиба муаррифӣ карда мешаванд: дар дохили класс ва пеш аз функсияи асосӣ (метавонад дигар ҷой бошад) ҳамчун тағйирёбандаи глобалӣ. Ба ғайр аз майдонҳо методҳо низ метавонанд, статикӣ бошанд. Мисол.Дар поён барномаи ҷадвали Пифагор (зарб) оварда шудааст. Дар он ҷо методи tabpif(int n, int m); ба намуди доимӣ (статикӣ) муаррифӣ карда шудааст. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: staticvoid tabpif(intn, intm); }; int main() { MyFirstClass obj; int a, b; cin >> a >> b; obj.tabpif(a, b); system("pause"); return; } voidMyFirstClass::tabpif(intn, intm) { int i, j; for (i =; i <= n; i++) { for (j =; j <= m; j++) cout << ij <<"\t"; cout << endl; } } Дар ин мисол бошад, дар дохили класси MyFirstClass методи tabpif(int n, int m) ба намуди статикӣ муаррифӣ карда шудааст. Калимаи static дар методҳои статикӣ пеш аз навъи метод навишта мешавад. Қисматҳои дигари барнома зоҳиран фаҳмо мебошанд. Функсияҳои виртуалӣ Функсияи виртуалӣ функсияе мебошад, ки тавассути калимаи калидии virtual дар класси базавӣ муаррифӣ карда шуда, метавонад дар як ё якчанд класси дилхоҳ аз нав муаррифӣ карда шаванд. Функсияи виртуалӣ функсияи махсус дар забони C++ ба ҳисоб меравад. Ҳангоми даъвати объекти класси дилхоҳ дар вақти иҷроиши барнома бо ёрии ишорагар ё нишонагар ба он вобаста ба навъаш C++ муайян мекунад, ки кадом функсия даъват карда шудааст. Барои объектҳои гуногун варианти ба он вобастаи функсия даъват карда мешавад. Классе, ки аққалан дорои як функсияи виртуалӣ мебошад, класси полиморфӣ (polymorphic class) номида мешавад. Функсияи виртуалӣ дар класси базавӣ бо ёрии калимаи калидии virtual муаррифӣ карда мешавад. Ҳангоме ки он дар класси дигар аз нав муаррифӣ мегардад, навиштани калимаи мазкур зарур намебошад. Дар вақти истифодаи он низ хатогӣ ба амал намеояд. Ба сифати намуна мисоли кӯтоҳи зеринро дида мебароем. #include<iostream> usingnamespace std; classBase { public: virtualvoid show() { // муаррифкунонии show() ва муво- фиқат кардани он бо first_d cout <<"show() dar classi Base\n"; } }; classfirst_d: publicBase { public: void show() { // муаррифи кунонии show() ва мувофиқат кардани он бо first_d cout <<"show() dar classi first_d \n"; } }; classsecond_d: publicBase { public: void show() { // муаррифи кунонии show() ва нисбат до- дани он бо second_d cout <<"show() dar classi second_d \n"; } }; int main() { Base base_obj; Base p; first_d first_obj; second_d second_obj; p = &base_obj; p->show(); // дастрасӣ бо show-и класси Base p = &first_obj; p->show(); // дастраси бо show-и класси first_d p = &second_obj; p->show(); // дастрасӣ бо show-и класси second_d system("pause"); return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: show() dar classi Base show() dar classi second_c show() dar classi second_d Акнун барномаро пурра таҳлил карда мебароем. Чунон ки дида мешавад, дар объекти Base функсияи who() ҳамчун виртуалӣ муаррифӣ карда шудааст. Ин маънои онро дорад, ки функсияи мазкур метавонад дар класси дилхоҳ азнавмуаррифӣ гардад. Дар ҳар як класси first_d ва second_d who() аз нав муаррифӣ гардидааст. Дар функсияи асосӣ (main()) бошад, се тағйирёбанда муаррифӣ гардидааст. Тағйирёбандаи якум, ки base_obj ном дорад, аз навъи Base мебошад. Баъд аз ин, ишорагари p аз класси Base ва объектҳои first_obj ва second_obj, ки мувофиқан аз ду класси дилхоҳ мебошанд, муаррифӣ гардидаанд. Сипас, ба ишорагари р суроғаи объекти base_obj бахшида шуда, функсияи show() даъват карда шудааст. Аз сабаби он ки ин функсия ҳамчун виртуалӣ муаррифӣ гардидааст, забони C++ дар вақти иҷроиши барнома вобаста аз параметрҳо муайян мекунад, ки кадом версияи функсия даъват карда шудааст ва ба кадом объект p ишора мекунад. Дар ҳолати якум версияи дар класси Base муаррифишуда даъват карда мешавад. Сабабаш дар он аст, ки ба тағйирёбандаи p суроғаи Base бахшида шудааст. Баъд аз ин ба ишорагари р суроғаи объекти first_obj бахшида шудааст. Ҳангоме ки функсия даъват карда мешавад, С++ аз нав навъи объектеро, ки бо он ишорагари р ишора мекунад, вобаста аз параметрҳо таҳлил намуда, версияи лозимии функсияро даъват мекунад. Аз сабаби он ки ишорагари р ба объекти навъи first_d ишора кардааст, пас, версияи ба он вобастаи функсияи show() даъват карда шудааст. Ба ҳамин монанд, вақте ки ба ишорагари р суроғаи объекти second_obj бахшида мешавад, он гоҳ версияе, ки дар класси second_d муаррифӣ шудааст, даъват карда мешавад. Яке аз усулҳои дигари даъвати функсияи виртуалӣ истифодаи параметр дар функсия мебошад. Ба сифати мисол шакли дигари мисоли қаблиро дида мебароем. /* дар ин ҷо нишонагар ба класси базавӣ барои дастрас шудан ба функсияи виртуалӣ истифода шудааст. / #include<iostream> usingnamespace std; classBase { public: virtualvoid show() { // муаррифӣ намудани функсияи вир- туалӣ cout <<"Base\n"; } }; classfirst_d: publicBase { public: // муаррифкунонии show() ва мувофиқат кардани он бо first_d void show() { cout <<"First derivation\n"; } }; classsecond_d: publicBase { public: // муаррифкунонии who() ва мувофикат кардани он бо sec- ond_d void show() { cout <<"Second derivation\n"; } }; // ба сифати параметр нишонаи класси базавӣ истифода шудааст. void print_show(Base&r) { r.show(); } int main() { Base base_obj; first_d first_obj; second_d second_obj; print_show(base_obj); // дастрасӣ бо show-икласси Base print_show(first_obj); // дастрасӣ бо who-и класси first_d print_show(second_obj); // // дастрасӣ бо show-и класси second_d system("pause"); return; } Натиҷаи ин барнома низ монанди натиҷаи барномаи мисоли қаблӣ мебошад. Дар ин мисол функсияи print_show() дорои параметри навъи нишонагар ба класси Base мебошад. Дар функсияи асосӣ main() бо истифода аз объектҳои навъи Base, first_d ва second_d функсияи виртуалӣ даъват карда шудааст. Сарборигузории методҳо Монанди функсияҳои одӣ, ки то ҳоло истифода кардем, ба методҳои class низ метавонем, сарборӣ гузошт. Сарборӣ гузоштан чӣ тавре ки медонем, ин якчанд методро бо як ном муаррифӣ кардан мебошад. Ҳоло дар поён ин амалро бо мисоле дида мебароем. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { int a, b; public: void sarboriguzory(intm, intn) { a = nn; b = mm; } void sarboriguzory(intm) { a = mm; b = mm; } void sarboriguzory() { cout <<"a = "<< a << endl; cout <<"b = "<< b << endl; } }; int main() { MyFirstClass obj, obj; obj.sarboriguzory(, ); obj.sarboriguzory(); obj.sarboriguzory(); obj.sarboriguzory(); system("pause"); return; } Тавре ки аз ин ҷо дида мешавад, дар classе бо номи MyFirstClass ба методи sarboriguzoryба сурати зерин сарборӣ гузошта шудааст, яъне методи мазкур се маротиба муаррифӣ гардидааст, ки дар ма-ротибаи аввал дорои ду аргумети бутун, дар маротибаи дувум дорои як аргументи бутун ва дар маротибаи охирон бе аргумент мебошад. Ба қитъаи барномаи зерин диққат диҳед: classMyFirstClass { int a, b; public: void sarboriguzory(intm, intn) { a = nn; b = mm; } void sarboriguzory(intm) { a = mm; b = mm; } void sarboriguzory() { cout <<"a = "<< a << endl; cout <<"b = "<< b << endl; } }; Дар функсияи асосӣ бошад, ду объект барои class муаррифӣ карда шудааст. Методи sarboriguzory() чор маротиба ба сурати зерин даъват карда шудааст. Дар ду маротибаи аввал дорои аргумент буда, ду маротибаи дигар бе аргумент мебошанд. int main() { MyFirstClass obj, obj; obj.sarboriguzory(, ); obj.sarboriguzory(); obj.sarboriguzory(); obj.sarboriguzory(); system("pause"); return; } Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Класс чист ва чӣ гуна муаррифӣ карда мешавад? ) Вобаста аз ҳаёти ҳаррӯзатон мисоли класс тартиб диҳед. ) Методҳо чӣ гуна муаррифӣ карда мешаванд? ) Амали пешнамунасозии методҳо чӣ гуна амал аст? ) Калимаи this барои чӣ истифода бурда мешавад? ) Функсияҳои дохилихаттӣ чӣ гуна функсияанд? ) Конструктор чист ва чӣ гуна муаррифӣ карда мешавад? ) Амали сарборигузорӣ чӣ гуна амал аст? ) Оё мумкин аст, конструкторро низ сарборӣ гузошт? ) Классҳои локалӣ чӣ гуна классанд? ) Аъзоҳои пӯшида ва кушодаи класс чӣ тавр муаррифӣ карда мешаванд? ) Функсияҳои виртуалӣ чӣ гуна функсияанд? ) Оё миқдори параметрҳои функсия метавонанд тағйирёбанда бошанд? ) Аъзоҳои статикии класс чӣ гуна аъзоянд? ) Оё функсияҳои дохилихаттиро метавон дар класс истифода кард? БОБИ. КОР БО ОБЪЕКТҲО Равон кардани объектҳо ба функсия ба сифати аргумент Ба сифати аргументҳои метод метавонад, як объект низ равон карда шавад, ба монанди тағйирёбандаҳои одӣ ба сифати тип бошад, номи classs- е, ки дар дохили он объект эълон карда шудааст, истифода бурда мешавад. Мисол. Ба метод равон кардани объект. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a; int b; void max(MyFirstClassobj) { if (obj.a >obj.b) cout <<"max("<<obj.a <<", "<<obj.b <<") = "<<obj.a << endl; else cout <<"max("<<obj.a <<", "<<obj.b <<") = "<<obj.b << endl; } }; int main() { MyFirstClass obj, obj; cout <<"a = "; cin >> obj.a; cout <<"b = "; cin >> obj.b; obj.max(obj); system("pause"); return; } Тавре дида мешавад, дар ин ҷо классе бо номи MyFirstClass, ки дорои ду майдони ададҳои бутун мебошад ва як метод муаррифӣ шудааст. Дар методи муаррифшуда ба сифати аргумент як майдони класси аввал омадааст. Дар методи мазкур қимати максималии майдонҳои класс муайян гардида, ба чоп дода мешаванд. Дар методи асоси ду объект сохта шудаанд, ки якеаш барои ворид намудани қимати майдонҳо ва дигараш барои даъвати методи max() ба кор бурда шудаанд. Як чизро бояд дар ёд дошт, ки ҳангоми равон кардан объект ҳамаи майдонҳо яклухт равон карда мешавад, на якто-якто. Қимат объект баргардонидани метод Тавре объект ба сифати аргументи метод фиристода мешуд, инчунин метавонад, ки ҳамчун натиҷаи метод баргардонида шавад. Барои баргардонидани натиҷа дар функсия ё метод объекти муваққати ба ҳамон навъе, ки қимат бармегардонад, сохта мешавад. Мисол. Барномае нависед, ки қимати максималии майдонҳои классро баргардонад. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a; int b; int max(MyFirstClassobj) { if (obj.a >obj.b) returnobj.a; else returnobj.b; } }; int main() { MyFirstClass obj; cout <<"a = "; cin >> obj.a; cout <<"b = "; cin >> obj.b; cout <<"max("<< obj.a <<", "<< obj.b <<") = "<< obj.max(obj) << endl; system("pause"); return; } Ин мисол низ ҳамон мисоли пешина буда, фарқияташ дар он аст, ки дар методи max()- и он дастури return барои баргардонидани қимат истифода бурда шудааст. Истинодҳо (reference) Дар забони C++ тағйирёбандаҳое ба ишорагарҳо монанд мавҷуд аст, ки истинод номида мешавад. Истинодҳо асосан барои равон кардани параметрҳо ба функсия ва барои баргардонидани қимати функсия истифода бурда мешаванд. Илова бар ин метавонанд ба сифати тағйирёбандаҳои мустақил истифода шаванд. Ҳоло бошад, ҳар яке имкониятҳои истинодҳоро дида мебароем. Равон кардани параметрҳо бо ёрии истинод Яке аз татбиқи асосии истинодҳо дар вақти сохтани функсия ба таври автоматӣ равон кардани параметрҳо аз рӯй нишона ба он мебошад. Дар ҳолати умуми C++ бо ду усул равон кардани аргументҳоро ба функсия иҷозат медиҳад: ✓ Аз рӯй қимат; ✓ Аз рӯй суроға. Агар аргумент аз рӯй қимат равон карда шавад, метод нусхаи онро ба даст меорад ва ҳар тағйироте, ки болои он ба амал меояд ҳеҷ таъсире болои тағйирёбанда дар функсияи асосӣ намегузорад. Барои равон кардани аргументҳо аз рӯи истинод ду роҳ вуҷуд дорад, ки иборатанд аз: ✓ Равон кардани истинод ба аргумент; ✓ Новобаста равон кардани ишорагар ба аргумент. Дар аксар ҳолатҳо равиши аввал ба кор бурда мешавад. барои хубтар шинос шудан ба ин матлаб ба барномаи зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; void twoplusarg(int a, int b) { a = a +; b = b +; } int main() { int x, y; cin >> x >> y; cout <<"x va y pesh az davati function\n"; cout <<"x="<< x <<"\t y="<< y << endl; twoplusarg(&x, &y); cout <<"x va y pas az davati function\n"; cout <<"x="<< x <<"\t y="<< y << endl; system("pause"); return; } Дар ин барнома функсияи twoplusarg() ба сифати параметр ишорагар ба тағйирёбандаҳои бутунро ба даст оварда, онҳоро ду воҳид афзоиш медиҳад. Оператори «» барои ба даст овардани суроғаи параметрҳо истифода шуда, оператори «&» бошад, барои ба даст овардани қимати суроғаи ишорагарҳои параметри функсияи twoplusarg() истифода шудааст. Ин амал дар забони С низ бо ин сурат иҷро карда мешавад. Дар забони С++ механизми дигаре низ вуҷуд дорад, ки дар он оператори «» истифода бурда намешавад. Дар ин равиш параметрҳое, ки истинод мебошанд истифода карда мешаванд. Барои сохтани истинод ба параметр пеш аз параметр оператори «&» навишта мешавад. Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; void twoplusarg(int&a, int&b) { a = a +; b = b +; } int main() { int x, y; cin >> x >> y; cout <<"x va y pesh az davati function\n"; cout <<"x="<< x <<"\t y="<< y << endl; twoplusarg(&x, &y); cout <<"x va y pas az davati function\n"; cout <<"x="<< x <<"\t y="<< y << endl; system("pause"); return; } Бояд қайд кард, ки дар дохили функсия истинод ба параметр наметавонад ба тағйирёбандаҳои дигар алоқа дошта бошад. Аз инҷост, ки оператори инкримент дар дохили функсияи twoplusarg() қимати параметрҳоро зиёд мекунад, на ишорагари a ва b ро ба катакчаи нав мекучонад. Хосиятҳои истинодҳо Истинодҳо дорои хосиятҳои зерин мебошанд. Ҳангоми кор кардан бо онҳо бояд ба ин хасиятҳо эътибор дод. Ин хосиятҳо иборатанд аз: аввала бахшида шавад, (initialization). ки дастурҳои зерин баробарқувваанд: int &a  int& a (барои ишорагарҳо низ ин амал вуҷуд дорад. int a  int a) Истиноди новобаста Мо ду навъ татбиқи истинодро мавриди баҳс қарор додем, ки иборат буданд аз равон кардани параметрҳо ба функсия ва баргардонидани қимат. Илова бар ин, истинодҳо метавонанд монанди тағйирёбандаҳо оддӣ муаррифӣ карда шаванд. Ин навъ истинодҳоро истинодҳои новобаста меноманд. Истиноди новобаста ҳамчун тахаллус (псевдоним)-и обектҳо ё тағйирёбандаҳо хизмат мекунанд. Ба таври дигар, номи дигари тағйирёбанда ё обект ҳастанд. Ҳангоми муаррифӣ ба истинодҳои новобаста бояд қимати аввала бахшида шавад, чунки пас аз қимати аввала бахшидан онҳоро наметавон ба тағйирёбандаҳои дигар алоқаманд кард. Бо суханҳои дигар усули ягонаи бахшидани қимат ба истинодҳои новобаста ин ҳангоми муаррифӣ мебошад. Бояд қайд кард, ки оператори бахшиш аз қимати аввала бахшидан фарқ дорад. Тавассути оператори бахшиш дар дилхоҳ нуқтаи барнома метавон ба обект ё тағйирёбанда қимат бахшид, вале қимати аввала танҳо ҳангоми муаррифӣ бахшида мешавад. Барои ба ин матлаб пурратар шинос шудан ба мисосли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int a, b; int&ref = a; a =; cout <<"a="<< a <<" ref="<< ref << endl; ref =; cout <<"a="<< a <<" ref="<< ref << endl; a = a ; //&ref=b; //хатоӣ, як истинод наметавонад баро ду тағйиёбанда //истифодашавад. cout <<"a="<< a <<" ref="<< ref << endl; system("pause"); return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: a= ref= a= ref= a= ref= Тавре дида мешавад, ҳангоми тағйир додани қимати тағйирёбандаи a, ки истиноди ref ба он ишора кардааст, қимати ҳам тағйирёбанда ва ҳам истинод айнан як хел тағйир меёбанд. Тавре қайд кардем, як истинод наметавонад баро ду тағйиёбанда истифода шавад. Ҳангоми риоя накардани ин хосият барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Ишорагар ба объектҳо Ишорагарҳо на танҳо барои тағйирёбандаҳои навъҳои стандартӣ, балки барои обектҳо низ метавонанд, истинод (ссылка) кунанд. Дар ин маврид барои дастрас шудан ба аъзоҳои класс аз оператори «->» истифода бурда мешавад. Илова бар ин, барои дастрас шудан ба суроғаи хотира пеш аз номи объект оператори & гузошта мешавад.Ба мисоли зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a, b; void show() { cout <<"a="<< a << endl; cout <<"b="<< b << endl; } }; int main() { MyFirstClass ob; MyFirstClass p; p = &ob; p->a =; p->b =; p->show(); system("pause"); return; } Тавре мушоҳида шуд, дар ин ҷо як класс бо номи MyFirstClass, ки дорои ду майдони навъи бутунӣ ва як метод бо номи show() барои намоиш додани қимати ин майдонҳо мебошад, муаррифӣ шудааст. Дар функсияи асосӣ бошад, объекти ob ва ишорагари p аз навъи MyFirstClass муаррифӣ шудаанд. Қимати ишорагари p бо фармони p=&ob муайян карда шуда, барои ба аъзоҳои объект дастрас шудан аз оператори «->» истифода шудааст. Тавре ки маълум аст, ҳангоми як воҳид афзоиш додани ишорагар он ба элементи дигари ҳамин навъ ишора мекунад. Масалан, барномаи зерин ишорагарро барои дастрас шудан ба ҳамаи элементҳои массиви навъи MyFirstClass истифода мебарад. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { int a; public: MyFirstClass() { a =; } MyFirstClass(intb) { a = b; } void show() { cout << a <<" "<< endl;; } }; int main() { MyFirstClass ob[] = {,,,, }; MyFirstClass p; p = ob; for (int i =; i<; i++) (p + i)->show(); system("pause"); return; } Ба ғайр аз ин, барои дастрас шудан ба майдонҳои class як ишорагари махсусе низ вуҷуд дорад, ки бо ёрии он метавонем низ ба аъзоҳои class дастрасӣ дошта бошем. Барои гирифтани қимати ишорагар ҳангоми даъвати метод дар ин ҳолат аз оператори this истифода бурда мешавад. Мисоли истифодаи оператори this барои ба даст овардани қимати май- донҳои class. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int n; int m; void show() { cout <<"n = "<<this->n << endl; cout <<"m = "<<this->m << endl; } void kvad(intm, intn) { this->n = nn; this->m = mm; } }; int main() { MyFirstClass a, b; a.n =; a.m =; b.n =; b.m =; a.kvad(a.n, a.m); a.show(); b.show(); system("pause"); return; } Тавре ки дар ин ҷо мушоҳида карда мешавад, класси MyFirstClass дорои ду майдони навъи бутун бо номи n, m ва як метод аз навъи холӣ бо номи show() мебошад. Методи мазкур барои хориҷ намудани қимати ин майдонҳо пешбинӣ шудааст. Барои дар дохили метод дастрас шудани майдонҳо оператори ишорагари this истифода карда шудааст. Ба ғайр аз ин, дар классимазкур методе ба сурати зерин муаррифӣ гардидааст, ки барои квадрати майдонҳои классро ҳисоб намудан истифода бурда мешавад. void kvad(intm, intn) { this->n = nn; this->m = mm; } Дар ин метод, низ ишорагари this бо оператори -> истифода барда шуда- аст. Дар функсияи аслӣ бошад, ду объект бо номҳои a ваb муаррифӣ гардида, ба онҳо қимате бахшида шудааст. Баъд аз бахшидани қимати аввала методҳои class даъват карда шудаанд. int main() { MyFirstClass a, b; a.n =; a.m =; b.n =; b.m =; a.kvad(a.n, a.m); a.show(); b.show(); system("pause"); return; } Ишорагар ба аъзоҳои class Ҳангоми ишора кардан ба объекти class дар забони С++ барои ҳар як аъзои class ишорагар мавҷуд аст. Ишорагар ба ҳар як аъзо аз ишорагари муқаррарӣ фарқ мекунад. Эълонкунии ишорагар ба майдони class аз эълонкунии ишорагар ба методи class фарқияти зиёд дорад. Дар вақти эълон кунии ишорагар ба майдони class бояд навъи ишорагар ба навъии майдони class мувофиқат кунад, дар пеши ишорагар соператори ситорача () гузошта шуда, барои ба навъи майдони class мувофиқат кардани он, оператори иҷозати ҳудуди фаъолият:: гузошта мешавад.Мисол: Навъии class:: ишорагар Ҳангоми қимати майдонро ба тағйирёбандаи ишорагар бахшидан дар тарафи рост пас аз бахшиш оператори & навишта мешавад: Ишорагар=& номи синф:: майдон Эълонкунии ишорагар ба методи class камтар печидатар мебошад. Дар ин сурат ҳангоми эълонкунии метод дар класс бояд навъи натиҷае, ки класс бармегардонад, муайян бошад.Мисол: Тип (class:: ишорагар)(аргументҳо). Истифодаи истинод барои объектҳо Монанди тағйирёбандаҳои дигар навъҳои базавӣ, барои объектҳо низ метавон аз истинодҳо истифода кард.Истинод ин тахаллуси объект ё тағйирёбанда мебошад. Истифодабарии истинод чунин имкониятҳоро фароҳам меоварад: ✓ Бо як ё якчанд ном истифода бурдани як объект, ✓ Қимати аввала бахшидан ба объект ҳангоми муаррифӣ намудани истинодҳо. Мисол.Истифодаи оператори суроға. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int a; double b; }; int main() { MyFirstClass obj; MyFirstClass&res = obj; obj.a =; obj.b =.; cout <<"a="<< res.a << endl; cout <<"b="<< res.b << endl; system("pause"); return; } Тавре ки мушоҳида мешавад, дар ин мисол класси MyFirstClass эълон карда шудааст, ки дорои ду майдон яке бутун ва дигаре ҳақиқӣ мебошад. Дар методи асосӣ ё функсияи асосӣ объекте аз ин класс муаррифӣ гардидааст. Сипас, аз навъи ин class тағйирёбандае бо номи res муаррифӣ гардида, ба сифати қимати аввала барои он суроғаи объект бахшида шудааст. Баъд бо майдонҳои class қимат дода шудааст, дар дастури хориҷкунӣ бошад, аз рӯй суроға, яъне тавассути оператори ишорагар қиматҳои майдон ба чоп дода шуда-анд. Ин қиматҳоро метавонед ба намуди зерин низ ба чоп диҳед. cout <<"a="<<obj.a << endl; cout <<"b="<< obj.b << endl; Тавре ки дар мавриди нишонагарҳо дида будем, ҳангоми равон кардани объект ба метод (функсия) ҳам аз рӯй қимат ва ҳам аз рӯй ишораи кардаамон имконпазир буд.Дар ин ҷо бошад, усули нав, яъне равон кардани объектҳо ба метод аз рӯй суроғаро дида меба-роем. Мисол. Равон кардани объектҳо ба метод аз рӯй суроға. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: double a; double b; }; double methodMax(MyFirstClassobj) { if (obj.a >obj.b) returnobj.a; else returnobj.b; } double methodMin(MyFirstClass&obj) { if (obj.a <obj.b) returnobj.a; else returnobj.b; } int main(intargc, char argv[]) { MyFirstClass obj; cout <<"Du adadi double dokhil kuned\n"; cin >> obj.a; cin >> obj.b; cout <<"Max("<< obj.a <<","<< obj.b <<") = "<< method- Max(obj) << endl; cout <<"Min("<< obj.a <<","<< obj.b <<") ="<< method- Min(obj) << endl; system("pause"); return; } Дар ин мисол тавре ки дида мешавад, classе бо номи MyFirstClass муаррифӣ шудааст, ки дорои ду майдон аз навъи ҳақиқӣ мебошад. Пас аз муаррификунии class методе ба сурати зерин муар-рифӣ шудааст: double methodMax(MyFirstClassobj) { if (obj.a >obj.b) returnobj.a; else returnobj.b; } Аргументи метод объекте аз навъи класси MyFirstClass мебошад. Методи мазкур аз ду объекти class калонтаринашро бармегардонад. Пас аз он методи дигаре ба намуди зерин муаррифӣ шудааст, ки ба сифати аргументи он нишонаи объекти класси MyFirstClass навишта шудааст: double methodMin(MyFirstClass&obj) { if (obj.a <obj.b) returnobj.a; else returnobj.b; } Оператори &тавре ки медонем, ишора ба class мекунад. Дар функсияи асосӣ бошад, объекте аз навъи класси MyFirstClassмуаррифӣ гардидааст, баъд аз он тавассути ин объект ба майдонҳои класс қимате аз саҳифаи вурудӣ бахшида шудааст. Пас аз бахшидани қимат методҳои зикркардаамон даъват карда мешаванд, ки онҳо мувофиқан қимати максималӣ ва минималии классро муайян намуда, ба чоп медиҳанд. Бояд қайд кард, ки нишонагарҳо на танҳо ба сифати параметри функсия равон карда мешаванд, балки онҳо имконияти ба сифати қимат баргардонидани функсияро фароҳам меоранд. Ба барномаи зерин диққат диҳед: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int x; void show() { cout <<"x="<< x << endl; } }a; MyFirstClass&func() { return a; } int main(intargc, char* argv[]) { func().x =; func().show(); system("pause"); return; } Объектҳо аз навъи массив Як массивро низ метавон аз навъи объект низ муаррифӣ кард. Барои иҷрои ин амал, пеш аз массив ба сифати навъ номи class навишта мешавад. Мисол. Барномае нависед, ки дар он массиве аз навъи class истифода бурда шавад: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int x; void show() { cout <<"x = "<< x << endl; } }; int main() { constint n =; int i; MyFirstClass obja[n]; for (i =; i<n; i++) { obja[i].x = rand() % +; cout << i + <<"; "; obja[i].show(); } system("pause"); return; } Дар ин мисол тавре ки аён аст, class –и MyFirstClass муаррифӣ гардидааст, ки дорои як майдон ва як метод мебошад. Дар методи асосӣ бошад, тағйирёбандаи (массиви) obja[n] аз навъи class муаррифӣ шудааст. Баъд элементҳои массив аз ададҳои тасодуфӣ пур карда шудаанд. Барои ба экран баровардани элементҳои массив методи show() чунин даъват карда шудааст: obja[i].show(); Агар дар массив конструктор истифода шавад, барои равон кардани аргументҳо ҳангоми муаррификунии массив дарҳол ба он қимати аввала бахшида мешавад. Конструктор дар дохили қавси фигуравӣ бо аргументҳои лозимӣ даъват карда мешавад. Мисол. Истифодаи конструктор барои массивҳо #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int x; void show() { cout <<"x = "<< x << endl; } MyFirstClass(inty) { x = y; } }; int main() { int i; MyFirstClass obja[] = { MyFirstClass(), MyFirstClass(), MyFirstClass(), MyFirstClass(-) }; for (i =; i<; i++) { cout << i + <<"; "; obja[i].show(); } system("pause"); return; } Ба ғайр аз ин, метавонем элементҳои массивро ба намуди зерин муар- рифӣ кунем: MyFirstClassobja[]={,,,-}; Ба таври динамики ишғол кардани хотира барои объектҳо Барои ба таври динамикӣ ишғол кардани хотира барои объектҳо аз оператори new истифода бурда мешавад. Дар аввал ба монанди массивҳои динамикӣ нишонагаре аз навъи class –е, ки объект аз навъи он эълон мешавад, муаррифӣ карда мешавад. Баъд аз он, бо ёрии оператори new барои объект ба таври динамикӣ ҳофиза ҷудо карда мешавад. Мисол. Номи class *тағйирёбандаи ишорагар Тағйирёбандаи ишорагар =new номи class Барои ҳофизаро озод намудан аз оператори delete ба намуди зерин истифода бурда мешавад. delete тағйирёбандаи ишорагар; Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { public: int x; void show() { cout <<"x ="<< x << endl; } MyFirstClass(inta, intb) { if (a>b) x = a; else x = b; cout <<"Objecti x = "<< x <<" sokhta shud!\n"; } ~MyFirstClass() { cout <<"Objecti x = "<< x <<" nest karda shud!\n"; } }; int main() { MyFirstClass p=NULL; delete p; p = newMyFirstClass(, ); p->show(); delete p; system("pause"); return; } Функсия ва классҳои дӯст Тавре ки қаблан зикр карда будем, аъзоҳои класс ду намуд мешаванд: кушода ва пӯшида. Аъзоҳои пӯшидаи класс танҳо дар дохили класс дастрас мебошанд. Дар баъзе ҳолатҳо зарурат мешавад, ки аъзоҳои пӯшидаи класс дар функсия ё методҳои берун аз класс истифода бурда шаванд. Барои иҷрои ин амал, яъне истифодакунии аъзоҳои пӯшидаи класс берун аз класс азфунксияҳои дӯст (friend ) истифода бурда мешаванд. Ҳангоми муаррификунии ин навъ функсияҳо пеш аз пеш намунасозии функсияҳо калимаи калидии friend навишта мешавад. Мисоли муаррификунии метод (функсия)-ҳои дӯст. #include<iostream> usingnamespace std; classMyFirstClass { int x; float y; public: MyFirstClass(intz) { x = z; y = sqrt(x); } friendvoid show(MyFirstClassobj); }; void show(MyFirstClassobj) { cout <<"x = "<<obj.x << endl; cout <<"x = "<<obj.y << endl; } int main() { MyFirstClass adad(); show(adad); system("pause"); return; } Тавре дида мешавад, дар ин ҷо classе бо номи MyFirstClass муаррифӣ гардидааст, ки он дорои ду майдони пӯшида мебошад, ки яке аз онҳо аз навъи бутун ва дигараш аз навъи ҳақиқӣ мебошад. Барои ба ин майдонҳо бахшидани қимат ё пур намудани ин майдонҳо аз конструкторе, ки як аргумент бармегардонад, истифода шудааст. Барои дастрас шудан ба майдонҳои пӯшидаи class аз методи беруна, ки он ҳамчун дӯст муаррифӣ гардадааст, истифода бурда мешавад, яъне friend void show(MyFirstClass obj); Барои функсияе, ки дар он майдонҳои пӯшида берун аз class истифода мешаванд, бояд дар дохили class ба намуди дӯст пешнамуна гардад. Мисол. Бигзор ду class бо майдонҳои пӯшида мавҷуд бошанд, барои дастрас шудан ба ҳар яке аз онҳо инчунин аз функсияҳои дӯст истифода бурда мешавад. Ин амал бошад, истифода ва татбиқи дигари функсияҳои дӯстро ифода мекунад. #include<iostream> usingnamespace std; //Эълоннамудани class classB; classA { double x; public: A(doublez) { x = z; } frienddouble sum(Aa, Bb); } a(.); classB { double y; public: B(doublez) { y = z; } frienddouble sum(Aa, Bb); } b(.); double sum(Aa, Bb) { returna.x + b.y; } void show() { cout <<"Summa = "<< sum(a, b) << endl; } int main() { show(); system("pause"); return; } Дар ин барнома ду class А ва В муаррифӣ гардидаанд, ки ҳар кадоми он дорои майдони пӯшидаи навъи ҳақиқӣ мебошанд. Функсияи sum() суммаи майдонҳои пӯшидаи ин классҳоро ҳисоб менамояд, ки ба сифати аргумент ба он равона карда шудаанд: friend double sum(A a, B b ); Аргументи якум объекти майдони класси А ва аргументи дувум объекти класси В мебошанд. Барои ба ин объекто дастрас шудан функсияи sum()ҳамчун friend муаррифӣ гардидаанд. Аҷибаш дар он аст, ки дар дохили класси А то ҳол класси В муайян нест, майдони В b истифода шудааст. Барои ин класси В пеш аз класси А ҳамчун огоҳӣ муаррифӣ шудааст ва то расидан бо класси В он огоҳӣ истифода мешавад. Баъдан дар функсияи show() натиҷаи ҳисобкардашудаи методи sum () намоиш дода шудааст. Ба ғайр аз ин, метавонем дар класси дувум ба майдони пӯшидаи класси якум тавассути оператори иҷозати ҳудуди фаъолият::дастрасӣ дошта бошем. Мисол. Истифодаи оператори:: #include<iostream> usingnamespace std; //Эълоннамудани class classB; classA { double x; public: A(doublez) { x = z; } double sum(Bb); } a(.); classB { double y; public: B(doublez) { y = z; } frienddoubleA::sum(Bb); } b(.); doubleA::sum(Bb) { return x + b.y; } void show() { cout <<"Summa = "<< a.sum(b) << endl; } int main() { show(); system("pause"); return; } Ин мисол ҳам монанди мисоли гузашта буда, фарқияташ дар он аст, ки суммаи майдонҳо тавассути методи класси А ҳисоб карда шудаанд. Мисол. Истифодаи дигари метод (функсия)-ҳои дӯст. #include<iostream> usingnamespace std; //Эълоннамудани class classB; classA { double x; public: A(doublez) { x = z; } double jam(Bb); double zarb(Bb); } a(.); classB { double y; public: B(doublez) { y = z; } friendclassA; } b(.); doubleA::jam(Bb) { return x + b.y; } doubleA::zarb(Bb) { return xb.y; } void show() { cout <<"Hosili jam = "<< a.jam(b) << endl; cout <<"Hosili zarb = "<< a.zarb(b) << endl; } int main() { show(); system("pause"); return; } Функсияҳои виртуалӣ Функсияи виртуалӣ, функсияе мебошад, ки тавассути калимаи калидии virtual дар класси базавӣ муаррифӣ карда шуда, метавонад дар як ё якчанд класси дилхоҳ аз нав муаррифӣ карда шаванд. Функсияи виртуалӣ функсияи махсус дар забони C++ ба ҳисоб меравад. Ҳангоми даъвати объекти класси дилхоҳ дар вақти иҷроиши барнома бо ёрии ишорагар ё нишонагар ба он вобаста ба навъаш C++ муайян мекунад, ки кадом функсия даъват карда шудааст. Барои объектҳои гуногун варианти ба он вобастаи функсия даъват карда мешавад. Классе, ки аққалан дорои як функсияи виртуалӣ мебошад, класси полиморфӣ (polymorphic class) номида мешавад. Функсияи виртуалӣ дар класси базавӣ бо ёрии калимаи калидии virtual муаррифӣ карда мешавад. Ҳангоме ки он дар класси дигар аз нав муаррифӣ мегардад, навиштани калимаи мазкур зарур намебошад. Дар вақти истифодаи он низ хатогӣ ба амал намеояд. Ба сифати мисол барномаи кӯтоҳи зеринро дида мебароем: #include<iostream> usingnamespace std; //Эълон намудани class classBase { public: virtualvoid show() { // муаррифӣ гардидани функсияи вир- туали cout <<"show dar Base\n"; } }; classfirst_d: publicBase { public: void show() { // муаррификунонии show() ва мувофикат кардани он бо first_d cout <<"show dar first_d\n"; } }; classsecond_d: publicBase { public: void show() { // муаррификунонии who() ва нисбат додани он бо second_d cout <<"show dar second_d\n"; } }; int main() { Base base_obj; Base p; first_d first_obj; second_d second_obj; p = &base_obj; p->show(); // дастрасӣ бо show-и класси Base p = &first_obj; p->show(); // дастрасӣ бо show-и класси first_d p = &second_obj; p->show(); // дастрасӣ бо show-икласси second_d system("pause"); return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: show dar Base show dar second_d show dar first_d Акнун барномаро пурра таҳлил карда мебароем. Чунончи, дида мешавад, дар объекти Base функсияи show() ҳамчун виртуалӣ муаррифӣ карда шудааст. Ин маънои онро дорад, ки функсияи мазкур метавонад дар класси дилхоҳ аз нав муаррифӣ гардад. Дар ҳар як класси first_d ва second_d show() аз нав муаррифӣ гардидааст. Дар функсияи асосӣ (main()) бошад, се тағйирёбанда муаррифӣ гардидааст. Тағйирёбандаи якум, ки base_obj ном дорад, аз навъи Base мебошад. Баъд аз ин, ишорагари p аз класси Base ва объектҳои first_obj ва second_obj, ки мувофиқан аз ду класси дилхоҳ мебошанд, муаррифӣ гардидаанд. Сипас, ба ишорагари р суроғаи объекти base_obj бахшида шуда, функсияи show() даъват карда шудааст. Аз сабаби он ки ин функсия ҳамчун виртуалӣ муаррифӣ гардидааст, забони C++ дар вақти иҷроиши барнома вобаста аз параметрҳо муайян мекунад, ки кадом версияи функсия даъват карда шудааст ва ба кадом объект p ишора мекунад. Дар ҳолати якум версияи дар класси Base муаррифишуда даъват карда мешавад. Сабабаш дар он аст, ки ба тағйирёбандаи p суроғаи Base бахшида шудааст. Баъд аз ин ба ишорагари р суроғаи объекти first_obj бахшида шудааст. Ҳангоме ки функсия даъват карда мешавад, С++ аз нав навъи объектеро, ки бо он ишорагари р ишора мекунад, вобаста аз параметрҳо таҳлил намуда, версияи лозимии функсияро даъват мекунад. Аз сабаби он ки ишорагари р ба объекти навъи first_d ишора кардааст, пас, версияи ба он вобастаи функсияи show() даъват карда шудааст. Ба ҳамин монанд, вақте ки ба ишорагари р суроғаи объекти second_obj бахшида мешавад, он гоҳ версияе ки дар класси second_d муаррифӣ шудааст, даъват карда мешавад. Яке аз усулҳои дигари даъвати функсияи виртуалӣ истифодаи параметр дар функсия мебошад. Ба сифати мисол намуди дигари мисоли гузаштаро дида мебароем. /* дар ин ҷо нишонагар ба класси базавӣ, барои дастрас шудан ба функсияи виртуалӣ истифода шудааст. / #include<iostream> usingnamespace std; //Эълон намудани class classBase { public: virtualvoid show() { // муаррифӣ гардидани функсияи вир- туалӣ cout <<"show dar Base\n"; } }; classfirst_d: publicBase { public: void show() { // муаррификунонии show() ва мувофикат кардани он бо first_d cout <<"show dar first_d\n"; } }; classsecond_d: publicBase { public: void show() { // муаррификунонииshow() ва нисбат додани он бо second_d cout <<"show dar second_d\n"; } }; void print_show(Base&r) { r.show(); } int main() { Base base_obj; first_d first_obj; second_d second_obj; print_show(base_obj); // дастрасӣ бо show-икласси Base print_show(second_obj); //дастрасӣ бо show-и класси second_d system("pause"); return; } Натиҷаи ин барнома низ монанди натиҷаи барномаи мисоли қаблӣ мебошад. Дар ин мисол функсияи show_who() дорои параметри навъи нишонагар ба класси Base мебошад. Дар функсияи асосӣ main() бо истифода аз объектҳои навъи Base, first_d ва second_d функсияи виртуалӣ даъват карда шудааст. Хосияти Варосат Мафҳуми умумии варосат ва корбурди он Яке аз хусусиятҳои дигари БОН хосияти меросӣ ё варосат (Inheritance) мебошад. Варосат-ин механизимест, ки имконияти якчанд маротиба истифодабарии як ё якчанд хосияти як классро ҳангоми сохтани класси нав фароҳам меорад. Истифода аз ин хосият кори барномасозиро осон намуда, коди барномаро кӯтоҳ мекунад. Варосат метавонад варосати сода (single Inheritance) ва ё варосати мураккаб (multiple Inheritance) бошад. Тавре ки қайд кардем, як синфи нав сохташуда метавонад хосиятҳои синфи мавҷудбударо ба ирс гирад, яъне он хосиятҳо дар синфи нав такрор нашуда, танҳо нишон ё ишора карда шаванд. Дар ин ҳолат синфи мавҷудбударо синфи меросдеҳ ва синфи навсохтаро синфи меросгир ё меросбар меноманд. Барои ба ин хосият шинос шудан донишгоҳро пеши назар меорем. Ҳар донишгоҳ дорои шахси масъул, яъне мудир мебошад, ки он ҳамаи донишгоҳро идора мекунад ва донишгоҳ бошад, дорои факултетҳо мебошад, ки дар ҳар факултет як роҳбар аст, ки он факултетро идора мекунад Ба ғайр аз ин, дар факултет кафедраҳо ва курсҳои донишҷӯён мавҷуд аст, ки ҳар кадомаш дорои роҳбар мебошад, яъне дар ин сурат метавон гуфт, ки ин мисоли меросбарии мураккаб мебошад, зеро дар ин ҷо якчанд class-ҳо ҳам меросдеҳ ва ҳам меросбар ё меросгир мебошанд. Агар инро ба намуди диаграмма тасвир кунем, шакли зеринро мегирад. Наҳви умумии муаррифкунии класси меросбар намуди зеринро дорад: Class class-и_меросбар::навъии class-и_базавӣ(меросдеҳ){ //тани класси меросбар } Рӯйхати объектҳо; Бигзор класси В дар асоси класси А сохта шуда бошад, яъне он меросбари класси А бошад. Тавре ки пештар гуфтем, агар меросбари кушода (public Inheritance) бошад, онро метавон ба намуди зерин муаррифӣ кард: Class A{ //Тани класси А } Рӯйхати объектҳо //………. Class B: public A{ //Тани класси В }//Рӯйхати объектҳо Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; #definen //Эълон намудани class classA { private: int x; public: int y; }; //Класси меросбар( меросгир) classB:publicA { public: int z; void show() { cout <<"y = "<< y << endl; cout <<"z = "<< z << endl; } }; int main() { B obj; obj.y =; obj.z =; obj.show(); system("pause"); return; } Тавре мушоҳида карда шуд, дар класси А ду майдон муаррифӣ шуд, ки якеаш майдони пӯшида ва дигараш майдони кушода будаанд. Класси В бошад, дорои як майдони кушода ва як метод буда, меросбари класс А ба ҳисоб меравад. Дар методи show() як майдони класси А ва як майдони класси В ба чоп дода шудаанд. Майдони х-и класси А бошад, наметавонад дар ин ҷо иштирок кунад, зеро он ба намуди пӯшида муаррифӣ шудааст ва класси пӯшида наметавонад меросбар бошад. Акнун ҳолатеро мебинем, ки майдони х ҳимояшуда, яъне ҳамчун protected муаррифӣ шудааст. Дар ин сурат он метавонад ба класси В меросдеҳ шавад. Майдони х наметавонад, ки якбора ба класси В дастрас бошад, барои он бояд методи ёрирасон муаррифӣ гардад. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; #definen classA { protected: int x; public: int y; void set(intk) { x = k; } }; //Классимеросбар( меросгир) classB:publicA { public: int z; void show() { cout <<"x = "<< x << endl; cout <<"y = "<< y << endl; cout <<"z = "<< z << endl; } }; int main() { B obj; obj.set(); obj.y =; obj.z =; obj.show(); system("pause"); return; } Варосати мураккаб Тавре ки ишора карда будем, варосат сода ва мураккаб мешавад. Варосати сода варосатест, ки дар он як класс танҳо аз як класси базавӣ мерос мегирад. Мисолҳои боло варосати сода ба ҳисоб мераванд. Варосати мураккаб бошад, варосатест, ки як класс на аз якто класси базавӣ мерос мегирад, балки он аз якчанд class мерос мегирад. Дар ин ҳолат наҳви муаррификунии чунин классҳо намуди зеринро дорад: Class_Nav: class A, class B, …, class Z { //тани класси нав } Ҳоло классро мебинем, ки дар асоси ду класси базавӣ сохта шудааст.Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; #definen classA { public: int x; void showx() { cout <<"x = "<< x << endl; } }; classB { public: int y; void showy() { cout <<"y = "<< y << endl; } }; classC:publicA, publicB { public: void show() { showx(); showy(); } }; int main() { C obj; obj.x =; obj.y =; obj.show(); system("pause"); return; } Чунон ки дида мешавад, дар ин ҷо се класс муаррифӣ шудааст, ки дутоаш класси базавӣ ва яктоаш класси меросбар мебошад. Дар класси якум як майдони адади бутун ва як метод барои намоиш додани он муаррифӣ шудааст. Дар класси В низ айнан монанди класси А майдон ва метод мавҷуд аст. Класси С дар асоси классҳои А ва В сохта шудааст, дар ин class чӣ хеле ки мушоҳида кардед, методи show() муаррифӣ шудааст, ки дар он методҳои classси А ва В даъват карда мешаванд. Шаблонҳо барои варосат Ба монанди функсияҳо барои варосат низ шаблонҳо вуҷуд доранд ва истифодабаранда метавонад, ки аз шаблонҳо истифода барад. Дар ин ҷо низ шаблонҳо бо ёрии калимаи калидии template муаррифӣ мегарданд. Наҳви муаррификунии як қолаби класс ба сурати зерин аст: template <class A> class First Дар ин ҷо template калимаи калиди, class A навъ (объект)-и класс ва class First номи класс мебошад. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; template<classA>classFirst { public: A x; First(Aarg) { x = arg; } }; template<classA, classB>classSecond: publicFirst<A> { public: B y; void show() { cout <<"x = "<< x << endl; cout <<"y = "<< y << endl; } Second(Aarg, Barg):First<A>(arg) { y = arg; } }; int main(int) { Second<int, char> obj(, 'w'); obj.show(); system("pause"); return; } Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ БОБИ. САРБОРӢ НАМУДАНИ ОПЕРАТОРҲО Муқаддима Дар забони С++ на танҳо функсияҳо, инчунин операторҳоро метавонем низ сарборӣ кунем. Барои иҷрои ин амал бояд дар дохили class функсияи махсус, ки метод номида мешавад, сохта шавад. Барои иҷрои амали сарборӣ бояд ба шартҳои зерин эътибор дод: кунад. ҷадвали зерин қобилияти сарборишавӣ доранд. Дар ҷадвали зерин операторҳое, ки бо онҳо сарборӣ карда мешавад, оварда шудаанд: + - / % ^ & \| ~! = < > += -= = /= %= ^= &= \|= << >> >>= <<= ==!= <= >= && \|\| ++ -- ->, -> [] () new delete new[] delete [] Дар ҷадвали зерин бошад, он операторҳое, ки онҳоро сарборӣ карда ғайриимкон аст, оварда шудаанд...::?: Барои сарборӣ кардани операторҳо функсия-operator сохта мешаванд. Тарзи умумии муарррификунии як функсия-operator намуди зеринро дорад: Навъ, номи класс::operator # (Рӯйхати аргументҳо) { Амалиёт бо класс } Дар ин ҷо рамзи # оператори сарборӣ мекардашударо ифода мекунад. Тавре аз ин қолаб мушоҳида карда мешавад, операторҳои бинорӣ дар дохили синф меоянд ва баъд аз онҳо дар дохили қавс аргументҳои он нишон дода мешаванд. Аргументҳои метод операнд номида мешаванд. Аз ин рӯ, ҳангоми истифода операторҳои бинарӣ ду операнд ва барои операторҳои унарӣ бошад, як операнд истифода бурда мешавад. Операндҳо аз ҳамдигар бо оператори “,” ҷудо карда мешаванд. Пеш аз ҳар кадом операнд навъи он нишон дода мешавад. Сарборӣ кардани операторҳо бо истифода аз функсия-аъзоҳо Дар аввал кори худро аз мисоли содае оғоз мекунем. Дар мисоли мазкур тарзи сарборигузории операторҳои «+» ва «=« барои бо ҳамдигар ҷамъ намудани ду адади комплексӣ нишон дода шудааст. Аз нуқтаи назари математика (НФТК) медонем, ки адади комплексӣ намуди зеринро дорад: z=x+iy дар инҳо х=Re(z) –қисми ҳақиқии адади комплексӣ буда, y=Im(z) –қисми мавҳум мебошад. Барои ҷамъ намудани ду адади комплексӣ қисмҳои ҳақиқӣ бо ҳақиқӣ ва қисмҳои мавҳум бо мавҳум ҷамъ карда мешаванд. Мисоли: #include<iostream> usingnamespace std; classComplex { float Re; float Im; public: Complex(){ Im = Re =; } Complex(floata, floatb) { Re = a; Im = b; } Complexoperator +(Complexob); Complexoperator =(Complexob); void print(); }; ComplexComplex::operator +(Complexob) { Complex z; z.Re = Re + ob.Re; z.Im = Im + ob.Im; return z; } ComplexComplex::operator =(Complexob) { Re = ob.Re; Im = ob.Im; return this; } voidComplex::print() { if (Im>) cout <<"z = "<< Re <<" + "<< Im <<"i"<< endl; else cout <<"z = "<< Re << Im <<"i"<< endl; cout <<"********"<< endl; } int main() { Complex a(., -.), b(-.,.), c; cout <<"adadi:"<< endl; a.print(); cout <<"adadi:"<< endl; b.print(); c = a + b; cout <<"Summai adadho:"<< endl; c.print(); system("pause"); return; } Дар ин ҷо дар аввал классе бо номи Complex, ки дорои ду майдони пӯшидае бо номҳои Re ва Im мебошанд, муаррифӣ гардидаанд. Баъдан, конструктор барои ба майдонҳо қимат бахшидан даъват карда шудааст. Сипас, метод-operator-ҳои зарурӣ ба намуди зерин пешнамуна карда шудаанд: Complex operator +(Complex ob); Complex operator =(Complex ob); void print (); Пас аз ин барои дастрасшавӣ ба ин метод-operator-ҳо аз оператори «::» истифода бурда шудааст. Дар дохили метод-operator-и аввала, ки дар он оператори «+» сарборӣ карда шудааст, суммаи қисмҳои ҳақиқӣ ва мавҳуми ду адади комплексии додашуда ҳисоб карда шуда, қимати он баргардонида мешавад. Дар метод-operator-и дувум ба адади комплексӣқимате нисбат дода шуда, натиҷа тавассути ишорагари this баргардонида мешавад. Методи print() бошад, барои адади комплексиро ба чоп додан хизмат мекунад. Дар функсияи асосӣ бошад, се объект аз навъи class муаррифӣ гардида, ба дутои онҳо қимати аввала нисбат дода шудааст. Объекти сеюм бошад, барои суммаи ин қисматҳоро ҳисоб намудан истифода бурда мешавад. Аҷибаш дар он аст, ки ба ҷойи даъвати функсия дар функсияи асосӣ оператори “+” истифода шудааст. Ибораи c=a+b суммаи қисмҳои ҳақиқӣ ва мавҳуми ададҳои комплексии додашударо ҳисоб мекунад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: adadi z=.-.i ******* adadi z=.+.i ******* Summai adadi bar adadi: z=.-.i ********* z=.+.i Сарборӣ кардани операторҳои ягона (унарӣ) бо ёрии функсия-аъзоҳо Операторҳои як воҳид афзоиш (инкремент) ва як воҳид коҳиш (дикремент) низ қобилияти сарборӣ гузоштанро доранд. Ҳоло дар мисоли зерин тарзи сарборӣ шудани оператори як воҳид афзоишро дида мебароем. Азбаски ин мисолро низ дар класси Complex дида мебароем, пас мисоли намуди зеринро мегирад. Мисоли: #include<iostream> usingnamespace std; classComplex { float Re; float Im; public: Complex() { Im = Re =; } Complex(floata, floatb) { Re = a; Im = b; } Complexoperator +(Complexob); Complexoperator =(Complexob); Complexoperator ++(); void print(); }; ComplexComplex::operator +(Complexob) { Complex z; z.Re = Re + ob.Re; z.Im = Im + ob.Im; return z; } ComplexComplex::operator =(Complexob) { Re = ob.Re; Im = ob.Im; return this; } ComplexComplex::operator ++() { Re++; Im++; return this; } voidComplex::print() { if (Im>) cout <<"z = "<< Re <<" + "<< Im <<"i"<< endl; else cout <<"z = "<< Re << Im <<"i"<< endl; cout <<"*********"<< endl; } int main(intargc, char argv[]) { Complex a(., -.), b(-.,.), c; cout <<"Adadi:"<< endl; a.print(); cout <<"Adadi:"<< endl; b.print(); c = a + b; cout <<"Summai adadho:"<< endl; c.print(); cout <<"Qimati adadi Z pas az amali increment:"<< endl; ++c; c.print(); system("pause"); return; } Натиҷаи барнома: adadi z=.-.i ********* adadi z=-.+.i ******* Summai adadi bar adadi: z=.+.i ******* Qimati adadi Z pas azamali Increment: z=.+.i ********* Операторҳои ягонаи як воҳид афзоиш ва як воҳид коҳиш дорои хосияти пешвандӣ ва пасвандӣ буда, ба сурати зерин истифода бурда мешаванд: ++ob ва ob++ Дар мисоли қаблӣ ҳолати пешвандии оператори як воҳид афзоиш мавриди баҳс қарор ёфта буд. Наҳви пасвандии оператори мазкур бошад, намуди зеринро дорад: Complex operator ++(int unised); Параметри unised дар функсия истифода бурда намешавад. Он танҳо ни- шонае мебошад, ки барои гузоштани фарқият байни ҳолати пешвандӣ ва пасвандӣ ба кор бурда мешавад. Дар қитъаи барномаи зерин тарзи истифодаи ҳолати пасвандии оператори мазкур оварда шудааст: ComplexComplex::operator++(intunised) { Complex Z = this; Re++; Im++; return Z; } Дастури Complex Z=this қимати ҷории амалвандро нигоҳ медорад. Бо ёрии дастури return ин қимат баргардонида мешавад. Аз инҳо метавонем мисоли -ро ба намуди зерин нависем. Мисоли: #include<iostream> usingnamespace std; classComplex { float Re; float Im; public: Complex() { Im = Re =; } Complex(floata, floatb) { Re = a; Im = b; } Complexoperator +(Complexob); Complexoperator =(Complexob); Complexoperator ++(); Complexoperator++(intunised); void print(); }; ComplexComplex::operator +(Complexob) { Complex z; z.Re = Re + ob.Re; z.Im = Im + ob.Im; return z; } ComplexComplex::operator =(Complexob) { Re = ob.Re; Im = ob.Im; return this; } ComplexComplex::operator ++() { Re++; Im++; return this; } ComplexComplex::operator++(intunised) { Complex Z = this; Re++; Im++; return Z; } voidComplex::print() { if (Im>) cout <<"z = "<< Re <<" + "<< Im <<"i"<< endl; else cout <<"z = "<< Re << Im <<"i"<< endl; cout <<"********"<< endl; } int main(intargc, char argv[]) { Complex a(., -.), b(-.,.), c; cout <<"Adadi:"<< endl; a.print(); cout <<"Adadi:"<< endl; b.print(); c = a + b; cout <<"Summai adadho:"<< endl; c.print(); cout <<"Qimatia dadi Z pesh az ijroi amali peshvandii Increment: "<< endl; ++c; c.print(); cout <<"Qimatia dadi Z pas az ijroi amali peshvandii Increment: "<< endl; c++; c.print(); system("pause"); return; } Ба ҳамин монанд оператори як воҳид коҳиш низ сарборӣ карда мешаванд. Сарбори гузоштани операторҳои мантиқӣ ва муносибат Монанди дигар операторҳо операторҳои муносибат ва мантиқӣ (масалан операторҳои «&&» ва «\|\|») ва муносибат (масалан опе-раторҳои «==« ё «<«) низ метавонанд сарборӣ карда шаванд. Тавре ки медонем, операторҳои мазкур яке аз қиматҳои true ё false бармегардонанд. Барои пурратар шинос шудан би- ёед, мисолеро дида мебароем, ки дар он операторҳои мазкур сарборӣ карда шудаанд. Мисоли: #include<iostream> usingnamespace std; classComplex { float Re; float Im; public: Complex() { Im = Re =; } Complex(floata, floatb) { Re = a; Im = b; } booloperator ==(Complexob); booloperator >(Complexob); Complexoperator =(Complexob); void print(); }; ComplexComplex::operator =(Complexob) { Re = ob.Re; Im = ob.Im; return this; } boolComplex::operator==(Complexob) { if ((Re == ob.Re) && (Im == ob.Im)) returntrue; else returnfalse; } boolComplex::operator >(Complexob) { if ((Re>ob.Re) && (Im>ob.Im)) returntrue; else returnfalse; } voidComplex::print() { if (Im > ) cout <<"z = "<< Re <<" + "<< Im <<"i"<< endl; else cout <<"z = "<< Re << Im <<"i"<< endl; cout <<"********"<< endl; } int main() { Complex a(., -.), b(-.,.), c; cout <<"adadi a: "<< endl; a.print(); cout <<"adadi b: "<< endl; b.print(); if (a == b) cout <<"Adadi a bo adadi b barobarast: "<< endl; else cout <<"Adadi a bo adadi b barobar nest: "<< endl << endl; if (a>b) cout <<"Adadi a az adadi b kalonast:"<< endl; else cout <<"Adadi b az adadi a kalonast:"<< endl; system("pause"); return; } Сарборӣ намудани оператори дугонаи «-» Барои сарборӣ кардани операторҳои дугона тартиби ҷойгиршавии амал- вандҳо шарти зарурӣ мебошад. Дар сурати риоя накардани ин низом натиҷаи зарурӣ ба даст намеояд. Аз нуқтаи назари риёзӣ медонем, ки қимати ибораи «A-B» ба қимати ибораи «B-A» баробар намебошад. Аз ин ҷост, ки ҳангоми сарборӣ гузоштан оператори мазкур дар тарафи рости он функсияи амалванди даъвандшаванда навишта мешавад. Дар тарафи чапи оператор бошад, худи амалванд бетағйир навишта мешавад. Дар барномаи зерин тарзи сарборӣ намудани оператори «-» оварда шудааст. #include<iostream> usingnamespace std; classComplex { float Re; float Im; public: Complex() { Im = Re =; } Complex(floata, floatb) { Re = a; Im = b; } Complexoperator -(Complexob); Complexoperator =(Complexob); void print(); }; ComplexComplex::operator =(Complexob) { Re = ob.Re; Im = ob.Im; return this; } ComplexComplex::operator -(Complexob) { Complex z; z.Re = Re - ob.Re; z.Im = Im - ob.Im; return z; } voidComplex::print() { if (Im > ) cout <<"z = "<< Re <<" + "<< Im <<"i"<< endl; else cout <<"z = "<< Re << Im <<"i"<< endl; cout <<"*********"<< endl; } int main() { Complex a(., -.), b(-.,.), c; cout <<"adadi a: "<< endl; a.print(); cout <<"adadi b: "<< endl; b.print(); c = a - b; c.print(); system("pause"); return; } Сарборӣ намудани оператори зернависи массив «[]» Оператори «[]» аз нуқтаи назари сарборигузорӣ дар забони С++ ҳамчун оператори ягона шинохта шудааст. Аз ин рӯ, он метавонад дар функсия-аъзоҳо сарборӣ карда шавад. Наҳви умумии сарборигузории оператори мазкур намуди зеринро дорад: Навъ номи_class:: operator [] (int зернавис ) { //….. } Дар ин ҷо шарт нест, ки параметри формалии зернавис аз навъи int бошад. Аз сабаби он ки функсия-аъзоoperator[]() онро ба сифати зернависи массив истифода бурдааст, пас, ба намуди умумӣ ба сифати аргументи ин функсия қимати бутун равон карда мешавад. Мисоли.Сарборӣ намудани оператори зернависи массив. #include<iostream> usingnamespace std; classMass{ int n; int a; public: //Конструктори class Mass(intn) { a = newint[n]; registerint i; for (i =; i<n; i++) a[i] = * i +; } //Сарборӣкарданиоператори [] intoperator [](intk) { return a[k]; } void show(intn) { int i; for (i =; i<n; i++) cout << a[i] <<" "; cout << endl; } }; int main(){ Mass ob(); ob.show(); cout << endl; cout <<"Elementi shashum = "; cout << ob[]<<endl; system("pause"); return; } Дар ин мисол бошад, classе бо номи Mass муаррифӣ гардидааст, ки дорои як майдони навъи массив мебошад. Пас аз муаррификунии class конструктор барои ба майдони массиви class бахшидани қимат даъват карда шудааст. Баъд аз ин оператори []ба намуди зерин сарборӣ карда шудааст: int operator [](int k) { return a[k]; } Бо ёрии методи show() қимати майдонҳои class ба чоп дода мешаванд. Сарборӣ кардани оператори «()» Оператори даъвати функсия«()» низ қобилияти сарборӣ шуданро дорад. Ҳангоми сарборӣ кардани оператори мазкур ҳеҷ равиши нави даъвати функсия пайдо намешавад, танҳо аргументҳо дар ин ҳолат метавонанд худсарона равон карда шаванд. Аргументҳо дар ин сурат низ метавонанд аз дилхоҳ навъи стандартӣ бошанд. Мисол. Сарборӣ намудани оператори (). #include<iostream> usingnamespace std; classComplex { float Re, Im; public: Complex() { Re = Im =; } Complex(floata, floatb) { Re = a; Im = b; } Complexoperator ()(floatx, floaty); void Show(); }; ComplexComplex::operator()(floatx, floaty) { Complex Z; Z.Re = Re + x; Z.Im = Im + y; return Z; } voidComplex::Show() { if (Im>) cout <<"Z="<< Re <<"+"<< Im << endl; else cout <<"Z="<< Re << Im << endl; } int main() { Complex ob(., -), ob; ob = ob(-,.); ob.Show(); system("pause"); return; } Сарборӣ намудани операторҳо бо истифода аз функсияҳое, ки аъзои Class намебошанд Амали сарборӣ намудани операторҳоро метавон бо истифода азфунксияҳое, ки аъзои Classs нестанд, иҷрокард. Мо ба чунин функсияҳо, ки функсияҳои дӯст мебошанд, аз мавзӯъҳои гузашта шинос мебошем. Дар функсияҳои мазкур операторҳои «=«, «()», «[]», «->« наметавонанд,сар- борӣкардашаванд. Мисол. Сарборӣ кардани операторҳо бо истифода аз функсияҳои дӯст. #include<iostream> usingnamespace std; classComplex { float Re, Im; public: Complex() { Re = Im =; } Complex(floata, floatb) { Re = a; Im = b; } friendComplexoperator +(Complexob, Complexob); Complexoperator=(Complexob); void Show(); }; Complexoperator +(Complexob, Complexob) { Complex Z; Z.Re = ob.Re + ob.Re; Z.Im = ob.Im + ob.Im; return Z; } voidComplex::Show() { if (Im>) cout <<"Z="<< Re <<" + "<< Im << endl; else cout <<"Z="<< Re << Im << endl; } ComplexComplex:: operator=(Complexob) { Re = ob.Re; Im = ob.Im; return this; } int main() { Complex a(., -), b(-,.), c; c = a + b; c.Show(); system("pause"); return; } Сарборӣ намудани операторҳои «<<»ва«>>» Монанди дигар операторҳо дар забони С++ операторҳои «<<»ва«>>», ки дар дастурҳои дохилкунӣ ва хориҷкунӣ истифода мешаванд, қобилияти сар- борӣ шуданро доранд. Барои сарборӣ намудани операторҳои мазкур басифати навъ, навъи ҷараёнҳои «ostream» истифода бурда мешавад. Ҳоло иҷрои ин амалро дар мисоли зерин дида мебароем. Мисол. Сарборӣ намудани оператори хуруҷӣ. #include<iostream> usingnamespace std; classComplex { float Re, Im; public: Complex() { Re = Im =; } Complex(floata, floatb) { Re = a; Im = b; } Complexoperator=(Complexob); Complexoperator+(Complexob); Complexoperator-(Complexob); Complexoperator(Complexob); Complexoperator/(Complexob); float RealRe() { return Re; } float ImegIm() { return Im; } }; ComplexComplex::operator=(Complexob) { Re = ob.Re; Im = ob.Im; return this; } ComplexComplex::operator +(Complexob) { Complex Z; Z.Re = Re + ob.Re; Z.Im = Im + ob.Im; return Z; } ComplexComplex::operator -(Complexob) { Complex Z; Z.Re = Re - ob.Re; Z.Im = Im - ob.Im; return Z; } ComplexComplex::operator (Complexob) { Complex Z; Z.Re = Reob.Re - Imob.Im; Z.Im = Reob.Im + Imob.Re; return Z; } ComplexComplex::operator /(Complexob) { Complex Z; Z.Re = (Reob.Re + Imob.Im) / (ob.Reob.Re + ob.Imob.Im); Z.Im = (Imob.Re - Reob.Im) / (ob.Reob.Re + ob.Imob.Im); return Z; } ostream&operator <<(ostream&out, ComplexZ) { out<<"("<<Z.RealRe() <<","<<Z.ImegIm() <<"i)"; returnout; } int main(intargc, char* argv[]) { Complex a(., -), b(-,.), c; c = a + b; cout << a <<" + "<< b <<"="<< c << endl; c = a - b; cout << a <<" - "<< b <<"="<< c << endl; c = ab; cout << a <<" "<< b <<"="<< c << endl; c = a / b; cout << a <<" /"<< b <<"="<< c << endl; system("pause"); return; } Натиҷаи барнома: (., -i)+ (-,.i)-> (., -.i) (., -i)- (-,.i)-> (., -.i) (., -i)* (-,.i)-> (., -i) (., -i)/ (-,.i)-> (-., -.i) Тавре ки дидем, дар ин мисол қариб, ки ҳамаи мисолҳои пешина гирд оварда шудаанд. Яке аз хусусиятҳои фарқкунандаи ин мисол аз он иборат аст, ки дар инҳо амалгари хориҷкунӣ ба сурати зерин сарборӣ карда шудааст: ostream& operator <<(ostream& out, Complex Z) { out<<«(«<<Z.RealRe() <<«, «<<Z.ImegIm() <<«i)»; return out; } Дар ин қисмати барнома тағйирёбандае бо номи out аз навъи ҷараёни ostream муаррифӣ карда шудааст. Пас аз хориҷ намудани қиматҳои қисми ҳақиқӣ ва мавҳуми адади комплексӣ бо ёрии дастури return натиҷаи тағйирёбандаи муаррифишуда баргардонида шудааст. Қисмати боқимондаи барнома шояд ба хонандагони гиромии мо фаҳмо бошад, аз ин рӯ, ба шарҳи он намепардозем. Дар охири ин боб барои боз ҳам фаҳмотар шудан мисолеро дида мебароем. Мисол: Классе нависед, ки дар он ҳамаи амалиёт ба матрисаҳо иҷро карда шаванд, ба монанди: a) Ҷамъи матритса бо матритса; b) Тарҳи матритса аз матритса; c) Зарби матритса бо матритса; d) Зарби матритса бо адад. Инчунин бо ёриии ин класс қимати ифодаи зерин ҳисоб карда шавад. (A+B)E Қайд. Дар ин ҷо Е матритсаи воҳидӣ мебошад. #include<iostream> usingnamespace std; #definen classMatrix { private: int matr[n][n]; public: int&operator()(inta, intb); Matrixoperator +(Matrix); Matrixoperator -(Matrix); Matrixoperator (Matrix); Matrixoperator (intNum); void Enter(); void Show(); }; ostream&operator<<(ostream&out, Matrixmatrix) { out<<"\n + ------------------------ - +\n"; for (int i =; i<n; i++) { for (int j =; j<n; j++) { out.width(); out<<matrix(i, j)<<" \| "; } out<<" \n "; } out<<"\n + ------------------------ - +\n"; returnout; }; int&Matrix::operator ()(inta, intb) { return matr[a][b]; }; MatrixMatrix::operator + (Matrixmatrix) { Matrix TempMatrix; for (int i =; i<n; i++) for (int j =; j<n; j++) TempMatrix(i, j) = (this) (i, j) + matrix(i, j); return TempMatrix; }; MatrixMatrix::operator - (Matrixmatrix) { Matrix TempMatrix; for (int i =; i<n; i++) for (int j =; j<n; j++) TempMatrix(i, j) = (this) (i, j) - matrix(i, j); return TempMatrix; }; MatrixMatrix::operator * (intNum) { Matrix TempMatrix; for (int i =; i<n; i++) for (int j =; j<n; j++) TempMatrix(i, j) = (this) (i, j)Num; return TempMatrix; }; MatrixMatrix::operator * (Matrixmatrix) { Matrix TempMatrix; for (int i =; i<n; i++) for (int j =; j<n; j++) { TempMatrix(i, j) =; for (int k =; k<n; k++) TempMatrix(i, j) += (this) (i, k) + ma- trix(k, j); } return TempMatrix; }; int main(intargc, char argv[]) { Matrix A, B, E; for (int i =; i<n; i++) for (int j =; j<n; j++) if (i == j) E(i, j) =; else E(i, j) =; for (int i =; i<n; i++) { for (int j =; j<n; j++) { A(i, j) = i + j; B(i, j) = rand() %; } } cout <<"\n"<<"A="<< A << endl; cout <<"\n"<<"B="<< B << endl; cout <<"\n"<<"E="<< E << endl; cout <<"\n"<<"A+B="<< A+B << endl; cout <<"\n"<<"AB="<< A B << endl; cout <<"\n"<<"( * A + B)E="<< (A + B)E << endl; system("pause"); return; } Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ дорад? даъвати функсия ба вуҷуд меояд? БОБИ. ИСЛОҲИ ХАТОГИҲО ВА КОРКАРДИ ҲОЛАТҲОИ ИСТИСНОӢ Муқаддима Ҳангоми навиштани барнома, гоҳо барнома иҷро намешавад ва ё натиҷаи дилхоҳ дода наметавонад, яъне он ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Аз ин ҷо ба барноманавис лозим мешавад, ки хатогиҳои бавуқуъомадаро ислоҳ намояд. Хатогиҳо аслан се хел мешаванд: Хатогиҳои наҳвӣ ҳангоми нодуруст навиштани ягон қисмати коди барнома, ба монанди нагузоштани нуқта, вергул дар охири ҳар сатр, нодуруст пайваст кар- дани китобхона ва ғайра. Дар вақти ба амал омадани ин навъ хатогиҳо пайғоми муносибе чоп ме- шавад ва ё барнома иҷро намешавад. Ислоҳи ин навъ хатогиҳо душвор наме- бошад. Хатогиҳои мантиқӣ бошанд, хатогиҳои ҳастанд, ки дар вақти ба вуҷуд омадани онҳо пайғоми чоп намегардад, танҳо онҳоро аз натиҷаи барнома му- шоҳида кардан мумкин аст. Дигархелтар карда гӯем, дар вақти ба- вуҷудоии ин навъ хатогиҳо барнома иҷро мегардад ва натиҷаи дилхоҳро намедиҳад. Ис- лоҳи ин навъ хатогиҳо душвор буда, вуҷуди онҳоро дар натиҷаи гузаронидани санҷиш фаҳмидан мумкин аст. Хатогиҳои техникӣ аз мошина ё дастгоҳ вобастагӣ доранд. Хатогиҳои мазкурро мутахассисони техникӣ бартараф мекунанд. Дар поён якчанд хато- гиҳоеро, ки ҳангоми навиштани як барнома ба вуҷуд меоянд, мухтасаран дида мебароем. Ҳассосият ба регистр Тавре қаблан низ тазаккур дода будем, забони С++ ба регист ҳассос буда, байни ҳарфҳои калон ва хурд фарқ мегузорад. Бахусус дар номи классҳо, функсияҳо, тағйирёбандаҳо ва ғайра. Масалан, бигзор, шумо тағйирёбандаеро бо номи h муаррифӣ карда, ҳангоми истифодабари аз H к, дар ин ҳолат хатогӣ ба амал меояд. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int h, y; cout <<"Qimati h-ro vorid kuned\n"; cin >> h; y = H; cout << y; return; } Агар барномаро иҷро карданӣ шавем, пайғоми «Undefined sym-bol ‘H’ – рамзи H номуайян аст» пайдо мегардад. Сарфи назар кардани нуқта вергул дар охири сатрҳо Ҳар сатр дар забони С++ бояд ба аломати нуқтавергул ба итмом расад. Баъзан ҳангоми сарфи назар кардани ин аломат барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int h, y; cout <<"Qimati h-ro vorid kuned\n"; cin >> h; y = * h; cout << y return; } Агар барномаро иҷро карданӣ шавем, пайғоми “Statement missing– “Нуқтавергул дар дастур сарфи назар карда шудааст” пайдо мегардад. Навиштани Main ба ҷои main дар функсияи асосӣ Ҳангоми ба ҳарфи калон навиштани номи функсияи аслӣ (main) барнома низ иҷро нагардида, ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Дар бисёр компиляторҳои С/С++ номи функсияи аслӣ ба намуди пешфарз вуҷуд дорад, вале агар фаразан дар компиляторе вуҷуд надошта бошад ва ё истифодабаранда хоҳад, ки худаш функсияи аслиро нависад, бояд ки огоҳ бошад, то ин ки баъд ин хатогӣ роҳ надиҳад. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; int Main() { int h, y; cout <<"Qimati h-ro vorid kuned\n"; cin >> h; y = * h; cout << y; return; } Агар барномаро иҷро карданӣ шавем, пайғоми “[Linker Error] Unresolved external referenced–нишонагари хориҷӣ иҷозат дода нашудааст” пайдо мегардад. Сарфи назар кардани ишорагар ба номи библиотека Қариб ҳамаи объектҳо, операторҳо ва функсияҳои стандартӣ, ки дар забони С++ истифода бурда мешаванд, дар файлҳои беруна, ки китобхона ном доранд, нигоҳ дошта мешаванд. Масалан, барои дохил ва хориҷ кардани маълумотҳо китобхонаи <iostream>, барои истифода аз функсияҳои математикӣ китобхонаи <math> ва ғайра истифода бурда мешаванд. Барои он ки функсия ё объектҳое, ки дар китобхона мавҷуданд, ба барномасоз дастрас бошанд, бояд ки пас аз номи китобхона нишонаи “.h” ё сатри using namespace std ва ё пеш аз истифодаи ҳар объект std:: номи объект навишта шавад. Баъзе аз донишҷӯён аз фаромӯшӣ ё таҷрибаи кам доштанашон ин чизҳоро сарфи назар мекунанд ва дар натиҷа барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Мисол. #include<iostream> int main() { cout <<"Barnameai nahustini man dar C++\n"; return; } Агар барномаро иҷро карданӣ шавем, пайғоми “undefined symbol cin – Рамзи cin муаррифӣ нашудаааст“ пайдо мегардад. Сарфи назар кардани қавс дар дастури if Дар забони C++ ибораи мантиқии дастури if дар дохили қавс навишта мешавад. Ашхосе, ки дар забони Vb ё Delphi/Pascal барнома навишта, одат кардаанд ё ашхосе, ки таҷрибаи барноманависӣ надоранд, баъзан вақт навиштани қавсро дар дастури шартӣ сарфи назар мекунанд. Аз ин рӯ, барнома иҷро нагардида, ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int x, y, max; cout <<"x = "; cin >> x; cout <<"y = "; cin >> y; if x>y max = x; else max = y; cout <<"max = "<< max; return; } Агар барномаро иҷро карданӣ шавем, пайғоми “if statement missing- кушодани қавс дар дастури if сарфи назар шудааст“ пайдо мегардад. Истифодаи оператори бахшиш дар ҷойи оператори муқоисакунӣ Оператори муқоисакунӣ асосан дар дохили дастурҳои шартӣ ба кор бурда мешавад. Баъзе аз фаромӯшӣ ба ҷойи оператори муқоисакунӣ (таносуб) оператори бахшишро истифода мебаранд. Биёед, аввал ба ин операторҳо шинос мешавем. Оператори бахшиш барои бахшидани қимате ба тағйирёбанда истифода бурда мешавад. Мисол. int y=; Ин ибора тағйирёбандаи у ро аз навъи бутун муаррифӣ намуда, ба он қимати -ро мебахшад. Оператори муқоисакунӣ бошад, барои санҷиши шарт ба кор меравад. Мисол. if( a==) Агар қимати а айнан ба баробар бошад.Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int a; cout <<"a = "; cin >> a; if (a = ) cout <<"Qimati a ba barobar ast.\n"; return; } Агар барномаро иҷро кардани шавем, пайғоми “Possibly incorrect assignment-муқоисакунии ноқулай“ пайдо мегардад. Сарфи назар кардани қавсҳои системавӣ Яке аз хусусиятҳои С дар он аст, ки бояд миқдори қавсҳои системавии кушодашуда ба миқдори қавсҳои системавии басташуда баробар бошанд, яъне ҳар қавсе, ки кушода шуд, бояд ки маҳкам гардад. Дар сурати баробар набудан барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; int max(inta, intb) { returna>b? a: b; int main() { int x, y; cout <<"x = "; cin >> x; cout <<"y = "; cin >> y; cout <<"max("<< x <<","<< y <<") = "<< max(x, y); return; } Агар барномаро иҷро карданӣ шавем, пайғоми “Compound sta-tement missing }-оператори мураккаби қавси сиcтемавии маҳкамкунӣ надорад. “ пайдо мегардад. Сарфи назар кардани навъ барои функсия Ҳар функсияе, ки барномасоз муаррифӣ мекунад, бояд дорои навъ бошад. Дар сурати нишон надодани навъ, барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Навъи функсия инчунин бояд ба навъи қимат баргардонидани функсия мувофиқат кунад, дар сурати мувофиқат накар-дан низ хатогӣ ба амал меояд.Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; int max(int a, int b) { return a>b? a: b; print(); //Пешнамунасозиифунксия int main() { print(); system("pause"); return; } print() { cout <<"Barnameai nahustini man dar C++"<< endl; } Агар барномаро иҷро карданӣ шавем, пайғоми “Function should return a value-функсия бояд барои қимат баргардонидан навъ дошта бошад“ пайдо мегардад. Нодуруст қимат баргардонидани функсия Тавре ки қайд кардем, бояд ки ба функсия навъи он қиматеро, ки бармегардонад, нишон дода шавад. Агар навъи функсия ба навъи қимате, ки бармегардонад, мувофиқат накунад, он гоҳ барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Масалан, бигзор функсияе аз навъи бутун муаррифӣ гардад ва дар дастури return, ки дар дохили функсия аст, қимати сатрӣ навишта шавад. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; int test() { return"C++"; } int main() { cout << test(); system("pause"); return; } Тавре ки дида шуд, функсия аз навъи бутун муаррифӣ гардидааст ва дар дастури return бошад, калимаи «C++» навишта шудааст. Барои ин пайғоми “cannot convert-табдилдиҳӣ имконнопазир аст” пайдо мегардад. Дар функсияҳои навъи холӣ истифода намудани дастури return Функсияҳое, ки аз навъи холи муаррифӣ мегарданд, дастури return наметавонад, дар онҳо амалеро иҷро кунад,аз ин рӯ истифодаи он ғайриимкон аст. Фаразан агар навомӯзе онро дар ин навъ функсияҳо истифода кунад, барнома ба хатогӣ рубарӯ мешавад. Мисол. #include<iostream> #include<cmath> usingnamespace std; void test(floata) { return sqrt(a); } int main() { float a; cin >> a; cout << test(a); system("pause"); return; } Ҳангоми иҷроиши барнома пайғоми “Cannot return a value-қимат баргардонидан имконнопазир аст” пайдо мегардад. Сарфи назар кардани оператори return дар функсияҳое, ки қимат бармегардонанд Ҳар як функсияеро, ки барномасоз муаррифӣ мекунад (ба ғайр аз функсияи навъи void), бояд ки ба функсияи аслӣ қиматеро баргардонанд. Барои баргардонидани қимат аз оператори return истифода бурда мешавад. Сарфи назар кардани оператори мазкур барномаро ба хатогӣ рӯ ба рӯ мегардонад. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; int max(inta, intb) { int m; m = a>b? a: b; } int main() { int x, y; cout <<"x = "; cin >> x; cout <<"y = "; cin >> y; cout <<"max("<< x <<", "<< y <<")="<< max(x, y); system("pause"); return; } Ҳангоми иҷроиши барнома пайғоми “Function should return a value- функсия бояд қимат баргардонад” пайдо мегардад. Хатогӣ ҳангоми сарборӣ ниҳодан ба функсияҳо Тавре ки қаблан низ қайд карда будем, ҳангоми муаррифӣ намудани функсияҳо метавонем, якчанд функсияро, ки аргументҳои онҳо аз ҷиҳати миқдор ва навъ аз ҳамдигар фарқ карда, инчунин навъи қиматашон низ гуногун аст, зери як ном муаррифӣ кунем. Ин амалро сарборигузории функсия меноманд. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; int max(inta, intb) { returna>b? a: b; } float max(floata, floatb) { returna>b? a: b; } int main(intargc, char* argv[]) { int a, b; float x, y; cout <<"Du adadi int dokhil kuned:\n"; cin >> a >> b; cout <<"Du adadi float dokhil kuned:\n"; cin >> x >> y; cout <<"max("<< a <<","<< b <<")="<< max(a, b); cout << endl; cout <<"max("<< x <<","<< y <<")"<< max(x, y); system("pause"); return; } Агар рафту ду функсияеро бо як ном муаррифӣ кунем, ки дар он қонунияти сарборигузорӣ риоя карда нашавад, барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; int max(inta, intb) { returna>b? a: b; } float max(inta, intb) { returna>b? a: b; } int main(intargc, char* argv[]) { int a, b; int x, y; cout <<"Du adadi int dokhil kuned:\n"; cin >> a >> b; cout <<"Du adadi int dokhil kuned:\n"; cin >> x >> y; cout <<"max("<< a <<","<< b <<")="<< max(a, b); cout << endl; cout <<"max("<< x <<","<< y <<")"<< max(x, y); system("pause"); return; } Ин мисол низ чун ҳамон мисоли гузашта буда, фарқияташ аз он иборат аст, ки дар ин ҷо ҳарду функсия бо як навъ муаррифӣ шудаанд. Ҳангоми иҷроиши ин барнома пайғоми “body has already been defined for function- функсия такроран муаррифӣ шудааст” пайдо мегардад. Хатогӣ дар пайваст кардани китобхонаи математикӣ Дар забони С++ барои истифода бурдани функсияҳои математикӣ бояд ки китобхона <cmath> пайваст карда шавад. Дар сурати пайваст накардани он, агар аз функсияҳои математикӣ истифода бурда шавад, барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { float x, y; cin >> x; y = sqrt(x); cout << y; system("pause"); return; } Ҳангоми иҷроиши барнома пайғоми зерин пайдо мешавад: “Call to undefined function ‘sqrt’-даъват дар функсияи муаррифинашуда карда шудааст.” Хатогиҳои ҳангоми иҷроиш ва мантиқӣ Хатогиҳое, ки то ҳоло мавриди баррасӣ қарор додем, хатогиҳои наҳвӣ буданд. Ин навъ хатогиҳо ба чашми барномасоз айён буда, ислоҳ намудани онҳо хеле осон аст. Илова бар ин, хатогиҳои дигаре низ вуҷуд доранд, ки хатогиҳои вақти иҷроиш “runtime error” ном доранд. Мутаассифона, ин навъ хатогиҳо то иҷро гардидани барнома аён намегарданд ва пас аз иҷро намудан барномаро маҳкам мекунанд. Агар барнома дар диск сабт нашуда бошад, аз байн меравад. Хатогиҳои дигар ин хатогиҳои мантиқӣ “logic errors” мебошанд. Хатогиҳои мазкур ба маҳкам кардани барнома намеоранд. Биёед, дар якҷоягӣ хатогиҳои навъи мазкурро дида мебароем. Сарфи назар кардани қимати аввала бахшидан ба тағйирёбандаҳо Тағйирёбандаҳои шуморанда (счётчик) бояд, ки дорои қимати аввала бошанд. Дар сурати надоштани қимати аввала метавонанд барномаро ба хатогӣ рӯ ба рӯ созанд. Тағйирёбандаҳои мазкур аслан дар дастурҳои даврӣ ба кор бурда мешаванд. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int s =, i, n; cin >> n; while (i <= n) { s += i; i++; } cout << s; system("pause"); return; } Пас аз иҷрои барнома қимати s= чоп мешаваду халос. Ин маънои онро дорад, ки ҳар тағйирёбанда дар забони С/С++ ҳангоми муаррификунӣ қиматеро вобаста аз навъ ба намуди пешфарз ба худ қабул мекунад. Сарфи назар кардани оператори break дар сохтори switch Оператори break оператори охирин дар сохтори switch ба кор рафта, барои сарфи назар кардани дастурҳои боқимонда, дар сурати қимати true қабул кардани оператори case ба кор меравад. Баъзе навомӯзон оператори мазкурро сарфи назар мекунанд. Аз ин рӯ, ба барнома лозим мешавад, ки ҳамаи шартҳоро санҷад. Ин амал бошад, кори барномаро хеле суст мекунад ва баъзан қимати дилхоҳ намедиҳад. Мисол. Барномаи зерин барои муайян намудани баҳои хонандагон ба кор рафта, аз пайғомҳои зерин танҳо он сатреро пешниҳод мекунад, ки агар ба қимати n мувофиқат кунад, масалан, ҳангоми n= будан пайғоми Chor ро мебарорад. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int n=; switch (n) { case: cout <<"Du"<< endl; break; case: cout <<"Se"<< endl; break; case: cout <<"Chor"<< endl; break; case: cout <<"Panj"<< endl; break; default: cout <<"Error!"<< endl; break; } system("pause"); return; } Агар дар ин барнома оператори break сарфи назар карда шавад, тамоман натиҷаи дигар пайдо мешавад. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int n=; switch (n) { case: cout <<"Du"<< endl; case: cout <<"Se"<< endl; case: cout <<"Chor"<< endl; case: cout <<"Panj"<< endl; default: cout <<"Error!"<< endl; } system("pause"); return; } Пас аз иҷроиши барнома пайғомҳои зерин пайдо мешаванд. Chor Panj Error! Тақсим ба нол Хатогии дигар дар C++ тақсим ба нол мебошад. Яъне бигзор ду адад дода шуда бошад ва талаб карда шавад, ки адади якумро бо дувум тақсим кунед. Ин амал дар сурате иҷро мешавад, ки агар адади дувум набошад. Баъзан дар барноманависӣ ба ин хатогӣ рӯ ба рӯ шудан мумкин аст. Мисол: #include<iostream> usingnamespace std; int main() { float a =, b =, x; x = -b / a; cout <<"x="<< x << endl; system("pause"); return; } Пас аз иҷро намудани барнома пайғоми зерин пайдо мегардад: Аз реша баровардани адади манфӣ Решаи квадратӣ аз адади додашуда ба ададе баробар аст, ки агар онро ба худаш зарб кунем, адади дар таҳти решабуда ҳосил шавад. Масалан, решаи адади ба баробар аст, чунки = мешавад. Фаразан агар гуфта шавад, ки решаи ба чӣ баробар мешавад? Решаи ҳақиқӣ аз ин адад вуҷуд надорад, чунки дар майдони ададҳои ҳақиқӣ ададе ёфт намешавад, ки агар онро ба худаш зарб кунем, адади ҳосил шавад. Дар барноманависӣ баъзан вақт ба ин хатоги рӯ ба рӯ шудан мумкин аст. Мисол: #include<iostream> #include<cmath> usingnamespace std; int main() { float a = -, x; x = sqrt(a); cout <<"x="<< x << endl; system("pause"); return; } Пас аз иҷроиши ин барнома пайғоми зерин пайдо мешавад: sqrt: «DOMAIN error nan» Ислоҳи хатогиҳо Барои устувории барнома бояд ки дар барнома ислоҳи хатогиҳо низ пешбинӣ шавад. Хатогиҳои компилятор хеле сода буда, ислоҳи онҳо низ осон мебошад. Хатогиҳои вақти иҷроиш вобаста аз система мебошанд. Барои ислоҳи хатогиҳои мантиқӣ бошад, бояд пеш аз амалиёти иҷромешуда шарт гузошта шавад. Мисол. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { float a =, b =, x; if (a == ) { cout <<"Taqsim bo sifr mumkin nest!"<<endl; } else { x = -b / a; cout <<"x="<< x << endl; } system("pause"); return; } Ин роҳ метавонад аз воқеъ шудани хатогӣ пешгирӣ кунад, вале агар дар чанд ҷойи як барнома лозим бошад, ки аз вуқуъи хатогиҳо пешгирӣ карда шаванд, ин амал камтар душвортар мегардад, зеро барои ин лозим аст, ки дар чанд ҷойи барнома як нусха аз коди ислоҳи хатогӣ навишта шавад. Барои камтару хубтар ва саҳеҳтар пешгирӣ кардани хатогиҳо аз блоки try-catch истифода мекунанд. Моҳияти ин блок чунин аст: дар дохили блоки try шарт санҷида мешавад, агар дар он ҷо зарурати ислоҳи хатогӣ пеш ояд, қисми барномаи дохили блоки catch иҷро карда мешавад. Наҳви умумии коркарди хатогиҳо дар забони C++ ба сурати зерин аст: try { … throw ибора } сatch(навъи тағйирёбанда) { // тани коркард } [сatch …] мумкин аст, ки дигар навъ бошад Биёед, ба таври мухтасар ҳар яке аз ин блокҳоро алоҳида- алоҳида дида бароем: Блоки try Тавре ки гуфта будем, дар дохили блоки мазкур мавҷудияти хатогӣ санҷида мешавад. Дар дохили ин блок функсияҳо метавонанд низ даъват шаванд. Тарзи умумии итстифодаи блоки мазкур намуди зеринро дорад: try { … } Блоки catch Блоки catch метавонад якчандто хатогиҳои навъҳои гуногунро нигоҳ дорад. Тарзи истифодаи умумии он ба сурати зерин аст: try { … } catch (int n) { // ба даст овардани ё хориҷ кардани хатогиҳои навъи бутун …. } catch (char str) { // ба даст овардани хатогии навъи рамзӣ … } catch (…) { // ба даст овардан ё хориҷ кардани хатогиҳои дилхоҳ навъ … } Оператори throw Барои ҳосил ё пайдо кардани хатогиҳо аз оператори throw истифода бурда мешавад. Оператори мазкур метавонад, дорои амалванд ё бе амалванд бошад. Амалванди он метавонад, қимати тағйирёбандаи дилхоҳ навъи стандартӣ бошад. Намунаи ҳалли мисолҳо Мисоли. Тартиби иҷроиши блокҳои try / catch. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { int x = -; cout <<"Pesh az try \n"; try { cout <<"Dohili try \n"; if (x < ) { throw x; cout <<"Pesh az throw (Hej vakt ijro naes- havad) \n"; } } catch (int x) { cout <<"Holati istisnoi korkard karda shud \n"; } cout <<"Pas az catch (Ijro meshavad) \n"; return; } Натиҷаи барнома: Pesh az try Dohili try Pesh az throw (Hej vakt ijro naeshavad) Holati istisnoi korkard karda shud Pas az catch (Ijro meshavad) Мисоли. Блокӣ махсуси catch бо номи «catch all» catch (…), мавҷуд аст, ки барои ба даст овардани ҳама намуд хатогиҳо истифода бурда мешавад. Дар мисоли зерин ба сифати намуна int ҳамчун ҳолати истисноӣ даъват карда шудааст, аммо барои int нет блоки catch мавҷуд намебошад, бинобар ин, блоки catch (…) иҷро мегардад. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { try { throw; } catch (char excp) { cout <<"Ba dast ovardan "<< excp; } catch (...) { cout <<"Holati istisnoi ba namudi peshfarz\n"; } return; } Натиҷаи барнома: Holati istisnoi ba namudi peshfarz. Мисоли. Ба таври ноошкор табдидиҳии типҳо барои типҳои стандартӣ ба вуҷуд намеояд. Дар мисоли зерин ба таври ноошкор тағйирёбандаи «а» ба типи int табдил дода шудааст. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { try { throw'a'; } catch (int x) { cout <<"Ba dast ovardan "<< x; } catch (...) { cout <<" Holati istisnoi ba namudi peshfarz!\n"; } return; } Натиҷа: Holati istisnoi ba namudi peshfarz. Мисоли. Агар ҳолати истисноӣ ба амал омада, бартараф карда нашавад, барнома номуваффақона корашро ба анҷом мерасонад. Масалан, дар барномаи зерин символ ба даст оварда шуда, блоки catch барои ба даст овардани символ мавҷуд нест. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { try { throw'a'; } catch (int x) { cout <<"Ba dast ovardan "; } return; } Натиҷа: Мисоли. Дар муқоиса бо Java, дар C ++ ҳамаи ҳолатҳои истисноӣ тафтиш карда намешаванд. Компилятор коркард шудан ё нашудани ҳолати истисноиро тафтиш намекунад. Масалан, дар С++ наметавон ҳангоми муаррифии функсия ҳамаи ҳолатҳои истисноии имконпазирро нишон дод. Барномаи зерин нағз кор мекунад, аммо дар сигнаураи функсияи fun () бояд ҳамаи ҳолатҳои истисноии коркарднашаванда ҷой дошта бошанд. #include<iostream> usingnamespace std; void fun(int ptr, intx) { if (ptr == NULL) throwptr; if (x == ) throwx; } int main() { try { fun(NULL, ); } catch (...) { cout <<"Ba dast ovardani holathoi istisnoi az fun()"; } return; } Мисоли. Дар C ++ блокҳои try-catch метавонанд дохили ҳам бошанд. Илова бар ин, тавассути «throw» аз нав коркард карда шаванд. #include<iostream> usingnamespace std; int main() { try { try { throw; } catch (int n) { cout <<"Handle Partially "; throw; //Re-throwing an exception } } catch (int n) { cout <<" Handle remaining "; } return; } Натиҷа: Handleremaining Илова бар ин, бо истифода аз «throw» функсия метавонад, функсияро даъват кунад. Мисоли. Ҳангоми қайд намудани ҳолати истисноӣ ҳамаи объектҳои дар дохили блоки try сохташуда то ба блоки catch равон кардан, нест карда мешаванд. #include<iostream> usingnamespace std; classTest { public: Test() { cout <<"Constructor of Test "<< endl; } ~Test() { cout <<"Destructor of Test "<< endl; } }; int main() { try { Test t; throw; } catch (int i) { cout <<"Caught "<< i << endl; } } Натиҷа: Constructor of Test Destructor of Test Caught Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ дан мумкин аст? ҳодиса рӯй медиҳад? Мисолҳо барои мустаҳкамкунӣ: Классҳо, объектҳо. Конструктор ва деструктор ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: A() { this->_num =; } A(intnum) { this->_num = num; } ~A() { cout <<this->_num<<endl; } private: int _num; }; int main() { A val(); val.~A(); system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classCounter { public: void Count() { cout<<<<endl; } }; voidCounter::Count() { cout << << endl; } int main() { Counter obj; obj.Count(); system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classI { int i; public: I(): i() { cout <<"sun"<< endl; } I(inta): i(a) { cout <<"venus "<< i << endl; } I(constI&other): i(other.i) { cout <<"earth "<< i << endl; } ~I() { cout <<"moon"<< endl; } int Get() { return i; } voidoperator+= (constI&op) { i += op.i; } }; void f(I&x, Iy) { y+=; x+=y; } int main() { I i; I i(); i +=; f(i, i); cout << i.Get() << i.Get() << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classI { int i; public: I(): i() { cout <<"owl"<< endl; } I(inta): i(a) { cout <<"sheep "<< i << endl; } I(constI&other): i(other.i) { cout <<"horse "<< i << endl; } ~I() { cout <<"wolf"<< endl; } int Get() { return i; } voidoperator=(constI&op) { i = op.i; } }; void f(Ix, I&y) { x=; y=x; } int main() { I i; I i(); i =; f(i, i); cout << i.Get() <<' '<< i.Get() << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include"stdafx.h" #include<iostream> usingnamespace std; classI { int i; public: I(): i() { cout <<"fist"<< endl; } I(inta): i(a) { cout <<"lance "<< i << endl; } I(constI&other): i(other.i) { cout <<"dagger "<< i << endl; } ~I() { cout <<"pistole"<< endl; } int Get() { return i; } voidoperator+=(constI&op) { i += op.i; } }; void f(I&x, Iy) { y+=; x+=y; } int main() { I i; I i(); i +=; f(i, i); cout << i.Get() <<' '<< i.Get() << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include"stdafx.h" #include<iostream> usingnamespace std; classS { public: int x; S(intn) { x = n; cout <<" Cons \n"; } S(constS&a) { x = a.x; cout <<" Copy \n"; } ~S() { cout <<"Des \n"; } S f(Sy) { y=S(); returny; } }; int main() { S s(); S f(s); cout << s.x << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classS { public: int x; S(intn) { x = n; cout <<" Cons \n"; } S(constS&a) { x = a.x; cout <<" Copy \n"; } ~S() { cout <<"Des \n"; } }; S f(S&y) { y=S(); returny; } int main() { S s(); f(s); cout << s.x << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classS { public: int x; S(intn) { x = n; cout <<" Cons \n"; } S(constS&a) { x = a.x; cout <<" Copy \n"; } ~S() { cout <<"Des \n"; } }; S& f(Sy, S&z) { y=S(); returnz; } int main() { S s(); f(s, s); cout<<s.x<<endl; system("pause"); return; } ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ вуҷуд дорад? Дар ҳолати вуҷуд доштан онҳоро ислоҳ кунед. ) #include<iostream> usingnamespace std; int n=; float f(floata, intt =, intd = n) { returna (float)(t % d); } int main() { cout<<f()<<endl; system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; float f(floata, intt, intd = ) { returna * (float)(t % d); } int main() { cout<<f(.,)<<endl; system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; enum { myparam = }; float f(floata, intt = myparam +, intd = ) { returna * (float)(t % d); } int main() { cout<<f(.)<<endl; system("pause"); return; } ) Оё дар навишти коди зерин хатогӣ ҷой дорад? Дар ҳолати мавҷуд будан онро нишон диҳед. Чӣ тавр метавон бе иловакунии методи нав ё ивазкунии f() класси А-ро тавре тағйир дод, ки дар функсияи f() хатогӣ мавҷуд набошад? Натиҷаи функсияи f() чӣ гуна аст? #include<iostream> usingnamespace std; classA { int a, b; public: A(A&x) { a = x.a; b = x.b; cout <<; } A(inta) { this->a = a; b = a; cout <<; } }; void f() { A x(); A y; A z = A(., ); A s =; A w = z; x = z = w; } ) Класси А-ро тавре таҳия кунед, ки ҳамаи дастурҳои функсияи main () дуруст буда, дар экран ададҳои ва хориҷ карда шаванд. int main() { A a(), a =; a =; a = a =; cout << a.get() << a.get() << endl; system("pause"); return; } ) Класси B-ро тавре таҳия кунед, ки ҳамаи дастурҳои функсияи main () дуруст буда, дар экран ададҳои, ва хориҷ карда шаванд. int main() { B b, b = b, b(b); cout << b.get() << b.get() << b.get() << endl; system("pause"); return; } ) Класси C-ро тавре таҳия кунед, ки ҳамаи дастурҳои функсияи main () дуруст буда, дар экран ададҳои, ва хориҷ карда шаванд. int main() { C c(), c =, c(c + c); cout << c.get() << c.get() << c.get() << endl; system("pause"); return; } ) Класси A-ро тавре таҳия кунед, ки ҳамаи дастурҳои функсияи main () дуруст буда, дар экран ададҳои, ва хориҷ карда шаванд. int main() { A a(), a =, а; a = a =; cout << a.get() <<' '<< a.get() <<' '<< a.get() << endl; system("pause"); return; } ) Класси B-ро тавре таҳия кунед, ки ҳамаи дастурҳои функсияи main () дуруст буда, дар экран ададҳои ва хориҷ карда шаванд. int main() { B b(), b(, ), b(b); b += b += b; cout << b.get() <<' '<< b.get() <<' '<< b.get() << endl; system("pause"); return; } ) Класси C-ро тавре таҳия кунед, ки ҳамаи дастурҳои функсияи main ()ба ғайр аз эълони с дуруст буда, дар экран ададҳои ва хориҷ карда шаванд. int main() { C c(), c =, c(c + c); cout << cl.get() <<' '<< c.get() << endl; system("pause"); return; } ) Дар барномаи зерин кадом конструктор ва деструктор бо кадом тартиб иҷро мешавад? ) #include<iostream> usingnamespace std; classA {}; classB: publicA {}; classC: publicB {}; int main() { C c; A a = c; structD { B b; D(): b() {} } d; system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; classA {}; classB {}; classC: publicA, publicB {}; int main() { C c; classD { C c; B b; public: D(): b(c) {} } d; system("pause"); return; } ) Навишти методҳои зеринро тавре тағйир диҳед, ки бе ивазкунии амалҳои хориҷкунӣ ва сохторҳои B ва D ҳамаи дастурҳои методи main () дуруст буда, дар экран натиҷаи чоп карда шавад. #include<iostream> usingnamespace std; structB { float x; B() {} B(floata) { x = a; cout <<; } ~B() { cout <<; } }; structD: B { D(){ cout <<; } ~D() { cout <<; } }; int main() { B p = newB(), p = newD[]; delete p; delete[] p; system("pause"); return; } ) Навишти методҳои зеринро тавре тағйир диҳед, ки бе ивазкунии амалҳои хориҷкунӣ ва сохторҳои B ва D ҳамаи дастурҳои методи main () дуруст буда, дар экран натиҷаи чоп карда шавад. #include<iostream> usingnamespace std; structB { int x; B() {} B(inta) { x = a; cout <<; } ~B() { cout <<; } }; structD: B { D(intd): B(d) { cout <<; } ~D() { cout <<; } }; int main() { B p = newB[], p = newD(); delete[] p; delete p; system("pause"); return; } ) Навишти методҳои зеринро тавре тағйир диҳед, ки бе ивазкунии амалҳои хориҷкунӣ ва сохторҳои B ва D ҳамаи дастурҳои методи main () дуруст буда, дар экран натиҷаи карда шавад. #include<iostream> usingnamespace std; classB { public: int x; B() { x =; cout <<; } ~B() { cout <<; } }; classD: B { public: D(intd) { x = d; cout <<; } ~D() { cout <<; } }; int main() { B p = newB[], p = newD[]; delete[] p; delete[] p; system("pause"); return; } ) Оё дар навишти коди зерин хатогӣ ҷой дорад? Дар ҳолати мавҷуд будан дастурҳои дорои хатогиро тоза кунед. Пас аз даъвати методи main() чӣ гуна натиҷа ба даст меояд? ) #include<iostream> usingnamespace std; classX { int i; double t; X(intk) { i = k; t =; cout <<; } public: X() {} X(intk, doubler = ) { i = k; t = r; cout <<; } X&operator= (X&a) { i = a.i; t = a.t; cout <<; return this; } X(constX&a) { i = a.i; t = a.t; cout <<; } }; int main() { X a; X b(,); X c(,.); X d = c; X e(., ); c = d = e; system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; classX { int i; double t; public: X() { i =; t =.; cout <<; } X(intk, doubler =.) { i = k =; t = r; cout <<; } X(constX&a) { i = a.i; t = a.t; cout <<; } }; int main() { X a; X b(); X c(., ); X d = b; X e =; b = c = e; system("pause"); return; } ) Бо номи employee класс созед, ки дорои як майдони типи бутун - барои нигоҳ доштани рақами коргар ва як майдони типи ҳақиқӣ – барои нигоҳ ддоштани маоши коргар мавҷуд бошад. Методҳои класс бояд дорои имкониятҳои дохилкунӣ ва хориҷкунии иттилооти коргарро дошта бошанд. Дар функсияи асосии барнома барои се коргар нусхаи классро сохта, методҳои классро даъват кунед. ) Бо номи Date класс созед, ки дар он имконияти ҷамъ ва тарҳ намудани таърихи рӯз, ки иборат аз рӯз, моҳ ва сол меиошад, мавҷуд бошад. ) Бо номи rectangle класс созед, ки дорои майдонҳои бар ва дарозӣ буда, барои муайян намудани масоҳат ва периметри он метод нависед. ) Бо номи Tringle класс созед, ки дорои майдони радиус буда, барои муайян намудани диаметр, дарозӣ ва масоҳати доираи бо ин давра маҳдуд метод нависед. Хосияти меросӣ ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classABase { public: void f(inti) const { cout <<; } void f(charch) const { cout <<; } }; classBBase { public: void f(doubled) const { cout <<; } }; classABBase: publicABase, publicBBase { public: usingABase::f; usingBBase::f; void f(charch) const { cout <<; } }; void g(ABBase&ab) { ab.f('c'); ab.f(.); ab.f(); } int main() { ABBase ab; g(ab); system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { int j; public: A(inti): j(i) { } A() {} void print() { cout <<sizeof(j) << endl; } }; classB: virtualpublicA { public: B(inti): A(i) { } }; classC: publicB { public: C(inti):B(i){ } }; int main(){ C c(); c.print(); system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: A() { f(); } virtualvoid f() { std::cout <<"A::f"; } }; classB: publicA { public: void f() { std::cout <<"B::f"; } }; int main(){ A * a = newB(); delete a; system("pause"); return; } ) Дар кадом сатри барномаи зерин хатогӣ ҷой дорад? #include<iostream> usingnamespace std; classBase { public: void method(); protected: void method(); private: void method(); }; classChild:publicBase { protected: void method() { } void method() { } void method() { } }; int main() { Base* base = newChild(); base->method(); // base->method(); // base->method(); // system("pause"); return; } ) Сатри // –ро бо чӣ иваз кардан лозим, то барнома кор кунад? #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: void someMethod() { /... / } }; classB: publicA { public: void someMethod(intsomeArg) { /... / }// }; int main() { B b; b.someMethod(); system("pause"); return; } ) Пас аз сохтани нусхаи класси Х барномаи зерин чӣ натиҷа медиҳад? #include"stdafx.h" #include<iostream> usingnamespace std; classY { public: Y() { cout <<"Y"; } }; classZ { public: Z() { cout <<"Z"; } }; classX: publicZ { private: Y m_objY; public: X() { cout <<"X"; } }; int main(){ X a; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structA { A() { cout <<"A"; } }; structB: A { B() { cout <<"B"; } }; structC: A { C() { cout <<"C"; } }; structD: B, C { D() { cout <<"D"; } }; int main() { D d; system("pause"); return; } ) Бо кадом тартиб деструкторҳо даъват карда мешаванд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: A() {} ~A() { cout <<"~A"; } }; classB: publicA { public: B() {} ~B() { cout <<"~B"; } }; int main() { B b = newB(); delete b; system("pause"); return; } ) Дар пиёдасозии методҳои B::g () и main () оё хатогӣ ҷой дорад? Барои ҳамаи операторҳои дурусти функсияҳои мазкур тавассути оператори:: (иҷозати ҳудуди фаъолият) нишон диҳед, ки номҳои дар онҳо навишташуда аз кадом минтақаи фаъолият интихоб карда шудаанд. Кадом конструкторҳо ва деструкторҳо бо кадом тартиб даъват карда мешаванд? ) #include<iostream> usingnamespace std; int x =; void f(inta, intb) { x = a + b; } classA { int x; public: void f() { x =; } }; classB: publicA { public: void f(inta) {::x = a; } void g(); }; voidB::g() { f(); f(); f(, ); x =; } B ret(B&x, B&y) { returnx; } int main() { B b; f(); f('+', ); b = ret(b, b); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; double a =; void f(doublex) { a = x; } structA { double a; void f() { a =; } }; classB: A { public: void f(inta) {::a = a; } void g(); }; voidB::g() { f(.); f(); a =; } void empty(B&a, Bb) { } int main() { B d; f(); f(); empty(d, d); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; int x =; void f(inta, intb) { x = a + b; } classA { int x; public: void f() { x =; } void f(chara, charb) { x = a - b; } }; classB: publicA { public: void f(inta) {::x = a; } void g() { f(); f(); f(., ); x =; } }; int main() { B b; f(); f(, 'a'); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; double a =; void f(doublex = ) { a = x; } void f() { a =; } structBBase { double a; void f() { a =; } }; classB: BBase { public: void f(inta) {::a = a; } void g() { f('r'); f(); a =; } }; int main() { B d; f(); f(); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; float y =; void f(floata) { y = a; } classT { int y; public: void f() { y =; } }; classB: publicT { public: void f(floatn, floatm) {::y = n m; } void f(charc, charc) {::y = c + c; } void g() { f(); f(); f(-, ); y =; } }; int main() { B b; f(); f('+', ); system("pause"); return; } ) Дар пиёдасозии методҳои классҳои овардашуда ва main () оё хатогӣ ҷой дорад? Барои ислоҳкунии онҳо аз оператори:: (иҷозати ҳудуди фаъолият) истифода намоед. Кадом конструкторҳо ва деструкторҳо бо кадом тартиб даъват карда мешаванд? ) #include<iostream> usingnamespace std; int x =; int f(inta, intb) { return x = a + b; } classA { int x; public: A(intn = ) { x = n; } int f() { return::x = x; } }; classB { int x; public: B(intn = ) { x = n; } }; classC: publicA, publicB { int x; public: int f(inta) { return::x = x; } void g(); }; voidC::g() { x = f(); f(); x = f(, ); x =; } int main() { C c; B b = c; A a = с; c.f(); c.f(); x = f(‘’, ); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; int x =; int f(inta, intb) { return x = a + b; } classA { int x; public: A(intn = ) { x = n; } int f() { return::x = x; } }; classB { int x; public: B(intn = ) { x = n; } }; classC: publicA, publicB { int x; public: int f(inta) { return::x = x; } void g(); }; voidC::g() { x = f(); f(); x = f(,); x =; } int main() { C c; B b = c; A a = c; c.f(); c.f(); x = f('', ); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; int x =; int f(inta, intb) { return x = a + b; } classA { int x; public: A(intn = ) { x = n; } int f() { return::x = x; } }; classB { int x; public: B(intn = ) { x = n; } }; classC: publicA, publicB { int x; public: int f(inta) { return::x = x; } void g(); voidC::g() { x = f(); f(); x = f(, ); x =; } }; int main() { C c; B b; A a; c.f(); c.f(); x = f(‘’, ); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; int x =; int f() { return x =; } classA { int x; public: A(intn = ) { x = n; } int f() { return x =; } int f(inta, intb) { return x = a % b; } }; classB: publicA { int x; public: int f(inta) { return x = a; } int f(inta, intb) { return x = a + b; } int g(A * a, B * b); intB::g(A * pa, B * pb) { x = f(); x = f(); x = f(, ); x = A::f(); return -; } }; int main() { B a; x = a.f(); x = a.f(); classC { A a; public: C(): a(b) {} }; C c; cout<<a.g(&a, &a); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; int x =; classA { int x; public: A(intn = ); int f(inta =, intb = ); }; classB:publicA { public: int x; B(intn = ); int f(inta); }; classC: publicB { int x; public: C(intn = ); int f(inta, intb); int g(A * p); }; int main() { A * p; B b; C c; A a = c; structD { B b; D(): b() {} } d; p = &b; x = c.g(&c); x = c.f(); x = c.f(x); x = c.f(x, ); x = p->f(); x = p->f(x); x = p->f(x, ); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; int x =; classA { int x; public: A(intn = ); int f(inta =, intb = ); }; classB: publicA { int x; public: B(intn = ); int f(inta = ); }; classC: publicB { int x; public: C(intn = ); int f(inta, intb); int g(A * p); }; int main() { A * p; B b; C c; classD { B b; A a; public: D(): a(b) {} }d; p = &b; x = c.g(&b); x = c.f(); x = c.f(x); x = c.f(x, ); x = p->f(); x = p->f(x); x = p->f(x, ); system("pause"); return; } ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Агар мавҷуд бошад, бе тоза намудани ягон фармон, бо навиштани символ онро ислоҳ кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: int * n; int m; }; classB: publicA { public: int * p; }; classC: publicA { public: int * c; }; classD: publicB, publicC { public: int * e; }; int main() { D fA, f = newD; fA.m =; cout << ((f).e = &fA.m); system("pause"); return; } ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Агар мавҷуд бошад, бе тоза намудани ягон фармон, бо навиштани то символ онро ислоҳ кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classS { public: int s; void sp(intsi) { s = si; } }; classT: S { public: int t; void tp(intti) { t = ti; s = ti; } }; classU: T { public: int u; void up(intui) { u = ui; t = ui; s = ui; } }; void g() { U pu = newU; T * pt = pu; S * ps = pu; } int main(){ g(); return; } ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Агар мавҷуд бошад, бе тоза намудани ягон фармон, бо навиштани то символ онро ислоҳ кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classW { public: int * w; void wf(int * wp) { w = wp; } }; classX: W { public: int * x; void xf(int * xp) { x = xp; w = xp; } }; classY: W { public: int * y; void yf(int * yp) { y = yp; w = yp; } }; classZ: X, Y { public: int * z; void zf(int * zp) { z = zp; x = zp; y = zp; } }; void h() { int hi; W * pw; X * px; Y * py; Z * pz; pz = newW; (pz).w = &hi; pz->xf((pz).X::w); } int main(){ h(); system("pause"); return; } ) Иерархияи классҳоро тавсиф намуда, (дар мувофиқа бо вариантҳо – класси базавӣ ва меросгирро муайян намоед) онҳоро пиёдасозӣ кунед. Вариант Задание Классҳои - одам (ном, соли таваллуд), довталаб (миқдори балҳо), донишҷӯ (курс, гурӯҳ, факултет), устодон (дараҷаи илмӣ, кафедра). Классҳои - растанӣ (ном, намуд), дарахт (синну сол), гул (дарозии қад), лола (ранг). Классҳои - ширхӯрон (сол), хояндаҳо (муҳити зист), паранда (шикорчӣ), ҳайвонот (намуд, оила, вазн). Классҳои - ҷой (масоҳат, ном), вилоят (миқдори нуқтаҳои аҳолӣ, роҳбар), ҳашр (вилоят, миқдори аҳолӣ, раиси шаҳр), деҳа (миқдори аҳолӣ). Классҳои - мошин (тамға, рақам), қатора (рақам, миқдори вагонҳо, миқдори мусофирон дар вагон), воситаҳои нақлиётӣ (суръати миёна, шакли сузишворӣ, соли барориш). Классҳои - ҷумҳурӣ (шакл, роҳбарият), монархия (намуд, монархия), шоҳигарӣ (шоҳ), давлат (ном, воҳиди пулӣ, рамзҳо). Функсияҳои виртуалӣ. Классҳои абстрактӣ ) Ҳангоми иҷроиш дар кадом сатр хатогӣ ба амал меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classTest { public: bool flag; Test() { flag = false; } staticint ObjectCount; // staticvoidPOut () // { cout << flag; // cout << ObjectCount; // } } }; intTest::ObjectCount =; // int main() { Test T; system("pause"); return; } ) Ҳангоми сохтани нусхаи класси D чӣ натиҷа ба даст меояд? #include"stdafx.h" #include<iostream> usingnamespace std; structA { A() { cout <<"A"; } }; structB: virtualA { B() { cout <<"B"; } }; structC: virtualA { C() { cout <<"C"; } }; structD: B, C { D() { cout <<"D"; } }; int main() { D d; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: A() { f("A()"); } ~A() { f("~A()"); } protected: virtualvoid f(constchar* str) =; }; classB: publicA { public: B() { f("B()"); } ~B() { f("~B()"); } protected: void f(constchar* str) { cout <<str<< endl; } }; int main(){ B b; system("pause"); return; } ) Оё ба шакли зерин муаррифӣ намудани функсияи виртуалии тоза мумкин аст? classAbstract { public: virtualvoid pureVirtual() = { // реализация } } }; ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { int i; public: A(intx) { i = x; cout <<"first"<< endl; } virtual ~A() { cout <<"second"<< endl; } int f() const { return i + g() + h(); } virtualint g() const { return i; } int h() const { return; } }; classB: publicA { public: B(): A() { cout <<"third"<< endl; } ~B() { cout <<"fourth"<< endl; } int f() const { return g() -; } virtualint g() const { return; } int h() const { return; } }; int main() { B b; A* p = &b; cout <<"result = ("<< p->f() <<';'<< b.f() <<')'<< endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { int i; public: A(intx) { i = x; cout <<"mercury"<< endl; } virtual ~A() { cout <<"venus"<< endl; } int f() const { return; } virtualint g() const { return i; } int h() const { return i - f() - g(); } }; classB: publicA { public: B(intx): A(x + ) { cout <<"earth"<< endl; } ~B() { cout <<"mars"<< endl; } int f() const { return; } virtualint g() const { return; } int h() const { return f() + g(); } }; int main() { B b(); A* p = &b; cout <<"result = ("<< p->h() <<';'<< b.h() <<')'<< endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { int i; public: A(intx) { i = x; cout <<"dog"<< endl; } virtual ~A() { cout <<"cat"<< endl; } int f() const { return i + g() + h(); } virtualint g() const { return i; } int h() const { return; } }; classB: publicA { public: B(): A() { cout <<"sheep"<< endl; } ~B() { cout <<"horse"<< endl; } int f() const { return g() -; } virtualint g() const { return; } int h() const { return; } }; int main() { B b; A* p = &b; cout <<"result = ("<< p->f() <<';'<< b.f() <<')'<< endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structB { virtualvoid f(intn) { cout <<"f(int) from B"<< endl; } staticint i; }; structD: B { virtualvoid f(charn) { cout <<"f(char) from D"<< endl; } }; intB::i =; int main() { D d; B b, b, pb = &d; pb->f('a'); b.i +=; b.i +=; d.i +=; cout << b.i <<' '<< b.i <<' '<< d.i <<' '<<B::i << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structK { virtualvoid add_st(K n) { st++; cout <<"add_st(K) from K"<< endl; } staticint st; }; structL: K { virtualvoid add_st(L a) { st++; cout <<"add_st(L) from L"<< endl; } }; intK::st =; int main() { L ob, ob; K k, pl = &ob; pl->add_st(&ob); k.st++; ++ob.st; cout << k.st <<' '<< ob.st <<' '<<K::st << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structS { staticdouble d; virtualS& g() { cout <<"g() from S"<< endl; } }; structT: S { virtualT& g() { cout <<"g() from T"<< endl; } }; doubleS::d =.; int main() { T t; S s, ps = &t; ps->g(); s.d =; t.d =; cout << s.d <<' '<< t.d <<' '<<S::d << endl; system("pause"); return; } ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ ҷой дорад? classB { public: virtualint f() =; int g() { return f() ; } virtual ~B() {} }; int h(Bb) { returnb.g() +; } ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? structS { virtualvoid f() const =; virtual ~S() {} }; structA { S s; int i; }; ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Дар сурати мавҷуд будан хатогиҳоро ислоҳ кунед ва дастури хатодоштаро тоза кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classX { public: virtualint g(doublex) { h(); cout <<"X::g"<< endl; return; } void h() { t(); cout <<"X::h"<< endl; } virtualvoid t() { cout <<"X::t"<< endl; } }; classZ: publicX { public: int g(doubley) { h(); cout <<"Z::g"<< endl; return; } virtualvoid h() { t(); cout <<"Z::h"<< endl; } virtualvoid t(intk) { cout <<"Z::t"<< endl; } }; int main() { X a; Z b; X * p = &b; p->g(.); p->h(); p->t(); system("pause"); return; } ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Дар сурати мавҷуд будан хатогиҳоро ислоҳ кунед ва дастури хатодоштаро тоза кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classT { public: virtualint f(intx) { cout <<"T::f"<< endl; return; } void g() { f(); cout <<"T::g"<< endl; } virtualvoid h() { g(); cout <<"T::h"<< endl; } }; classS: publicT { public: int f(doubley) { cout <<"S::f"<< endl; return; } virtualvoid g() { f(); cout <<"S::g"<< endl; } virtualvoid h() { g(); cout <<"S::h"<< endl; } }; int main() { T t; S s; T p = &s; p->f(.); p->g(); p->h(); system("pause"); return; } ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Дар сурати мавҷуд будан хатогиҳоро ислоҳ кунед ва дастури хатодоштаро тоза кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classK { public: virtualint f(intx) { cout <<"K::f"<< endl; return; } void g() { f(); cout <<"K::g"<< endl; } virtualvoid h() { g(); cout <<"K::h"<< endl; } }; classP: publicK { public: int f(doubley) { cout <<"P::f"<< endl; return; } virtualvoid g() { f(); cout <<"P::g"<< endl; } virtualvoid h() { g(); cout <<"P::h"<< endl; } }; int main() { K k; P p; K t = &p; t->f(.); t->g(); t->h(); system("pause"); return; } ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Дар сурати мавҷуд будан хатогиҳоро ислоҳ кунед ва дастури хатодоштаро тоза кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: virtualvoid f(intx) { h(x); cout <<"A::f,"<<x<< endl; } void g() { h(); cout <<"A::g"<< endl; } virtualvoid h(intk) { cout <<"A::h,"<<k<< endl; } }; classB: virtualpublicA { public: void f(inty) { h(y); cout <<"B::f,"<<y<< endl; } void g() { h(); cout <<"B::g"<< endl; } void h(intk) { cout <<"B::h,"<<k<< endl; } }; int main() { A a; B b; A * p = &b; p->f(); p->g(); p->h(); p->h(); system("pause"); return; } ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Дар сурати мавҷуд будан хатогиҳоро ислоҳ кунед ва дастури хатодоштаро тоза кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classC { public: virtualvoid f(intx) { h(x); cout <<"C::f,"<<x<< endl; } virtualvoid g() { h(); cout <<"C::g"<< endl; } virtualvoid h() { cout <<"C::h"<< endl; } virtualvoid h(intk) { h(); cout <<"C::h,"<<k<< endl; } }; classD: publicC { public: virtualvoid f(inty) { h(y); cout <<"D::f,"<<y<< endl; } virtualvoid g() { h(); cout <<"D::g"<< endl; } virtualvoid h() { cout <<"D::h"<< endl; } virtualvoid h(intk) { h(); cout <<"D::h,"<<k<< endl; } }; int main() { C c; D d; C * p = &d; p->f(); p->g(); p->h(); p->h(); system("pause"); return; } ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ мавҷуд аст? Дар сурати мавҷуд будан хатогиҳоро ислоҳ кунед ва дастури хатодоштаро тоза кунед: #include<iostream> usingnamespace std; classT { public: virtualvoid f(intx) { h(); cout <<"T::f,"<<x<< endl; } void g() { h(); cout <<"T::g"<< endl; } virtualvoid h() { cout <<"T::h"<< endl; } }; classU: virtualpublicT { public: void f(inty) { h(y); cout <<"U::f,"<<y<< endl; } virtualvoid g() { h(); cout <<"U::g"<< endl; } void h(intk) { cout <<"U::h,"<<k<< endl; } }; int main() { T t; U u; T * p = &u; p->f(); p->g(); p->h(); p->h(); system("pause"); return; } ) Оё дар қитъаи барномаи зерин хатогӣ вуҷуд дорад? structA { int i; virtualvoid f() =; virtual ~A() {} }; int g(Aa) { returna.i ; } Сарборигузории амалҳо Шарти умумӣ. Вобаста ба варианти додашуда класс созед, ки дорои конструкторҳо, деструкторҳо, функсияҳои зарурӣ ва сарборигузории амалҳои зарурӣ бошад. Вариант Шарти масъала Класси массиви якченака. Амалҳои зарб, ҷамъ, дастрасӣ ба индекси массив ([]), андозаи массив (int()), муқоисаи массивҳо (==, <= ) –ро сарборӣ кунед. Класси массиви якченака. Амалҳои дастрасӣ ба индекси массив ([]), муқоисаи массивҳо (==,!=, <= ) ва якҷоякунии массивҳо (+) –ро сарборӣ кунед. Класси маҷмӯъҳоӣ cset. Амалҳои иловакунӣ элемент (set + item), якҷоякунӣ (+), фарқ(-), муқоисакунӣ (==) ва тавоноии маҷмӯъ (int ())-ро сарборӣ кунед. Класси навбатҳои cqueue. Амалҳои иловакунӣ (+) ва несткунии элемент, тафтиши холӣ будан (bool()) ва нусхабардории як навбат ба навбати дигар бо мурраттабкунии аз рӯйи камшавӣ(<) ва тавоноии навбат (int ()) – ро сарборӣ кунед. Класси маҷмӯҳои cset. Амалҳои конструктори маҷмӯъ (), якҷоякунии маҷмӯъҳо (+), муқоисаи маҷмӯъҳо (<=), тавоноии маҷмӯъ (into), дастрасӣ бо элементи аз рӯйи мавқеъ ([]) –ро сарборӣ кунед. Класси баргаҳои якпайвандӣ list. Амалҳои + - якҷоякунии ду рӯйхат, несткунии элемент аз аввали list (--list), муқоисакунӣ (==) ва тафтиши холӣ будан (bool()) –ро сарборӣ кунед. Класси матритса. Амалҳои ҷамъ (+), дастрасӣ бо элемент – (m(c, i)) ва муқоисакунии матритсаҳо (>, ==) – ро сарборӣ кунед. Класси вақт - CVector. Амалҳои иловакунии элемент (+), зиёдкунии ҳамаи элементҳо (cVector++), муқоисакунӣ (! =) ва дастрасӣ бо элемент тавассути зернавис ([]) –ро сарборӣ кунед. Класси вақт - CVector. Амалҳои тарҳ, ҷамъ ва зарби вектор, муқоисакунӣ (!=) ва дастрасӣ бо элемент тавассути зернавис ([]) –ро сарборӣ кунед. Класси stack. Амалҳои иловакунӣ ва несткунии элемент аз стек, тафтиши холӣ будан (bool()) ва нусхабардории як стек ба стеки дигар (>) –ро сарборӣ кунед. Коркарди ҳолатҳои истисноӣ ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classX; void F(X&x, intn); classX { public: X() { try { F(this, -); cout << << endl; } catch (X) { cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } } X(X&) { cout << << endl; } }; classY: publicX { public: Y() { cout << << endl; } Y(Y&a) { cout << << endl; } ~Y() { cout << << endl; } }; void F(X&x, intn) { try { if (n< ) throwx; if (n> ) throw; cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } catch (X&) { cout << << endl; throw; } } int main() { try { Y a; } catch (...) { cout << << endl; } cout << << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: A() { cout << << endl; } }; classB: publicA { public: B(intn) { try { if (n == ) throw this; if (n> ) throw; } catch (int) { cout << << endl; } catch (B&) { cout << << endl; throw; } cout << << endl; } B(B&) { cout << << endl; } ~B() { cout << << endl; } }; int main() { try { B b(); B c(); } catch (...) { cout << << endl; } cout << << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classX; void F(X&x, intn); classX { public: X() { try { F(this, -); cout << << endl; } catch (X) { cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } } X(X&) { cout << << endl; } }; classY: publicX { public: Y() { cout << << endl; } Y(Y&a) { cout << << endl; } ~Y() { cout << << endl; } }; void F(X&x, intn) { try { if (n< ) throwx; if (n> ) throw; cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } catch (X&) { cout << << endl; throw; } } int main() { try { Y a; }catch (...) { cout << << endl; } cout << << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structX; void f(X&x, intn); intconst P =; intconst Q =; intconst R =; structX { X() { try { f(this, -); cout << << endl; } catch (X) { cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } } X(X&) { cout << << endl; } ~X() { cout << << endl; } }; structY: X { Y() { f(this, -); cout << << endl; } Y(Y&) { cout << << endl; } ~Y() { cout << << endl; } }; void f(X&x, intn) { try { if (n< ) throwx; if (n> ) throw; cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } catch (X& a) { cout << << endl; f(a, ); cout << << endl; throw; } } int main() { try { Y a; } catch (...) { cout << << endl; } cout << << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structX; void f(X&x, intn); intconst P =; intconst Q =; intconst R =; structX { X() { try { f(this, ); cout << << endl; } catch (X) { cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } } X(X&) { cout << << endl; } ~X() { cout << << endl; } }; structY: X { Y() { f(this, -); cout << << endl; } Y(Y&) { cout << << endl; } ~Y() { cout << << endl; } }; void f(X&x, intn) { try { if (n< ) throwx; if (n> ) throw; cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } catch (X& a) { cout << << endl; f(a, ); cout << << endl; throw; } } int main() { try { Y a; }catch (...) { cout << << endl; } cout << << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structX; void f(X&x, intn); intconst P =; intconst Q =; intconst R =; structX { X() { try { f(this, -); cout << << endl; } catch (X) { cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } } X(X&) { cout << << endl; } ~X() { cout << << endl; } }; structY: X { Y() { f(this, ); cout << << endl; } Y(Y&) { cout << << endl; } ~Y() { cout << << endl; } }; void f(X&x, intn) { try { if (n< ) throwx; if (n> ) throw; cout << << endl; } catch (int) { cout << << endl; } catch (X& a) { cout << << endl; f(a, ); cout << << endl; throw; } } int main() { try { Y a; } catch (...) { cout << << endl; } cout << << endl; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classEx { int code; public: Ex(inti): code(i) {} Ex(constEx&ex): code(ex.code) {} int Get() const { return code; } }; structEx: Ex { Ex(): Ex() {} }; void f() { throwEx(); cout <<"dog"<< endl; } void t() { try { f(); } catch (Ex&x) { cout <<"cat"<< endl; throwEx(x.Get() + ); cout <<"sheep"<< endl; } catch (Ex&) { cout <<"horse"<< endl; } cout <<"cow"<< endl; }; int main() { try { t(); }catch (Ex&x) { cout <<"elephant "<< x.Get() << endl; } catch (...) { cout <<"wolf"<< endl; } system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classEx { int code; public: Ex(inti): code(i) {} Ex(constEx&ex): code(ex.code) {} int Get() const { return code; } }; structEx: Ex { Ex(): Ex() {} }; void f() { throwEx(); cout <<"sword"<< endl; } void t() { try { f(); } catch (Ex&x) { cout <<"lance"<< endl; throwEx(x.Get() + ); cout <<"dagger"<< endl; }catch (Ex&) { cout <<"knife"<< endl; } cout <<"hammer"<< endl; } int main() { try { t(); } catch (Ex&x) { cout <<"arche "<< x.Get() << endl; } catch (...) { cout <<"pistole"<< endl; } system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; classEx { int code; public: Ex(inti): code(i) {} Ex(constEx&ex): code(ex.code) {} int Get() const { return code; } }; structEx: Ex { Ex(): Ex() {} }; void f() { throwEx(); cout <<"train"<< endl; } void t() { try { f(); } catch (Ex&x) { cout <<"plane"<< endl; throwEx(x.Get() + ); cout <<"helicopter"<< endl; } catch (Ex&) { cout <<"car"<< endl; } cout <<"truck"<< endl; }; int main() { try { t(); } catch (Ex&x) { cout <<"boat "<< x.Get() << endl; } catch (...) { cout <<"rocket"<< endl; } system("pause"); return; } ) Оё барномаи зерин кор мекунад? Ҳангоми иҷроиши он чӣ натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; void f(X&x,intn); structX { X() { try { f(this, -); cout <<"a"; } catch (X) { cout <<"b"; } catch (int) { cout <<"c"; } } X(X&) { cout <<"d"; } virtual ~X() { cout <<"e"; } }; structY: X { Y() { try { f(this, ); cout <<"f"; } catch (Y) { cout <<"g"; } catch (int) { cout <<"h"; } cout <<"i"; } Y(Y&) { cout <<"j"; } ~Y() { cout <<"k"; } }; void f(X&x, intn) { try { if (n< ) throw - n; elseif (n == ) throwx; else thrown; } catch (int) { cout <<"l"; } } int main() { try { Y a; } catch (...) { cout <<"m"; return; } cout <<"n"; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; void f(X&x, intn); structX { X() { try { f(this, ); cout <<"a"; } catch (X) { cout <<"b"; } catch (int) { cout <<"c"; } } X(X&) { cout <<"d"; } virtual ~X() { cout <<"e"; } }; structY: X { Y() { try { f(this, ); cout <<"f"; } catch (Y) { cout <<"g"; } catch (int) { cout <<"h"; } cout <<"i"; } Y(Y&) { cout <<"j"; } ~Y() { cout <<"k"; } void f(X&x, intn) { try { if (n< ) throw - n; elseif (n == ) throwx; elsethrown; } catch (int) { cout <<"l"; } } }; int main() { try { Y a; } catch (...) { cout <<"m"; return; } cout <<"n"; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; void f(X&x, intn); structX { X() { try { f(this, ); cout <<"a"; } catch (X) { cout <<"b"; } catch (int) { cout <<"c"; } } X(X&) { cout <<"d"; } virtual ~X() { cout <<"e"; } }; structY: X { Y() { try { f(this, ); cout <<"f"; } catch (Y) { cout <<"g"; } catch (int) { cout <<"h"; } cout <<"i"; } Y(Y&) { cout <<"j"; } ~Y() { cout <<"k"; } }; void f(X&x, intn) { try { if (n< ) throw - n; elseif (n == ) throwx; else thrown; } catch (int) { cout <<"l"; } } int main() { try { Y a; } catch (...) { cout <<"m"; return; } cout <<"n"; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structS { S(inta) { try { if (a> ) throw this; elseif (a< ) throw; } catch (S&) { cout <<"SCatch_S&"<< endl; } catch (int) { throw; } cout <<"SConstr"<< endl; } S(constS&a) { cout <<"Copy"<< endl; } ~S() { cout <<"Destr"<< endl; } }; int main() { try { S s(), s(-); cout <<"Main"<< endl; } catch (S&) { cout <<"MainCatch_S&"<< endl; } catch (...) { cout <<"MainCatch_..."<< endl; } system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structS { S(inta) { try { if (a> ) throw this; else if (a< ) throw; } catch (S&) { cout <<"SCatch_S&"<< endl; } catch (int) { throw; } cout <<"SConstr"<< endl; } S(constS&a) { cout <<"Copy"<< endl; } ~S() { cout <<"Destr"<< endl; } }; int main() { try { S s(), s(); cout <<"Main"<< endl; } catch (S&) { cout <<"MainCatch_S"<< endl; } catch (...) { cout <<"MainCatch_..."<< endl; } system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> usingnamespace std; structS { S(inta) { try { if (a> ) throw this; elseif (a< ) throw; } catch (S&) { cout <<"SCatch_S&"<< endl; throw; } catch (int) { cout <<"SCatch_int"<< endl; } cout <<"SConstr"<< endl; } S(constS&a) { cout <<"Copy"<< endl; } ~S() { cout <<"Destr"<< endl; } }; int main() { try { S s(-), s(); cout <<"Main"<< endl; }catch (S&) { cout <<"MainCatch_S&"<< endl; } catch (...) { cout <<"MainCatch_..."<< endl; } system("pause"); return; } Аъзоҳои доимӣ ва статикии классҳо ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ вуҷуд дорад? Бе иловакунии аъзоҳои иловагӣ метавон онро ислоҳ кард? #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: int y; void f() { cout <<"f"<< endl; } }; intA::y; int main() { A::y =; constA a; a.f(); system("pause"); return; } ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ вуҷуд дорад? Бе иловакунии аъзоҳои иловагӣ метавон онро ислоҳ кард? #include<iostream> usingnamespace std; classX { public: void g() { cout <<"g"<< endl; } int h(intn) { cout <<"f"<< endl; returnn; } }; int main() { int k; constX x; X::g(); k = x.h(); system("pause"); return; } ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ вуҷуд дорад? Бе иловакунии аъзоҳои иловагӣ метавон онро ислоҳ кард? ) #include<iostream> usingnamespace std; classA { staticint i; staticvoid f() { g(); cout <<"fO"<< endl; } void g() { if (i >= ) i = -, f(); cout <<"g()"<< endl; } }; intA::i =; int main() { A::i =; A a; a.f(); a.i =; system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; classA { staticint i; void f() { if (i >= ) i = -, g(); cout <<"f()"<< endl; } void g() { f(); cout <<"g()"<< endl; } }; intA::i =; int main() { A::i =; constA a; a.f(); a.i =; system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; classA { staticint i; void f() const { if (i < ) g(i); cout <<"f ()"<< endl; } void g(int&n) { i = n; f(); cout <<"g ()"<< endl; } }; intA::i =; int main() { constA a; a.g(); system("pause"); return; } ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ вуҷуд дорад? Бо истифодаи калимаҳои калидӣ онҳоро ислоҳ кунед: ) #include<iostream> usingnamespace std; classA { int i; int f(int&x) { return g(x); } int g(int&x) { if (x>= ) f(-i); return i; } }; intA::i =; int main() { constA a; A::i =; a.f(); cout << a.i =; system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; classA { int x; int y; int p() { return y >=? y = -: q(); } int q() const { return p(); } int r() { return x = y; } A(intz) { x = y >? z % y: -y; } }; intA::y =; int main() { A::y =; A::p(); constA b(), b(b); b.q(); cout<<(b.x == ); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; classA { int m; void m() { if (m < ) m(m); } int m(int&n) const { return m(), n; } void m(int&n) { m = m(n); } }; intA::m =; int main() { A::m(); A mm; cout<<mm.m(); system("pause"); return; } ) Оё дар барномаи зерин хатогӣ вуҷуд дорад? На зиёда аз ду дастурро тавре ислоҳ кунед, ки класси овардашуда дуруст кор кунад: #include<iostream> usingnamespace std; classA { public: staticvoid f(intx) { h(x); cout <<"A::f,"<<x<< endl; } void g() { cout <<"A::g"<< endl; } void h(intx) { g(); cout <<"A::h,"<<x<< endl; } }; classB: virtualpublicA { public: staticvoid f(intx) { h(x); cout <<"B::f,"<<x<< endl; } void g() { cout <<"B::g"<< endl; } void h(intx) { g(); cout <<"B::h,"<<x<< endl; } }; int main() { B::f(); B b; A p = &b; p->f(); p->g(); p->h(); A::f(); system("pause"); return; } ) Класси А-ро тавре муаррифӣ кунед, ки дастурҳои зерин дуруст кор кунанд: ) #include<iostream> usingnamespace std; int A::x; int main() { const A a; a.x =; a.get_(); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; constchar A::a = '+'; int main() { A ob; A::f(); system("pause"); return; } ) #include<iostream> usingnamespace std; int main() { const A x; A::g(); x.h(); system("pause"); return; } Китобхонаи стандартии қолабҳо - STL ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> #include<vector> usingnamespace std; int main() { vector<bool> v = { true, false, true, false }; vector<int>v(v.begin(), v.end()); // v.flip(); // for (size_t i =; i!= v.size(); ++i) cout << (v[i]& v[i]); system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> #include<vector> #include<sstream> #include<algorithm> #include<iterator> usingnamespace std; int main() { string str = "To be or not to be...", str; istringstream ist(str); for (int i =; i <; i++) { copy(istream_iterator<char>(ist), istream_itera- tor<char>(), back_inserter(str)); ist.str(str); } cout << str; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> #include<vector> #include<sstream> #include<algorithm> #include<iterator> usingnamespace std; int main() { int Arr[] = {,,,,, }; vector<int>Vec(Arr, Arr + (sizeof(Arr) / sizeof(Arr[]))); sort(Vec.begin(), Vec.end()); unique_copy(Vec.begin(), Vec.end(), ostream_itera- tor<int>(cout, " ")); system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> #include<utility> #include<vector> #include<algorithm> usingnamespace std; typedefpair<int, int>p_int; int main(){ vector<p_int> v; v.push_back(make_pair(, )); v.push_back(make_pair(, )); v.push_back(make_pair(, )); v.push_back(make_pair(, )); sort(v.begin(), v.end()); for (auto&x: v) cout << x.first << x.second; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> #include<map> usingnamespace std; int main(){ multimap<char, int> mm{ { 'a', },{ 'b', },{ 'c', },{ 'a', },{ 'a', },{ 'c', } }; map<char, int> m(++mm.begin(), mm.lower_bound('c')); for (auto i: m) ++i.second; for (auto i: m) cout << i.second <<' '; system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include"stdafx.h" #include<vector> #include<iostream> usingnamespace std; structA { A(inti) { cout <<"A("<<i<<")"; } ~A() { cout <<"~A()"; } }; int main() { vector<A> a; for (int i =; i <; i++) { a.push_back(newA(i)); } system("pause"); return; } ) Пас аз иҷроиш барномаи зерин чӣ хел натиҷа ба даст меояд? #include<iostream> #include<list> #include<iterator> #include<algorithm> usingnamespace std; int main() { list<int>coll; for (int i =; i <=; ++i) { coll.push_back(i); } list<int>::iterator pos; pos = find(coll.begin(), coll.end(), ); cout <<pos <<' '; list<int>::reverse_iterator rpos(pos); cout <<rpos <<' '; list<int>::iterator rrpos; rrpos = rpos.base(); cout <<rrpos <<' '; system("pause"); return; } ) Хатогии барномаи зеринро ислоҳ кунед. #include<vector> #include<algorithm> #include<cmath> usingnamespace std; int main() { constint Xmin = -; constint Xmax =; vector<double>xArray; vector<double>yArray; for (int i = Xmin; i < Xmax; i +=.) { xArray.push_back(i); yArray.push_back(sin(i)); i +=.; } system("pause"); return; } БОБИ. ИМКОНИЯТҲОИ ГРАФИКИИ С++ Муқаддима Нақши графикҳо дар барноманависӣ, корҳои илмиву тадқиқотӣ ва ғайра хеле калон мебошад. Яке анвои татбиқи графикҳо ин графики функсияҳо, графики зиёдшавӣ ё камшавии аҳолӣ, графики боду ҳаво, графики нархҳои бозор ва ғайра мебошад. Ба намуди графикӣ тасвир намудани ҳалли масъала аёнияти онро ифода намуда, мақсади масъаларо ба хонанда возеҳ мегардонад. Дар ин боб барои тасвир намудани графикҳо аз Bloodshed Dev C++ истифода мебарем. Саҳифаи тасвири ин забонҳо дар ду реҷа: реҷаи матнӣ ва графикӣ амал мекунад. Ҳамаи он амалиётеро, ки то ҳол анҷом додем, дар муҳити матнӣ буд, акнун дар ин боб олати графикиро дида мебароем. Яъне дар ин боб муайян мекунем, ки забони С++ чӣ қадар имконият ё қудрати бо график кор карданро дорад. Дар ҳолати графикӣ саҳифаи тасвир маҷмӯе аз нуқтаҳо аст, ки ҳар нуқта як пиксел номида мешавад. Миқдори нуқтаҳо чӣ қадар зиёд бошанд, сифати расм ҳамон қадар хубтар мешавад. Дар аксар мавридҳо ҳолати графикӣ ба намуди х, х, х ва х истифода бурда мешавад. Дар ин ҳолатҳо адади якум миқдори нуқтаҳоро ба намуди уфуқӣ ва адади дуюм бошад, миқдори нуқтаҳоро ба намуди амудӣ ифода мекунад, яъне х маънои онро дорад, ки васеъгии саҳифаи графики нуқта ё пиксел ва дарозии он бошад, ба ба нуқта ё пиксел баробар аст. Ба таври умумӣ саҳифаи графикии андозаи х намуди зеринро дорад. Расми. Расми. Шакли умумии саҳифаи график Дар ин ҷо гӯшаи тарафи чап, яъне нуқтаҳои (; ) ҳамчун мабдаъ ё ибтидо фаҳмида мешаванд. Функсияҳои графикӣ дар муҳити Dev C++ Забони Dev c++ баръакси дигар забонҳо функсияҳои зиёди графикиро истифода мебарад, ки бо пайваст кардани библиотекаи <graphics.h> ба кор медароянд. Ин библиотека аслан ҳангоми насб намудани барномаи Devc++ мавҷуд нест. Онро метавон аз интернет (http://kpolyakov.spb.ru/school/c/faq.htm), ба таври ройгон дастрас кард. Пас аз дастрас кардани китобхонаи мазкур онро дар компютер насб мекунем. Библиотекаи мазкур аз ду қисмат иборат аст. Папкаи include ва lib дар дохили папкаи include файли <graphics.h> мавҷуд аст, ки онро нусхабардорӣ намуда, ба суроғае, ки дар он ҷо китобхонаҳои Dev c++ ҷойгиранд, мегузорем. Масалан, “C:\\ Dev-Cpp\\include”. Дар дохили папкаи lib бошад, файли libbgi.a мавҷуд аст, ки онро нусхабардорӣ карда, ба суроғаи “C:\ Dev-Cpp\\lib” мегузорем. Баъд барномаи Dev C++-ро ба кор омода месозем, яъне фармони “Пуск-Все программи -> Bloodshed Dev-C++->Dev c++”-ро иҷро мекунем. Аз менюи tools фармони Compiler options-ро иҷро карда, дар сатри “add these commands to the linker command line “ –фармони “ -lbgi -lgdi -lcomdlg -luuid -loleaut -lole”-ро навишта, тугмачаи ok-ро пахш мекунем (Расми ). Расми. Ба ҳамин китобхонаи графикӣ насб карда шуда, забони Dev C++ омода барои тасвири графикҳо мегардад. Маълумотҳои умумӣ дар бораи ҳолати графикӣ Пас аз насби библиотекаи <graphics.h> барои ба ҳолати графикӣ дастрас шудан аз функсияи initgraph() истифода мебарем. Наҳви истифодаи функсияи мазкур намуди зеринро дорад: void initgraph(int driver, int mode, char directory) Функсияи мазкур ҳолати графикиро баррасӣ мекунад, то ин ки ба тағйирёбандаи driver ва mode қимат диҳад. Дар ин ҷо driver роҳандози графикӣ буда, бе истифодаи он ягон функсияи графикӣ кор намекунад. Дар библиотекаи <graphics.h> якчанд роҳандозҳои графикӣ муаррифӣ шуда, намунаашон дар ҷадвали поён оварда шудаанд. Барои барномасоз ё истифодабаранда лозим нест, ки номи ҳар яке аз ин макросҳоро бидонад, балки қимати онҳоро донистан кифоягӣ мекунад. № Доимӣ ё номи макрос Қимат DETECT CGA MCGA EGA EGA- EGAMONO HERCMONO VGA Ҷадвали. Расми. Параметри mode як адади бутун аст, ки ҳолати гракфикӣ (video mode)- ро мушаххас мекунад. Параметри охирон, яъне directory бошад, сатрест, ки дар куҷо будани роҳандозии графикиро нишон медиҳад. Агар библиотекаи графикӣ, яъне <graphics.h> дар дохили папкаи include-и минтақае, ки дар он ҷо Dev C++ насб шудааст, бошад, нишон додани суроға ё роҳи он лозим нест, танҳо ба ҷойи он дар параметри охирон сатри холӣ нишон дода мешавад. Мисол. Дар қитъаи барномаи дар поён овардашуда тарзи истифода бурдани саҳифаи графикӣ ва роҳандозҳои графикӣ нишон дода шудаанд: #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> #definedirectory"C:\ Dev-Cpp\\bgi"; int main() { int driver = DETECT; int mode =; initgraph(&driver, &mode, directory); system("pause"); closegraph(); return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо параметри directory ба суроғаи роҳандозҳои графикӣ ишорат мекунад. Чи хеле ки гуфтем, метавонад он сатри холие бошад, қимати параметри driver бошад, як роҳандози графикӣ, яъне driver=DETECT мебошад. Ба ҷойи номи DETECT метавонем қимати он, яъне нависем. Параметри mode тавре ки зикр шуд, як адади бутун мебошад. Барои ҳолати графикиро интизор нигоҳ доштан функсияи getch() истифода бурда мешавад, ки он аъзои китобхонаи <conio.h> мебошад. Баромадан аз ҳолати графикӣ Баъд аз он ки кори муҳити графикӣ ба анҷом расид, бояд ки ба ҳолати матнӣ баргардем. Барои иҷрои ин амал функсияи closegraph() истифода бурда мешавад. Ин функсия кори ҳолати графикиро ба анҷом расонида, идоракуниро ба ҳолати матнӣ бармегардонад. Барои якбора ҳам аз ҳолати матнӣ ва ҳам графикӣ баромадан функсияи rectorectmode() истифода бурда мешавад. Аз ин ҷо мисоли болоро метавонем ба сурати зерин низ навишт: #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { int driver =; int mode =; initgraph(&driver, &mode, " "); system("pause"); restorecrtmode(); return; } Истифодаи рангҳо дар график Дар ҳолати графикӣ ранг истифода бурда мешавад. Барои дастрас шудан ба рангҳо ё истифода намудани рангҳо функсияҳои setcolor() ва setbkcolor() истифода бурда мешаванд. Функсияи setcolor() ранги расми тасвиркардашуда (яъне хатҳои расм)-ро тағйир медиҳад ва функсияи setbkcolor() бошад, ранги заминаро тағйир медиҳад. Наҳви умумии ин функсияҳо шакли зеринро дорад: void setcolor(int color); void setbkcolor(int color); Дар ин ҷо ба сифати аргументи color метавонем аз қимати рангҳо ё аз доимие, ки номи рангро ифода мекунад, истифода барем. Дар ҷадвали зерин ҳамаи ин намуди рангҳо ва қимати онҳо оварда шудааст: № Номи ранг бо тоҷикӣ Доимие, ки номи Қимати ранг рангро ифода мекунад. Сиёҳ Black Обӣ Blue Сабз Green Кабуд Cyan Қирмизӣ Red Бунафш Magenta Қаҳваранг Brown Хокистарранги равшан Light gray Хокистарранги тира Dark gray Обии равшан Light blue Сабзи равшан Light green Кабуди равшан Light cyan Қирмизии равшан Light red Бунафши равшан Light magenta Зард Yellow Сафед White Ҷадвали. Расми. Функсияи initwindow(int width, int height, const char title=”Windows BGI”) Функсияи мазкур яке аз функсияҳои асоситарин ба ҳисоб рафта, имконияти дастрас шудан ба саҳифаи тасвирро медиҳад. Дар ин ҷо параметрҳои int width, int height мувофиқан васеъгӣ ва дарозии саҳифаи намоишро бо пиксел ифода мекунанд. Параметри title сатрест, ки дар сарлавҳаи саҳифаи графикӣ навишта мешавад. Ҳангоми истифода намудани ин функсия зарур нест, ки функсияи initgraph) истифода карда шавад. Мисол. Барномаи мисоли -ро бо истифодаи функсияи initwindow() дида мебароем: #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Мухитиграфики"); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи мазкурро метавон ба сурати initwindow(,) низ истифода кард. Дар ин сурат танҳо андозаи саҳифаи графикӣ нишон дода мешавад. Чӣ қадаре ки қимати параметрҳои width ва height зиёд бошанд, ҳамон қадар саҳифаи графикӣ калон нишон дода мешавад ва баръакс. Функсияи arc(int x, int y, int start, int end, int radius) Ин функсия камонеро аз start то end ба намуди нимдоира, ки маркази он x, y буда, радиусаш ба radius баробар аст, тасвир мекунад. Ранги хатҳои нимдоираро метавонем, тавассути функсияи setcolor() тағйир дод. Мисол. Барномаи зерин камонеро тасвир мекунад, ки маркази он нуқтаҳои, буда, ибтидои он нуқтаи, интиҳои он нуқтаи ва радиусаш ба баробар аст. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Нимдоира"); arc(,,,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Қайд. Рақамҳое, ки ба сифати аргументи функсияи мазкур омада бо пиксел ҳастанд. Функсияи bar(int left, int top, int right, int bottom) Функсияи мазкур як росткунҷаеро тасвир намуда, бо ранги ҷорӣ пур мекунад. Барои бо ранги дилхоҳ пур намудани он функсияи setfillstyle() истифода бурда мешавад. Параметрҳои int left, int top координатаҳои болоӣ ва чапи росткунҷаро ифода мекунанд. Параметрҳои right ва bottom бошанд, координатаҳои поёнӣ ва рости росткунҷаро ифода мекунанд. Мисоли. Барномаи зерин дар саҳифаи тасвир росткунҷаеро тасвир мекунад, ки координатаҳои чап ва болои он ба, баробар буда, координатаҳои рост ва поёнии он ба, баробар мебошанд. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Росткунча"); setfillstyle(, ); bar(,,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Дар ин ҷо барои бо ранги бунафши равшан пур намудани росткунҷа функсияи setfillstyle(,) истифода бурда шудааст. Функсияи bard(int left, int top, int right, int bottom, int depth, int topflag) Ин функсия бошад, параллелопипедеро тасвир мекунад, ки умқи он ба depth пиксел баробар мебошад. Агар қимати depth ба баробар бошад, ин функсия монанди функсияи bar() амал мекунад, яъне ин аргумент масофаи байни сатҳи пас ва пешро ифода мекунад. Ин аргумент ва аргументҳои дигар дар расми нишон дода шудаанд. Расми. Шакли умумии параллелопипеди тасвиршаванда Монанди функсияи bar() расми тасвирнамударо ин функсия низ бо ранги ҷорӣ пур мекунад, барои расмро бо ранги дилхоҳ пур кардан аз функсияи setfillstyle() истифода бурда мешавад. Агар параметри topflag баробари бошад, хати сарҳадии болоӣ тасвир карда намешавад. Мисол. Барномаи зерин параллелопипедеро тасвир намуда, онро бо ранги қирмизӣ пур мекунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, " Параллелопипед "); setfillstyle(, ); bard(,,,,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи circle (int x, int y, int radius) Функсияи мазкур доираеро тасвир мекунад, ки маркази он нуқтаҳои x, y буда, радиусаш ба radius баробар мебошад. Ранги хатҳои давраро метавон тавассути функсияи setcolor() тағйир дод. Мисол. Барномаи зерин давраеро тасвир мекунад, ки маркази он нуқтаҳои, буда, радиуси он ба пиксел баробар мебошад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Давра"); circle(,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи ellipse(int x, int y, int start, int end, int xradius, int yradius) Ин функсия расми эллипсеро тасвир мекунад, ки маркази он нуқтаҳои (x, y) буда, дарозии радиусҳои он ба (xradius, yradius) баробар мебошанд. Параметрҳои start ва end бошанд, мувофиқан ибтидо ва интиҳои эллипсро ифода мекунанд. Агар start= ва end = бошад, эллипс ба пуррагӣ нишон дода мешавад. Ба таври дигар гӯем, параметрҳои start ва end координатаҳои даврагии ибтидо ва интиҳои эллипсро мушаххас мекунанд, ки муқобили ҳаракати ақрабаки соат ҳаракат мекунанд. Агар параметри xradius ба yradius баробар бошад, давра тасвир карда мешавад. Ҳамаи параметрҳои функсияи мазкур дар расми зерин нишон дода шудаанд. Расми. Эллипс Мисол. Барномаи зерин расми эллипсеро тасвир мекунад, ки маркази он (; ) буда, нуқтаи ибтидоияш, нуқтаи интиҳоияш ба пиксел ва дарозии радиусҳояш ба (; ) баробар мебошанд. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Эллипс"); ellipse(,,,,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияҳои line(int startx, int starty, int endx, int endy), lineto(int x, int y) ва linerel(int dx, int dy) Функсияи line() як хатеро сар карда аз нуқтае, ки координатаҳои он (startx, starty) мебошанд, ба нуқтае, ки координатаҳои он (endx, endy) мебошанд, тасвир мекунад. Функсияи lineto () як хатеро ба ранги расми ҷорӣ аз маҳалли ҷорӣ (СP) то нуқтаи (x, y) тасвир мекунад ва маҳали ҷорӣ (текущегоположения ) –ро дар (x,y) қарор медиҳад. Функсияи linerel() бошад, як хатеро аз маҳали ҷорӣ ба (dx, dy) тасвир мекунад, яъне дар зери меҳвари x бо андозаи dx ва дар зери меҳвари y ба андозаи dy расм мекунад. Мисоли. Тасвири хатҳо. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Тасвирихатҳо"); line(,,, ); lineto(, ); linerel(, ); system("pause"); closegraph(); return; } Мисоли. Барномаи зерин дар саҳифаи ҳарфи А. М-ро тасвир мекунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Ҳарфи авали ном ва насаб"); line(,,, ); line(,,, ); line(,,, ); line(,,, ); circle(,, ); line(,,, ); line(,,, ); line(,,, ); line(,,, ); moveto(, ); outtext("АлиевМуртазо"); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи rectangle (int left, int top, int right, int bottom) Ин функсия росткунҷаеро тасвир мекунад, ки координатаҳои чап ва болои он ба (left, top) баробар буда, координатаҳои рост ва поёнии он ба (right, bottom) баробар мебошанд. Ранги замина ва хатҳои росткунҷаро метавон бо ёрии функсияҳои setlinestyle() ва setcolor() тағйир дод. Мисол. Мисоли зерин ҳарфҳои А.М-ро, ки дар мисоли гузашта тасвир шуда буданд, дар дохили як росткунҷа мегирад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Ҳарфиаввалинасабваномдардохилиросткунҷа"); line(,,, ); line(,,, ); line(,,, ); line(,,, ); circle(,, ); line(,,, ); line(,,, ); line(,,, ); line(,,, ); rectangle(,,, ); moveto(, ); outtext("Hello World"); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи void fillellipse( int x, int y, int xradius, int yradius) Функсияи мазкур барои тасвир намудани эллипсе, ки дохилаш бо рангӣ ҷори пур карда шудааст, хизмат мекунад. Ранги дохил ва хатҳои онро метавон бо ёрии функсияи setfillstyle() тағйир дод. Мисол. Барномаи зерин эллипсеро тасвир намуда, бо ёрии функсияи setfillstyle() дохилӣ онро бо ранги зард пур мекунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Расми эллипсӣ дохилаш аз ранг пур"); setfillstyle(, ); fillellipse(,,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи pieslice(int x, int y, int start, int end, int radius) Ин функсия барои тасвир намудани сектори доира, ки маркази он нуқтаҳои (x, y) буда, радиуси он ба radius баробар аст, хизмат мекунад. Параметрҳои start ва end бошанд, мувофиқан координатаҳои аввала ва охири доираро, ки муқобили ҳаракати ақрабаки соат тасвир шудаанд, ифода мекунад. Агар қимати start= ва қимати end = бошад, функсияи мазкур давраи пурраро тасвир мекунад. Ин функсия низ дохили доираро бо ранги ҷорӣ пур мекунад ва ранги дохили он ва хатҳои онро метавон тавассути функсияҳои setcolor() ва setfillstyle() тағйир дод. Мисол. Барномаи зерин нимдоираеро тасвир намуда, бо ёрии функсияи setfillstyle() бо ранг пур мекунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "секторидоира"); setfillstyle(, ); pieslice(,,,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи sector(int x, int y, int start, int end, int xradius, int yradius ) Ин функсия барои тасвир намудани сектори эллипс (дарҳолати xra- dius≠yradius будан) ё сектори давра (дарҳолати xradius =yradius будан)-е, ки маркази он нуқтаҳои (x, y) буда, радиусҳои он ба xradius ва yradius баробаранд, хизмат мекунад. Параметрҳои xradius ва yradius радиуси эллипсро нисбат ба тирҳои координатӣ ифода мекунанд. Параметрҳои start ва end ҳудудҳо ё нуқтаҳои сарҳадии эллипсро ифода мекунанд. Дар ҳолати қимати start= ва қимати end = будан, давра тасвир карда мешавад. Мисол. Барномаи зерин сектори эллипсеро дар саҳифаи тасвир расм мекунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "секторидоира"); setfillstyle(, ); sector(,,,,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи drawpoly(int numpoints, int points) Ин функсия хатҳои шикастаи сарбастаро тасвир мекунад. Миқдори нуқтаҳое, ки ин хатҳои шикаста бо ҳамдигар пайваст мешаванд, дар параметри numpoints нишон дода мешаванд. Ҳар як нуқта дорои ду координата (x,y) мебошад. Ин координатаҳо дар массиве нигоҳ дошта мешаванд, ки параметри numpoints ишора ба ҳамон массив мекунад. Масалан, барномаи зерин секунҷаеро тасвир мекунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { int a[] = {,,,,,,,,, }; initwindow(,, "Секунча"); drawpoly(, a); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи fillpoly (int num points, int points) Ин функсия низ монанди функсияи drawpoly() амал намуда, графики тасвир шударо бо ранги ҷорӣ пур мекунад. Ранги фигура ва хатҳои фигураро метавон тавассути функсияи setfillstyle() тағйир дод. Мисол. Барномаи зерин секунҷаи росткунҷаеро тасвир намуда, бо ягон ранг дохили онро пур мекунад: #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { int a[] = {,,,,,,, }; initwindow(,, "Росткунча"); setfillstyle(, ); fillpoly(, a); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи putpixel (int x, int y, int color) Ин функсия рангеро, ки дар параметри color нишон дода шудааст, ҳамчун нуқтае дар координатаҳои (x, y) тасвир мекунад. Мисол. Барномаи зерин графики функсияи тригонометрии y=cos(x)-ро тасвир мекунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { float x, dx, x, x, y; int mx, my, x, y, px, py; x =; y =; mx =; my =; initwindow(,, "Графики функсияи тригонометри"); line(, y,, y); //координатаи у line(x,, x, ); //координатаи х x = -; x =; dx =.; x = x; while (x < x) { y = cos(x); px = x + xmx; py = y - ymy; putpixel(px, py, WHITE); x += dx; } system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи getpixel(int x, int y) Ин функсия рангеро, ки дар координатаҳои (x,y) нишон дода шудааст, бармегардонад. Масалан, оператори зерин нуқтаеро, ки дар координатаҳои (, ) нишон дода шудааст, ба тағйирёбандаи color қарор медиҳад: color=getpixel(,); Функсияи getimage(int left, int top, int right, int bottom, void buf) Ин функсия қисмате аз саҳифаи тасвири графикиро, ки гӯшаи чап ва болои он ба left ва top ва гӯшаи рост ва поёнии он ба right ва bottom баробарро ба ноҳияе аз ҳофиза, ки ба buf ишора карда шудааст, нусхабардорӣ мекунад. Барои муайян кардани ҳаҷми тасвир функсияи imagesize() истифода бурда мешавад. Функсияи putimage(int x, int y, void buf, int op) Ин функсия тасвире, ки функсияи getimage() дар ҳофиза гирифтааст, дар маҳалли x, y мегузорад. Параметри op дар рӯи саҳифа чигуна навишта шудани тасвирро муайян мекунад. Барои интанҳо донистани қиматҳои (x, y) кофӣаст. Қиматҳои op, ки наҳви зо-ҳир шудани графикро дар саҳифаи тасвир ифода мекунанд, дар ҷадвали зерин оварда шудаанд. № Номи макрос Қимат COPY_PUT XOR_PUT OR_PUT AND_PUT NOT_PUT Ҷадвали.Ҷадвали макросҳо Функсияи imagesize(int left, int top, int right, int bottom) Ин функсия барои муайян кардани андозаи расм хизмат мекунад. Мисол. Барномаи зерин шаклеро тасвир мекунад. Аввал тавассути функсияи imagesize() андозаи расм муайян карда мешавад, баъд бо ёрии функсияи getimage() он расм нусхабардорӣ карда шуда, дар ду ҷойи саҳифаи тасвир гузошта мешавад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Нусхабардорӣ кардан ва гузоштани расм"); unsigned size; void buf; setcolor(); line(,,, ); setcolor(); line(,,, ); setcolor(); line(,,, ); setcolor(); line(,,, ); setcolor(RED); line(,,, ); setcolor(GREEN); line(,,, ); getch(); size = imagesize(,,, ); if (size!= -) buf = malloc(size); if (buf) { getimage(,,,, buf); putimage(,, buf, COPY_PUT); putimage(,, buf, COPY_PUT); } outtext("Press a key"); closegraph(); return; } Функсияи floodfill (int x, int y, int border) Функсияи мазкур як расми тасвиршударо бо ранги додашуда пур мекунад. Дар ин ҷо x ва y координатаҳои дохили расм мебошанд. Расми тасвиркарлашуда бояд сарбаст бошад, вагарна беруни он низ ранг карда мешавад. Мисол. Барномаи зерин ранги саҳифаи тасвирро бо хатчаҳои сурх пур намуда, сипас, бо ранги зард расми росткунҷаеро тасвир мекунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Ранг намудани саҳифаи тасвир"); setfillstyle(HATCH_FILL, RED); floodfill(,, GREEN); setcolor(); rectangle(,,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияҳои getmaxx(void) ва getmaxy(void) Ин функсияҳо ба тартиб бузургтарин қиматҳои (x,y)-ро барои ҳолати графикӣ бармегардонанд, яъне ин функсия андозаи саҳифаи тасвирро муайян мекунанд. Барномаи зерин андозаи саҳифаи тасвирро муайян намуда, дар саҳифаи матнӣ онро менависад: #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Саҳифаитасвир"); cout <<"x="<< getmaxx() << endl; cout <<"y="<< getmaxy() << endl; system("pause"); closegraph(); return; } Мисоли дигар. Тасвири секунҷа бо хатҳои моил. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { int i =; initwindow(,, " "); i = -getmaxy(); while (i <= getmaxy()) { line(, i, getmaxy(), i - getmaxx()); i +=; } system("pause"); closegraph(); return; } Функсияҳои getx() ва gety() Ин функсияҳо мавқеи ҷории рӯйи саҳифаи тасвирро бармегардонанд. Мисол.cout <<"x = "<< getx() <<"y = "<< gety() << endl; Функсияҳои gotoxy(int x, int y) ва moveto(int x, int y) Ин функсияҳо бошанд, мавқеи ё макони курсорро рӯйи саҳифаи тасвир дар координатаҳо бо (x,y) мушаххасшуда қарор медиҳад. Функсияҳои outtext(char str) ва outtextxy(int x, int y, char str) Функсияи аввала дар маҳалли ҷорӣ, рӯи саҳифаи тасвир матнеро, ки дар параметри str нишон дода шудаст, менависад. Дар ҳолати графикӣ макони курсор намоиш дода намешавад, аммо хатсайри маҳалли ҷории он ҳифз карда мешавад. Функсияи outtextxy() бошад, матнӣ дар параметри str нишон додашударо дар маҳалли ба (x,y) нишондодашуда менависад. Функсияи settextstyle(int font, int direction, int charsize) Ин функсия барои андоза ва намуди ҳуруфотро дар саҳифаи тасвир мушаххас кардан, истифода бурда мешавад. Параметри direc-tion чӣ тавр навишта шудани матнро муайян мекунад. Матн бо ёрии функсияи outtext() ё outtextxy() навишта мешавад. Ба сифати қимати параметри font яке аз доимиҳои ҷадвали зерин истифода бурда мешаванд. № Доимӣ Маъно Қимат DEFAULT_FONT Матнро ба намуди стандарти дар қолаби х чоп мекунад. TRIPLEX_FONT Ҳуруфи triplex SMALL_FONT Ҳарфи хурд SANSSERIF_FONT Ҳуруфи SansSerif GOTHIC_FONT Ҳуруфи готикӣ Ҷадвали. Ҷадвали ҳуруфот Равиши намоиши матн аз боло ба поён ё аз чап ба рост шуда метавонад. Барои равиши матнро муайян кардан аз макросҳои HORIZ_DIR() ва VERT_DIR() истифода бурда мешавад. Параметри size бошад, андозаи матнро муайян мекунад ва қиматҳои он бошанд, аз то шуда метавонанд. Масалан, барномаи зерин матнеро бо ҳарфи калон дар саҳифаи тасвир менависад: #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Саҳифаи тасвир"); settextstyle(DEFAULT_FONT,, ); outtext("Student"); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи setcolor (int color) Функсияи setcolor (int color) барои ранги хатҳои графикро муайян кардан истифода бурда мешавад. Параметри color яке аз коди рангҳои ҷадвали мебошад. Мисол. Барномаи зерин доирачаҳои гуногун рангро дар сафҳаи тасвир нишон медиҳад: #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { int i =; initwindow(,, " "); int gd, gm, ec, uf; gd = DETECT; gm =; ec =; for (gm =; gm <=; gm++) { ec++; if (ec == ) ec =; setcolor(ec); int w = rand() % (); circle(rand() % (getmaxx()), rand() % (getmaxy()), rand() % (gd + )); } setcolor(rand() % ()); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи setttextjustifi (int horiz, int vert) Ин функсия навиштани матнро нисбат ба маҳалли ҷорӣ муайян мекунад. Қиматҳои horiz ва vert дар ҷадвали зерин оварда шудаанд. № Номи макрос Маъно Қимат LEFT_TEXT CP-дар тарафи чапи матн қарор мегирад CENTER_TEXT CP-дар миёнаи матн қарор мегирад RIGHT_TEXT CP-дар тарафи ростии матн қарор мегирад BOTTOM_TEXT CP-дар поёни матн қарор мегирад TOP_TEXT CP-дар болои матн қарор мегирад Ҷадвали.Қимати параметрҳои функсияи settextjustify(). Мисол. Истифодаи функсияи settextjustify() #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> int main() { initwindow(,, "Сафхаи тасвир"); settextjustify(, ); outtext("Ягон тугмачаро пахш кунед!"); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи setfillstyle(int pattern, int color ) Ин функсия барои муайян намудани ранг ва сабкҳои графикӣ истифода бурда мешавад. Функсияи мазкурро қариб аксар функсияҳои графикӣ истифода мебаранд. Дар ин ҷо параметри color намуди рангро мушаххас мекунад ва қиматҳои он бошанд, дар ҷадвали оварда шудаанд. Параметри pattern бошад, сабк ё услуби графикиро муайян мекунад. Қиматҳои он бошанд, дар ҷадвали зерин оварда шудаанд. № Доимӣ Маъно ва мафҳум EMPTY_FILL Бе заливка SOLID_FILL Заливкаи яклухт бо ранги ҷорӣ LINE_FILL Хатчаҳои горизонталӣ LTSLASH_FILL Хатчаҳо дар зери кунҷи SLASH_FILL Хатчаҳо дар зери кунҷи аз рост BKSLASH_FILL Хатчаҳои борик дар зери кунҷи аз чап LTBKSLASH_FILL Хатчаҳо дар зери кунҷи аз рост HATCH-FILL Хоначаҳо бо хатчаҳо XHATCH_FILL Хатчаҳо дар зери кунҷи INTERLEAVE_FILL Хатчаҳо аз рӯйи кунҷи WIDEDOT_FILL Хатчаҳои тасодуфӣ CLOSEDOT_FILL Пур намудани қисмати нуқта USER_FILL Навъи пуркуниро барномасоз пур мекунад. Ҷадвали. Қиматҳои параметри Параметри pattern Функсияи setlinestyle (int style, unsigned pattern, int width) Ин функсия намуди хатҳоеро, ки тавассути функсияҳои графикӣ тасвир мешаванд, муайян мекунад. Параметри style намуд ё сабки хатро мушаххас мекунад. Қиматҳои он дар ҷадвали оварда шудаанд. Параметри pattern доимии -рақама (дар ҳисоби шонздаҳӣ) мебошад, ки ҳангоми ба USERBITLINE баробар будани худи барномасоз қимати онро муайян мекунад. Параметри width бошад, васеъгии хатҳоро мушаххас мекунад. Қиматҳои он бошанд, дар ҷадвали оварда шудаанд. № Миқдор (value) Маъно ва мафҳум NORM_WIDTH Паҳноӣ ё васеъгии ҳар хат баробари як нуқта аст. ( pixel wide) THICK_WIDTH Паҳноӣ ё васеъгии ҳар хат баробари нуқтааст. ( pixel wide) Ҷадвали.Қиматҳои параметри width № Миқдор (value) ё но-ми Маъно ва мафҳум (meaning) макрос SOLID_LINE Хат ( -) unbroken line DOTTED_LINE Хати аз нуқтаҳо ташкил ёфта (…..) dotted line CENTER_LINE Хати тунуктире (-.-.-.) centered line DASHED_LINE Хати тире-тире (----------) doshed line USERBIT_LINE Хате, ки худи барноманависонро муайян мекунад user_defined line Ҷадвали.Қиматҳои параметри style Мисол. Барномае нависед, ки чеҳраи одамро тасвир кунад. #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> #definedt #definedx int main() { initwindow(,, "расмируйиодам "); setfillstyle(SOLID_FILL, YELLOW); setcolor(YELLOW); pieslice(,,,, ); setcolor(BLACK); arc(,,,, ); circle(,, ); circle(,, ); system("pause"); closegraph(); return; } Функсияи delay (unsigned del) Ин функсия барой расми тасвиршударо ба таъхир гузоштан дар муддати вақти (бо миллисекунд) дар параметри del нишондодашуда хизмат мекунад. Функсияи мазкур барои сохтани соат, матн ё расми ҳаракаткунанда истифода бурда мешавад. Мисол. Барномаи зерин дар саҳифаи тасвир сатри худрав (бегушшая строка)-ро эҷод мекунад: #include<iostream> usingnamespace std #include<graphics.h> constint dt =; constint dx =; int main() { int x, y, maxx; x =; y =; initwindow(,, " "); maxx = getmaxx(); while (x < maxx) { delay(dt); outtextxy(x, y, " Saidov"); x += dx; } system("pause"); closegraph(); return; } Функсияҳоикорбосаҳифаитасвир Аз ҳамаи мисолҳои дар боло оварда шуда, мушоҳида намудем, ки натиҷаи мо дар саҳифаи тасвир, ки рангаш сиёҳ мебошад, пешниҳод мешаванд. Ин равзанаи сиёҳ шояд истифода барандаро дилгир кунад. Бояд кореро иҷрокунем, ки равзанаи мо намуди дилхоҳамонро гирад, барои ин аз функсияҳои textcolor() ва backcolor() истифода бурда мешавад. Функсияи textcolor() Ин функсия бо функсияҳои хориҷкунии cprintf() ва cputs (), ки аз китобхонаи <conio.h> мебошанд, истифода бурда шуда, намуди ҳарфи дар саҳифаи тасвир чопшавандаро ба шаклҳои гуногун табдил медиҳад. Наҳви умумии ин функсия намуди зеринро дорад. textcolor(ранг) Дар ин ҷо ба сифати ранг метавонем, номи ранг ё коди рангро, ки дар ҷадвали оварда шуда буд, истифода намоем. Функсияи textbackground() Ин функсия низ бо функсияҳои хориҷкунии cprintf() ва cputs () истифода бурда шуда, заминаи саҳифаи тасвир ба рангҳои гуногун табдил медиҳад. Наҳви умумии ин функсия намуди зеринро дорад. textbackground(ранг) Дар ин ҷо ба сифати ранг метавон номи ранг ё коди рангро, ки дар ҷадвали оварда шуда буд, истифода намуд. Ин функсияҳо дар сурате истифода бурда мешаванд, ки агар китобхонаи <conio.h> пайваст карда шуда бошад. Инчунин ҳамроҳи ин функсияҳо функсияи тозакунии равзана clsrcr(), ки он ҳам объекти китобхонаи <conio.h> мебошад, истифода карда мешавад. Ин функсия дорои амалванд (операнд) намебошад. Функсияи мазкур аз ду калимаи англисии clear-тозакунӣ ва screen- экран (саҳифаи тасвир) гирифта шудааст. Ҳангоми истифода функсияҳои cprintf() ва cputs () барои ба аввали сатр овардани курсор рамзҳои идоракунии \n ва \r якҷоя истифода бурда мешаванд. Мисол. Ду мисраъ шеъри Мавлавии Балхиро дар саҳифаи тасвир ба чоп диҳед, ки равзана намуди сабзро дошта, ҳарфҳо ранги сурхро дошта бошанд. #include<iostream> usingnamespace std; int main(){ textbackground(); textcolor(); clrscr(); cprintf(" In jahon kuh ast feli mo sado,\n\r"); cprintf(" Suyi mo orad sadohoro nido. \n\r"); cprintf(" Mavlavii Rumi (-). \n\r"); return; } Дар ин мисол метавонем ба ҷойи коди ҳарфҳо номи ҳарфҳоро истифода барем, яъне ба ҷойи калимаи GREEN ва ба ҷойи калимаи CYAN. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ: ) Барои чӣ аз графикҳо истифода бурда мешавад? ) Чӣ тавр ба муҳити графикӣ ворид шудан мумкин аст? ) Барои реҷаи графикиро омода сохтан чӣ корро бояд иҷро кард? ) Функсияи initgraph(&driver, &mode, directory) барои чӣ лозим аст? Ҳар як аргументи онро эзоҳ диҳед. ) Функсияи initwindow() барои чӣ истифода бурда мешавад ва аз функсияи initgraph() чӣ фарқияте дорад? ) Барои чӣ функсияи closegraph() истифода карда мешавад? ) Функсияи setcolor() чӣ вазифаро иҷро мекунад? ) Сабк ё услуби графикро кадом функсия муайян мекунад? ) Чӣ тавр тамоми саҳифаро ранг кардан мумкин аст? ) Дар дилхоҳ ҷойи саҳифаи графикӣ навиштани матн мумкин аст? ) Барои тасвири хати рост кадом функсия истифода бурда мешавад? ) Сектори давра чист? Кадом функсия барои тасвири он пешбинӣ шудааст? ) Бо чанд роҳ метавон дар саҳифаи графикӣ эллипс ва давра тасвир кард? ) Магар функсияи circle() метавонад расми эллипсро тасвир кунад? ) Функсияи bar () кадом расмро дар саҳифаи графики тасвир мекунад? ) Функсияи delay() барои чӣ пешбинӣ шудааст? ) Намуди хатҳоро кадом функсия муайян мекунад? ) Функсияи settextstyle() чӣ вазифаро иҷро мекунад? ) Функсияҳои putpixel() ва getpixel() чӣ амалиётро иҷро мекунанд? ) Функсияи fillpoly() барои кадом амалро иҷро намудан хизмат мекунад? ) Тарзи истифодаи ҳамаи функсияҳои графикиро аз худ кунед ва мисолҳои зеринро ҳал кунед. Масъалаҳо барои кори мустақилона ) Барномае нависед, ки расми мизу курсиро тасвир кунад. ) Барномае нависед, ки расми хонаеро тасвир кунад. ) Барномае нависед, ки расми пиёла ва косаро тасвир кунад. ) Барномае нависед, ки расми китоби кушодаро тасвир кунад. ) Барномае нависед, ки расми мошинро тасвир кунад. ) Барномае нависед, ки расми самолётро тавир кунад. ) Барномае нависед, ки расми дучархаро тавир кунад. ) Барномае нависед, ки расми самолётро тасвир кунад ва ба воситаи функсияи delay () онро ба ҳаракат дароред. ) Барномае нависед, ки чархи мошинро тасвир кунад ва ба воситаи функсияи delay () онро ба ҳаракат дароред. ) Графики функсияи y=lnx-ро тасвир кунед. ) Графики функсияи y=\|x\|-ро тасвир кунед. ) Графики ҳама функсияҳои тригонометриро тасвир кунед. ) Барномае нависед, ки расми бобои барфиро тасвир кунад. ) Барномае нависед, ки расми мизро тасвир кунад. ) Барномае нависед, ки расми курсиро тасвир кунад. ) Барномае нависед, ки расми дарахтро тасвир кунад.
Методҳои криптографии ҳифзи итилоот	Арабов Муллошараф Курбонович	tajik	Пешгуфтор Агар ба масири таърих нигарем инсоният аз замонҳои қадим то ҳол роҳҳои бехатар равон кардани итилоотро ба нуқтаҳои лозимӣ хусусан дар вақти ҷангҳо ҷустуҷӯ мекард. Қайд кардан ба маврид аст, ки масъалаи рамзгузорӣ – танҳо барои итилооте, ки ба ҳимоя ниёз доранд ба вуҷуд меояд. Одатан дар ин ҳолат мегӯянд, ки итилоот сирри махфӣ дошта, давлатӣ ё конфидентсиалӣ (махфӣ, пинҳонӣ) мебошад. Коркарди воситаҳо ва методҳои махфисозии тарзи (далели) равон кардани итилоотро стенография меомӯзад. Коркарди методҳои табдилдиҳии (рамзгузори ё шифрования) итилоот, бо мақсади ҳимоя аз истифодабарандагони ғайриқонуниро - криптография меомӯзад. Криптография илми татбиқӣ буда, дастовардҳои илмҳои дақиқ, алалхусус математикаро истифода мебарад. Дар замони ҳозира техника ва технология дар ҳолату рушду густариш мебошад, бинобар ин, масъалаи ҳифзи итилоот низ ҳамчун як масъалаи мубрами рӯз ба ҳисоб меравад. Криптография асосан дар вақти ҷангҳои якум ва дуюми ҷаҳонӣ, алалхусус баъди ҷанги дуюми ҷаҳонӣ, хело рушту густариш ёфта, дар бисёр донишгоҳҳо ва донишкадаҳо ҳамчун предмети асосӣ хонда мешавад, ҳатто ихтисоҳои вобаста ба он низ таъсис дода, шудаанд. Масалан,дар ДМТ сар карда, аз соли ин ҷониб ихтисоси амнияти итилоот () дар факултети механика ва математика амал мекунад. Дастури мазкур тарзе навишта шудааст, ки хонандагони он метавонанд бе ягон душворӣ ва доштани маълумоти иловагӣ методҳои ҳифзи итилоотро сар карда аз замонҳои қадим то замони муосир ба таври комил омӯзанд. Барои ин зарур аст, ки ҳар мавзӯъро бодиққат хонда, мисол ва барномаҳои дар он овардашударо таҳлил кунанд. Дар охири ҳар боб барои мустаҳкамкунӣ саволҳо оварда шудааст. Дастур се фасл ва бобро дарбар гирифта, ҳамчун як воситаи асосӣ барои худомӯзии методҳои рамзгузории итилоот ба ҳисоб меравад. Аз ин китоб хонандагон метавонанд, дар як муддати кӯтоҳ методҳои ҳифзи итилоотро омӯзанд. Бояд қайд кард, ки ин китоб натанҳо ҳамчун як воситаи худомӯзӣ, балки воситаи методиву таълимӣ низ мебошад. Ҳамаи барномаҳои ин китоб дар компютер иҷро ва тест карда шудаанд. Дар охири китоб феҳристи васеи адабиёт ҷой дода шудааст, ки барои пурратар омӯхтани метоҳои ҳифзи итилоот кӯмак мекунанд. Аз баски ин китоб бори аввал чоп мешавад, бинобар ин метавонад аз нуқсону ғалатҳо орӣ набошад. Аз ин рӯ, муаллиф аз ҳамаи хонандагон эҳтиромона хоҳиш менамояд, ки фикру мулоҳизаи ҳэшро оид ба мазмуни китоб ба суроғаи (почтаи) электронии: [email protected] равон созанд. Умед дорем ки фикру дархости беғаразонаи Шумо барои беҳтар шудани сифати дастур дар оянда кӯмак хоҳанд кард. Муаллиф ба шахсоне, ки фикру мулоҳизаҳои худро оид ба мазмуни китоб беғаразона мерасонанд, қаблан изҳори миннатдорӣ мекунад. Муаллиф ба муқарризон Замонов М.З., Бобоёров Ш.К., муҳаррирон Гулов С.Н., Курбонов К.Ю. ва дигар шахсоне, ки дар рафти навиштани ин китоб маслиҳатҳои муфид дода, таваҷҷуҳ зоҳир намуданд, миннатдории зиёди худро баён месозад. ФАСЛИ. АСОСҲОИ МАТЕМАТИКИИ КРИПТОГРАФИЯ Боби. Назарияи тақсимшавӣ. Мафҳум ва теоремаҳои асосӣ Оператори mod (remainder operator ё modulus operators) барои ҳисобкунии бақияи тақсими адади ба адади b истифода бурда мешавад. Оператори div бошад, ҳангоми тақсим намудани адади ба адади b, қисми бутуни ҳосили тақсимро муайян мекунад. Намунае аз мисолҳои амалҳои mod ва div чунин мебошад: № Қимати a Қимати b a mod b a div b Дар сурати қимати амалванди якум (тақсимшаванда) аз қимати амалванди дуюм (тақсимкунанда) хурд будан, натиҷаи a mod b ба амалванди якум (тақсимшаванда) баробар шуда, натиҷаи a div b ба баробар мешавад. Дар забонҳои барноманависӣ мисли С++ ва Java барои муайянкунии бақияи ҳосили тақсим аз амали % истифода бурда мешавад. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар забонҳои мазкур ҳангоми манфӣ ё мусбат будани тақсимшаванда амали % як хел натиҷа медиҳад, аммо дар назарияи ададҳо натиҷа шакли дигарро дорад. Дар ҷадвали зерин намунаи ин амал дар барномасозӣ ва назарияи ададҳо оварда шудааст. № С++ Назарияи ададҳо %= (mod )= %= (mod )= - % =- -(mod )= -%=- -(mod )= Дар криптография одатан аз mod-и назарияи ададҳо истифода бурда мешавад. Аз ин рӯ барои муайянкунии амали мазкур метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст, истифода кард. int mod (int a, int b){ if (a<) return (b-(a%b)); else return a%b; } Дар криптография одатан аз ададҳои бутун истифода бурда мешавад, бинобар ин дар ин боб онҳоро мавриди баҳс қарор медиҳем. Барои ба хонанда фаҳмо шудан, баъзе таъриф ва теоремаҳои асосиро меорем. Таърифи. Адади бутун гуфта, ададеро меноманд, ки дар навишти он аломати вергул дар барноманависӣ нуқта (.)) иштирок намекунад. Мисоли ададҳои бутун:,,, -,,,, ва ҳоказо. Дар математика маҷмӯи ададҳои бутунро бо ҳарфи ишорат мекунанд. Таърифи. Мегӯянд, ки адади ба адади бебақия тақсим мешавад, агар ( шавад. Дар ин ҷо адади каратии адади ва адади тақсимкунандаи адади ба меноманд. Теоремаи. (теорема оиди тақсими бақиянок). Ҳар гуна адади бутуни ба воситаи адади бо тарзи ягона чунин () ифода кардан мумкин аст. Дар ин ҷо -қисми нопурраи ҳосили тақсим ва бақия аз тақсими адади ба адади номида мешавад. Мисоли. Бигузор ва b= бошад, он гоҳ =+ мешавад. Дар ин ҷо ва аст. Мисоли. Бигузор ва b= бошад, он гоҳ - =(-)+ мешавад. Дар ин ҷо ва аст. Ҳар гуна ададе ки дар як вакт ададҳои ва -ро тақсим мекунад, тақсимкунандаи умумии ин ададҳо номида мешавад. Аз байни тақсимкунандаҳои умумии ададҳо калонтаринашро калонтарин тақсимкунандаи умумии ин ададҳо меноманд ва бо рамзи (а, ) ишора мекунанд. Теорема. Агар = бошад, он гоҳ КТУ( )=КТУ(, с) мешавад. Барои ёфтани КТУ(, ), дар ҳолати будан, аз алгоритми Евклид истифода бурда мешавад, ки шакли зеринро дорад: +, < < = +, < < = +, < < ……………… ………. = +, < < =. Тавре ки аён, дар ин ҷо мо баробарии зеринро ҳосил мекунем: Ҳамин тариқ, охирон бақияи ғайрисифрӣ, яъне КТУ-и ададҳои ва ба ҳисоб меравад. Мисоли. Бо ёрии алгоритми Евклид КТУ(,)-ро ёбед. Ҳал: =+ =+ =+ =+ =* Евклид ё Эвклид (юн. Εὐκλείδης) математики юнони қадим, тақрибан п.м зиндагӣ карда, муаллифи нахустин асар оиди математик ба ҳисоб меравад. Инак, КТУ(, )= мешавад. Барои ёфтани КТУ метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст истифода кард: long KTU(long a, long b){ while (b!=) { long t=a%b; a=b; b=t; } return a; } Барои муайянкунии КТУ ба ғайр аз алгоритми Евклид метавон аз алгоритми зерин низ истифода кард, ки аз нуқтаи назари компютер вақти камтарро мегирад. ( ) ( ) Барои ё фтани К ТУ бо истифода аз ин метод ( ) { метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст истифода кард: long KTU(long a, long b){ long g=; //Аз КТУ муайян кардани дараҷаҳои while ((a%==) && (b%==)) { a=a/; b=b/; g=g; } //Аққалан яке аз ададҳои a ва b тоқ будан while (a!=){ while(a%==){ a=a/; } while(b%==){ b=b/; } //Дар ҳолати a ва b тоқ будан if (a>=b) a=(a-b)/; else b=(b-a)/; } return gb; } Таърифи. Ҳар гуна адади натуралии аз калон, ки танҳо ду тақсимкунда (яъне ва худаш) дорад, адади сода номида мешавад. Таърифи. Ададҳои бутуни ва b байнан сода номида мешаванд, агар КТУ(, b)= бошад. Таърифи. Ададҳои ғайрисодаро таркибӣ меноманд. Мисоли. Дар байни адади натуралӣ (аз то ), адади сода танҳо ададҳои зерин мебошанд:,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,. Тавре ки аз математикаи элементарӣ медонем, барои ёфтани ададҳои сода метавон аз ғалбери Эратосфен истифода кард. Моҳияти ин алгоритм чунин аст: Дар аввал ададҳои натуралии аз то -ро пайдарпай менависем Нахустин адади аз калони ин қатор адади аст. Ин адад танҳо ба ва худаш тақсим мешавад, пас вай сода аст. Аз ин қатор ба ҷуз аз худи ҳамаи ададҳои ба каратиро (ҳамчун таркибӣ) хат мезанем. Баъди нахустин адади хатназада адади аст вай бо тақсим намешавад (дар акси ҳол онро бояд хат мезадем). Бинобар ин адади танҳо ба ва ба худаш тақсим мешавад, аз ин сабаб вай ҳам сода аст. Аз қатори () ба ғайр аз худи ҳамаи ададҳои ба каратиро хат мезанем. Аввалин адади пас аз, ки хат зада нашудааст, адади аст. Вай ба ва тақсим намешавад (дар акси ҳол бояд онро хат мезадем). Бинобар он адади танҳо ба ва ба худаш тақсим мешавад, аз ин сабаб вай ҳам адади сода аст. Ҳамин тариқ ин равандро барои ададҳои дигар, ки аз хурд мебошанд, иҷро мекунем. Дар натиҷа ҳамаи ададҳои хатназадаи аз N хурд, ададҳои √ сода мешаванд. Барои муайянкунии ададҳои содаи аз то N метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст истифода кард: Эратосфен математики юнонӣ асри III пеш аз мелод void Soda(int n) { int k; for (int i=; i<=n; i++){ k=; for (int j=; j<=(int) sqrt(i); j++){ if (i % j==) { k++; break; } } if (k==) cout<<i<<"\t"; } } Теоремаи. Ҳаргуна адади бутуни аз як калонро ба ҳосили зарби ададҳои сода бо тарзи ягона ҷудо кардан мумкин аст. Хосияти. Ҳангоми ба зарбкунанандаҳои сода ҷудо намудани адади метавонанд, баъзе зарбкунандаҳо якчанд маротиба такрор шаванд. Бо ҳарфҳои ҳамаи зарбкунандаҳои содаи гуногуни адади ва бо мувофиқан каратнокии онҳоро ишорат карда, ба сурати зерин формулаи ба зарбкунандаҳои сода ҷудо намудани адади -ро ҳосил мекунем: Мисоли. Ҷ у д оку ни и к ан∏они к ии адади чунин шаклро дорад: Барои адади додашударо ба зарб кун андаҳои сода ҷудо кардан метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст, истифода кард. void judokuni(int a, int b) { if (a == ) return; for (;; b++) if (a%b == ) { cout << b << endl; rec(a / b, b); return; } } int main() { int a; cin >> a; judokuni(a,); return; } Мисоли. Муайян кунед, ки ададҳои ва байнан сода мебошанд? Ҳал. Барои ёфтани КТУ(, ) аз алгоритми Евклид истифода бурда мешавад. =+ =+ Тавре ки дида мешавад Бинобар ин, ададҳои ва байнан сода намебошанд. Теорема. (тасвири хатии КТУ(a, b)). Агар адади d КТУ(, b) бошад, он гоҳ чунин ададҳои бутуни ва мавҷуданд, ки барои онҳо баробарии зерин иҷро мешавад: () Натиҷа. Агар ададҳои бутуни a ва b байнан сода бошанд, он гоҳ () шакли зеринро мегирад: () Дар формулаҳои () ва () ададҳои -ро коэффитсиентҳои Безу(Bezout Etienne - ) меноманд. Мисоли. Барои ададҳои ва коэффитсиентҳои Безуро ёбед. Ҳал. Ибтидо КТУ(, )-ро бо истифода аз алгоритми Евклид меёбем. = + =+ =+ =+ Аз ин ҷо КТУ(,)= мешавад. https://en.wikipedia.org/wiki/Bézout%s_identity Бо назардошти иҷроиши алгоритм, баробариҳои занҷирии зеринро ҳосил мекунем: =-= - (- )= - = (- )-= - Аз ин ҷо коэффитсиентҳои Безу мешавад. Барои ёфтани коэффитсиентҳои Безу метавон аз барномаи зерин, ки дар забони С# навишта шудааст, истифода кард. using System; namespace BEZUKOEF { class Program { public static Tuple<int, int> BEZU(int a, int b) { int x =; int lastx =; int y =; int lasty =; while (b!= ) { int quotient = a / b; b = a % (a = b); x = lastx - quotient * (lastx = x); y = lasty - quotient * (lasty = y); } return Tuple.Create(lastx, lasty); } static void Main(string[] args) { Tuple<int, int> z; int a, b; a = Convert.ToInt(Console.ReadLine()); b = Convert.ToInt(Console.ReadLine()); z = BEZU(, ); Console.WriteLine("x="+z.Item+" y="+z.Item); Console.ReadKey(); } } } алгоритми Евклид Бигузор адади дилхоҳи ҳақиқӣ бошад. Бо ҳарфи адади бутуни калонтарини аз калон набударо ишора мекунем. Дар вақти бутун набудани маълум аст, ки мешавад. А й н а н ҳ ам ин тавр, дар ҳолати бутун набудани ададҳои ҳосил мекунем: Дар натиҷа ҷ у до ку н и и б а касрҳои бефосила (ё касрҳои занҷирӣ) пайдо мекунем: Барои ҳисоб намудани касрҳои б еф о сила метавон аз барномаи зерин истифода кард: #include <iostream> #include <string> #include <sstream> using namespace std; double solve(int n) { if (n <= ) return.; double result = n; for (int i = n -; i >=; --i) result = i +. / result; return result; } string int_to_str(int value) { ostringstream ostr; ostr << value; return ostr.str(); } string build_formula(int n) { if (n == ) return ""; string formula = int_to_str(n); for (int i = n -; i >; --i) formula = "(" + int_to_str(i) + " + / " + formula + ")"; return " + / " + formula; } int main(int argc, char** argv) { int m, n; cout<<"m="; cin>>m; cout<<"n="; cin>>n; cout << build_formula(m) << " = " << solve(n) <<endl; return; } Агар ирратсионалӣ бошад, он гоҳ ҳар гуна ҳам ирратсионалӣ мешавад (дар ҳолати ратсионалӣ будани дар асоси () ҳам ратсионалӣ мешавад) ва протсесси нишондодашударо беохир давом додан мумкин аст. Агар ратсионалӣ бошад, онро ҳамчун касри ратсионалии ихтисоршавандаи, ки махраҷаш адади мусбат аст, ифода намудан мумкин аст, он гоҳ протсесси нишондодашуда ба охир мерасад ва онро бо ёрии алгоритми Евклид иҷро кардан мумкин аст. Дар ҳақиқат ҳосил мекунем: Аз ин ҷо ҳосил мек у н е м. Ададҳои, дар ҷудокунии дар касри бефосила иштирок мекунанд, қисмҳои нопурраи ҳосили тақсим номида мешаванд. Касрҳои.....-ро касрҳои мувофиқ м ен ом а н д. Сурат ва махраҷи касрҳои мувофиқро бо ёрии ҷадвали ва формулаҳои ҳисоб карданмумкин аст. { Намунаи мисолҳо:. Барои ҳ о с ил к а р да ни н а т и ҷа и и н н авъ мисолҳо метавон аз зербарномаи зерин истифода кард, ки дар забони C++ навишта шудааст: void pown(long int a, long int b){ vector<int>q; int n=; while(a%b!=){ int h=mod(a,b); q.push_back(a/b); a=b; b=h; } q.push_back(a/b); cout<<"["; n=q.size(); for (int i=; i<n; i++) if (i<n-) cout<<q[i]<<","; else cout<<q[i]; cout<<"]"<<endl; } Дар ин зербарнома аз зербарномаи mod истифода бурда шудааст. Ҳар гуна адади бутуни ба ҳамаи ададҳои бутуни додашуда каратиро, каратии умумии ин ададҳо меноманд. Хурдтарин каратии мусбатро хурдтарин каратии умумии онҳо меноманд. Дар ҳолати хусусӣ, агар ХКУ-и ададҳои ва адади бошад, онро чунин ишора мекунанд: ХКУ(. Барои ёфтани ХКУ метавон аз формулаи зерин истифода кард: КТУ(ХКУ) – и я к ч ан д то ададҳои чунин муайян мекунанд: Ибтидо барои ду адад КТУ(ХКУ)-ро ёфта, сипас ин усулро барои адади ёфташуда ва адади сеюми он давом медиҳанд ва ғайра. КТУ ва ХКУ дорои хосиятҳои зерин мебошанд: Хосияти. КТУ(,b,c)=КТУ(КТУ(,b);c). Хосияти. ХКУ(,b,c)=ХКУ(ХКУ(,b);c). Хосияти. КТУ( c, bc)=cКТУ(,b ). Хосияти. ХКУ( c, bc)=c ХКУ(,b). Хосияти. КТУ(n, n+,n+ )=. Хосияти. Ададҳои ва байнан сода мебошанд. Хосияти. Агар КТУ(n, k)= бошад, он гоҳ КТУ(n, n+k)= мешавад. Мисоли: КТУ(n,n+)=КТУ(n,n+)= КТУ(n, n+(n+)) = КТУ(n, n+) =.: Мисоли Хосияти. Агар КТУ ( )= бошад, он гоҳ байнан сода номида мешаванд. Агар ҳар яке аз ададҳои бо ҳар яки дигараш байнан сода бошанд, он гоҳ ҷуфт-ҷуфт сода мешаванд. Барои ду адади додашуда мафҳуми ҷуфт-ҷуфт сода ва мафҳуми байнан сода ҳаммаъноянд. Хосияти. Агар тақсимкунандаи умумии дилхоҳи бошад, он гоҳ аст. Дар ҳолати хусусӣ хосияти ҷой дорад. ( ) Хосияти. Агар ҳар яке аз ададҳои бо ҳар як ададҳои байнан сода бошанд, он гоҳ ҳосили зарби онҳо низ байнан сода мешавад. Хосияти. Хурдтарин тақсимкунандаи аз як фарқкунандаи адади таркибии аз адади калон намебошад. √ Хосияти. КТУ-и якчанд адад аз ҳосили зарби дараҷаҳои намуди иборат аст, ки дар ин ҷо р— тақсимкунандаи сод аи умумии ҳамаи ин ададҳо, нишондиҳандаи хурдтарине, ки р бо вай ба ҷудокунии каноникии он ададҳо дохил мешавад. Мисоли. КТУ(, ) ёфта шавад. Ҳал. Аввал ададҳои, -ро бо зарбкунандаҳои сода ҷудо мекунем, ки дар натиҷа шакли зеринро мегиранд:. Аз ин ҷ о К ТУ(, )= Хосияти. ХКУ-и якчанд ада д аз ҳосили зарби дараҷаҳои намуди иборат аст, ки дар ин ҷо р— тақсимкунандаи сод аи умумии ҳамаи ин ададҳо, нишондиҳандаи калонтарине, ки р бо вай ба ҷудокунии каноникии он ададҳо дохил мешавад. Мисоли. ХКУ(, ) ёфта шавад. Ҳал. Аввал ададҳои, -ро бо зарбкунандаҳои сода ҷудо мекунем, ки дар натиҷа шакли зеринро мегиранд:. Аз ин ҷо К ТУ(, )= мешавад Хосияти. Маҷмӯи каратиҳои умумии якчанд ададҳо бо маҷмӯи каратиҳои ХКУ-и он ададҳо баробар аст. Хосияти. ХКУ-и якчанд ададҳои ҷуфт-ҷуфт байнан сода, ба ҳосили зарби он ададҳо баробар аст. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Чӣ гуна ададҳоро адади бутун меноманд? ) Чӣ гуна ададҳоро сода меноманд? ) Барои муайянкунии ададҳои сода аз кадом алгоритм истифода бурда мешавад? ) Алгоритми Евклид барои чӣ истифода бурда мешавад? ) Чӣ тавр ва КТУ ҳисоб карда мешаванд? ) Чӣ тавр зарбкунандаҳои Безу ёфта мешаванд? ) Чӣ гуна ададҳоро байнан сода меноманд? ) Касрҳои бефосила бо алгоритми Евклид чи алоқаманди доранд? Боби. Функсияҳои асосии назарияи ададҳо Ибтидо ду функсияҳои муайяни зеринро, ки барои ҳамаи қиматҳои ҳақиқӣ маълум мебошанд, дида мебароем. ба калонтарин адади бутуни аз калон набуда баробар мебошад. Дар забони С++ барои иҷрои ин амал аз функсияи floor( истифода бурда мешавад. ба фарқи байни ва қисми бутуни вай, яъне баробар мебошад. Дар забони С++ барои иҷрои ин амал метавон аз ифодаи -floor( истифода бурда мешавад. Мисолҳо:. { } { } { } ҳосили зарби n! дохил мешавад, баробар аст ба Мисол[. А] да[ди ]!-[ро ] б а за р б ш а в а н д а ҳ ои сода ҷудо кунед. Ҳал: Барои ҳалли ин мисол аз формулаи () истифода мебарем. [ ] [ ] [ ] [ ] [, ]. Аз ин ҷо ҳосил мекунем:. [ ] [ ] Функсияи мултипликативӣ номида мешавад, агар вай ду шарти зеринро қонеъ гардонад: муайян буда, аққалан барои яке аз чунин нобаробарӣ сифр аст. баробарии зерин иҷро гардад Мисол. Бе душворӣ дидан мумкин аст, ки функсияи, ки дар ин ҷо адади дилхоҳи ҳақиқӣ ё комплексӣ м ебошад, мултипликативӣ аст. Барои ҳар гуна функсияи мултипликативии Дар ҳақиқат, бигузор ҳосил мешавад. Хосияти функсияи мултипликативии дар ҳолати > будан барои -то ададҳои ҷуфт-ҷуфт байниҳам содаи низ иҷро мешаванд. Дар ҳақиқат, ҳосил мекунем:. Дар ҳолати хусусӣ: ( ) ( ) тақсимкунандаҳои адад Функсияҳои барои ададҳои натуралии муайян буда, мувофиқан миқдор ва суммаи тақсимкунандаҳои адади натуралии ро муайян мекунанд. Дар ҳолати будан. ф у нк си яи м у лтиплитикавӣ буда, дар ҳолати будан чунин ҳисоб карда мешавад: Мисол. Сумма в а м иқ дори тақсимкунандаҳои адади -ро ёбед. Ҳал: Азбаски аст, пас формулаҳои ро истифода бур да, ҳосил мекунем:. Барои муайян кардани сумма ва миқдори тақсимкунандаҳои адади додашуда метавон аз зербарномаҳои зерин истифода кард. #include <iostream> using namespace std; int sum(int n){ int res=; for (int i=; ii<=n; i++) if (!(n%i)) { res+=i; if (ii!=n) res+=n/i; } return res; } int col(int n){ int k=; for (int i=; i<=n/;i++) if (n%i==) k++; return k; } int main(int argc, char** argv) { int n,S, k; cout<<"n="; cin>>n; S=sum(n); k=col(n); cout<<"S="<<S<<" k="<<k; return; } Функсияи Эйлер барои ҳамаи ададҳои мусбати муайян карда мешавад ва миқдори ададҳои бо байни ҳам содаи қатори ададҳои қатори ро ифода мекунад. Бигузор ҷудокунии каноникии адади бошад, он гоҳ () ё ( )( ) ( ) мешавад. Дар ҳолати хусусӣ ( )( ) ( ) баробар аст. функсия и м у л типлитикативӣ буда, барои мебошад. Леонард Э йлер (нем. Leonhard Euler)-олими бузурги (швейтсариягӣ,, олмонӣ, рус) соҳаи математика -уми апрели соли дар шаҳри Базел (Швейтсария) ба дунё омадааст. -ум ё -уми сентябри соли дар шаҳри Санкт-Петербург (Империяи Рус) аз олам гузаштааст. Эйлер — муаллифи зиёда аз кори илмӣ мебошад. Мисол. Функсияи Эйлер барои адади ёфта шавад. Ҳал. Ибтидо адади -ро ба зарбкунандаҳои сода ҷудо мекунем, ки шакли -ро мегирад. Пас аз ин формулаи ()-ро истифода бурд а ҳосил мекунем: Б а р ои ҳ исо б ку ни и қ(и м ати) (ф у нкс)ия и Э й ле р м ет а вон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст истифода кард. long Eiler(long int a){ int k=; for (int i=; i<a; i++){ if (KTU(a,i)==) k++; } return k; } Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Барои муайянкунии қисми бутун ва касрии адади ҳақиқии додашуда аз кадом функсияҳо истифода бурда мешавад? ) Функсияи мултипликативӣ гуфта, чӣ гуна функсияро меноманд? ) Функсияи Эйлер барои чӣ истифода бурда мешавад? ) Барои ёфтани сумма ва миқдори тақсимкунандаҳои адад аз кадом формулаҳо истифода бурда мешавад? ) Чӣ тавр ро ба тақсимкунандаҳои сода ҷудо кардан мукин аст? Боби. Муқоисаҳо. Синфи тафриқҳо Таърифи. Ададҳои аз рӯйи модули муқоисашаванда номида мешаванд, агар фарқи онҳо ( ба m бебақия тақсим шавад, яъне чунин адади бутуни к мавҷуд бошад, ки баробарии зерин иҷро гардад: Мисоли. Ададҳои,,,,, -, -, -,.... дар вақти тақсим ба адади дорои бақияҳои якхелаи мешаванд. Муқоисашавандагии ду адади ва - ро аз рӯйи модули m чунин ишора мекунанд: Мисоли.. Теоремаи. Муқоисаи () бо баробарии зерин баробарқувва мебошад: Исбот. Бигузор () ҷой дошта бошад. он гоҳ ҳосил мекунем: ),. Аз ин ҷо бармеояд:,. Азбаски адади бутун аст, аз ин ҷо мешавад. Дар ин ҷо исбот карда шуд, ки () ҳангоми иҷрошавии баробарии () ҷой доштааст. Хосияти. Агар ду адад бо адади сеюм аз рӯйи модулҳои муқоисашаванда бошанд, он гоҳ онҳо байнихуд низ аз рӯйи ҳамон модул муқоисашаванда мешаванд. Дар ҳақиқат, агар бошад, он гоҳ мешавад. Хосияти. Ду ё якчанд муқоисаи аз рӯйи як модулро аъзо ба аъзо ҷамъ кардан мумкин аст. Дар ҳақиқат Хосияти. Ду ё якчанд муқоисаи аз рӯйи як модулро аъзо ба аъзо зарб кардан мумкин аст. Дар ҳақиқат: Хосияти. Ҳар ду тарафи муқоисаро ба дараҷаи натуралӣ бардоштан мумкин аст. Исботи ин хосият аз хосияти бармеояд. Мисол. Дода шудааст: Ҳангоми Ҳангоми Хосияти. Ҳар ду тарафи муқоисаро ба адади ихтиёрии бутуни зарб кардан мумкин аст. Дар ҳақиқат: Мисол. Дода шуда аст. Ҳангоми Ҳангоми Ҳангоми Хосияти. Агар ададҳои чанд модули гуногуни муқоисашаванда бошанд, он гоҳ ин ададҳо аз рӯйи модуле, ки ба ХКУ-и ин модулҳо баробар аст, низ муқоисашаванда мешаванд. Исбот. Бигузор баробарии зерин ҷой дошта бошад: Аз маълум мешав ад, ки тақсимшавандаи } умумии адаҳои мебошад. Мо медонем, ки тақсимшавандаи умумии ду ё чанд ададҳо ба ХКУ-и онҳо каратӣ мебошад, яъне Муносибати н и ш о н медиҳад, ки мебошад. Хосияти. Агар ададҳои муқоисашаванда бошанд, он гоҳ онҳо аз рӯйи ҳар гуна тақсимкунандаҳои он модул низ муқоисашаванда мешаванд. Хосияти. Ҳарду тарафи муқоисаро бо тақсимкунандаи умумии онҳо тақсим кардан мумкин аст, агар охирон бо модул байнан сода бошад. Дар ҳақиқат, аз ва ( )= бармеояд, ки фарқи, ки ба баробар аст, ба m тақсим мешавад. Бинобар ин ба – тақсим мешавад, яъне аст. Хосияти. Ҳарду тарафи муқоиса ва модулро ба як адади бутун зарб кардан мумкин аст. Хосияти. Ҳарду тарафи муқоиса ва модулро ба ҳар гуна тақсимкунандаи умумии онҳо тақсим кардан мумкин аст. Хосияти. Агар як тарафи муқоиса ва модул ба ягон адад тақсим шавад, тарафи дигараш ҳам ба он тақсим мешавад. Хосияти. Агар бошад, он гоҳ мешавад. Хосияти. Дилхоҳ ду адади бутун аз рӯйи модули муқоисашаванда мебошанд. Хосияти. Ба дилхоҳ тарафи муқоиса метавон, адади ихтиёрии ба модул каратиро илова кард: Хосияти. Аъзое, ки дар як тарафи муқоиса ҷойгир аст, метавон онро ба аломати баръакс ба тарафи дигари муқоиса гузаронид. Дар ҳақиқат, Қайд кардан ба маврид аст, ки муқоисаҳо илова ба хосиятҳои овардашуда, инчунин дорои хосияти зерин мебошанд: Рефлексивӣ: барои дилхоҳ адади баробарии Симметрӣ: агар бошад, мешавад. Транзитивӣ: агар ва бошад, он гоҳ мешавад. Таърифи. Синфи тафриқҳои адади модули натуралии n гуфта, маҷмӯи ҳамаи ададҳои бутунеро меноманд, ки бо адади модули муқоисашавандаанд. Синфи тафриқҳои адади ро бо ё [ ] ишорат мекунанд, яъне: ̅ Қайд. Дар ин ҷо [ ] –синфи тафриқҳои адади ро ̅ { } ифода мекунад. Мисол. Бигузор бошад, он гоҳ ададҳои бутун ба се класси тафриқҳо ҷудо аст:   ,,,,,... - ададҳое, ки ҳангоми тақсим ба бақияашон ба баробар аст.  ...,,,,,,,... - ададҳое, ки ҳангоми тақсим ба бақияашон ба баробар аст.  ...,,,,,,,... - ададҳое, ки ҳангоми тақсим ба бақияашон ба баробар аст. Азбаски, муқоисашавиҳо аз рӯйи модули m дар маҷмӯи ададҳои бутун дорои муносибати эквивалентӣ мебошанд, пас синфи тафриқҳо аз рӯйи модули m синфҳои эквивалентиро ифода мекунанд. Миқдори онҳо ба m баробар мебошад. Маҷмӯи ҳамаи синфи тафриқҳоро аз рӯйи модули m бо ё ишора мекунанд. Амалҳои ҷамъ ва зарб дар синфи тафриқҳо аз рӯйи формулаҳои зерин ҳисоб карда мешаванд: [ ]+ [ ]= [ +y], [ ] [ ]= [ y] Теоремаи. Сумма ва ҳосили зарби синфи тафриқҳо аз интихоби намояндаи синфҳо вобастагӣ надорад. Исбот. Бигузор [ ]= [ ’] ва [ ]= [ ] бошад. Он гоҳ ≡ (mod m), мешавад. Хосияти муқоисаҳоро истифода бурда ҳ осил мекунем: Ҳамин та риқ Мисол. М аҷм ӯи зеринро дид а ме бароем: Аз ин маҷмӯъ якчанд мисоли ҷамъ ва тарҳро дида { } мебароем: []+[]=[], []·[]=[], []·[]=[]. Қайд кардан мумкин аст, ки ададҳое, ки дохили як синфанд, аз рӯйи модули додашуда баробарбақия мебошанд: Аз ҳар як синф фақат як намояндаро гирифта, системаи пурраи тафриқҳоро аз рӯйи модули m ҳосил мекунем. Таъриф. Системаи ададҳое, ки аз ин гуна намояндаҳо иборат аст, системаи пурраи тафриқҳо номида мешавад. Масалан, ададҳои −, -, системаи пурраи тафриқҳоро аз рӯйи модули ифода мекунанд. Айнан ҳамин тавр системаи ададҳои зерин аз рӯйи модули системаи пурраи тафриқҳоро ташкил мекунад: Бо мақсади осон намудани баъзе ҳисобкуниҳо, одатан системаи пурраеро мегиранд, ки аз тафриқҳои ғайриманфии хурдтарин (ки онҳо ба худи бақияҳо баробаранд) иборатанд. Fайр аз ин баъзан системаи тафриқҳо мутлақан хурдтарин гирифта мешаванд. Барои мисоли мо ин система чунин аст: Хосияти. Ҳар гуна ададҳои бо модули ҷуфт-ҷуфт ба ҳамдигар муқоисанашаванда, системаи пурраи тафриқҳоро аз рӯйи ин модул ташкил мекунанд. Дар ҳақиқат, азбаски ададҳо бо ҳамдигар муқоисашаванда нестанд, пас онҳо ба синфҳои гуногун тааллуқ доранд ва аз сабаби он, ки миқдори онҳо ба миқдори синфҳо, яъне бо баробар аст, пас албатта ба ҳар як синф яктогӣ адад рост меояд. Хосияти. Агар бошад ва системаи пурраи тафриқҳоро аз рӯйи модули m қабул намояд, он гоҳ барои адади бутуни ихтиёрии b, ҳам системаи пурраи тафриқҳоро аз рӯйи модули m ташкил медиҳад. Синфе ки тафриқҳои он бо модул байнан содаанд, аз рӯйи ҳамон модул синфи сода номида мешавад. Масалан, аз рӯйи модули синфҳои сода ин ададҳои зерин мебошанд: Аз рӯӣ модули синфҳои сода инҳоянд:. аз рӯйи модули бошад, ададҳои Барои тартиб додани системаи овардашудаи тафриқҳо аз системаи пурраи тафриқҳо ҳамон ададҳоро гирифтан лозим аст, ки бо байнан сода бошанд. Масалан, аз рӯйи модули ададҳои системаи пурраи тафриқҳоро ифода мекунанд. Миқдори ададҳо дар системаи овардашудаи тафриқҳо аз рӯйи баробар аст, ки дар ин ҷо -функсияи Эйлер аст. Теоремаи. Агар ҳамаи қиматҳои тафриқҳои системаи овардашударо аз рӯйи модули қабул кунад, он гоҳ ададҳои дар ҳолати будан системаи овардашудаи тафриқҳоро аз рӯйи ҳамон модули ташкил мекунанд. Теоремаи хурди Ферма. Агар p адади сода буда, адади бутуни ба р тақсимнашаванда бошад, он гоҳ муқоисаи зерин иҷро мешавад. Мисоли. Ҳ исоб карда шавад. Ҳал. Пиер де Ферма (фр. Pierre de Fermat) математики бузурги фаронсавӣ, яке аз асосгузорини геометрияи аналитикӣ, таҳлили математика ва назарияи ададҳо ба ҳисоб рафта августи соли дар шаҳри Бомон-де-Ломан (Beaumont-de-Lomagne, Франсия) ба дунё омадааст. -уми январи соли аз олам чашм пушидааст. Теоремаи Эйлер. Дар вақти будан, баробарбақияи зерин ҳамавақт ҷой дорад: Мисоли. Ҳисоб карда шавад. Ҳал. Ибтидо ро ҳисоб м екунем, ки ба баробар аст. Аз ин ҷост, ки мешавад. Пас, мешавад. Барои ҳис о б наму дани натиҷаи охирон аз алгоритми зуд бадараҷабардорӣ истифода карда мешавад. Баъдтар ин алгоритмро мавриди баҳс қарор медиҳем. Теорема. Бигузор р ва q ададҳои сода буда, -адади ихтиёрӣ бошад. Он гоҳ баробарии зерин иҷро мешавад.. Мисоли. Таъриф. Бигузор ада д ҳ о и c ва m байниҳам сода бошанд. Адади d аз рӯйи модули m ба адади с баръакс номида мешавад, агар баробарии иҷро гардад. Аз ин ҷо ҳосил мекунем:. Барои ҳисоб намудани қимати ифодаи якчанд алгоритм мавҷуд аст, ҳоло мо алгоритми с ода ва тез ҳисобкунии онро дида мебароем, чунин иҷро карда мешавад: ) Адади b - ро ба системаи ҳисоби дӯӣ мегардонем: b=(, ) Ҷадвали зеринро пур мекунем: { } B … A … дар ин ҷо чунин муайян карда мешавад: Мис о л. Қ и м ат и { ҳисоб карда шавад. ) b=; ) Ҷадвали зеринро пур мекунем: B A Ҷавоб. = Варианти д и гари ин алгоритм мавҷуд аст, ки дар он пешаки ба намуди дӯи табдил додани адади b-ро талаб намекунад. Варианти мазкур ба намуди зербарнома (дар С++) дар поён оварда шудааст: long int pown(long int a, long int b, long int n) { long int c=; while (b){ if (b % ==) { b/=; a=(aa)%n; } else { b--; c=(ca)%n; } } return c; } Шакли умумии муқоисаи номаълумдор чунин аст: дар ин ҷо бисёраъзогии дараҷаи бо коэфисентҳ ои буту н мебошад. Дар ҳолати ба каратӣ набудан, –ро дараҷаи муқоиса меноманд. Ҳалли муқоисаи () гуфта, чунин адади –ро меноманд, ки онро қаноат кунонад. Агар ягон қимати муқоисаи ()-ро қаноат кунонад, он гоҳ онро ҳамаи ададҳои аз рӯйи модули муқоисашаванда низ қонеъ мегардонанд. Таърифи. Ду муқоисае, ки онҳоро қиматҳои якхелаи қонеъ мегардонад, баробарқувва номида мешаванд. Масалан, муқоисаи ро адади қаноат мекунонад, пас мешавад, яъне онро ададҳои низ қаноат мекунонанд. Аз ҳамин сабаб, агар ҳал дошта бошад, он гоҳ ин ҳалҳоро дар байни ададҳои системаи тафриқҳои пурра кофтан лозим меояд. Намуди умумии муқоисаи дараҷаи якум шакли зеринро дорад: Агар КТУ бошад ва тақсим шавад, он гоҳ муқоиса -то ҳал дорад. Дар ҳолати хусусӣ ҳангоми будан муқоисаи () ҳалли ягона дорад. Агар b ба каратӣ набошад муқоиса ҳал надорад. Агар дар () бошад, он гоҳ () бо ду усул ҳал карда мешавад: ), ), дар ин ҷо ф унксияи Эйлер, -миқдори ҳосили тақсим дар алгоритми Евклид ва - сурати касри муносиби пеш аз охир аст. Агар буда, бебақия тақсим шавад, он гоҳ муқоисаро ба ихтисор карда, ҳосил мекунем:. Дар ин ҳолат ҳалҳои ()-ро ададҳои додашудаи зерин ташкил мекунанд: мешаванд. { Қайд кардан ба маврид аст, ки муқоисаи бо баробарқувва мебошад, аз ин ҷо ҳар як муодилаи номуайяни дараҷаи якуми дуномаълумаро метавон ба муқоисаи дараҷаи якумии якномаълума табдил дод. Мисоли. Муқоисаи ҳал карда шавад: Ҳал. Азбаски аст, пас, ҳосил мекунем:, азбаски аст, пас ҳалли умуми шакли зеринро мегирад. Барои бо ин усул ҳал кардани муқоисаҳо метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст, истифода кард. int mod (int a, int b){ if (a<) return (b+(a%b)); else return a%b; } long KTU(long a, long b){ while (b!=) { long t=a%b; a=b; b=t; } return a; } long Eiler(long int a){ int k=; for (int i=; i<a; i++){ if (KTU(a,i)==) k++; } return k; } int resha(long int a, long int b, long int m){ if (KTU(a,m)==){ int x=mod((int)(pow(a, (Eiler(m)-))b),m); return x; } else return; } Мисоли. Муқоисаро бо ёрии касрҳои муносиб ҳал кунед:; Ҳал. Ҳалли муқоисаи намуди зеринро дорад: ҳисоб мекунем: Пас аз ин, ҷадвали касрҳои мувофиқро тартиб медиҳем, ки шакли зеринро мегирад: Аз ин ҷо мешавад. Санҷиш:. Мисоли. Ҳисоб кунед:. Ҳал. Аммо ба тақсим намешавад, пас муқоиса ҳал надорад. Мисоли. Ҳалҳои бутуни муодилаи зерин ёфта шавад: Ҳал. Аз ҳосил мекунем: Барои ва КТУ-ро аз рӯйи алгоритми Евклид меёбем: Аз ин ҷо (, )=, n= ва d= мебошад. Ҷадвали касрҳои муносибро тартиб медиҳем: Маълум мешавад, ки аст. Бинобар ин: яъне мешавад. Қима ти -ро ба гузошта -ро меёбем:;;. Ҷавоб:;. Барои тавассути касрҳои бефосила ҳал кардани муодилаи () метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст, истифода кард: int mod (int a, int b){ if (a<) return (b+(a%b)); else return a%b; } void pown(long int a, long int b, long int m){ vector<int>q, p; int k=, n=, m=m; q.push_back(); q.push_back(); p.push_back(); p.push_back(); while(m%a!=){ int h=m%a; q.push_back(m/a); m=a; a=h; } q.push_back(m/a); n=q.size(); while (k<n){ int t=q[k]p[k-]+p[k-]; p.push_back(t); k++; } for (int i=; i<n; i++){ cout<<q[i]<<" "; } cout<<endl; for (int i=; i<n; i++){ cout<<p[i]<<" "; } cout<<endl; int x=mod((int)(pow(-., n-)bp[n-] ),m); cout<<"x="<<x; } Алгоритми васеъкардашудаи Евклид (АВЕ) дар аксар методҳои криптографӣ ва назарияи ададҳо истифода бурда мешавад. Алгоритми мазкур аз ду қисм иборат аст. Дар қисмати аввали он барои ададҳои додашудаи А ва В КТУ –и онҳо ҳисоб карда мешавад. Барои иҷрои ин амал метавон аз зербарномаи зерин истифода кард: int Euclid (int A, int B){ while (A%B!=) { int C=A%B; A=B; B=C; } return B; } Барои ҳал намудани муодилаи намуди, ки дар ин ҷо ва b ададҳои додашуда буда, d КТУ –и онҳо мебошад, низ аз АВЕ истифода бурда мешавад. Қисми нахусти алгоритми АВЕ дар боло оварда шудааст. Қиматҳои a, b ва қисми бутуни ва бақияи тақсими a бар b дар ҷадвали зерин, ки дорои сутун мебошад гирд оварда мешаванд: I A B A%B [A/B] Дар қисми дуюми алгоритм ба ҷадвал ду сутуни нав бо сарлавҳаҳои илова карда мешавад. Дар сатри охири сутунҳои мувофиқан ва навишта, бо истифода аз формулаҳои катакчаҳои боқимондаи ҷадвал пур карда мешаванд. i A B A%B [A/B] x Y N Мисоли. Муқоисаи ҳал карда шавад. Ҳал. Аз АВЕ истифода бурда мешавад. Дар ин ҷо аст. I A B A%B [A/B] - - - Қимати, ки дар сатри нахустини сутунҳои мехобанд ҳалли мисоли додашуда мебошанд. Дар ҳақиқат ешавад. Қайд мекунем, ки муодилаи ба муқоисаи баробарқувва мебошад. Барои ёфтани элементи баръакс аз рӯйи модули додашуда низ метавон аз АВЕ истифода кард. Мисоли. Барои e= элементи баръакс аз рӯйи модули таркибии ёфта шавад. Ҳал. Аз АВЕ истифода бурда мешавад. Дар ин ҷо аст: i A B A%B [A/B] x Y - - - Қимати y=-, ки дар сатри нахустини сутуни x мехобад, элементи баръакс ба адади e мебошад. Дар ҳақиқат: мешавад. Барои ҳисобкунии элементи баръакс аз рӯйи модули p низ метавон аз зербарномаи зерин истифода кард, ки дар забони С++ навишта шудааст. int modInverse(int n, int p) { n = mod(n, p); for (int x =; x < p; x++) { if (mod(nx, p) == ) return x; } return; } Қайд. Барои аз рӯи модули додашуда, ёфтани элементи баракс ( метавон аз зербарномаи modInverse()ки дар класси Bi g Integer ҷойгир аст, истифода кард. Метои мазкур барои ададҳои кифоя калон низ кор мекунад. Тарзи истифодаи ин зербарнома чунин аст: java.math.BigInteger.modInverse(BigInteger m)-Java public BigInteger modInverse( BigInteger m )-C# Мисол. import java.math.BigInteger; import java.util.Scanner; public class myModInverse { public static void main(String[] args) { BigInteger a,p,S; Scanner sc=new Scanner(System.in); a=sc.nextBigInteger(); p=sc.nextBigInteger(); S=a.modInverse(p); System.out.println(S); } } Акнун ба омӯхтани муқоисаҳои квадратӣ оғоз мекунем, ки навишти стандартии онҳо чунин аст: () Агар д орои ҳал бошад, он гоҳ -ро тафриқи квадратии модули номида, бо нишонаи, дар сурати акс -ро тафриқи ғайриквадратӣ номида, бо ишорат мекунанд. Ишораи -ро “адади нисбатан ба ” мехонанд ва онро нишонаи Лежандр меноманд. Ин нишона чунин муайян карда мешавад: Адриен Мари Лежандр математики бузурги фаронсавӣ - сентябри соли дар шаҳри Париж (шоҳигарии Франсия) ба дунё омадааст -уми январи дар зодгоҳаш вафот кардааст. ( ) { Ни шонаи Лежандр барои ададҳои дилхоҳи, ки бо адади содаи тақсим намешаванд, дорои хосиятҳои зерин мебошад: ( ) ( ) адади содаи дилхоҳи, ҳангоми ( ) ( ) ва ҳангоми, ( ) ( ) ( ) ( )( ) тафриқҳои манфӣ дар байни тафриқи мутлақ ( ) хурдтарини ададҳои ҷойгирбуда. Ҷоҳанн Карл Фридрих Гаусс (нем. Johann Carl Friedrich Gauß) – математик, механик, физик, астроном ва геодези немис апрели соли дар шаҳри Брауншвейг (Олмон) ба дунё омадааст. Ӯ -юми феврали соли дар шаҳри Гёттинген (Олмон) аз олам чашм пушидааст. ( ) ( Қ о ) н ун{и бо ҳам квадратӣ будани тафриқҳо (қонуни Гаусс). Бигузор ва ададҳои содаи гуногун ( бошанд. Он гоҳ мешавад. Бо суханҳои дигар ( ) ( ) ( ) ( ) { Қайд. Ба ёд меорем, ки системаи пурраи тафриқҳо ( ) аз рӯйи модули гуфта, маҷмӯи иборат аз ададро меноманд, ки аз ҳар як синфи тафриқҳо аз рӯйи модули яктогӣ намоянда гирифта шудааст. Маҷмӯи ададҳои системаи тафриқҳои ғайриманфии хурдтарин номида мешаванд. Маҷмӯи ададҳои бошанд, системаи тафриқҳ ои мутлақ хурдтарин аз рӯйи модули номида мешаванд. Ҳар яке аз тафриқҳои матлақ хурдтарин аз нисфи модул зиёд намешаванд. Мисол. Муайян мекунем, ки ҳал дорад ё не? Ҳал. Нишонаи -ро гирифта, –ро ба зарбшавандаҳои сода ҷудо карда, ро ҳосил ( ) мекунем. аз рӯйи хосияти ) мешавад. Мувофиқи хосияти ) ҳосил мекунем. ( ) ( ) ( ) ( ) Азбаски аст, пас мувофиқи хосияти ) ҳосил мекунем. Барои ( ) ( ) ( ) ҳисобкунии аз қонуни Гаусс истифода мебарем: ( ) ( ) Азб а ски а ст, пас м у в оф и қ и хоси я ти ) ( ) ( ) ( ) ( ) ҳосил мекунем. -ро ҳосил мекунем. Аз нав хосияти ) ро татбиқ карда ҳосил мекунем. ( ) ( ). Аз рӯйи хосияти ) ҳосил мекунем: ( ) ( ) ( ) Мувофиқи хосияти: ( ) Ҳамин тариқ ( ) ва мешавад, яъне муқоиса ҳал надорад. ( ) ( ) Бигузор дар адади мураккаб бошад. Азбаски ҳар як муқои саи модули мураккаб ба модули сода мубаддал мегардад, пас омӯхтани ҳолати кифоя аст. Дар ин маврид нишонаи Якобӣ номида шуда, дар он низ ҳамаи хосиятҳои нишонаи ( ) ( )( ) ( ) Лежандр ҷой дорад. Мисол. Ҳал доштан ё надоштани муқоисаи санҷида шавад. Ҳал. Нишонаи Якобӣ -ро тартиб дода, бо назардошти зарбшавандаҳои ҳосил ( ) мекунем: = ( ) ( ) ( )( ) ( )( ) ( )( )( )( ) ( )( ) ( ) ( ) яъне муқоиса ҳал надоштааст. ( ) ( )( ) ( ) Агар дар муқоисаи квадратии бошад, ( ) Карл Густав Якоб Якобӣ (нем. Carl Gustav Jacob Jacobi) -математик ва механики немис -уми декабри соли дар оилаи банкири яҳудӣ Симон Якобӣ дар шаҳри Потсдам (шоҳигарии Пруссия) ба дунё омадааст. Якобӣ дар таҳлили комплексӣ, алгебраи хаттӣ, динамика ва дигар бахшҳои математика саҳми босазое гузоштааст. Ӯ узви АИ Берлин, () ҷамъияти шоҳигарии Лондон, () узви вобастаи АИ Петербург () узви Венск () ва узви вобастаи академияи Мадрид () буд. Якоби -уми феврали соли дар шаҳри Берлин аз олам гузоштааст. барои ёфтани ҳал ададҳои -ро тафтиш карда албатта, як адади -ро ёфтан мумкин аст. ( ) Ҳалли дуюми он мешавад. Қайд кардан мумкин аст, ки агар аз рӯйи модули p тафриқи квадратӣ бошад, пас муқоисаи () дорои ду ҳал мебошад. Дар ҳақиқат, агар тафриқи квадратӣ бошад, он гоҳ муқоисаи () ақалан дорои як ҳалли –ро дорад. Дар ин ҳолат, азбаски аст, он гоҳ худи ҳамон муқоиса ҳалли дуюми – –ро низ дорад. Ин ҳалли дуюм аз ҳалли якум фарқ мекунад, чунки агар бошад, он гоҳ мешавад, ки ин ба шарти зид аст. Бо ҳалли нишондодашуда ҳамаи ҳалли муқоисаи () ба охир мерасад, чунки миқдори ҳалҳои муқоисаи дараҷаи дуюм аз ду зиёд нест. Барномаи ҳисобкунии нишонаи Якобӣ дар забони С++ #include <assert.h> #include <iostream> using namespace std; bool odd(int b){ return b % ==; } int gcd(int a, int b){ int c; while (a!= ) { c = a; a = b%a; b = c; } return b; } int jacobi(int a, int b) { int g; assert(odd(b)); if (a >= b) a %= b; if (a == ) return; if (a == ) / аз рӯйи хосияти / return; if (a < ) if ((b - ) / % == ) return jacobi(-a, b); else return -jacobi(-a, b); if (a % == ) / дар ҳолати ҷуфт будани a/ if (((bb - ) / ) % == ) return +jacobi(a /, b); else return -jacobi(a /, b); g = gcd(a, b); assert(odd(a)); if (g == a) /* агар b ба a тақсим шавад / return; else if (g!= ) return jacobi(g, b)jacobi(a / g, b); else if (((a - )(b - ) / ) % == ) return +jacobi(b, a); else return -jacobi(b, a); } Баъдтар усули ҳал кардани муқоисаи квадратиро меорем. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Чӣ гуна ададҳоро аз рӯйи модули додашуда муқоисашаванда меноманд? ) Алгоритми зуд бадараҷабардорӣ чӣ гуна алгоритм аст? ) Нишонаи Лежандр аз нишонаи Якобӣ чӣ фарқ мекунад? ) Синфи овардашудаи тафриқҳо аз синфи пурраи тафриқҳо чӣ фарқият дорад? ) Чӣ тавр муқоисаҳои тартиби як ҳал карда мешаванд? ) Моҳияти теоремаи кучаки Эйлер аз чӣ иборат аст? ) Теоремаи кучаки Эйлер аз теоремаи Ферма чӣ фарқ дорад? ) Чанд усули ҳалли муқоисаҳои тартиби як мавҷуд аст? Боби. Гурӯҳ, ҳалқа ва майдон. Ҳалқаи тафриқҳо Гурӯҳ, ҳалқа ва майдон яке аз мафҳумҳои асосии алгебра ба шумор мераванд. Пеш аз дида баромадани ин мафҳумҳо ибтидо якчанд маълумоти ёрирасонро мавриди баҳс қарор медиҳем. Амали бинарӣ (аз лот. bi–ду)-амали математикиест, ки ду аргумент қабул карда, як натиҷа бармегардонад. Таъриф. Дар маҷмӯи M амали бинарӣ (дӯӣ) гуфта, инъикоси -ро меноманд, ки ҳар як ҷуфти ба тартиб гузошташудаи элементҳои амалванд номида мешаванд) ба ягон элементи ҳамин Мафҳуми гурӯҳро соли математики фаронсавӣ Эварист Галуа ҳангоми омӯхтани бисёраъзогиҳо дар математика дохил кардааст. Инкишофи алгебра ҳамчун илм дар асри XIX оғоз гардид. Яке аз масъалаҳои асосии назарияи ададҳо дар солҳои --ум назарияи тақсимшавӣ дар майдони умумии ададҳои алгебравӣ ба ҳисоб мерафт. Ҳалли ин масъалаҳоро Р. Дедикинд соли чоп намуд. Дар кори ӯ нахустин маротиба мафҳуми ҳалқаи бутуни майдони ададӣ истифода шудааст. Мафҳуми майдонро соли математики немис Р. Дедикинд (Julius Wilhelm Richard Dedekind – октябри соли — феврали соли ) дар илми математика дохил намудааст. маҷмӯъ (ки онро натиҷа меноманд) мувофиқат мегузорад. Амалҳои бинарӣ метавонанд, дорои хосиятҳои зерин бошанд: a) Комутативӣ: b) Ассотсиативӣ: (x c) Алтернативӣ: Мисоли амалҳои бинарӣ, дар маҷмӯи ададҳои ҳақиқӣ метавонанд, амалҳои ҷамъ, зарб ва тарҳ бошанд. Дар ин ҷо амалҳои ҷамъ ва зарб дорои хосияти комутативӣ буда, амали тарҳ дорои чунин хосият намебошад. модули додашуда Амалҳои ҷамъ ва зарб аз рӯйи модули N тақрибан ба амалҳои арифметикӣ бо ададҳои бутун ва ададҳои ҳақиқӣ якхел иҷро карда мешаванд. Онҳо қисман дорои хосиятҳои зерин мебошанд: ) Ҷамъи маҳдуд: ) Қонуни ассотсиативии ҷамъ: ) Сифр (элементи нейтралӣ) элементи ягона аз рӯйи амали ҷамъ мебошад, ки барои он баробарии зерин иҷро мешавад: ) Аз рӯйи мали ҷамъ ҳама вақт мавҷуд будани элементи баръакс: ) Қонуни комутативии ҷамъ: ) Амали зарби маҳдуд: ) Қонуни ассотсиативии зарб: ) Воҳид (элементи нейтралӣ) элементи ягона аз рӯйи амали зарб мебошад, ки барои он баробарии зерин иҷро мешавад: ) Қонуни дистрибутивии амали зарб нисбат ба амали ҷамъ: )Қонуни комутативии зарб: a )Ҳама вақт мавҷуд будани элементи баръакс аз рӯйи амали зарб аст: Таърифи. Маҷмӯи бо амали бинарии гурӯҳ номида мешавад, агар амали дорои хосиятҳои зерин бошад. - маҳдуд; - дорои элементи нейтралӣ; - ассотсиативӣ; - вобаста ба он барои ҳар як элемент мавҷуд будани элементи баръакс. Гурӯҳ бо амали комутативӣ гурӯҳи комутативӣ ё абелӣ номида мешавад. Тақрибан ҳамаи гурӯҳҳои дар криптография истифодаша-ванда абелӣ мебошанд. Маҳз ин хосият сабаби истифодаи васеъи онҳо дар криптография гардидаааст. Бо суханҳои дигар, дилхоҳ маҷмӯи бо амали бинарӣ хосиятҳои --ро қаноаткунанда гурӯҳ номида мешавад. Агар ин маҷмӯъ ба ғайр аз ин хосиятҳо, хосияти -ро низ доро бошад, гурӯҳи абелӣ номида мешавад. Гурӯҳи абелиро одатан бо рамзи ишорат мекунанд. Мисолҳои стандартии гурӯҳ, ки ҳатто аз математикаи элементарӣ маълуманд инҳо мебошанд: - Маҷмӯи ададҳои бутун-, ҳақиқӣ- ва комплексӣ- аз рӯйи амали ҷамъ. Дар ин ҷо элементи нейтралӣ, ва элементи муқобил барои ягон элементи мебошад. – - Ададҳои ғайринулии ратсионалӣ, ҳақиқӣ ва комплексӣ аз рӯйи амали зарб. Дар ин ҷо элементи нейтралӣ ва элементи баръакс ба ягон элементи мебошад. - М а ҷмӯи ададҳои ҷуфт Илова бар мисолҳои овардашуда, маҷмӯи ҳамаи қиматҳои решаи n-ум аз воҳид, маҷмӯи ҳамаи ададҳои Нилс Ҳенрик Абел (норв. Niels Henrik Abel; августа, Финнёй — апрели, Фроланн) — математики норвегиягӣ. комплексӣ аз рӯйи модули ба баробар, маҷмӯи векторҳои ҳамворӣ ва фазо аз рӯйи амали ҷамъ, маҷмӯи ададҳои шакли (дар ин ҷо дошта низ гӯруҳро ташкил ( ) медиҳанд. Мисоли. Исбот карда шавад, ки маҷмӯи {}, ки аз як сифр таркиб ёфтааст, гурӯҳи комутативиро аз рӯйи амали ҷамъ ташкил медиҳад. Ҳал. Дар ҳақиқат, амали ҷамъ дар ин маҷмӯъ муайян гардидааст, чунки барои он баробарии зерин ҷой дорад: += Аз ин баробарӣ бармеояд, ки - ин элементи ягонаи маҷмӯи додашуда, элементи нейтралӣ буда, инчунин барои худаш элементи муқобил ба ҳисоб меравад. Дар ин ҷо хосияти ассотсиативӣ аён мебошад: (+)+=+(+) Ҳамин тариқ дар ин ҷо ҳар се шарти муайянкунии гурӯҳ иҷро мегарданд. Бо назардошти хосияти комутативии ҷамъ хулоса мебарорем, ки маҷмӯи дидашуда гурӯҳи комутативӣ аст. Мисоли. Исбот карда шавад, ки маҷмӯи {+,−} (ки аз ду элемент иборат аст) аз рӯйи амали зарб гурӯҳи комутативиро ифода мекунад. Ҳал. Дар ҳақиқат амали комутативӣ дар ин маҷмуъ муайян гардидааст, чунки (+) (+)=+, (+) (−)=(−) (+)=−, (−) (−)=+ аст. ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ Ҳамин тариқ, ҳосили зарби элементҳо, низ дар ин маҷмӯъ мехобад. Аз баробарии охирон бармеояд, ки дар он элементи воҳидии e=+ низ мавҷуд аст. Илова бар ин ҳар як элемент дорои элементи баръакс мебошад. +, =-, Тавре ки дида ме ш авад, ҳар с е шарти таърифи гурӯҳ иҷро мешаванд. Бо назардошти хосияти комутативии зарб хулоса мебарорем, ки маҷмӯи додашуда комутативӣ аст. Таърифи. Маҷмӯи R бо ду амали бинарӣ (бо таври анъанави бо символҳои «+» ва « » ишора карда мешаванд), ки хосиятҳои --қаноат мекунонанд, ҳалқа номида мешавад. Ҳалқаро бо рамзи ишорат мекунанд. 〈 〉 Агар дар ҳалқа амали зарб комутативӣ бошад, ҳалқаро ҳалқаи коммутативӣ меноманд. Мисолҳои стандартии ҳалқа, ки ҳатто аз мактаби миёна маълуманд инҳо мебошанд: - Маҷмӯи ададҳои бутун-; - Маҷмӯи ададҳои ҷуфт - Маҷмӯи ададҳои шакли дошта, ки дар ин ҷо ададҳои бутун √ √ √ мебошанд. Таърифи. Ҳалқа ҳалқаи бо воҳид номида мешавад, агар он дорои воҳиди мултипликативӣ бошад, яъне дар он чунин элементи мавҷуд бошад, ки шавад. Теоремаи. Маҷмӯи (синфи тафриқҳо аз рӯйи модули бо амалҳои ҷамъ ва зарб ҳалқаи тафриқҳоро бо воҳид ташкил мекунад. Исбот. Иҷроиши ҳамаи хосиятҳои ҳалқаи комутативӣ бо воҳидро барои месанҷем: Қайд. Барои тафтиши хосиятҳои - аз хосияти комутативӣ ва ассотсиативии амали ҷамъ истифода бурда шудааст. Қайд. Ба сифати элементи нейтралӣ дар ин хосият аз маҷмӯи ададҳои каратии истифода бурдан мумкин аст. Дар класси элементи баръакс ба ҳисоб меравад. Қайд. Ҳангоми тафтиши хосиятҳои - аз хосияти ассотсиативӣ, комутативӣ ва дистрибутивии ададҳои бутун истифода карда шудааст. Тавре ки аён гашт, барои синфи ҳамаи хосиятҳои ҳалқаи комутативӣ бо воҳид иҷро мегарданд. Ҳалқаи ҳалқаи класси тафриқҳо номида мешавад. Иҷроиши шартҳои - маънои абелӣ будани маҷмӯи -ро аз рӯйи амали ҷамъ ифода мекунанд. Ин маҷмӯъ гӯрӯҳи аддитивии ҳалқаи номида мешавад. Дар ҳолати хусусӣ метавон барои синфи амали тарҳи синфҳоро муайян кард. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар ҳалқа метавон амали зарби синф ба адади бутун ва ба дараҷаи бутуни ғайриманфӣ бардоштани синфро иҷро кард: ⏟ Барои д и лх оҳ ⏟ с и н ф и б а р об ар и ҳ ои зерин ҷой доранд: дар ин ҷо с – ададҳои бутун буд а, аст. Қайд кардан ба маврид аст, ки ҳангоми m= будан элементҳои класси ададҳои буда, амали ҷамъ аз рӯйи модули m= чунин муайян карда мешавад: ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ва ҳоказо. Моҳияти амали ҷамъ дар синфи чунин муайян карда мешавад: ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ Ибтидо ду элемент бо ҳамдигар ҷамъ карда шуда, сипас натиҷа аз рӯйи модули m= навишта мешавад. Ба ҳамин монанд барои синфи тафриқҳои низ амали ҷамъ муайян карда мешавад. Усули мувофиқи тартибдиҳии гурӯҳҳои охирнок ба шакли ҷадвал мавҷуд аст, ки онро ҷадвали Кэли мегӯянд. Дар сатр ва сутуни нахустини ҷадвали мазкур мувофиқан ададҳои навишта шуда, сипас, дар катакчаҳои буриши сатру сутунҳо мувофиқан элементҳои навишта мешаванд. Мисоли. Амали ҷамъ ва зарб барои синфи навишта шавад. Ҳал. Тавре, ки қайд кардем, дар ин ҷо панҷ синфи тафриқҳоро аз рӯйи модули дорем: Ҷадвали ҷамъ ва зарб мувофиқан чунин шаклро мегиранд: ̅ ̅ ̅ ̅ ̅ «+» Мисол:    ;    . Тавре ки дида мешавад, дар ҳар сатри ҷадвали зарб ба ғайр аз нахустин воҳид мавҷуд аст. Ин маънои онро дорад, ки барои ҳар як элементи ғайринулии чунин элементи y мавҷуд аст, ки барои он мешавад. Таърифи. Элементи баргарданда номида мешавад, агар чунин элементи y мавҷуд бошад, ки барои он дар ҳалқаи баробарии зерин иҷро гардад:. Агар элементи баргарданда бошад, он гоҳ чунин элементи ягона мебошад ва тавассути рамзи ишора карда мешавад. Таърифи. Элементи тақсимкунандаи сифр номида мешавад, агар чунин элементи ғайрисифрии y мавҷуд бошад, ки барои он дар ҳалқаи баробарии зерин иҷро гардад:. Теоремаи. (Критерияи мавҷудияти элементи баргарданда) Элементи фақат ва фақат ҳамон вақт баргарданда мебошад, агар КТУ( Барои ёфтани элементи баргарданда (баръакс) метавон аз алгоритми васеъкардашудаи Евклид, ки қаблан дар боби мавриди баҳс қарор гирифта буд истифода кард. Мисоли. Ҳисоб карда шавад. Ҳал. Ибтидо мисоли додаш у даро ба шакли табдил дода, сипас аз ал горитми васеъ к а рдашудаи Евклид ва формулаи зерин истифода мебарем: I A B A%B [A/B] X y - - Ҷавоб. Қимати y=, ки дар сатри нахустини сутуни y мехобад, элементи баръакс ба адади мебошад. Дар ҳақиқат мешавад. Қайд м екунем, ки ба ғайр аз АВЕ барои муайянкунии элементи баръакс метавон аз формулаи зерин низ истифода кард: Ҳангоми КТУ( б у д а н, миқдори умумии [ ] классҳо ба баробар буда, маҷмӯи онҳо ба ишорат карда мешавад. Аз ин ҷо бармеояд, ки гурӯҳи элементҳои баръакси синфи ро ташкил ка рда, дар сурати адади содаи p будани гурӯҳи дорои элементи баръакс будаи ҳамаи синфҳои ғайрисифриро ташкил медиҳад ( ). Мисоли. Се рақами охирони адади ёфта шавад. Ҳал. Дар ин ҷо гап дар бораи ҳисобкунии дар гурӯҳи меравад. Ҳосил мекунем: Дар ин ҷо мо аз теоремаи Эйлер ва истифода к а р да шуда а ст. Дар натиҷа ба даст меояд. Мисоли. Ҳалқаи - ро дида мебароем. Ҳал. Ҳосил мек унем, Бо истифода аз формулаи () ҳосил мекунем: { } Т а вре ки аён ас т, маҷмӯи аз рӯйи з а рб гурӯҳро ташкил медиҳад. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар байни ҳамаи классҳои танҳо ду синф ба худашон баръакс мебошанд: Теоремаи. Дар ҳалқаи танҳо ба таври ягона имконияти тақсим ба синфи мавҷуд аст. Ҳосили тақсими синфи бар синфи [b] аз р ӯйи формулаи зерин муайян карда мешавад: Мисоли. Дар ҳалқаи ҳ осили тақсими синфи [] бар синфи [] ёфта шавад. Ҳал. Азбаски аст, бинобар ин мешавад. Аз ин ҷо Теоремаи Эйлерро ба ш а кли зерин дида мебароем. Теорема. Агар - синфи баргарданда (обратимий) бошад, он гоҳ форм улаи зерин ҷой дорад. Таърифи. Тартиби синфи тафриқҳо гуфта чунин адади хурдтарини ро меноманд, ки баро и он баробарии зерин иҷро мешавад: Мисоли. Тартиби с инфи тафриқҳои ёфта шавад. Ҳал. Ҳосил мекунем аз ин ҷо аён аст, ки = меш авад. Теоремаи. Бигузор тартиби синфи тафриқҳои бошад. Баробарии () фақат ва фақат ҳамо н вақт ҷой дорад, агар шавад. Исбот. Адади k-ро бо тақсими бақиянок карда, ҳосил мекунем: Аз ин ҷо ҳосил мекунем. Ҳамин тариқ баробарии () ба бароб ар ии зери н баробарқувва мебошад. Агар фарз карда ша вад, ки аст, он гоҳ ба таърифи он ки ҳамчун адади хурдтарини натуралиест, ки барои он мешавад, ба зидият дучор мешавем. Аз ин тео рема натиҷаҳои зерин бар меоянд: Натиҷаи. Тартиби дилхоҳ синфи тафриқҳо аз тақсимкунандаи мебошад. Натиҷаи. Баробарии ба муқоисаи баробарқувва мебошад. Натиҷаи. Ҳамаи синфи тафриқҳои, k=,, …, ҷуфт-ҷуфт гуногун мебошанд. Таърифи. Бигузор КТУ( бошад. Агар тартиби синфи тафриқҳо ба баробар бошад, он гоҳ адади решаи ибтидои а з рӯйи модули номида мешавад. Мисоли. Адади аз рӯйи модули ва адади аз рӯйи модули решаи ибтидоӣ мебошад. Аммо аз рӯйи модули решаи ибтидоӣ тамоман мавҷуд нест. Барномаи ёфтани решаи ибтидоӣ аз рӯйи модули додашуда шакли зеринро дорад: int powmod (int a, int b, int p) { int res =; while (b) if (b & ) res = int (res ll * a % p), --b; else a = int (a * ll * a % p), b >>=; return res; } int generator (int p) { vector<int> fact; int phi = p-, n = phi; for (int i=; ii<=n; ++i) if (n % i == ) { fact.push_back (i); while (n % i == ) n /= i; } if (n > ) fact.push_back (n); for (int res=; res<=p; ++res) { bool ok = true; for (size_t i=; i<fact.size() && ok; ++i) ok &= powmod (res, phi / fact[i], p)!=; if (ok) return res; } return -; } Дар ин ҷо функсияи powmod() – амали ба дараҷабардориро аз рӯйи модул ва функсияи generator – решаи ибтидоиро аз рӯйи модули сода муайян мекунад. Теоремаи (Гаусс). Агар модули адади содаи p бошад, он гоҳ решаи ибтидои ҳамавақт вуҷуд дорад. Таърифи. Маҷмӯи бо ду амал, ки дорои хосиятҳои зерин мебошанд, майдон номида мешавад ⋅ - гурӯҳи абелӣ бо элементи воҳидии; - гурӯҳи абелӣ бо элементи воҳидии; - қонуни дистрибутивиро қаноат мекунонад. { } ⋅ Аз ин ҷо чунин хулоса баровардан мумкин аст, ки ⋅ майдон - ин ҳалқаи комутативиест, ки ҳар як элементи он дорои элементи баръакс мебошад. Қайд мекунем, ки маҷмӯи элементҳое, ки дар дорои элементи баръакс мебошанд, ба таври математикӣ чунин навишта мешаванд:. Мисолҳои стан дартии майдон - ин маҷмӯи ададҳои { \| } ратсионалӣ, ҳақиқӣ ва комплексӣ мебошанд. Дар ҳолати сода будани маҷмӯи майдони охирнокро ташкил карда, майдони тафриқҳо аз рӯйи модули p номида мешавад. Чунин майдонро бо рамзи ишорат мекунанд. Илова бар мисолҳои стандартӣ маҷмӯи ададҳои намуди ва ки дар ин ҷо ададҳои ададҳои ратсионалӣ мебошанд, низ гурӯҳро √ √ √ ташкил медиҳанд. Системаи алгебравии бо амалҳои бинории (ҷамъ аз рӯйи 〈 〉 модули ) дар маҷмӯи, низ майдонро ташкил мекунанд. { } Агар миқдори элементҳои майдон охирнок бошанд, майдонро охирнок меноманд. Миқдори элементҳои майдонро тартиби он меноманд. Ҳалқаи тафриқҳои: ={,,,,,, …, }-ро дида мебароем. Дар ин мисол танҳо барои элементҳои ғайринулие, ки бо модул байнан содаанд (яъне,,,,,, ) элементи баръакс мавҷуд аст. Бинобар ин, гурӯҳи мултипликативии майдонро ташкил медиҳад. Агар мо дул адади содаи бошад, он гоҳ дилхоҳ элементҳои { } дорои элементи баръакс мебошанд, аз ин рӯ гурӯҳи мултипликативии майдонро ташкил { } медиҳад. Масалан, мисоли содаи гурӯҳи охирнок мебошад, ки дорои элемент аст. { } Майдони охирнокро майдони Галуа низ меноманд. Аз ин рӯ барои майдони охирноки аз элемент иборат метавон яке аз ишораҳои ва -ро истифода кард. Дар ин ҷо -“майдони Галуа” хонда мешавад. Соли математики амрикоӣ Мур исбот кард, ки ба таври ягона то изоморфизм барои дилхоҳ адади содаи ва адади мусбати майдони охирноки аз элемент иборат мавҷуд аст. Таърифи. Адади хурдтарини, ки барои он баробарии иҷро мегардад, характеристикаи майдон номида мешавад. Характеристикаи майдон бо ишорат карда мешавад. Масалан, майдони дорои характеристикаи мебошад, чунки баробарии { } танҳо ҳангоми будан иҷро мегардад. Эварист Галуа (фр. Évariste Galois) математики фаронсавӣ асосгузори алгебраи олиии муосир, -уми октябри соли дар шаҳр Бур-ля- Рене (Франсия) ба дунё омада, -уми майи соли дар шаҳри Париж (Франсия) аз дунё чашм пушидааст. Элиаким Гастингс Мур (англ. Eliakim Hastings Moore) –математики амрикоӣ -уми январи соли дар шаҳри Мариетта (Огайо) ба дунё омадааст. Кори нахустини Мур ба асосҳои алгебра ва геометрияи алгебравӣ бахшида шудааст. Ӯ нахустин маротиба соли теорема оиди класификатсияи майдонҳои охирнокро исбот кард. -уми декабри соли дар Чикаго (ИМА) аз олам чашм пушидааст. Таърифи. Гурӯҳи даврӣ номида мешавад, агар дар он чунин элементи мавҷуд бошад, ки дилхоҳ элементи ро ҳамчун дараҷаи он тасвир кардан мукин бошад. Дар ин ҳолат навишта, мегӯянд, ки G тавлидшудаи элементи мебошад ва худи ро 〈 〉 элементи тавлидкунанда меноманд. Мисол. { } 〈 〉 〈 〉 ар ҳақиқат, буда, танҳо барои ин { } 〈 〉 〈 〉 элементҳо элементи б аръакс мавҷуд мебошад (мувофиқан, { },,,, ). Илова бар ин, тафтишҳо нишон медиҳанд, ки (ба ёд меорем, ки тартиби эл емен тҳо д ар ма ҷм ӯъ шарт намебошад). Ин имкон { } медиҳад, ки дар байни гурӯҳи ва аз рӯйи қонуни изоморфизм барқарор кард, яъне н ан ҳамин тавр д байни гурӯҳи ва аз рӯйи { } 〈 〉 қонуни метавон изоморфизм барқар ор ка рд, яъне. Т аърифи. Гурӯҳ охирнок номида мешавад, агар { } миқдори элементҳои он охирнок бошанд. Миқдори элементҳои гурӯҳро тартиби он меноманд ва бо ишорат мекунанд. \| \| Таърифи. Тартиби элементи -и гурӯҳи G гуфта, чунин адади натуралии хурдтарини ро (дар гурӯҳи G) меноманд, ки барои он баробарии зерин иҷро мешавад:. () Ба шарти о н, ки чунин n мавҷуд бошад, дар сурати акс тартиби элементи ба баробар мешавад. Тартиби ро бо низ ишорат мекунанд. Дар () ро элементи нейтралӣ меноманд, яъне аз рӯйи ҷамъ ва аз рӯйи зарб. Мисолҳо. ) Гурӯҳи ҳамаи ададҳои бутун аз рӯйи амали ҷамъ давр ӣ мебошанд, ва барои дилхоҳ аз сифр фарқкуна ндаи. 〈 〉 ) Тартиби элементҳои гурӯҳҳои мувофиқан чунин мебошад: G ord(g) G ord(g) g ord(g) элементҳои гурӯҳ. ) Агар бошад, он гоҳ баробарии () фақат ва фақат ҳамон вақт иҷро мешавад, ки агар n ба тақсим шавад. ) Агар G гурӯҳи абелӣ буда, элементҳои тартибашон байнан сода бошанд, он гоҳ ) Агар гурӯҳи охирноки даврӣ бошад, он гоҳ буда, ҳамаи 〈 〉 элементҳои овардаш уда г у н о г у н мебошанд. { } Исбот. ) Агар n ба тақсим шавад, он гоҳ мешавад. Баръакс, агар баробарии () ҷ о й д о шта бошад, n-ро ба тақсими бақиянок карда, ҳосил мекунем:. Аз ин ҷо мешавад. Барои ба хосияти элемент и м и ни малӣ будани зидият нашудан, зарур аст, ки шавад. Ҳамин тариқ, n ба тақсим мешавад. ) Ишораҳои ро дохил карда бо назардошти абелӣ будани гурӯҳи G ҳосил мекунем: Бо назардошти ба н ди я к уми тасди қ от ба n тақсим мешавад. Азбаски n ва m байнан сода мебошанд, k ба n низ тақсим мешавад. Ба ҳамин монанд k ба m низ тақсим мешавад, яъне ба тақсим мешавад. Аз дигар тараф, аён аст, ки аст. Азбаски, ин адади минималӣ аз рӯйи хосияти мебошад, пас, мешавад. ) Ҳамаи элеметҳои овардашуда гуногун мебошанд. Дар ҳақиқат, агар ҳангоми будан = бошад, пас, баробарии иҷро мешавад, ки ба хосияти минималностӣ o rd(g) зид мебошад. Акнун нишон медиҳем, ки элементи дилхоҳӣ дар маҷмӯи мазкур мехобад. Барои ягон ҳосил мекунем. Адади -ро ба ord(g) тақсими бақиянок карда ҳосил мекунем. Ҳамин тариқ мешавад. Таърифи. Зе рм аҷмӯ и и гурӯҳи G зергурӯҳи ин гурӯҳ номида мешавад, агар H нисбат ба амалҳои гурӯҳи G худаш гурӯҳ бошад. Теорема. Зермаҷмӯи и гурӯҳи G фақат ва фақат ҳамон вақт зергурӯҳи G мешавад, агар баробариҳои зерин иҷро гарданд: ) ) Мисол. Ҳам аи зергурӯҳҳои гурӯҳи ин ва худи гурӯҳӣ мебошанд. { } { } { } Яке аз теоремаҳои муҳими назарияи гурӯҳро бе исбот меорем. Теоремаи Лагранҷ. Тартиби зергурӯҳҳои гурӯҳи охирнок тартиби ин гурӯҳро тақсим мекунад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Чӣ гуна амалро амали бинарӣ мегуянд? ) Кадом амалҳои бинориро медонед? ) Чӣ гуна маҷмӯъ гурӯҳ номида мешавад? ) Синфи тафриқҳо бо гӯрӯҳ чӣ алоқамандӣ дорад? ) Ҳалқа гуфта чиро меноманд? ) Майдон чист? ) Кадом мисолҳои гурӯҳ, ҳалқа ва майдонро медонед? ) Тақсимкунандаи сифр гуфта, чиро дар назар доранд? ) Зергурӯҳи гурӯҳ чист? Ҷозеф Луи Лагранҷ (фр. Joseph Louis Lagrange, итал. Giuseppe Lodovico Lagrangia; января, Турин (Италия)— апреля, Париж) — математик, астрономи ва механики фаронсавӣ зодаи Итолиё мебошад. Боби. Логарифмиронии дискретӣ ва масъалаи факторизатсия Теоремаи чинӣ оиди бақияҳо (ТЧБ) яке аз теоремаҳои қадимаи математика ба ҳисоб меравад, ки тақрибан таърихи -сола дорад. Дар оянда аз теоремаи ТЧБ чандин маротиба истифода бурда мешавад, масалан барои беҳтаркунии ҷараёни рамзкушоӣ дар алгоритми RSA ва дигар протоколҳо. ТЧБ тасдиқ мекунад, ки системаи муодилаҳои аз рӯӣ модули фақат ва фақат ҳамон вақт решаи { ягона дорад, агар бошад. Мисоли. Системаҳои муодилаҳои дорои решаи мебошад. Бе душворӣ дурустии ин { ҳалро санҷидан мумкин аст, зеро (mod )= ва (mod )= мебошад. Акнун тарзи ёфтани ин ҳалро дида мебароем. Ибтидо тарзи ёфтани ҳалро ба шакли схематикӣ дида мебароем. Агар ҳарду муодилаи системаро қаноат кунонад, он гоҳ чунин адади бутуни u ёфт мешавад, ки барои он баробариҳои зерин иҷро мегарданд: { Аз муодилаи якуми ин система қимати ёфташудаи ро ба муодилаи дуюми система гузошта ҳосил мекунем. Баробарии охирон табдил дода ба шакли зерин меорем: Азбаски аст, пас метавон муодилаи охиронро нисбат ба ҳал кард. Пеш аз ҳама аз рӯйи модули барои адади адади (элементи) баръаксро меёбем. Адади мавриди назар ба баробар аст, чунки мешавад. Пас қимати ифодаи зеринро ҳисоб мекунем: Қимати ёфташудаи u-ро ба ифодаи гузошта ҳосил мекунем: гузошта ҳосил мекунем. Системаи ду муодила аз нуқтаи назари амалӣ хеле ҷолиб мебошанд, бинобар ин, ибтидо алгоритми ҳалли онҳоро меорем. Бигузор ададҳои байнан сода буда, системаи муодилаҳои зерин дода шуда бошанд. () Алгоритми ҳалли системаи () чунин шаклро дорад: { ) Ҳисобкунии қимати (Бо назардошти байнан сода будани ҳисобкунии қимати Т ҳамавақт имкон дорад). ) Ҳисобкунии қимати. ) Аз рӯӣ модули ҳал шакли зеринро мегирад: Барои бовари ҳосил кардан ба дурустии ҳалли ёфташуда санҷиш мегузаронем. Акнун ҳолати умумии ТЧБ-р о мавриди баҳс қарор медиҳем. Бигузор ва ададҳои бутуни байнан ҷуфт-ҷуфт сода бошанд. Талаб карда мешавад, ки чунин элементи аз рӯйи модули барои системаи муодилаҳои зерин ёфта шавад: барои ҳамаи ТЧБ мавҷудият ва ягонагии ҳалро кафолат дода, чунин натиҷа медиҳад: ∑ дар ин ҷо мебошад. Мис о л и. а з рӯ й и мо ду ли ҳалли системаи зерин ёфта шавад: { Ибтидо қимати ҳои дар формулаи () истифодашударо ҳисоб мекунем. Пас аз ёфтани ҳо бо истифода аз формулаи () ҳосил мекунем. ∑ Инак, натиҷа мешавад. Барои ҳалли системаи муқоисаҳо метавон аз алгоритми Горнер низ истифода кард. Мувофиқи алгоритми мазкур ҳамчун аъзои n-уми пайдарпайии ҳисоб карда мешавад. Пайдарпайиҳои ва аз рӯйи { } формулаи зерин сохта мешаванд: { } { } { Бартарии ин алгоритм дар он аст, ки барои ҳисобкунии аъзоҳои ояндаи ( танҳо як қимати пешинаи ( истифода бурда мешавад. Мисол. Қимати хурдтарини ки муодилаи зеринро қаноат мекунонад ёфта шавад: Вилям Ҷорҷ Горнер (англ. William George Horner) математики англис соли дар шаҳри Бристол (Англия) ба дунё омадааст. -юми сентябри соли дар шаҳри Бат (Англия) аз дунё чашм пушидааст. { Ҳал. Дар системаи додашуда, аст. Акнун қимати пайдарпайиҳои ро ҳисоб мекунем: Ҷавоб:. Дар майдони охирноки барои ададҳои ихтиёрии логарифми дискретӣ аз рӯйи асоси гуфта, чунин адади -ро меноманд, ки барои он баробарии зерин иҷро гардад: (дар майдони ) () Масъалаи ҳисобкунии логарифми дискретии ададҳои додашудаи ро дар майдони охирнок масъалаи логарифмиронии дискретӣ меноманд. Бо суханҳои дигар барои ва и додашуда ҳали и муодилаи логарифми дискретии элементи a аз рӯйи асоси номида мешавад. Дар ҳолати гурӯҳи https://en.wikipedia.org/wiki/Discrete_logarithm мултипликативии ҳалқаи тафриқҳо аз рӯйи модули m будани G ҳал инчунин индекси адади a аз рӯйи асоси номида мешавад. Агар решаи ибтидои аз рӯйи модули m бошад, он гоҳ мавҷудияти индекси адади a аз рӯйи асоси кафолат дода мешавад. Бигузор адади содаи тоқ буда, ташкилкунандаи гурӯҳи (ҳамин тариқ ) ва адади ба тақсимна шаванда бошад, он гоҳ ёфтани чунин аади, ки баробарии зеринро қаноат мекунонад логарифмиронии дискретӣ меноманд. () Дар ин ҳола т навишта мешавад. Ҳоло алгоритмеро дида мебароем, ки дар сурати суфта (гладкий) будани адади, (яъне ҳангоме, ки адади ба зарбкунандаҳои хурд тақсим шавад) хело тез кор мекунад. Барои ёфтани b ҳангоми маълум будани a,n,p метавон зербарномаи (методи) modInverse()дар класси BigInteger ҷойгир аст, истифода кард. Тарзи истифодаи ин зербарнома чунин аст: BigInteger S=BigInteger.modPow(BigInteger exponent, BigInteger m) Мисол. import java.math.BigInteger; import java.util.Scanner; public class modPow{ public static void main(String[] args) { BigInteger a,n,p,b; Scanner sc=new Scanner(System.in); a=sc.nextBigInteger(); n=sc.nextBigInteger(); p=sc.nextBigInteger(); b=a.modPow(n, p); System.out.println(S); } } Дар сурати акс, ҳангоми маълум будани барои ёфтани n метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст, истифода кард. #include <iostream> #include <cmath> #include <map> using namespace std; int solve (int a, int b, int m) { int n = (int) sqrt (m +.) +; int an =; for (int i=; i<n; ++i) an = (an a) % m; map<int,int> vals; for (int i=, cur=an; i<=n; ++i) { if (!vals.count(cur)) vals[cur] = i; cur = (cur * an) % m; } for (int i=, cur=b; i<=n; ++i) { if (vals.count(cur)) { int ans = vals[cur] * n - i; if (ans < m) return ans; } cur = (cur * a) % m; } return -; } int main(int argc, char argv) { cout<<solve(,,); return; } Қайд. Дар назарияи ададҳо адади суфта гуфта, чунин адади бутунро меноманд, ки ҳамаи тақсимкунандаҳои содаи он хурд бошанд. Адади натуралӣ B-суфта номида мешавад, агар тақсимкунандаҳои он аз калон набошанд. Масалан, адади бо чунин шакл ба зарбкунандаҳои сода ҷудо карда мешавад, аз ин ҷо — ин адади -суфта, инчунин -суфта мебошад, ва ғайра, аммо -суфта намебошад. Алгоритми LOGSmooth. Бигузор адади содаи тақсимкунандаи бошад. Он гоҳ маҷмӯи ҳалҳои муодилаи (дар майдони ) аз элементҳои, ибо рат м е бошанд, ки дар и н ҷо а ст. Агар d чунин адади додашудаи муодила и –ро қаноат кунонанда бошад, пас тавассути методи азназаргузаронӣ (перебор) метавон чунин адади - ро ёфт, ки барои он шавад. Дар ин ҷо беохир хурд будани фар з карда мешавад. Бигузор бошад (дар ин ҷо ва байнан сода мебошанд), он гоҳ пай дар пай чунин ададҳои ро меёбем, ки барои онҳо баробарии зерин иҷро шавад: () Ҳангоми б удан муқоисаи зеринро ҳосил мекунем: Бо назардошти () м уқ оисаи ҳосилшуда ба муқоисаи зерин баробарқувва мебошад: Азбаски аст, он гоҳ муқоисаи охирон маънои онро дорад, ки ба тақсим мешавад, яъне Барои ҳамаи тақсимкунандаҳо и содаи –и адади чунин муқоисаҳоро навишта, баъдан тавассути ТЧБ қимати ро ҳисоб мекунем. Акнун тарзи ёфтани ададҳои ро, ки муқоисаи ()-ро қаноат мекунонад, дида мебароем. Метавон гузошт. Агар ягонто аллакай маълум бошанд, он гоҳ аз () бармеояд, ки муодилаи ро қаноат мекунона д. А кнун метавон чун ин ро ёфт, ки барои он баробарии зерин иҷро гардад: Гузориши ро дохил мекунем. Пас баробарии зерин иҷро мегар дад, ки ҳангоми будан маънои иҷроиши баробарии ()-ро дорад: Ҳамин т а р иқ аз рӯй и с х емаи зерин –ҳо ёфта мешаванд: М исол. Чунин -ро меёбем, ки муқоисаи ро қаноат кунонад. Ҳал. Дар ин ҷо мебошад. Ибтидо мегузорем, он гоҳ мешавад. Илова бар ин, мебошад. Акнун ҷадв а ли зеринро пур м екунем: Аз ин ҷо ҳосил мекунем:. () Акнун мегузорем. Он гоҳ буда, ҷадвали зеринро пур мекунем: - Аз ин ҷо ҳосил мекунем:. () Аз () ва () бармеояд, ки аст. Яке аз масъалаи асосӣ дар назарияи криптография бо калидҳои кушода масъалаи факторизатсия ба ҳисоб меравад. Ҳоло масъалаи мазкурро мавриди баҳс қарор медиҳем. Бигузор адади ки ҳосили зарби ду адади содаи ро ифода мекунад, адади тоқ бошад. Ҳангоми дода шудани n барои ёфтани зарбшавандаҳои метавон аз методи Ферма истифода кард. Чунин масъаларо (яъне аз рӯйи n муайянкунии масъалаи факторизатсия меноманд. Моҳияти методи Ферма - ин ёфтани чунин ададҳои А ва В аст, ки барои онҳо баробарии зерин иҷро мегардад: Методи Фермаро метавон ба на муди алгоритмӣ чунин навишт: ) Қисми бутуни решаи квадрати аз адади ҳисоб карда мешавад: ) Барои қимати функсияи [√ ] зеринро, то замоне, ки ба квадрати пурра баробар шудан, ҳисоб мекунем. ) Бигузор квадрати пураи ягон адад, масалан В-ро ифода кунад, яъне он гоҳ чунин адади ро муайян карда, аз баробарии қимати ва аз ин ҷо қимати м уайя н карда мешаванд: Мисол. Адади ро факторизатсия мекунем. Ибтидо қимати ро ҳисоб мекунем. Ҷараёни ҳисобкунии тақсимкунандаҳои n-ро [√ ] бошад, ба намуди ҷадвал менависем:, √,,,,,,,, Аз катакчаи охирони сутуни сеюми ҷадвал ҳосил мекунем:, аз ин ҷо мешавад. Ҳ амин тар иқ, ҳосил мекунем:, яъне ва. Тавре, ки аз ҷадвал маълум аст, дар ин ҷо барои ёфтани қиматҳо итератсия, як амали ба дараҷабардорӣ, як амали тарҳ ва як амали аз решаи квадратӣ баровардан истифода шудааст, яъне миқдори доимии амалҳо иҷро гардидааст. факторизатсия Барои аз рӯйи ёфтани қиматҳои (яъне масъалаи факторизатсия метавон) аз усули дигар низ истифода кард. Ин усулро бо исботи тасдиқоти зерин меорем. Лемма. Қимати функсияи Эйлер имконияти ба зарбкунандаҳои сода ҷудо намудани адади N-ро фароҳам меорад. Исбот. Ҳосил мекунем Аз ин ҷо гузошта ҳосил мекунем: Мақсади мо ёфтани мебошад, ки суммаи онҳо S ва ҳосили зарбашон ба N баробар аст. Бисёраъзогии зеринро дида мебароем: Муодилаи ро ҳал кар да метавон -ро ба даст овард.,. √ √ Ба сифати мисол модули кушодаи ро дида мебароем: Фарз мекунем, ки мебошад. Ҳисоб мекунем. Бисёраъзогии мувофиқи он шакли зеринро мегирад: Решаҳои ин бисёраъзогӣ: мешаванд. охирнок Майдони охирноки ва адади ро, ки тафриқи квадратӣ аз рӯйи модули аст, дида мебароем. Талаб карда мешавад, ки чунин ро ёбед, ки баробарии зеринро қаноат кунонад. Адади ро ба шакли (дар ин ҷо –адади тоқ аст) тасвир мекунем. Аён аст, к и адади тоқ аст, пас мешавад. Бигузор ягон тафриқи ғайриквадратӣ аз рӯйи модули бошад (яъне нишонаи Лежандри он аз - фарқ кунад). ( ) Ду ҳолатро дида мебароем: ). Дар ин ҳолат метавон дар ҳол ҳалро пайдо кард. ). Ибтидо қимати ро ҳисоб мекунем. Азбаски тартиби дилхоҳ эл емент тақсимкунандаи адади мебошад, бинобар ин, тартиби низ тақсимкунандаи аст, аз ин ҷо мешавад. Инчунин метавон н ишон дод, ки аст, яъне тартиби элементи дақиқан ба баробар аст. Акнун элементҳои зеринро ҳисоб мекунем: () Бе душво рӣ пай бурдан мумкин аст, ки баробариҳои зерин ҷой доранд: ва () Азбаски тартиби элементи тақсимкунандаи мебошад, пас тартиби низ тақси мкунандаи аст. Ғо яи методи Шенкс-Тоннел аз сохтани ҷ уфти пайдарпайиҳои ( ) иборат аст, ки шарти зеринро қаноат мекунонанд: () Ба ғайр а з ин (зимнан) тартиби тақсимкунанди хоси то замоне, ки тартиби –и навбатӣ ба сифр баробар нашудан, мебошад. Дар он сурат барои –и ёфташуда шартҳои ва иҷро мегарданд. Аз ин ҷо решаи ҷустуҷӯшаванда ба ҳисоб меравад. Азбаски қимати ибтидоии ( бо назардошти шарти () баробарии ()-ро қаноат мекунонад, аллакай маълуманд, пас формулаи умумии муайянкунии қиматҳои ро менависем: () дар ин ҷо –тартиб и элементи меб ошад Мисол. Дар майдони ҳангоми будан решаи квадратӣ аз адади ёфта шавад. ) Ҳосил мекунем: аз ин ҷо мешавад. ) Аз рӯӣ формулаи () қиматҳои ибтидоии ро ҳисоб мекунем: ) Тартиби элементи ро меёбем: Аз ин ҷо мешавад. ) Тафриқи ғайриквадратиро меёбем. Ҳангоми будан нишонаи Лежандро ҳисоб мекунем: А з ин ҷ о аён а ст, ки та фриқи ғайриквадратӣ ( ) ( ) ( ) ( ) буда, метавонад барои ҳисобкунии ҷуфти истифода шавад. ) Қимати у-ро ҳисоб мекунем. ) Д араҷаеро, ки бояд ро бо m бардорем муайян мекунем: ) Ҳисоб мекунем: Азбаски –и навб а т ӣ ба баробар шуд, пас амали ҷустуҷӯи реша ба охир мерасад, яъне решаи матлуб мебошад. Дурустии решаи ёфташударо тафтиш мекунем: Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Моҳияти асосии ТЧБ аз чӣ иборат аст? ) Моҳияти методи Горнер аз чӣ иборат аст? ) Чӣ тавр метавон тавассути схемаи Горнер системаи муқоисаҳои тартиби се ё чорро ҳал кард? ) Масъалаи факторизатсия чӣ гуна масъала мебошад? ) Моҳияти методи Ферма аз чӣ иборат аст? ) Тавассути қимати функсияи Эйлер чӣ тавр масъалаи факторизатсия ҳал карда мешавад? ) Чӣ тавр решаи квадрати аз рӯйи модули додашуда ёфта мешавад? ФАСЛИ. МЕТОДҲОИ КЛАССИКИИ РАМЗГУЗОРӢ Боби.Марҳалаҳои ибтидоии рамзгузорӣ Чӣ тавр метавон итилооти муҳимро ба шахси (канали) лозими тавре равон кард, ки дигарон аз сирри он огоҳ нагарданд? Ҳар як инсон дар ҳар давру замон бо мақсадҳои гуногун кӯшиш мекунад, ки ин масъалаи татбиқиро барои худ ҳал кунад. Инсоният аз рӯзи пайдоиши хат бо барои ҳалли масъалаи мазкур методҳои зиёдеро эҷод кардааст. Умуман се усули маъмули ҳалли ин масъала вуҷуд дорад: ) Сохтани канали алоқаи боваринок (муътабар) байни муштариён ба сурате, ки барои дигарон дастнорас бошад; ) Истифодаи канали алоқаи умумӣ, вале ба таври махфиёни равон кардани итилоот; ) Истифодаи канали алоқаи умумӣ, вале равон кардани итилооти лозимӣ тавассути он ба сурате, ки танҳо қабулкунандаи асосӣ онро барои хондан барқарор карда тавонаду халос. Дар замони ҳозира техника ва технология дар ҳолату рушду густариш аст, сохтани канали алоқаи бовариноке, ки тавассути он чандин маротиба равон кардани итилооти ҳаҷмаш зиёд ба таври амн имкон дошта бошад, номумкин аст. Коркарди воситаҳо ва методҳои махфисозии тарзи (далели) равон кардани итилоотро стенография меомузад. Мафҳуми стенография (аз ду калимаи юнонии στενός «маҳдуд» (узкое, тесний) ва γράφειν «мактуб») – гирифта шуда, усули навиштест, ки ба мақсади кӯтоҳнависии нутқи гуфтугӯӣ аз аломатҳои махсус истифода мебарад. Методҳои стенографӣ таърихи тулонӣ доранд. Масалан, аз замонҳои қадим чунин усули стенографии равон кардани итилоот маъмул буд: Дар аввал сари ғуломонро тарошида, пайғоми лозимиро дар он менавиштанд. Пас аз баромадани мӯи сар ғуломро ба адреси лозими равон мекарданд. Коркарди методҳои табдилдиҳии (рамзгузорӣ ё шифрования) итилоот, бо мақсади ҳимоя аз истифодабарандагони ғайриқонуниро - криптография меомӯзад. Криптография (аз юнонӣ: κρυπτός — пӯшида ва γράφω — менависам) — илмест, ки методҳои кофидентсиалӣ (номумкин будани хондани маълумот барои одамони бегона), якпорчагии итилоот (ғайриимкон гардонидани ноаён иваз кунии итилоот), аутентификатсия (тафтиши соҳибияти муаллиф ё дигар хосияти объект) ва ғайриимкон гардонидани дасткаши аз муаллифият (имзои электронӣ)-ро меомӯзад. Чунин методҳо ва усулҳои табдилдиҳии итилоотро шифр (рамз) меноманд. Рамзгузорӣ (шифрования)- бо истифодаи қоидаҳои муайяни рамз (шифр) матни додашударо ба матни рамзгузошташуда (шифротекст, криптограмм) табдил медиҳад. Рамзкушоӣ амали ба рамзгузорӣ баръакс мебошад, яъне матни рамзгузошташударо бо истифода аз қоидаҳои рамз (шифр) рамзкушоӣ мекунад. Бояд қайд кард, ки криптография аз стенография фарқи калон доранд. Масъалаи рамзгузорӣ танҳо барои итилооте, ки ба ҳимоя ниёз доранд ба вуҷуд меояд. Одатан дар ин ҳолат мегӯянд, ки итилоот сирри махфӣ дошта, давлатӣ ё конфидентсиалӣ (махфӣ, пинҳонӣ) мебошад. Криптография илми татбиқӣ буда, даствардҳои илмҳои дақиқ, алалхусус математикаро истифода мебарад. Қайд кардан ба маврид аст, ки ҳамаи масъалаҳои криптография аз дараҷаи инкишофи илму технология, аз татбиқи воситаҳои алоқа ва усулҳои равон кардани итилоот вобастагии калон доранд. Одатан итилоотҳои, ки онҳоро рамзгузорӣ кардан лозим аст, дорои сири  давлатӣ;  ҳарбӣ;  соҳибкорӣ; ва ғайра мебошанд. Се усули маъмули ҳимояи итилоотро мавҷуд аст: Усули физикӣ - ҳимояи барандагони итилоот аз дастёбӣ (перехвата), нест кардани барандагони итилоот ҳангоми хавфи бадаст оварӣ (самолётҳои Америка) ва ғайраро меомӯзад. Усули стенография – махфи гардонидани барандагони итилоот (сари ғуломан, ранги ноаён ва ғайра) ро меомӯзад. Усули криптография – ин усулҳои ҳимоя дар замони ҳозира нисбатан маъмул ва машҳуртар мебошанд. Криптография таъмин мекунад: ) махфикунонии итилоот; ) аутентификатсияи итилоот, яъне тасдиқкунии соҳибияти итилоот, соҳибияти тарафҳо, вақти сохтан ва ғайра; ) ғайриимкон гардонидани дасткашӣ аз соҳибият, яъне имзоҳои электронӣ; ) якпорчагии итилоот; ва ғайра. Методҳои криптографӣ дар масъалаҳои татбиқии зерин истифода бурда мешаванд: ) имзоҳои электронии рақамӣ (ИЭР); ) пулҳои электронӣ; ) қуръакашии электронӣ; ) шартномаҳои дар як вақт имзогузошташуда; ) ҳимояи коғазҳои қиматнок; ) овоздиҳии электронӣ; ва ғайра. Криптография илмест, ки тақрибан ҳангоми пайдоиши хат ба вуҷуд омада, таърихи ҳазор соларо доро мебошад. Таърихи криптографияро метавон ба марҳила тақсим кард: ) Марҳилаи якум тақрибан аз асри VI-и пеш аз милод оғоз гардидааст. Принсипи асосӣ дар ин марҳила иваз намудани як ҳарф бо ҳарфи дигар ва ё ивази ягон символ ба символи дигар мебошад. Методҳо ва воситаҳои ин давра: рамзи Атбаш, таҷҳизоти Скитал (а. V), диски ва ҷадвали Энея (а. IV), квадрати Полибия (а. II), Рамзи Сезар (I) ва ғайра. ) Марҳилаи дуюм аз асри IX мелодӣ оғоз гардида то ибтидои асри XX давом кардааст. Дар ин давра метавон ибтидо дар Шарқи наздик корҳои Ал- Фараҳидӣ (-), Ал-Киндӣ (-), Ал- Қалкашандӣ (-) ва баъдан сар карда аз асри дар Аврупо корҳои Леон Баттист Алберт (), Кардано (), Блез де Виженер (), Плейфер ( Англия) ва ғайраро номбар кард. ) Марҳилаи сеюм аз ибтидои асри сар карда то нимаи он давом кардааст. Дар ин давра воситаҳои электромеханикии рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ пайдо шудаанд. Дар ин давра корҳои Вернам (), Энигма (), Хилл () ва ғайраро метавон номбар кард. ) Марҳилаи чорум аз миёнаи асри оғоз гардида то солҳои -уми ин аср давом кардааст. Ин марҳила марҳилаи гузариш ба криптографияи математикӣ ба ҳисоб меравад. Дар корҳои Шеннон мафҳумҳои миқдори итилоот, интиқоли итилоот, энтропия (дар назарияи ахборӣ дараҷаи ҳолате ё вазъияте итилоотро ифода мекунад), функсияи рамзгузорӣ ва ғайра пайдо шудаанд. ) Марҳилаи муосир аз охирҳои соли оғоз гардида то ҳол идома дорад. Дар ин давра равиши нави криптография, яъне криптография бо калидҳои кушода пайдо шуд. Дар ин давра метавон корҳои Деффи-Ҳеллман (), Шамир, Тоҳир Ал-Ҷамол, методҳои DES (..), RSA (), ГОСТ - (), ГОСТ Р.. (ГОСТ дар ХКЭ) ва ғайраро номбар кард. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар криптографияи муосир истифодабарии алгоритмҳои рамзгузории бо калидҳои кушод хос мебошад, ки истифодабарии воситаҳои ҳисобарорро талаб мекунад. Зиёда аз даҳҳо алгоритмҳои рамзгузории санҷидашуда маълум аст, ки ин алгоритмҳо калиди кифоя калон (дароз) ва саҳеҳро истифода мебаранд. Дар ин алгоритмҳо устувории кариптографӣ низ ба назар гирифта мешавад. Алгоритмҳои маъмули марҳилаи ҳозира:  Симметрӣ ҳамаи рамзҳои ҷараёнӣ (поточный), блокӣ, DES, AES, ГОСТ -, Camellia, Twofish, Blowfish, IDEA, RC, RC, RC ва ғайраҳо;  Ассиметрӣ RSA, Elgamal (Ал-Ҷамол), ECDSA (Elliptic Curve Digital Signature Algorithm), Rabin, Luc, Диффи-Ҳеллман DH (Diffie, Hellman), DSA (Digital Signature Algorithm), ГОСТ Р.-, McEliece, Williams System;  Ҳэш-функсия MD, MD, MD, SHA (Secure Hash Algorithm), SHA-, ГОСТ Р.-. Қайд. Дар оянда мафҳумҳои симметрӣ, асимметрӣ, ҳэш- функсия ва алгоритмҳои овардашударо шарҳу эзоҳ медиҳем. Дар бисёр мамлакатҳо стандарти миллии рамзгузориро қабул кардаанд. Масалан, соли дар ИМА стандарти рамзгузории симетрӣ AES дар асоси алгоритми Rijndael бо дарозии калиди, ва бит сохта шуда, қабул гардид. Алгоритми AES ба ҷои алгоритми пешинаи DES омад, ки ҳоло барои истифода фақат дар режими Triple DES тавсия карда шудааст. Дар Федератсияи Русия бошад, стандарти ГОСТ -, ки алгоритми блокии рамзгузорӣ бо калиди битро дар бар мегирад ва ичунин алгоритми имзои рақамӣ ГОСТ Р Матни ошкор — додаҳое (шарт нест, ки матнӣ бошанд), ки бе истифодаи криптография равон карда мешаванд. Бо суханҳои дигар, матни ошкор – ин итилооти додашуда пеш аз рамзгузорӣ мебошад. Шифротекст ё матни рамзгузошташуда – додаҳое, ки пас аз татбиқи криптосистема ба даст меояд. (одатан - бо истифода ягон калид). Калид - ин параметри рамз (шифр) мебошад, ки барои рамзгузорӣ ва рамзкушоии итилоот истифода бурда мешавад. Рамз (Шифр, криптосистема) — системаи (семейство) табдилдиҳии матни кушод ба матни рамзгузошташуда. Рамзгузорӣ (Шифрования) — ҷараёни татбиқи табдилдиҳии криптографии матни кушод дар асоси алгоритм ва калид, ки дар натиҷа матни рамзгузошташуда ба вуҷуд меояд. Рамзкушоӣ (Расшифровывания) — ҷараёни татбиқи табдилдиҳии криптографӣ, ки матни рамзгузоштаро ба матни ошкор табдил медиҳад. Рамзи ассиметрӣ (Асимметричный шифр) - рамзи ду калида ё рамзи бо калиди кушода, рамзест, ки дорои ду калид, калиди рамзгузорӣ ва калиди рамзкушоӣ мебошад. Барои чунин намуди рамзгузорӣ бо донистани калиди рамзгузорӣ наметавон матнро рамзкушоӣ кард ва баръакс. Калиди кушод - яке аз ду калидҳои криптографии ассиметрӣ, ки ба ҳар ду тараф дастрас аст ва ё дар шабака ба таври озодона паҳн карда мешавад. Калиди махфӣ - яке аз ду калидҳои криптографии ассиметрӣ, ки махфӣ нигоҳ дошта мешавад. Криптоаналитик — олиме, ки методҳои криптографиро сохта ва истифода мекунад. Илме, ки бо ҳифзи иттилоот машғул аст, криптология ном дорад. Криптология аз ду калимаи юнонӣ гирифта шуда, маънояш сryptos- махфӣ, logos-илм мебошад. Криптология ба ду самт ҷудо мешавад:  криптография;  криптоанализ. Криптография – ҷустуҷӯ ва тадқиқи усулҳои математикии табдилдиҳии иттилоотро меомӯзад. Криптоанализ — илмест, ки методҳои математикии халалдоркунии конфиденсиалӣ ва ягонагии иттилоотро барои рамзкушоӣ кардан истифода мебарад. Алифбо гуфта, маҷмӯи ба тартибоварда шудаи элементҳои алифборо меноманд. Бо сифати алифбоҳо дар системаҳои иттилооти ҳозиразамон чунин алифбоҳоро истифода мебаранд:  русӣ -ҳарф;  лотинӣ -ҳарф;  бинарӣ,; ва ғайра Ҳамлаҳои криптографӣ – кӯшиши криптоанализ, ки ба системаи ҳимоякардашуда мубодилаи итилооти ба мақсади ба даст овардани итилоот равона карда шудааст. Ҳамлаи бо мувафақият анҷомёфтаи криптоанализро шикастан (взлом) ё ошкоркунӣ меноманд. Дешифрование (дешифровка) — ҷараёни табдилдиҳии ё кушодани матни рамзгузошташуда бе донистани калид дар асоси маълумотҳои маъмули рамзгузорӣ. Ҳэш-функсия — функсияест, ки пайғомҳои дарозиашон гуногунро ба пайғомҳои дарозиашон қайдкардашуда табдил медиҳанд. Рамзи Атбаш (калимаи яҳудӣ. ש "בתא ) яке аз рамзҳои кадимтарини яҳудиҳо мебошад, ки тақрибан асри VI – и п.м. аз тарафи Ессея (иудейкой сектой повтанцев) сохта шудааст. Усули рамзгузории методи мазкур чунин аст: Ҳарфи аввали алифбо бо ҳарфи охир, ҳарфи дуюм ба ҳарфи пеш аз охир ва ҳоказо иваз карда мешавад. Бо суханҳои дигар, дар як сатр алифбое, ки тавассути он пайғом навишта мешавад, менависем. Дар сатри дуюм бошад, алифборо ба таври баръакс тавре менависем, ки ҳар як ҳарф дар зери ҳарфи дигар қарор гирад. Пас, барои рамзгузорӣ ҳар як ҳарфи матни пайғомро мувофиқан бо ҳарфи сатри дуюм иваз мекунем. Масалан, тарзи навиштани алифбои лотинӣ чунин аст. A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z Z Y X W V U T S R Q P O N M L K J I H G F E D C B A Мисол: Матни ошкор:WORD. Матни рамзгузошташуда: DMJW Бо суханҳои дигар агар сар карда аз як ҳарфҳои алифборо рақамгузорӣ кунем. Он гоҳ усули рамзгузории методи мазкурро метавон чунин баён кард: Ҳарфи i – юми алифбо бо ҳарфи (n+-i) mod n иваз карда мешавад. Дар ин ҷо i –рақами тартибии ҳарф дар алифбо буда, n – миқдори ҳарфҳои алифбо мебошад. Калимаи Атбаш аз чор ҳарф: Алеф, Тае, Бет ва Шит гирифта шудааст, ки ҳарфи якум, охирон, ҳарфи дуюм, ҳарфи пеш аз охирони алифбои Рими Қадим мебошанд. Барномаи рамзгузории методи Атбаш дар забони С++ барои ҳарфҳои калони алифбои лотинӣ. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(int argc, char argv) { string S; cin>>S; for (int i =; i <= S.size(); i++){ int T = (int)S[i] -; T = - T; S[i] = (char)T +; } cout<<S; return; Дар криптография скитал (ё сцитал аз калимаи юнонии σκυτάλη- шашпар, гурз, амуд, чӯбдасти махсуси идора кардани ҳаракати кӯча) ҳамчун рамзи Спартаи Қадим маълум буда, барои иҷрои рамзгузории ҷойивазкуни истифода бурда мешавад. Асбоби мазкур аз силиндри борик ва тасмачаи пергаментие (пӯсти хайвонот, ки ба таври махсус кор карда шуда, то пайдоиши коғаз барои хатнависӣ истифода мешуд), ки дар атрофи силиндр ба сурати спиралӣ печонида шудааст, иборат буда, ҳангоми рамзгузорӣ (рамзкушоӣ) пайғоми лозимӣ дар он навишта мешавад. Юнониҳои қадим ва спартаҳо асбоби мазкурро баъзан дар вақти ҷангҳо истифода мебурданд. Рамзгузорӣ Барои рамзгузорӣ аввал тасмачаи пергамен-тиро дар атрофи найча(силинд) ба сурати спиралӣ печонида, сипас, матни лозимиро дар болои он ба шакли уфуқӣ менависем. Пас аз навиштани матни лозимӣ тасмачаро мекушоем, ки дар он матни рамзгузошташуда пайдо мешавад. Барои рамзкушоӣ найчаи андозааш ба андозаи найчае, ки тавассути он рамзгузорӣ карда будем, лозим меояд. Ҳангоми рамзгузорӣ ду параметри асосӣ нақши (роли) калон мебозанд: миқдори ҳарфҳои дар як сатр (силинд) навишташуда ба шакли уфуқӣ – n ва миқдори символҳои дар як даври силинд навишташуда – m. Масалан, бигузор силиндре, ки дар як даври он навиштани рамз ва ба дарозии он навиштани рамз имкон дорад, дода шуда бошад. Ҳангоми рамзгузории пайғоми “Ин рамзи Спартаи қадим аст!” шакли «И_ _ енсқб_паорадшариамтмдза _!ним» - ро мегирад. Ба таври схематикӣ ин амал чуниин шакл дорад: Тавре ки аз ин мисол дида мешавад, ҳангоми рамзгузорӣ ҷадвале сохта мешавад, ки дорои сатр ва сутун мебошад. Аз баски ҳангоми мубодилаи итилоот, итилооте мавҷуданд, ки дорои дарозиҳои гуногун мебошанд, бинобар ин, бо назардошти ҳар ду тарафҳо яке аз ин параметрҳо, яъне миқдори сатрҳо ё сутунҳо интихоб карда мешавад (одатан m). Параметри дуюм бошад, тавассути формулаи ҳисоб карда мешавад. Дар ин ҷо миқдори символҳои мактуб ва - қисми [ ] бутуни адади х мебошад. Алгоритми рамзгузорӣ ) Ибтидо матн ба қисмҳои иборат аз n – символ ҷудо карда мешавад; ) Дар ҳар як сатри ҷадвал n символ (як қисми ҷудокардашуда) навишта мешавад; ) Пас аз навиштани ҳамаи символҳо, агар ягон катакча холӣ монад, он бо ҷойи холӣ ё ягон символи дигар пур карда мешавад. ) Агар ҷадвал (тасмача) пеш аз баохиррасии пайғом пур шавад, маънои онро дорад, ки андозаҳо нодуруст интихоб карда шудаанд. ) Дар охир матни дар ҷадвал навишташударо ба намуди амудӣ пайиҳам навишта, пайғоми рамзгузошташуда ҳосил мекунем. Рамзкушоӣ Барои рамзкушоӣ силиндри диаметраш ба силиндре, ки тавассути он пайғом рамзгузорӣ карда шуда буд, лозим аст, ки дар он тасмача ба сурати спиралӣ барои рамзкушоӣ печонида мешавад. Бартарияти рамзи мазкур аз он иборат аст, ки ҳангоми рамзгузорӣ хатогӣ кам ба амал меояд. Аммо чунин рамзро метавон зуд шикаст. Масалан, усули рамзшиканиии рамзи мазкурро Эдгар Аллан По дар кори худ «A Few Words on Secret Writing» пешниҳод кардааст. Моҳияти ин усул аз он иборат аст, ки ҳангоми надонистани диаметри силиндр конуси диаметраш тағйирёбанда гирифта мешавад. Пас аз ин лента дар атрофи он печонида шуда, ба ин тараф ва ба он тарафи конус то барқарор кардани пайғом ҳаракат дода шуда, пайғом рамзкушоӣ карда мешавад. Алгоритми рамзкушоӣ Талаб карда мешавад, ки матни «И_ _енсқб_паорадшариамтмдза_!ним.» рамзкушоӣ карда шавад. Барои рамзкушоӣ ҷадвали дорои сатр ва сутунро истифода мебарем. Барои рамзкушоӣ матн сутун ба сутун навишта мешавад. Илова бар ин, дар ҳар як сатр символ ва дар ҳар як сутун символ навиштан лозим аст. ) http://www.eapoe.org/works/essays/fwsw.htm ) http://knowingpoe.thinkport.org/classconn/Secret_Writing_Overview.pdf ) Бо назардошти ҷои холӣ (пробел) матни додашуда ба қисматҳое, ки аз символ иборатанд, ҷудо карда мешавад. «И_ _ н сқб_ паор адша риам тмдз а_!н им. » ) Ибтидо сутуни якумро барқарор мекунем, барои ин чор ҳарфи гурӯҳи аввалро дар сутуни якум менависем: И * * * * * * * * _ * * * * * * * * _ * * * * * * * * Е * * * * * * * * ) Дар сутуни дуюм низ символи гурӯҳи баъдиро менависем: И н * * * * * * _ с * * * * * * _ қ * * * * * * Е б * * * * * * ) Ҳамин тариқ ҳамаи гурӯҳҳоро дар ҷадвал навишта мешаванд: ) Баъди навиштан матнро сатр ба сатр мехонем, ки “Ин рамзи Спартаи қадим аст!” ҳосил мешавад. Барномаи рамзгузории тавассути Скитал дар забони С# using System; namespace SCITAL { class Program { static void Main(string[] args) { string skiText = Console.ReadLine(); int stolbci =, count =; string[] mass = skiText.Split(" ".ToCharArray(), StringSplitOptions.RemoveEmptyEntries); //Сатрро ба калимаҳо ҷудо карда, ҷойҳои холиро нест мекунем. skiText = null; foreach (string r in mass) skiText += r; //Сатри бе ҷойи холиро ба даст меорем char[] rezArray = new char[skiText.Length]; //Барои таҳия намудани рамзи Скитал массиви типи char-ро месозем for (int i =; i < skiText.Length; i++) { if (skiText.Length / i == ){ stolbci = i; //миқдори сатрҳо дар рамз ба таври пешфарз баробар аст ба break; } } for (int i =; i < stolbci; i++){ int plus = i; { for (int j =; j <; j++) { rezArray[count] += skiText[plus]; //Аз рӯӣ ҳарфҳо сатр месозем plus += stolbci; count++; } } } for (int i =; i < rezArray.Length; i++) Console.Write(rezArray[i]); //Хориҷкунии натиҷа Console.WriteLine(); Console.ReadKey(); } } } Диски Энея – асбоби криптографӣ барои ҳифзи итилоот мебошад, дар асри IV –и п.м. аз тарафи Энея Тактик (юнонӣ. Αινείας ο Τακτικός; а. IV п.м.) сипаҳсолор ва сиёстмадори Юнони Қадим сохта шудааст. Асбоби мазкур дискест, ки диаметри он ба см ва ғафсиаш ба - см баробар буда, ба миқдори алифбо сурохӣ дорад. Ҳар як сурохи ба як ҳарф мувофиқ гузошта мешавад. Дар маркази диск ғалтаке мавҷуд аст, ки дар он ришта печонида шудааст. http://www.xlegio.ru/sources/aeneas-tacticus/st-military-theorist-of- antiquity.html Рамзгузорӣ Механизми рамзгузорӣ хеле сода мебошад. Барои рамзгузории пайғом пайдарпай риштаро ба сурохие, ки ҳарфро ифода мекунад мегузаронем. Дар натиҷа диск ва ришта пайғоми рамзгузошташударо ифода мекунанд. Рамзкушоӣ Барои рамзкушоӣ риштаро пайдарпай аз ҳар як сурохи бароварда, ҳарфи мувофиқи онро менависем. Пас аз навиштани ҳамаи ҳарфҳо матнро аз рост ба чап мехонем. Дар ин навъ асбоби ҳимояи итилоот норасоии хеле зиёд мавҷуд мебошад. Матни рамзгузошташуда, барои ҳама дастрас буда, ҳар касе, ки дискро ба даст меорад, метавонад пайғомро хонад, агар моҳияти ин методро сарфаҳм равад. Рамз ё квадрати Полибия (англ. Polybius square) аз тарафи корманди давлатӣ, сипаҳсолор ва таърихнигори Юнони Қадим Полибий (асри II п.м.) сохта шудааст. Барои рамзгузории итилооти муҳим ҷадвали дорои n сатр ва m сутун сохта мешавад, ки сатрҳо ва сутунҳои он сар карда аз рақамгузорӣ карда мешаванд. Дар ин ҷо параметрҳои n ва m тавре интихоб карда Юнонӣ. Πολύβιος, лот. Polybius; тақрибан соли п.м. дар Мегалопол, Аркадия тавал-луд шуда, дар соли. вафот кардааст. мешаванд, ки ҳосили зарбашон тақрибан ба миқдори ҳарфҳои алифбо баробар шавад. Пас аз сохтани ҷадвал дар ҳар як катакча яктогӣ ҳарфҳои алифбо навишта мешаванд. Дар натиҷа ҳар як ҳарф ба ҷуфти рақамҳо, ки нишондиҳандаи сатр ва сутун мебошанд, мувофиқ меояд. Ҳангоми дар ҷадвал пурра нағунҷидани ҳамаи ҳарфҳои алифбо дар баъзе катакчаҳо дутогӣ ҳарф низ навиштан мумкин аст. Аммо агар ягон катакча холӣ монад, он бо ҷои холӣ ва ё ягон символи дигар пур карда мешавад. Ба сифати намуна якчанд алифборо дида мебароем. Алифбои лотинӣ Тавре ки медонем алифбои ҳозираи лотинӣ дорои ҳарф мебошад. Бинобар ин, ҷадвали дорои сатр ва сутун варианти наздиктарин мебошад. (чунки = адади наздиктарин ба аст). Азбаски ҳарфҳои I ва J бо ҳам монанд мебошанд, аз ин рӯ онҳоро дар як катакча менависем. Дар натиҷа ҷадвал ба сурати зерин ҳосил мешавад: A B C D E F G H I/J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z Алифбои криллӣ Ғояи (Идеяи) сохтани ҷадвалро барои алифбои криллӣ дида мебароем. Аз баски миқдори ҳарфҳои алифбои криллӣ ба баробар аст, бинобар ин, ҷадвали дорои сатр ва сутун месозем, чунки наздиктарин адад ба аст: А Б В Г Д Е Ё Ж З И Й К Л М Н О П Р С Т У Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я - - - Илова бар ин, метавон бо усули дигар барои алифбои криллӣ ҷадвал сохт. Дар ин усул ҳар як ҷуфти ҳарфҳои Е ва Э, И ва Й, Р ва С, Ф ва Х, Ш ва Щ – ро мувофиқан дар як катакча навишта ҳарфҳои Ы, Ь ва Ё –ро сарфи назар мекунем. Дар натиҷа ҷадвали зерин ҳосил мегардад: А Б В Г Д Е/Э Ж З И/Й К Л М Н О П Р/С Т У Ф/Х Ц Ч Ш/ Щ Ы Ю Я Ба ҳамин монанд метавон барои дилхоҳ алифбо квадрат сохт. Пас аз сохтани квадрат қадами дуввум тавассути он ягон итилоотро рамзгузорӣ карда мешавад. Барои рамзгузорӣ намудан якчанд усул бо истифода аз квадрати Полибия мавҷуд аст. Ҳоло сето маъмултарини онҳоро дида мебароем. Усули Талаб карда мешавад, ки матни «DONISHVAR» рамзгузорӣ карда шавад: Барои рамзгузорӣ намудани матни додашуда аз ҷадвали Полибия, ки қаблан барои алифбои лотинӣ сохта будем, истифода мебарем. Қоидаи рамзгузорӣ чунин аст: агар матни додашуда дар сатри охири ҷадвал ҷойгир бошад, он гоҳ ҳарфи сатри аввали ҷадвал, ки бо ҳарфи додашуда дар як сутун мехобад гирифта мешавад. Дар ҳолати акс, ҳарфе, ки дар катакчаи поёнии ҳарфи додашуда ҷойгир аст гирифта мешавад. Ҷадвали координатаҳо Ҳарфҳои матни ошкор: D O N I S H V A R Ҳарфҳои мати I T S O X N A F W рамзгузошташуда: Ҳамин тариқ, пас аз рамзгузорӣ ҳосил мекунем “ITSOXNAFW”. Барномаи рамзгузории усули якуми квадрати Полибия дар java public class Polibiy { public byte[] encrypt(String text, char[][] matr) { byte[] ans = new byte[text.length() ]; for (int c =; c < text.length(); c++) { for (int i =; i < matr.length; i++) { for (int j =; j < matr[i].length; j++) { if (matr[i][j] == text.charAt(c)) { ans[c * ] = (byte)i; ans[c * + ] = (byte)j; } } } } return ans; } public String decrypt(byte[] text, char[][] matr){ StringBuilder s = new StringBuilder(); for (int i =; i < text.length /; i++) { s.append(matr[text[i * ]][text[i * + ]]); } return s.toString(); } } Усули ) Ибтидо ҷадвали дорои се сатр ва n сутун месозем. Дар ин ҷо n миқдори ҳарфҳои матни ошкорро ифода мекунад. Пас аз сохтани ҷадвал дар сатри якум ҳарфҳои матни ошкор, дар сатри дуюм координатаҳои уфуқии мувофиқи ҳар як ҳарф ва дар сатри сеюм координатаҳои амудии мувофиқи ҳар як ҳарф навишта мешаванд. Дар натиҷа ҷадвали зерин ҳосил мешавад: Ҷадвали координатаҳо Ҳарфҳои матни D O N I S H V A R ошкор: Координатаи уфуқӣ: Координатаҳои амудӣ: менависем, ки шакли зеринро мегиранд: ( ) ҳарф табдил медиҳем: Ҷадвали координатаҳо Координатаи уфуқӣ: Координатаҳои амудӣ: Ҳарфҳо: T S N A B N R Q Ҳамин тариқ матни додашуда рамзгузорӣ карда мешавад, ки шакли “TSNABNRQ” –ро дорад. Барномаи рамзгузории усули дуюми квадрати Полибия дар забони С++ void __fastcall TForm::ButtonClick(TObject Sender) { int v[], v[]; bool y = false; AnsiString S, S; char w[][]; int i, j, k, len, n, m; char c = ’A’ -; StringGrid->ColCount =; StringGrid->RowCount =; StringGrid->FixedCols =; StringGrid->FixedRows =; StringGrid->DefaultColWidth =; for (i =; i<; i++){ for (j =; j<; j++){ if (c == ’I’) c +=; else c++; w[i][j] = c; StringGrid->Cells[j + ][i + ] = (AnsiString)w[i][j]; } StringGrid->Cells[i + ][] = IntToStr(i); StringGrid->Cells[][i + ] = IntToStr(i); } S = Memo->Text; S = S.Trim(); S = S; len = S.Length(); for (k =; k <= len; k++){ y = true; for (int i =; i<; i++) for (int j =; j<; j++) if (S[k] == w[i][j]){ v[k] = j; v[k] = i; y = false; break; } if (y){ v[k] =; v[k] =; } } for (i =; i <= len; i++){ S[i] = w[v[i]][v[i]]; ListBox->Items->Add(IntToStr(v[i]) + " " + IntToStr(v[i])); } Memo->Text = S; } Усули Ин усул нисбат ба ду усули дар боло овардашуда душвортар мебошад. Алгоритми ин усул чунин аст: )Ибтидо шифротексти аввала – ро ҳосил карда, дар ягон ҷо бе ҷои холӣ менависем. )Пайдарпайии рақамҳои ҳосилшударо ба таври даврӣ як мавқеъ ба тарафи чап мекӯчонем (дилхоҳ миқдори қадамҳои ғайриҷуфт): ) Пайдарпайии ҳосилшударо ба гурӯҳҳои дутогӣ тақсим мекунем: ) Координатаҳои ҳосилшударо аз рӯйи ҷадвал ба ҳарф табдил медиҳем, ки дар натиҷа матни рамзгузошташуда ба сурати “OOCFLHIET” пайдо мешавад. Ҷадвали координатаҳо Координатаи уфуқӣ: Координатаҳои амудӣ: Ҳарфҳо: O O C F L H I E T Барномаи рамзгузории усули сеюми квадрати Полибия дар забони С++ void __fastcall TForm::ButtonClick(TObject Sender) { vector <int> vec; int v[], v[]; bool y = false; AnsiString S, S; char w[][]; int i, j, k, len, n, m; char c = ’A’ -; StringGrid->ColCount =; StringGrid->RowCount =; StringGrid->FixedCols =; StringGrid->FixedRows =; StringGrid->DefaultColWidth =; for (i =; i<; i++){ for (j =; j<; j++){ if (c == ’I’) c +=; else c++; w[i][j] = c; StringGrid->Cells[j + ][i + ] = (AnsiString)w[i][j]; } StringGrid->Cells[i + ][] = IntToStr(i + ); StringGrid->Cells[][i + ] = IntToStr(i + ); } S = Memo->Text; S = S.Trim(); S = S; len = S.Length(); for (k =; k <= len; k++){ y = true; for (int i =; i<; i++) for (int j =; j<; j++) if (S[k] == w[i][j]){ v[k] = j; v[k] = i; y = false; break; } if (y){ v[k] =; v[k] =; } } for (i =; i <= len; i++) vec.push_back(v[i] + ); for (i =; i <= len; i++) vec.push_back(v[i] + ); int h = vec[]; for (i =; i<vec.size() -; i++){ vec[i] = vec[i + ]; } vec[vec.size() - ] = h; for (i =, k =; i<vec.size() -; i += ) { v[k] = vec[i]; v[k] = vec[i + ]; k++; } for (i =; i <= len; i++){ S[i] = w[v[i] - ][v[i] - ]; ListBox->Items->Add(IntToStr(v[i]) + " " + IntToStr(v[i])); } Memo->Text = S; } Қайд кардан ба маврид аст, ки барои квадрати Полибия инчунин метавон калид низ истифода кард. Дар ибтидо ҳарфҳои калид бетакроршавии ҳарфҳо дар ҷадвал навишта шуда, дар катакчаҳои боқимонда ҳарфҳои дигари алифбо, ки дар таркиби калид мавҷуд нестанд, навишта мешаванд. Мисол. Бо истифода аз калиди «DAFTAR» матни «DONISHVAR» рамзгузорӣ карда шавад. Ҳал. Барои рамзгузорӣ намудан аз алгоритми зерин истифода мебарем: ) Ибтидо квадрат месозем. Барои сохтани квадрат аввал ҳарфҳои калид ва сипас ҳарфҳои боқимондаи алифборо дар квадрат пайдарпай менависем: D A F T R B C E G H I K L M N O P Q S U V W X Y Z ) Аз рӯӣ квадрати сохтаамон координатаҳои ҳарфҳоро менависем: Ҷадвали координатаҳо Ҳарфҳои матни ошкор: D O N I S H V A R Координатаҳои уфуқӣ: Координатаҳои амудӣ: ) Координатаҳои ҳосилшударо аз рӯйи сатр навишта, дутогӣ ба гурӯҳҳо тақсим мекунем: Координатаҳои ҳосилшударо аз рӯйи ҷадвал ба ҳарф табдил медиҳем, ки дар натиҷа матни рамзгузошташуда ба сурати “DRYBRMQWD” пайдо мешавад. Ҷадвали координатаҳо Координатаҳои уфуқӣ: Координатаҳои амудӣ: Ҳарфҳо: D R Y B R M Q W D Рамзи Сезар (рамзи лағжиш ё коди Сезар) яке аз методҳои сода ва маъмули рамзгузорӣ мебошад, ки тақрибан асри I –и п.м. аз тарафи ходими давлатӣ, сиёсатмадор, сипаҳсолор, нависанда, консули (номи шахсони олимартабаи ҳукумати дар Рими Қадим ва Франсия) Рими Қадим Гай Юлий Сезар (талафузи дурусти ин калима ба Қайсар наздик мебошад; лот. Gaius Iulius Caesar [ˈgaːiʊs ˈjuːliʊs ˈkae sar]; ё июли соли п.м. — марти соли п.м.) сохта шудааст. Рамзи мазкур – рамзи ҷойгузорӣ (подстановка) буда, дар он ҳар як ҳарфи матни ошкор бо ҳарфе, ки дар алифбо якчанд мавқеъ дар тарафи рост ё чапи он ҷойгир аст, иваз карда мешавад. Масалан, дар рамзи се лағжиш ба тарафи чап ҳарфи A бо ҳарфи D, ҳарфи B бо ҳарфи E, ҳарфи C бо ҳарфи F ва ҳоказо иваз карда мешаванд. Модели математикӣ Агар сар карда аз ҳарфҳои алифборо рақамгузорӣ кунем, он гоҳ барои рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ мувофиқан аз формулаҳои зерин истифода бурда мешавад: Дар ин ҷо рақами рамзи матни кушод(қимати ададии ҳарфи матни кушод), рақами рамзи (символи) матни рамзгузошташуда, миқдори ҳарфҳои алифбо ва калид мебошад. Қайд мекунем, ки параметри https://en.wikipedia.org/wiki/Caesar_cipher https://en.wikipedia.org/wiki/Substitution_cipher миқдори лағжиш ба чап ва ё ростро ифода мекунад. Тавре ки аз асари “зиндагии дувоздаҳ шоҳ”-и Гай Светоний Транквилл маълум аст, Сезар дар ибтидо калиди -ро истифода кардаааст. Мисол. Бо истифода аз калиди матни “MAKTAB” рамзгузорӣ карда шавад. Ҳал. Барои рамзгузорӣ намудани матни додашуда, метавон аз усулҳои зиёде истифода кард, аммо аз ҳама усули содатарин он аст, ки ҷадвали дорои (миқдори ҳарфҳои алифбои лотинӣ) сутун ва ду сатр сохта шавад. Дар сатри якуми ин ҷадвал ҳарфҳои алифбои лотиниро бо тартиб аз рӯйи алифбо менависем. Дар сатри дуюм бошад, ҳарфҳои алифборои пас аз лағжонидани даврӣ се мавқеъба тарафи рост менависем: Пас аз сохтани ҷадвал барои рамзгузорӣ намудани матни додашудаи “MAKTAB” ҳар як ҳарфи онро ба ҳарфи дар сатри дуюм навишташуда мувофиқан иваз мекунем. Аз баски дар зери ҳарфи М ҳарфи J ҷойгир аст, бинобар ин, онро бо J ва ҳарфи А –ро бо Х ва ҳоказо иваз мекунем. Дар натиҷа, пайғоми рамзгузошташуда шакли “JXHQXY” - ро мегирад. Барои рамзкушоӣ бошад, баръакси амал карда мешавад, яъне аз сатри дуюм ба якум. Барномаи рамзи Сезар дар забони С++ барои алифбои калони лотинӣ #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(int argc, char** argv) { string S; int k=, i,n,T; cout<<"S=";cin>>S; cout<<"k=";cin>>k; n=S.length(); for (int i =; i <n; i++){ T = (int)S[i] + k; if (T>) T = T -; S[i] = (char)T; } cout<<S; return; } Шарқи наздик Тавре ки қайд кардем марҳилаи дуюми рамзгузорӣ дар мамолики Шарқи наздик ба вуҷуд омада, рушту густариш ёфтаст. Бинобар ин дар ин ҷо хизмати якчанд олимони машриқро меорем. Абу Абдураҳмон ал –Халил ибни Аҳмад ал- Фараҳидӣ Ал-Фараҳидӣ соли дар сарзамини ҳозира Омон ба дунё омадааст. Соли дар Басра (Ироқ) вафот кардааст. Дар алифбои арабӣ ҳамза ва ҳаракатро дохил намуда, хурдтарин воҳиди овоз ҳарфро муқаррар намуд. Ӯ асаре бо номи “Китоб-ал-муаммо” навишт, ки дар он доир ба методҳои криптографӣ ҳарф меравад. Ал–Фараҳидӣ нахустин шуда бо имконияти истифодаи ҷумлаҳои стандартии матни ошкор барои рамзгузории матнӣ таваҷҷуҳ кард. Дар асоси методи рамзкушоии сохтаи худ китоби “Китоб ал-Муаммо” – ро навишт. Боре аз Ал-Фараҳидӣ талаб карда шуд, ки мактуби императори Юнонро, ки бо забони юнонӣ навишта шуда буд рамзкушоӣ кунад. Ӯ методи рамзкушоии худро чунин маънидод кард: Ман ба худ гуфтам, ки мактуб бояд бо ибораи “Ба номи Худо” ё бо ин монанд оғоз шавад. Сипас, дар асоси ин калима матнро рамзкушоӣ кардам, ки ҳаммааш дуруст баромад. https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Khalil_ibn_Ahmad_al-Farahidi ) Reuschel W. Al-Halil Ibn Ahmad, der Lebrer Slbawaihs, als Grammatiker. Berlin,. ) Ryding K. C. Early Medieval Arabic: Studies on Al-Khalil ibn Ahmad. Georgetown,. Ин метод солҳои - дар Ҷанги дуюми ҷаҳони барои шикастани комуникатсияи олмониҳо истифода шудааст. Абӯ Юсуф Яъқуб ал-Киндӣ Ал-Киндӣ тақрибан соли дар шаҳри Куфа ё Басра таваллуд шудааст. Ал-Киндӣ муаллифи асарҳои зиёде оиди мантиқ, этика, математика, криптография, астрономия, тиб, метеорология, оптика ва мусиқӣ мебошад. Дар ғарби Европа бо номи Alkindus машҳур аст. Соли дар Бағдод вафот кардааст. Қайд кардан ба маврид аст, ки асари “Китоб ал- Муаммо”-и Фараҳидӣ то замони мо омада нарасидааст, танҳо олимони дигар дар бораи он ёд кардаанд. Дар асоси асари мазкур Абу Юсуф Яъқуб ибни Исҳоқ ибни Собеъ ал Киндӣ асари бо номи “Рисола оиди хондани мактубҳои рамзгузошташуда(О дешифровке криптографических сообщений)” асари боарзише навишт. https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_cryptography Саҳифаи нахустини дастнависи асари ал-Киндӣ Дар методҳои пешниҳод кардаи Халил ибни Аҳмад навгониҳои зиёде мавҷуд буданд, аз ҷумла истифодаи ҷойивазкунӣ ва комбинатсияи калимаҳои гуногун. Ҳамаи навгониҳо ва инқилобҳои системаҳои криптографии пешниҳодкардаи Ал-Киндиро дар ду ҷумлаи зерин меорем. “...яке аз усулҳои хондани матни рамзгузошташуда (агар мо донем, ки дар кадом забон навишта шудааст) ин гирифтани матни ошкоре бо андозаи ҳамон мактуб ё тақрибан ба он баробар (дар ҳамон забон) ва ҳисоб намудани миқдори такроршавии ҳар як ҳарф мебошад. Ҳарфи аз ҳама зиёд такроршударо “якум”, ҳарфи дуюм зиёдтар такроршударо “дуюм”, ҳарфе ки басомади он дар ҷои сеюм меистад “сеюм” ва ҳоказо номгузорӣ мекунем. Ин амалро то ҳисоб намудани миқдори такроршавии ҳамаи ҳарфҳои матни ошкори интихобкардаамон давом медиҳем. Пас аз ин, дар матни рамзгузошташудае, (матни ки мо мехоҳем онро хонем) ба ҳамин монанд символҳои онро мураттаб мекунем. Ҳарфи (символи) аз ҳама зиёд такроршударо дар матни рамзгузошташуда ёфта онро бо ҳарфи аввали матни ошкоро иваз мекунем ва ҳарфи дуюмине, ки бисёртар такрор шудааст, бо ҳарфи дуюми матни ошкор ва ба ҳамин минвол то охир ҳамаи символҳои матни рамзгузошташударо (матне ки мо мехоҳем рамзкушоӣ кунем) иваз мекунем.” Дар натиҷа мактуб рамзкушоӣ карда мешавад. Дар ҷойи дигар Алкиндӣ чунин мефармояд: “Агар Шумо хоҳед, ки мактуби рамзгузошташудае, ки ба дастатон расидааст хонед, бояд дар аввал миқдори ҳарфҳои мактуб ва сипас миқдори такроршавии ҳар як ҳарфро муайян кунед. Агар созандаи рамз бодиққат буда ҳудуди байни калимаҳоро махфӣ карда бошад, пас нахуст масъала ёфтани аломати ҷудокунандаи байни калимаҳо мебошад. Ин амал чунин иҷро карда мешавад: Шумо ҳарфҳоро интихоб карда, бо он кор мекунед, бо назардошти пешфарзе ки ҳарфи оянда символи ҷудокунандаи калимаҳо мебошад. Ҳамин тариқ, Шумо ҳамаи номаро бо назардошти комбинатсияи мувофиҳи ҳарфҳо, ки тавассути онҳо калима сохтан мумкин аст, меомӯзед. Агар ин амал бо мувафақият ба анҷом расид, ба ҳамин кор ба анҷом мерасад, дар ҳолати акс Шумо бо навбат ҳарфи навбатиро интихоб карда, то пайдо кардани аломати ҷудокунандаи калимаҳо, амали қаблиро анҷом медиҳед. Сипас ба Шумо лозим аст, ки ҳарфе, ки дар мактуб бисёр такрор шудааст пайдо карда, онро ба намунаи басомади ҳарфҳое, ки дар матн вомехурад муқоиса кунед. Вақте муайян мекунед, ки як ҳарф нисбат ба дигар ҳарф бисёртар дар мактуб во мехурад, фарз ин “алиф” аст. Баъд аз ин фарз мекунем, ки ҳарфи дигаре, ки бисёр такрор мешавад “лом” мебошад. Дурустии фарзи Шуморо бояд дохили он, ки дар бисёр матнҳо ҳарфи “лом” баъд аз “алиф” меояд исбот мекунад. Калимаи нахустине, ки дар мактуб тахмин мекунед, бояд аз ду ҳарф иборат бошад. Ин амал ба роҳи баҳодиҳии эҳтимолияти калонтарин камбинатсияи ҳарфҳо иҷро карда мешавад. Шумо эквиваленти онҳоро ҳар маротиба ҳангоми дар мактуб рӯй ба рӯй шуданатон менависед. Айнан ин амалҳоро бо калимаҳои дорои се ҳарф иҷро мекунед. Шумо эквиваленти онҳоро ҳар маротиба менависед. Ин амал барои калимаҳои чор ё панҷ ҳарф дошта низ тадбиқ мекунед. Ҳангоми пайдо шудани ягон шубҳа, ҳар маротиба бояд ду ё се ва ё зиёд фарз карда, ҳар яки онҳоро қайд кунед, то он замоне, ки дар асоси дигар калима онҳо тасдиқ карда мешаванд”. Методи Ал-Киндиро метавон ба таври содда дар алифбои русӣ тадбиқ кард. Барои ин бояд, матни дилхоҳ ё ягон матнро гирифта, миқдори такроршавии ҳарфҳоро муайян кард. Дар забони русӣ ҳарфи аз ҳама бештар истифода мешуда аввал – “о” баъд “е” сипас “а” ва ғайра мебошад. Сипас, матни пушидаро хонда, дар он басомади ҳар як ҳарфро бояд муайян кард. Агар дар матни рамзгузошташуда миқдори такроршавии “ю” аз ҳама бештар бошад, бояд он бо ҳарфи “о” иваз карда шавад. Агар ҳарфи дуюм зиёдтар истифодашуда “э” бошад, он бояд бо “е” ва ҳамин тавр то охир бояд корро анҷом дод. Методи Ал-Киндӣ ба ҷойи тафтиши калидҳои бешумор матни рамзгузошташуда бо истифодаи таҳлили криптографии ҳарфҳо рамзкушоӣ карда мешавад. Ҷадвали. Ҷадвали басомади ҳарфҳо дар алифбои криллӣ Ҳар Басома Ҳар Басома Ҳар Басома Ҳар Басом ф д % ф д % ф д % ф ад % О, Р, Ы, Х, Е, Ё, В, Ь, Ш, А, К, З, Ю, И, М, Г, Э, Н, Д, Б, Щ, Т, П, Ч, Ц, С, У, Й, Ф, Л, Я, Ж, Ъ, Муайянкунии миқдори такроршавии ҳарф масъалаи шикастани рамзҳои якалифбогироо ҳал мекунад. Онро вобаста аз бузургӣ ва характери матн истифода мекунад. Басомади ҳарфҳои баъзе забон наметавонанд ба басомади ҳарфҳои мактуб мувофиқ бошанд. Масалан, дар мактубҳои кутоҳе, ки дар он таъсири атмосфераро дар ҳаракати зебра дар Африко баҳс мекунад. «Из-за озоновых дыр от Занзибары до Замбии и Заира зебры бегают зигзагами». Агар бо истифодаи алгоритми якалифбогӣ рамзгузорӣ карда шавад, тавассути басомади ҳарфҳо рамзкушоии он ғайриимкон аст. Чунки дар ин ҷо ҳарфи “з” нисбат ба нутқи гуфтугӯӣ зиёдтар истифода шудааст. Дар матнҳои техникӣ бошад ҳарфи “ф” нисбати дигар ҳарфҳо баъзан зиёдтар истифода мешавад, чунки калимаҳои функсия, дифференсиал, диффузия, коэффитсиент ва ғайра бисёртар истифода мешаванд. Агар пайғоми рамзгузошташуда бо роҳи муайянкунии миқдори такроршавии ҳарфҳо рамзкушои карда нашавад, (агар пайғом хеле кутоҳ бошад) Ал-Киндӣ пешниҳод мекунад, ки хислати якҷоя истифодабарии ҳарфҳо ва ё хислати якҷоя истифодабарии ҳарфҳои мушаххас истифода карда шавад. Масалан, биаграммаҳои (гурӯҳи аз ду ҳарф) дар забони русӣ бисёристифодашаванда: ет, но, ен, то, на, ра, ли, во мебошанд. Статистикаи якҷоя истифодабарии ҳарфҳои садонок ва ҳамсадо хеле муҳим мебошад. Масалан, пеш аз ҳарфҳои ь, ы, ъ, и баъди ҳарфи э метавонад, садонок истифода шавад. Пас аз садонок омадани ҳамсадо эҳтимолияти %-ро дорад. Илова бар ин, калимае, ки дар ибтидои мактуб навишта мешавад, нақши калон дорад. Масалан, дар мактубҳои бо забони арабӣ навишташуда, дар ибтидо калимаи “Бисмиллаҳир Раҳманир Раҳим” (Ба номӣ Аллоҳи Бахшояндаи Меҳрубон) навишта мешавад. Ал-Киндӣ ҷадвали такроршавии ҳарфҳои алифбои арабиро, ки дар асоси матнҳои саҳифа чунин пешниҳод кардааст: Ҳарф Басомад Ҳарф Басомад Ҳарф Басомад Ҳарф Басомад ا ﺭ ﺱ ﺵ — ﻝ ﻉ ﻕ ﺽ — ﻡ ﻑ ﺡ ﺥ — ﻩ ﺕ ﺝ ﺙ ﻭ ﺏ ﺫ ﻁ ﻱ ﻙ ﺹ ﻍ ﻥ ﺩ ﺥ ﻅ Ал-Киндӣ ҳамчун олими нахустини “басомади криптографӣ” ба ҳисоб меравад. То нимаи асри IX дар дунё фақат методҳои криптографии моноалфавитӣ (дар он ҳар як ҳарфи матни ошкор ба ягон ҳарфи матни рамзгузошташуда, якқиммата иваз карда мешавад), маъмул буданд. Математик ва файласуфи араб Ал-Киндӣ дар корҳои худ методи рамзкушои мактубҳои бо чунин усул рамзгузошташударо бо таври комил оварда, инчунин ба инкишофи рамзгузорӣ рамзи бисёралифбогӣ таъсири зиёд расонидааст. Дар кишварҳои Аврупо рамзи полиалфавитӣ тақрибан дар асри XV ба вуҷуд омадааст. Дастнависи Ал-Киндӣ то замони мо омада нарасидааст. Аммо то замони мо нусхаи он расидааст, аз китобхонаи Сулаймонии шаҳри Истанбули Туркия ёфт шудааст. Ин нусха дорои хатогиҳои синтаксисӣ ва мавзӯии зиёд мебошад. Шаҳобуддин Абӯ Аббос Аҳмад ибни Али ибни Аҳмад ал – Қалқашандӣ Шаҳобуддин Абӯ Аббос Аҳмад ибни Алӣ ибни Аҳмад ал – Қалқашандӣ соли дар Каир таваллуд шуда, соли дар Иерусалим вафот кардааст. Соли Ал – Қалкашандӣ энсиклопедияи ҷилдаеро навишт, ки ҷилди -уми он “Шауба ал-Аша” ё “Рисола оиди хондани мактубҳои рамзгузошташуда” ном дошт, ки дар он маълумот оиди методи рамзгузорӣ оварда шудааст. ) Иваз намудани як ҳарф ба ҳарфи дигар; ) Навиштани ҳарфҳо бо тартиби дигар; ) Ба таври баръакс навиштани якчанд ҳарфи калима; ) Иваз намудани ҳарф бо рақам, бо назардошти иваз намудани ҳарфи арабӣ ба адад; ) Иваз намудани ҳар як ҳарфи матни ошкор бо ду ҳарфи арабӣ, ки метавон онҳоро ба сифати ададҳое, ки суммаи онҳо ба бузургии ҳарфӣ (рақамӣ) матни кушод баробар мешавад; ) Ивази ҳар як ҳарф бо номи ягон одам; ) Истифодаи номи шаҳрҳо, ҳолати сайёраҳо, номи меваҳо, дарахтҳо ва ғайраҳо. http://www.vostlit.info/Texts/rus/Al_Kalkasandi/pred.phtml?id= Нахустин маротиба дар таърихи рамзгузорӣ дар ин инсклопедия руйхати системаҳои ҷойгардонӣ (перестановка) ва ивазкуни (замена) оварда шудааст. Аз ҳама асос нахустин маротиба дар бораи таҳлили криптографӣ тадқиқи шифротекст дар инсклопедияи мазкур сухан рафтааст. Олимони араб ба муайянкунии басомад такроршавии калимаҳо машғул шудаанд. Ҳангоми сохтани вожанома муаллиф пайдоиши басомади ҳарфҳоро ба назар гирифт, инчунин муайян кард, ки кадом ҳарф баъди кадом ҳарф меояд ва кадом ҳарфҳо дар ҳамсоягӣ ҳеҷ вақт вонамехуранд. Леон Батист Алберт (-), математик, архитектор, ва гуманист соли - асаре бо номи “Принсипи кодҳои таркибёфта (De componendis Cypris)” навишт, ки яке аз китобҳои криптографии куҳнатарин дар мамлакатҳои Ғарб ба ҳисоб меравад. Дар ин рисола ибтидо рамзҳои якалифбогии ҷойгузориро таҳлил карда, сипас нахустин ҷадвали басомади ҳарфҳоро сохтааст. Алберт нахустин касест, ки рамзи бисёралифбогии ҷойгардониро бо номи диски (рамзи) Алберт пешниҳод кардааст. Дар асари “José Luis Tábara, Breve Historia de La Criptografía Clásica” истифода онро бо шакли зайл тавзеҳ медиҳад: “Бигузор ду диски мисин, ки яке аз дигараш / ҳисса калон буда, беҳаракат аст дода шуда бошад. Ҳалқаи дискҳоро ба қисм, ки сектор ном дорад ҷудо карда, дар ҳар як сектори диски калони яктоги ҳамаи ҳарфҳои алифбои лотиниро бо ранги сурх менависем, яъне ибтидо ҳарфи А баъд В ва ҳоказо ба ғайр аз ҳарфи Н, К ва якчанд ҳарфи дигар, ки зарурати навиштан надоранд, боқимонда ҳамаи ҳарфҳоро менависем”. Қайд. Дар алифбои лотинӣ ҳарфҳои «С» ва «K» як овозро ифода карда, аз партофтани ҳарфи “H” маънои калима дигар намешавад. Дар забони лотинӣ ҳарфҳои j, u, w ва у мавҷуд нестанд, аз ин рӯ бо назардошти қайд ҳангоми навиштани ҳарфҳои дар диски калон сектор холӣ мемонад, ки онҳоро бо ададҳои,,, пур мекунем. Айнан ба ҳамин монанд диски хурдро пур мекунем. “... ҳарфҳои хурдро на аз рӯйи алифбо ҳамчун диски калон, балки бо шакли тасодуфӣ дар диски хурд менависем. Масалан, метавон фарз кард, ки ҳарфи якум а, дуюм с, сеюм е ва ҳоказо мебошанд. Ҳамин тариқ сектор диски хурд бо илова намудани символҳои &, k, h ва y пур карда мешаванд. Пас аз иҷрои ин амал, диски хурдро дар дохили диски калон тавре мегузорем, ки аз маркази онҳо тири умумие, ки дар атрофи он бояд диски хурд чарх занад гузарад“. Дар диски хурд ягон ҳарфро интихоб мекунем, масалан k. Пас аз ин диски хурдро тавре ҳаракат медиҳем, ки ҳарфи интихобшуда дар зери ягон ҳарф қарор гирад, масалан В. Ин ҳарфро ба ҷои ҳарфи k дар мактубе, ки бояд рамзгузорӣ кунем менависем. Ин тарз ҷойгиршавии дискҳоро истифода карда, ҳамаи ҳарфҳои пайғомро мувофиқан ба ҳарфҳои дар диски беруна (калон) навишташуда иваз мекунем. Пас аз навиштани се ё чор мактуб метавон ҳолати ҷойгиршавии дискҳоро тавре иваз кард, ки ҳарфи k ба ҳарфи D ( ё ягон ҳарфи дигар) мувофиқ ояд. Акнун мактубҳои навбатиро аз рӯйи ин ҳолати ҷойгиршавии дискҳо менависем (рамзгузорӣ мекунем). Соли математики итолиёвӣ Ҷ. Кардано (- ) барои рамзгузорӣ ва рамзкушои кардани мактубҳои бисёр муҳим воситаи рамзгузорие сохт, ки бо номи панҷараи Кардано маъмул аст. Панҷараи мазкур шакли росткунҷавӣ ё квадратӣ дошта, аз картони одӣ, пергамент ва ё метали пластикии тунук сохта мешавад, ки дорои якчанд сурохи мебошад. Дар ҳар як сурохии он имконияти навиштани як символ ва ё як калима мавҷуд аст. Одатан миқдори чунин панҷара вобаста ба миқдори тарафҳо сохта мешаванд. Якчанд усули рамзгузорӣ тавассути панҷараи Кардано мавҷуд аст. Дар ин ҷо усули содатарини онро меорем. Бо назардошти тарафҳо бигузор чунин панҷара сохта шуда бошад: дар ин ҷо катакчаҳои ранги хокистарӣ дошта, сурохиҳои панҷараро ифода мекунанд. Пас аз оне, ки панҷара сохта шуд, барои рамзгузорӣ онро дар болои варақе, ки дар он бояд матни рамзгузошташуда навишта шавад, гузошта мешавад. Дар https://en.wikipedia.org/wiki/Cardan_grille варақи мазкур низ монанди панҷара рахҳои амудӣ ва уфуқӣ тавре, кашида мешаванд, ки андозаи ҳар як катакча ба андозаи катакчаҳои панҷара (катакчаҳое, ки дар онҳо танҳо як символ навиштан мумкин аст) мувофиқ оянд. Мисол. Бо истифода аз панҷараи сохтаамон матни "Шифрование с помощью решетки Кардано"-ро рамзгузорӣ мекунем. Барои иҷрои ин амал панҷараро дар болои варақ гузошта як қисми матнро менависем: Пас аз навиштани як қисми матн панҷарораро ё тоб дода, дар катакчаҳои холӣ қисми дигари матн ро мен ависем: Агар амали тобдиҳии панҷараро ду маротибаи дигар такрор кунем, ш акли зерин ҳосил мешавад: Қадами навбати панҷараро аз рӯйи варақ гирифта, дар катакчаҳои холӣ ҳарф (символ) –ҳои дилхоҳе то пуршавии ҷадвал менависем. Дар натиҷа матни додашуда ба сурати зерин рамзгузорӣ карда мешавад: Қайд. Ҳангоми тоб додани панҷараи Кардано бояд диққат дод, ки ду ҳарф болои ҳам наоянд. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Кадом мафҳуми асосии криптографияро медонед? ) Таърихи криптография чанд марҳиларо дарбар мегирад? ) Рамзи Атбаш чӣ гуна рамз аст? ) Сохти асбоби скитал чӣ гуна буд? ) Диски Энея бо чи мақсад сохта шуд? ) Тарзи рамзкушоии диски Энея чӣ гуна аст? ) Моҳияти асоси квадрати Полиби аз чӣ иборат аст? ) Рамзи Сезар чӣ гуна рамз аст ва аз рамзҳои пешина чӣ фарқ мекунад? ) Тарақиёти рамзгузорӣ дар мамолики машриқ чӣ гуна буд? ) Ки аввалин шуда, ҷадвали басомади ҳарфҳоро сохт? ) Бо кадом усул дар машриқ рамзшиканӣ мекарданд? ) Дар кишварҳои Шарқ кадом китобҳои оиди криптография навишта шудааст? ) Диски Алберт чӣ гуна диск буд ва чӣ тавр итилоот тавасути он рамзгузорӣ мешуданд? ) Моҳияти асосии панҷараи Кардано аз чӣ иборат аст? ) Тавассути панҷараи Кардани чӣ тавр рамзгузорӣ сурат мегирифт? Боби. Рамзҳои бисёралифбогӣ ва математикӣ Рамзи мазкур модификатсияи рамзи Сезар буда, дар он калид на аз як адад, балки аз пайдарпайии рақамҳо иборат мебошад. Барои рамзгузории итилоот ибтидо ҳамаи ҳарфҳои алифбо сар карда аз рақамгузоӣ карда мешаванд, сипас ҷадвали дорои сатр ва n сутун сохта шуда, дар сатри якуми ҷадвал ҳарфҳои матни ошкор ва дар сатри дуюм рақамҳои калид навишта мешаванд. Агар дарозии калид аз дарозии матни ошкор кутоҳ бошад, калидро якчанд маротиба пайдарпай то баробар шудан ба матни ошкорро менависем. Барои ҳосил намудани элементҳои сатри сеюм, қимати ададии ҳар як ҳарфи сатри якумро ба қимати мувофиқи калид ҷамъ карда, сипас барои натиҷаи ҳосилшуда ҳарфи ба он мувофиқро менависем. Умуман якчанд усули рамзгузорӣ тавассути методи мазкур мавҷуд аст, ҳоло бо мисоле яке аз ин усулҳоро дида мебароем. Мисол. Бо истифода аз калиди матни DONISH рамзгузорӣ карда шавад. Алгоритми рамзгузорӣ чунин аст: Ҷадвали дорои се сатр ва сутун тасвир мекунем. Матни ошкор Калид Матни рамзгузошташуда Дар сатри якуми ҷадвал ҳарфҳои матни ошкор ва дар сатри дуюм рақамҳои калид навишта мешаванд. Азбаски дарозии калид аз дарозии матн хурд аст, бинобар ин рақамҳои калидро то баробар шудан ба матни ошкор такроран менависем. Матни ошкор D O N I S H Калид Матни рамзгузошташуда Барои ҳосил намудани сатри сеюм қимати ададии (рақами тартибӣ) ҳарфҳои сатри якумро бо қимати калид ҷамъ карда, ҳарфи ба адади ҳосилшударо мувофиқро менависем. Бо суханҳои дигар дар сатри сеюм ҳарферо менависем, ки сар карда аз ҳарфи матни ошкор k мавқеъ дар тарафи рости алифбо ҷойгир аст. Дар ин ҷо k рақами ба ҳарфи додашуда мувофиқи ҳарфи матни ошкор аст. Азбаски дар алифбо ҳарфе, ки пас аз як мавқеи ҳарфи D ҷойгир аст, ҳарфи E мебошад, бинобар ин, дар катакчаи якуми сатри сеюм ҳарфи E - ро менависем. Дар катакчаи дуюм бошад, ҳарферо менависем, ки дар алифбо чор ду дар тарафи рости ҳарфи Q ҷойгир аст. Ин ҳарф S аст. Ҳамин тариқ ҳамаи катакчаҳои сатри сеюмро пур мекунем. Матни ошкор D O N I S H Калид Матни рамзгузошташуда E Q Q M T J Бо ҳамин минвол матни лозимӣ рамзгузорӣ карда мешавад. Модели математикии рамзгузоӣ ва рамзкушои тавассути методи Гронсфилд мувофиқан чунин шакл доранд: Илова бар ин, барои рамзгузоӣ метавон аз ҷадвали Гронсфилд истифода кард, ки шакли зеринро дорад: Қайд. Тарзи истифодаи ин ҷадвал хело сода мебошад. Масалан, барои ба калиди рамзгузорӣ кардан ҳарфи S ҳарферо мегирем, ки дар бурриши сатри ва сутуни S ҷойгир аст. Ин ҳарфи Т аст. Барномаи рамзгузории методи Гронсфилд дар забони С#: string key = "", text = "gronsfeld"; string abc = "abcdefghijklmnopqrstuvwxyz", newKey = key, result = ""; bool encode = true; int op = encode? +: -, offset, indexOf =; while (newKey.Length < text.Length) { newKey += key; } if (newKey.Length > text.Length) { newKey = newKey.Substring(, newKey.Length - (newKey.Length - text.Length)); } for (int i =; i < text.Length; i++) { indexOf = abc.IndexOf(text[i]); if (indexOf!= -) { offset = abc.IndexOf(text[i]) + (Convert.ToInt(newKey[i]) - ) * op; if (offset > abc.Length) offset = offset - abc.Length; else if (offset < ) offset = abc.Length + offset; result += abc[offset]; } else result += text[i]; } Тавре медонем, дар рамзҳои ивазкунӣ (замена) – и сода барои калиди қайдкардашудаи k дилхоҳ ҳарфи матни кушода ба яке аз ҳарфҳои алифбое, ки тавассути он навишта шудааст ё алифбои дигар иваз карда мешавад. Аз ин рӯ рамзи ивазкунии содаро метавон ба таври осон бо ҳисобкунии басомади ҳарфҳои матни рамзгузошташуда шикаст. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар алифбоҳои гуногун як ҳарф метавонад бо басомадҳои гуногун истифода шавад. Дар асри XVI олими немис Иоганн Тритемия (аксари таърихнигорон онро падари дуюми криптография меноманд) дар китоби панҷуми силсилаи “Poligraphia” чопи соли методи рамзгузории наверо пешниҳод намудааст, ки дар он ҳар як ҳарфи оянда тавассути рамзи хусусии лағжиш рамзгузорӣ карда мешаванд. Барои ин Тритемия ҷадвалеро фикр карда баромад, дар сатри https://en.wikipedia.org/wiki/Johannes_Trithemius якуми он ҳарфҳои алифбо бе тағйир навишта шуда, дар сатри дуюм сар карда аз ҳарфи дуюми алифбо то охир ва баъд ҳарфи якум (лағжиши даври як мавқеъ ба тарафи рост) навишта мешуд. Ҳамин тариқ, дар ҳар сатри минбаъда алифбо як мавқеъ ба тарафи рост ба таври даврӣ (кучонида шуда) навишта мешаванд. Масалан, барои алифбои лотинӣ ин ҷадвал шакли зеринро дорад: Алгоритми рамзгузорӣ тавассути ин ҷадвал чунин аст: Агар ҳарфи матни ошкор дар сатри якум дорои координатаи (, j) бошад, (дар ин ҷо j-рақами тартибии сутунро ифода мекунад) он гоҳ дар сатри i-юм он бо ҳарфе ки дорои координатаи (i, j) аст иваз карда мешавад (i-рақами тартибии ҳарф дар матн). Бо суханҳои дигар ҳарфе, ки дар сатри якум дорои рақами тартибии j мебошад, бо ҳарфи j-юми сатри i иваз карда мешавад. Пас аз оне, ки сатри охирон истифода карда шуд, боз ба сатри якум бармегардем. Бо ин усул як ҳарфи матни кушод метавонад бо ҳарфҳои гуногун иваз карда шавад. Мисол. Матни MAKTAB-ро бо истифода аз ҷадвали Тритемия рамзгузорӣ мекунем. Ҳал. Ҳарфи якуми матн М бе тағйир гузошта шуда, ҳарфи дуюм А бо ҳарфи В, ҳарфи сеюм К бо ҳарфи М, ҳарфи чорум Т бо ҳарфи У, ҳарфи панҷум А бо ҳарфи Е, ҳарфи шашум Б бо ҳарфи G иваз карда мешавад. Дар натиҷа матни рамзгузошташуда шакли “МBMYEG”– ро мегирад. Тавре ки дида мешавад, калид дар ин метод вуҷуд надорад. Баъзан варианти душвори методи мазкурро ҳангоми бо тартиби тасодуфӣ ҷойгиркунии тартиби ҳарфҳо ва интихоби усули душвори тартиби сатрҳо истифода кардан мумкин аст. Рамз ё квадрати Виженер аз тарафи олими фаронсавӣ Блейз де Виженер) (Blaise de Vigenere) соли сохта шудааст, ки монанди ҷадвали Тритемия ба таври даври кучонидани ҳарфҳои алифбо ҳосил карда мешавад, яъне дар сатри якуми ҷадвал ҳарфҳои алифбо https://en.wikipedia.org/wiki/Blaise_de_Vigen%C%Are бетағйир навишта мешаванд. Сатри i-юми ҷадвал аз сатри i- –ум бо тариқи даври лағжонидан ба як мавқеъ ҳосил карда мешавад. Дар сатри якум ҳарфҳои алифбо метавонанд аз рӯйи тартиб ва ё ба таври тасодуфӣ ҷойгир карда шаванд. Фарқияти асосии ҷадвали Виженер аз ҷадвали Тритемия дар он аст, ки дар ҷадвали Виженер як сатр ва як сутуни иловагӣ мавҷуд аст, ки мувофиқан барои ифодакунии алифбои матни кушод ва алифбои калид истифода бурда мешаванд. Илова бар ин дар рамзи Виженер метавон аз калид низ истифода кард. Калид аз пайдарпайии ҳарфҳои алифбое, ки тавассути он ҷадвал сохта шудааст, иборат мебошад. Агар дарозии калид аз дарозии матни ошкор хурд бошад, он гоҳ калид ба таври даврӣ то ба дарозии матни ошкор баробар шудан навишта мешавад. Ҷадвали Виженер барои алифбои лотинӣ шакли зеринро дорад: Тавре ки дида мешавад дар ин ҷадвал рамзи гуногуни Сезар мавҷуд аст. Қоидаи рамзгузории методи мазкур чунин аст: Агар ҳарфи матни кушод дорои координатаҳои (, j) (дар ин ҷо j-рақами тартибии сутунро ифода мекунад) ва ҳарфи калид дорои координатаҳои (i,) бошад, он гоҳ ба сифати ҳарфи матни рамзгузошташуда, ҳарфе интихоб карда мешавад, ки дорои координатаҳои (i, j) аст. Дар ин ҷо фарз карда мешавад, ки ҳар як символи матни кушод ба як символи калид мувофиқат гузошта мешавад. Мисол. Матни MAKTAB-ро бо истифода аз ҷадвали Виженер ва калиди DARS рамзгузорӣ мекунем: Ҳал. Азбаски дарозии калид аз дарозии матни ошкор хурд мебошад, бинобар ин, аввал калидро якчанд маротиба навишта, дарозиашро ба матни ошкор баробар мекунем: Матни ошкор: MAKTAB Калид: DARSDA Пас аз оне ки дарозии калид бо дарозии матни ошкор баробар шуд, матни ошкорро рамзгузорӣ мекунем. Азбаски ҳарфи якуми матни кушод М дорои координатаҳои (,) ва ҳарфи якуми калид D дорои координатаҳои (,) мебошад, бинобар ин ҳарфи М-ро бо ҳарфи дорои координатаҳои (, ), яъне P иваз мекунем. Ҳарфи дуюми матни ошкор А бошад, дорои координатаҳои (,) буда, ҳарфи дуюми калид A низ дорои координатаҳои (,) мебошад, аз ин рӯ онро бетағйир мегузорем. Ба ҳамин монанд ҳамаи ҳарфҳои матни ошкор рамзгузорӣ карда мешаванд. Дар натиҷа матни рамзгузошташуда ба сурати “PABLDB” ҳосил мешавад. Модели математикӣ Агар ҳамаи ҳарфҳои ягон алифборо сар карда аз рақамгузорӣ кунем, он гоҳ формулаҳои рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ мувофиқан ба сурати зерин ҳосил карда мешаванд: Қайд кардан ба маврид аст, ки рамзи Виженер якчанд маротиба сохта шудааст. Нахустин маротиба ин методро Ҷован Баттист Беллазо (итал. Giovan Battista Bellaso) дар китоби “La cifra del. Sig. Giovan Battista Bellasо” соли навиштааст. Аммо дар асри XIX номи дипломати фаронсавӣ Блез Виженер гирифт. Барномаи рамзгузории методи Виженер ар забони С++ string crypt(string S, string K){ int i, T, m, n; m = S.size(); n = K.size(); for (i =; i < m; i++){ T = ((int)S[i] + (int)K[i % n]) %; S[i] = (char)(T + ); } return S; } Рамзи Плейфер ё квадрати Плейфер соли аз тарафи физикдони англис Чарлз Уитсон сохта шудааст. Азбаски дӯсти Уитсон Лорд Леон Плейфер ин рамзро дар корҳои давлатии Англия бисёр истифода бурдааст, бинобар ин, бо номи Рамзи Плейфер маъмул мебошад. https://en.wikipedia.org/wiki/Playfair_cipher Рамзи мазкур матритсаи дорои сатр ва сутунро (барои алифбои лотинӣ) истифода мебарад, ки дорои калид ва ҳарфҳои алифбо мебошад. Барои сохтани ҷадвал ва истифодаи рамз бояд калид ва чор қоидаи асосиро дар ёд гирифт. Ибтидо дар ҷадвал ҳарфҳои калид бе такроршавӣ ва ҳарфҳои боқимондаи алифбо, ки дар калид вуҷуд надоранд, навишта мешаванд. Ҳарфҳои калидро метавон дар сатри нахустин ва ё ба таври ихтиёрӣ аз кунҷи чапи болоӣ ба марказ навишт. Одатан дар ҳангоми сохтани ҷадвали барои алифбои лотинӣ ҳарфи Q сарфи назар карда мешавад ва ё ҳарфҳои I ва J дар як катакча навишта мешаванд. Барои рамзгузорӣ ибтидо матн ба биаграммаҳо (гурӯҳои иборат аз ду символ) ҷудо карда мешавад. Масалан, матни «Hello World» пас аз ҷудокунӣ шакли «HE LL OW OR LD» -ро соҳиб мешавад. Пас аз оне ки матн ба биаграммаҳо ҷудо карда шуд, аз қоидаҳои зерин истифода бурда мешавад: ) Агар ду символи биаграмма бо ҳамдигар монанд бошанд, (ё дар охир як символ боқи монад), он гоҳ пас аз символи якум ҳарфи Х (баъзан Q) илова карда, мешавад. Пас аз ин ҷуфти нави символҳоро рамзгузорӣ карда амали рамзгузориамонро давом медиҳем. Масалан, калимаи Balloon ба сурати Ba-lx-lo-on ҷудо карда мешавад. ) Агар символҳои биаграмаи матни кушод дар як сатр хобанд, он гоҳ ин символҳо мувофиқан ба символҳои тарафи росташон иваз карда мешаванд. Агар ягонто аз ин символҳо дар охири сатр ҷойгир бошад, он гоҳ ба символи аввалаи сатр иваз карда мешавад. ) Агар символҳои биаграммаи матни кушод дар як сутун хобанд, он гоҳ ин символҳо мувофиқан ба символҳои дар поёнашон ҷойгирбуда иваз карда мешаванд. Агар ягонто аз ин символҳо дар охири сутун ҷойгир бошад, он гоҳ ба символи аввалаи сутун иваз карда мешавад. ) Агар символҳои биаграмма дар сатр ва сутунҳои гуногун ҷойгир бошанд, он гоҳ ба символҳои ҳамон сатр, ки дар кунҷҳои дигари ин ҷадвал ҷойгиранд, иваз карда мешаванд. Барои рамзкушоӣ бошад, аз инверсияи ин қоидаҳо истифода бурда шуда, ҳарфи зиёдатии Х (Q) аз матн нест карда мешавад. Ҳоло бо мисоле ҳамаи ин қоидаҳоро нишон медиҳем. Масалан, барои рамзгузорӣ кардани биаграммаи OR чор қоидаи (ҳолати) асосиро дида мебароем. ) ) ) ) * * * * * * * O * * Z * * O * * * * * * * O Y R Z * * B * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * Y O Z * R * * * * * * * R * * R * * X * * * * * * * * * * * * * Y * * * * * * * * * * * * OR бо YZ OR бо BY OR бо ZX OR бо ZY иваз карда иваз карда иваз карда иваз карда мешавад мешавад мешавад мешавад Акнун мисоли содаеро дида мебароем. Мисол. Бигузор калимаи калид DAFTAR ошад, он гоҳ ҷадвали зеринро ҳосил мекунем: D A F T R B C E G H I K L M N O P Q S U V W X Y Z Матни «HALLI MASALA»-ро рамзгузорӣ мекунем. Барои рамзгузорӣ намудан ибтидо матнро бо биаграммаҳо тақсим мекуне: HA LL IM AS AL A Аз баски дар биаграммаи дуюм ду ҳарфи L пайдарпай омадааст, бинобар ин, дар байни онҳо ҳарфи Х- ро гузошта, давоми матро аз нав ба биаграммаҳо тақсим мекунем. HA LX LI MA SA LA Акнун қоидаҳои дар боло овардашуда ва ҷадвали сохтамонро истифода бурда ҳар як биаграммаро пайдарпай рамзгузорӣ мекунем: Матни ошкор: HA LX LI MA SA LA Матни рамзгузошташуда: RC QF MK TK TP FK Ҳамин тариқ матни « HALLI MASALA» ба сурати «RCQFMKTKTPFK» рамзгузорӣ карда шуд. Рамзи Вернам соли аз тарафи кормандони ширкати полиграфии AT&T (Амрико) Гилберт Вернам ва Мейджор Ҷозеф Моборн сохта шудааст. Ибтидо онҳо ақидаи ба таври автоматӣ рамзгузорӣ намудани пайғомҳои телеграфиро бо истифода аз кодҳои телетайпии Бодо, яъне «комбинатсияи импулсӣ» панҷқимата пешниҳод карда буданд. Масалан, комбинатсияи («– – – + +») ҳарфи А-ро ифода намуда, комбинатсияи («+ + – + +») бошад, символи гузариш аз ҳарф ба рақамро ифода менамояд. https://en.wikipedia.org/wiki/One-time_pad Дар лентаи коғазӣ ҳангоми кор бо телетайп аломати «+» мавҷудияти сурохӣ ва аломати «–» мавҷуд набудани онро ифода мекунад. Вернам ба таври электромеханикӣ аз рӯйи координатҳо ҷамъ намудани импулсҳои матни кушодро бо истифода аз импулсҳои гамма, ки қаблан дар лента насб карда шуда буданд, пешниҳод кард. Амали ҷамъ аз рӯйи модули иҷро карда мешавад, ки чунин амалкард дорад: Қайд. Дар ин ҷо гамма гуфта символҳои калид дар назар дошта мешаванд. Агар дарозии калид аз дарозии матн хурд бошад, он гоҳ такроран чанд маротиба то ба андозаи матн баробар шудан символҳои онро менависем. Барои моҳияти ин методро дарк кардан ибтидо амали xor-ро дар забони Паскал дида мебароем. Амали ё (xor)-амали кор бо битҳо буда, ба қимати ҳақ доро аст, агар танҳо қимати яке аз амалвандҳои додашуда ҳақ бошад, яъне: Мисол. Бигузор х= ва у= бошад. Онҳоро ба намуди системаи дӯӣ мегардонем: Аз ин ҷо x xor y= xor = мешавад. Умуман, формулаҳои математикии рамзгузорӣ ва рамзкушоии рамзи Вернам шакли зеринро доранд: Дар ин ҷо амали амали XOR- ро ифода мекунад. Соли К. Шеннон устувории математикии рамзи Вернамро исбот намуд. Қайд кардан ба маврид аст, ки рамзи гаммиронидашударо солҳои -ум олмониҳо дар корҳои дипломатии худ, англисҳо ва амрикоиҳо дар ҷанги дуюми ҷаҳони истифода карданд. Рамзи Хилл рамзи полиграмии ҷойгардонӣ буда, метавонад, дар як вақт як блоки матнро бо истифода аз алгебраи хаттӣ ва арифметикаи бақияҳо рамзгузорӣ https://en.wikipedia.org/wiki/Hill_cipher Рамзи полиграмии ҷойгардонӣ рамзест, ки як бора на як символ балки як гурӯҳи символҳоро рамзгузорӣ (рамзкушоӣ) мекунад. кунад. Рамзи мазкур соли аз тарафи математики амрикоӣ Лестер Хилл сохта шудааст. Ибтидо Хилл ин рамзро моҳи июн-июли ҳамон сол дар мақолаи «Cryptography in an Algebraic Alphabet» дар журнали «The American Mathematical Monthly» чоп намуд. Моҳи августи ҳамон сол Хилл дар штати Колорадо (Боулдере) пеши ҷамъияти математикони Амрико ин рамзро муаррифӣ намуд (баромад кард). Баъдтар моҳи марти соли Хилл бо номи «Concerning Certain Linear Transformation Apparatus of Cryptography» дар журнали «The American Mathematical Monthly» мақолаеро чоп намуд. Рамзи Хилл нахустин рамзест, ки дар амалия барои якбора рамзгузории зиёда аз се символ истифода шуд (ҳарчанд ки бо душворӣ). Рамзи мазкурро бо иллати заъиф будани устуворӣ ва мавҷуд набудани алгоритми ҳосил намудани матритсаи рост ва баръакс дар амалия бисёр истифода нашуд. Ҳангоми истифодаи методи Хилл ибтидо ҳарфҳои алифбо сар карда аз рақамгузорӣ карда мешаванд. Блоки иборат аз n ҳарф ҳамчун вектори n – ченака ба назар гирифта шуда, бо матритсаи квадратии тартиби n аз рӯйи модули M (М-миқдори ҳарфҳои алифбо, масалан барои алифбои лотинӣ М= мебошад) зарб карда мешавад. Дар ин ҷо элементҳои матритсаи квадратӣ аз символҳои (рақами символҳои) калид тартиб дода мешаванд. Матритсаи квадратӣ тавре интихоб карда мешавад, ки дар барои он матритсаи баръакс вуҷуд дошта бошад. Дар сурати акс, матни рамзгузошташударо рамзкушои кардан ғайриимкон мегардад. Ҳангоми n = будан, барои алифбои лотинӣ метавон системаро ба сурати зерин навишт: { Агар ин системаро ба сурати матритсавӣ нависем шакли зеринро мегирад: [ ] [ ] ё дар ин ҷо P ва C — векторҳои сутунии дорои се элемента буда, мувофиқан матни ошкор ва рамзгузошташударо ифода мекунанд. K — матритсаи x буда калидро ифода мекунад. Барои ин мисол ҳамаи амалҳо аз рӯйи модули иҷро карда мешаванд. Барои рамзкушоӣ намудан матни рамзгузошта ибтидо матритсаи баръакс ба, яъне ҳисоб карда мешавад. Тавре медонем барои матритсаи додашуда матритсаи баръакс ҳамон вақт мавҷуд аст, агар муайянкунандаи матритса аз фарқ карда, бо асоси модул тақсимкунандаи умумӣ надошта бошанд, яъне бо модул байнан сода бошад. Дар ҳолати мавҷуд набудани матритсаи баъакс истифодаи матриса дар методи Хилл ғайриимкон аст. Аз ин рӯ, матритсаи дигар бояд тартиб дода шавад, яъне калиди нав бояд интихоб карда шавад. Дар ҳолати умумӣ алгоритмҳои рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ методи Хилл мувофиқан шакли зеринро доранд: Пеш аз рамз г узорӣ намудан, ибтидо дар ҷадвале, ҳарфҳои ягон алифбо, масалан, лотиниро мувофиқан бо кодҳояшон (рақамҳои тартибӣ) менависем. Мисол. Матни “MAKTAB” – ро бо истифода аз калиди “OMUZGORON” рамзгузорӣ мекунем. Аз ҳарфҳои (коди ҳарфҳои) калид матритсаи квадратии K – ро ҳосил мекунем: [ ] [ ] Муайянкунандаи маритсаи K–ро меёмем. \| \| \| \| Барои матритсаи К матритсаи баръакс вуҷуд дорад, чунки муайянкунандаи асосии он аз фарқ карда, бо модул () байнан сода аст. Акнун матни додашударо бо блокҳои иборат аз символ ҷудо карда, пайдарпай ҳар як блокро рамзгузорӣ мекунем. Аз баски коди ҳарфи 'М' =, ’A’ = ва 'K’ = мебошад, бинобар ин, се ҳарфи аввалаи матн ба намуди векторӣ шакли зеринро мегиранд: =. [ ] [ ] Акнун ин векторро бо калид аз рӯи модули зарб карда ҳосил мекунем: [ ][ ] [ ] [ ] Вектори рамзгузошташуда шакли “EYW” –ро соҳиб мешавад. Акнун матни “TAB” –ро ба сурати вектори менависем: = [ ] [ ] Барои рамзгузорӣ намудан, ин векторро низ бо матрисаи К зарб мекунем: [ ][ ] [ ] [ ] Ин вектор матни рамзгузошташудаи “AVY”-ро мувофиқ меояд. Пас аз рамзгузорӣ намудани ҳамаи блокҳо онҳоро пасиҳам менависем, ки дар натиҷа матни рамзгузошташудаи “EYWAVY” - ҳосил мешавад. Рамзкушоӣ Барои рамзкушӣ намудан, ибтидо матритсаи баръакси К – ро ҳисоб мекунем: [ ] Матни рамзгузошташудаи “EYWAVY”-ро низ ба блокҳо тақсим карда, рамзкушоӣ мекунем. Ба сифати намуна блоки “EYW”-ро рамзкушоӣ мекунем. [ ][ ]. [ ] [ ] Ин вектор ба матни “MAK” мувофиқ меояд. Ба ҳамин монанд, қисми дуюми матни рамзгузошташуда, рамзкушоӣ карда мешавад. Барномаи методи рамзгузории Хилл дар С++: #include <string.h> #include <iostream> using namespace std; //функсия барои ҳисобкунии дарозии массив unsigned int Lenght(const char s[]) { int L =; while (s[L++]); return (L - ); } //Функсия барои ҳисобкунӣ аз рӯйи модули unsigned short mod(int c) { if (c>) { unsigned int c = c /; return c - ( * c); } if (c<) { unsigned int c = abs(c) / +; return c + ( * c); } return; } double determ(int Arr, int size) { int i, j; double det =; int matr; if (size == ) { det = Arr[][]; } else if (size == ) { det = Arr[][] * Arr[][] - Arr[][] * Arr[][]; } else{ matr = new int[size - ]; for (i =; i<size; ++i){ for (j =; j<size -; ++j) { if (j<i) matr[j] = Arr[j]; else matr[j] = Arr[j + ]; } det += pow((double)-, (i + j))determ(matr, size - )Arr[i][size - ]; } delete[] matr; } return det; } int _tmain(int argc, _TCHAR argv[]){ int size =, S =, w=; string abc = "ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ"; string text = "ARABOVM"; unsigned short cript;; cript = new unsigned short[text.size()]; unsigned short word;; word = new unsigned short[text.size()]; int*key; key = new int[size]; //Сохтани калид for (int i =; i < size; ++i) key[i] = new int[size]; while (S == ){ for (int i =; i < size; ++i){ for (int j =; j < size; ++j){ key[i][j] = rand() % +; } } S = determ(key, size); } //Хориҷкунии калид ба намуди матритса for (int i =; i<size; ++i){ for (int j =; j<size; ++j) cout << key[i][j] << ’ ’; cout << endl; } // Агар дарозии матн каратии набошад, бо илова намудани символи хати поён онро бо каратӣ мекунем if (text.size() %!= ){ while (text.size() %!= ) text += ’_’; cout << text.c_str() << endl;; } cout << "матни ошкор:"<<text.c_str() << endl; //то ҳол массиви text ба охир нарасидааст while (w <= text.size()){ for (int i =; i<; i++){ //ба массиви word қимати ададдии коди ҳарфро мебахшем if (text[w] == abc[i]) word[w] = i; } w++; } cout << "Ба даст оварии shifr ба намуди қисматҳо ба тақсимшуда" << endl << " " << endl; //Зарби матритсаи key ба вектори slova аз рӯйи mod for (int k =; k<text.size(); k += ){ for (int i =; i<; i++){ cript[i + k] = mod(key[i][] * word[ + k] + key[i][] * word[ + k] + key[i][] * word[ + k]); cout << cript[i + k] << " "; } cout << endl; } cout << " Хориҷкунии шифр ба намуди массиви сатрӣ:" << endl; for (int i =; i<text.size(); i++) cout << cript[i] << "=" << abc[cript[i]] << endl; cin.get(); return; } Рамзи Афинавӣ – ин ҳолати умумии рамзи моноалфавитии ивазкунӣ мебошад. Дар рамзи мазкур ҳар як ҳарфи алифбо бо як адади бутуни фосилаи [, m-] мувофиқ гузошта мешавад. Дар ин ҷо m миқдори ҳарфҳои алифборо ифода мекунад. Сипас, тавассути арифметикаи бақияҳо барои ҳар як ададе, ки ба як символи матни кушода мувофиқ меояд, адади нав ҳисоб карда мешавад. https://en.wikipedia.org/wiki/Affine_cipher Адади ҳисоб--кардашуда шифротексти куҳнаро иваз мекунад. Функсияи рамзгузорӣ барои ҳар як символ шакли зеринро дорад: дар ин ҷо миқдори ҳарфҳои алифбо буда, калид ба ҳисоб мераванд. Адади тавре интихоб карда мешавад, ки бо адади байнан сода бошанд. Функсияи рамзкушоӣ бошад шакли зеринро дорад: дар ин ҷо адади ба аз рӯйи модули баръакс мебошад, яън е он ададест, ки шарти зеринро қаноат кунонад: mod m. Тавре медонем, адад и баръакс ба адади танҳо ҳолате вуҷуд дошта метавонад, ки агар ва байнан сода бошанд. Агар ин хосият ба назар гирифта нашавад, амали рамзкушоӣ ғайриимкон мегардад. Ҳоло нишон медиҳем, ки функсияи рамзкушоӣ ба функсияи рамзгузорӣ баръакс мебошад. Дар ҳақиқат ( ) (( ) ) Миқдори имконпазири калидро барои рамзи афинавӣ метавон тавассути функсияи Эйлер муайян кард. Рамзгузорӣ Бигузор ҳамаи ҳарфҳои алифбои лотинӣ бо қимати рақамиашон (рақами тартибиашон) дар ҷадвали зерин гирд оварда шуда бошанд: Мисол. Талаб карда мешавад, ки матни "DUSHANBE" –ро бо истифодаи ҷадвали дар боло овардашуда ва қиматҳои миқдори ҳарфҳои алифбои лотинӣ) рамзгузорӣ карда шавад. Тавре ки қайд кардем, дар ин ҷо танҳо барои адади маҳдудият (шарт) гузошта мешавад, чунки дар сурати бо адади байнан сода набудани он рамзкушоӣ ғайриимкон мегардад. Қимати метавонад яке аз ададҳои {,,,,,,,,,,, } бошад. Қимати ба таври ихтиёрӣ интихоб карда мешавад. Ҳамин тариқ, барои мисоли мо функсияи рамзгузорӣ шакли зеринро мегирад: Қадами нахустин дар рамзгузорӣ навиштани ададҳои мувофиқи ҳарфҳои матни ошкор мебошад, барои матни додашудаи мо чунин ҷадвал ҳосил карда мешавад: Матни ошкор D U S H A N B E Акнун барои ҳар як қимати қимати ро ҳисоб карда натиҷаро ба тақсим мекунем ва бақияи тақсимро дар ҷадвали зерин менависем: Матни ошкор D U S H A N B E ( Пас аз иҷрои ин амал, ба ҷои рақамҳои ҳосилшуда ҳарфҳои мувофиқро менависем, дар натиҷа матни рамз-гузошташуда ба сурати “NMGZERHQ” пайдо мешавад. Дар ҷадвали зерин ҳамаи қадамҳои рамзи аффинавӣ оварда шудаанд. Матни ошкор D U S H A N B E Матни рамзгузошташуда N M G Z E R H Q Рамзкушоӣ Дар ин ҷо матне, ки қаблан рамзгузорӣ карда будем, яъне "EJJEKIEJNESR" -ро рамзкушоӣ мекунем. Дар ин ҳолат аз функсияи рамзкушоӣ истифода бурда мешавад. Дар ин ҷ о мебошад. Ибтидо қиматҳои ададии матни "NMGZERH Q "-ро дар ҷадвали зерин менависем: Матни рамзгузошташуда N M G Z E R H Q Акнун барои ҳар як қимати у қимати -ро ҳисоб карда, ба тақсим мекунем ва бақияро дар ҷадвали зерин менависем. Матни N M G Z E R H Q рамзгузошташуда Дар қадами охирон матни рамзгузошташударо рамзкушоӣ мекунем, яъне ба ҷои қиматҳои сатри охирони ҷадвал ҳафҳои мувофиқашонро менависем, ки "DUSHANBE" ҳосил мешавад. Матни N M G Z E R H Q рамзгузошташуда Матни ошкор D U S H A N B E Барои тез намудани суръати рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ ибтидо ҳамаи ҳарфҳои алифборо рамзгузорӣ карда ҷадвали мувофиқро ҳосил мекунем. Қайд. Ҳангоми будан аз рамзи аффиавӣ рамзи Сезар ҳосил мешавад. Барномаи рамзгузорӣ ва рамзкушоии методи Афиавӣ дар забони Java: public static void main(String[] args) { String input = "ATTACKATDAWN"; int x =; int y =; String enc = encrypt(input,x,y); String dec = decrypt(enc,x,y); System.out.println("Input: " + input); System.out.println("Decrypted: " + enc); System.out.println("Decrypted: " + dec); } public static String encrypt(String input,int FK,int SK) { String str = ""; for (int in =; in < input.length(); in++) { char get = input.charAt(in); if (Character.isLetter(get)) { // ax + b % get = (char) ((FK * (int)(get + ’A’) + SK) % + ’A’); } str +=get; } return str; } public static String decrypt(String input,int FK,int SK) { String str = ""; int x =; int inverse =; while(true) { inverse = FK * x %; if(inverse == ) break; x++; } for (int in =; in < input.length(); in++) { char get = input.charAt(in); if (Character.isLetter(get)) { get = (char)(x * ((get + ’A’) - SK) % + ’A’); } str +=get; } return str; } Тавре медонем, муодилаи мавҷ дорои лаппиши (амплитудаи) доимӣ буда, дар тамоми тири ададӣ ( ) бефосила мебошад. Ҳолати аз ҳама ҷолиб ин аст, ки агар бошад (дар ин ҷо дилхоҳ адади бутун), он гоҳ даври амплитудаи функсияи мазкур беохир мешавад. Соли В.П. Сазов дар конфронси умумиросиягии «РусКрипто» методи нави криптографиеро пешниҳод кард, ки дар он муодилаи () истифода шудааст. Соли бошад Городилов А. Ю. ва Митраков А. А. мақолае чоп карданд, ки дар он гуфта шудааст, ки методи тригонометрӣ як воситаи содаи рамзгузорӣ буда, бар муқобили ягон алгоритм ва стандарт сохта нашудааст. Шарҳи алгоритм Дар тири ҳамаи символҳои ягон алифбо ё ҳамаи символҳои клавиатураро ( символ), ки сар карда аз то рақамгузорӣ шудаанд, ба тартиб (метавонанд ба таври тасодуфӣ) навишта мешаванд. Формулаҳои рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ мувофиқан шакли зеринро доранд: дар ин ҷо қимати рақамии (рақами тартибии) ҳарфе, ки бояд рамзгузорӣ карда шавад, N-миқдори ҳарфҳои алифбо, z ва калид (ададҳои ҳақиқӣ), рақами тартибии ҳарфе, ки бояд рамзгузорӣ карда шавад (мавқеи ҳарф дар матни ошкор) ва y символи рамзгузошташуда мебошад. Сизов В.П. Криптографические алгоритмы на основе тригонометрических функций. URL: http://www.ruscrypto.ru/sources/conference/rc Городилов А. Ю., Митраков А. А. Криптоанализ тригонометрического шифра с помощью генетичес-кого алгоритма // Вестник Пермского уни вер си тета,. Вып. (). Пас аз рамзгузорӣ матне ҳосил мешавад, ки андозааш ба андозаи матни ошкор баробар буда, ба ҳамон алифбо ифода карда мешавад. Қайд кардан ба маврид аст, ки ҳангоми рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ ададҳои ҳосилшуда то бутун яклухт карда мешаванд. Дар ин навъ рамзгузорӣ ба сифати қимати ададии ҳарфҳо метавон аз ададҳои ҳақиқӣ низ истифода кард. Бо мисоли кучаке истифодаи алгоритми мазкурро дида мебароем. Мисол. Матни “АБГ” –ро ки дар алифбои ҳарфаи алифбои криллӣ навишта шудааст, бо истифода аз рамзи тригонометри рамзгузорӣ мекунем. Қимати калидҳои махфӣ ва мегирем. Ҳар як ҳарфи алифбо на бо як адад, балки бо ниминтервали ададҳои ҳақиқӣ мувофиқ гузошта мешавад: Ба сифати маркази интервалҳоро гирифта, ба формулаи () мегузорем ва ҳосил мекунем. ( ) ( ) ( ) Дар натиҷа матни рамзгузошташуда ба сурати “КХЖ” ҳосил мешавад. Барои рамзкушоӣ бошад, аз формулаи () истифода бурда мешавад. ( ) ( ) Қ а й д к а р ( да н л о ) з им ас т, к и у с ту в ор и и криптографиро дар ин ҷо ададҳои махфӣ кафолат медиҳанд. Барои рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ кардан мувофиқан метавон аз зербарномаҳои зерин истифода кард. Барномаи рамзгузорӣ. #include <iostream> #include <string.h> #include <cmath> using namespace std; int main(int argc, char** argv) { string S=" man ba maktab"; double z=.,dx=, x; int i, n, k, y; k=S.length(); for (i=; i<k; i++){ x=(int)S[i]; y=(int)x+ncos(z+idx); y=y%; S[i]=(char) y; } cout<<S<<endl; return; } Барномаи рамзкушоӣ #include <iostream> #include <string.h> #include <cmath> using namespace std; int main(int argc, char** argv) { string S; double z=.,dx=, x; int i, n, k, y; cin>>S; cout<<”n=”; cin>>n; //n=; k=S.length(); for (i=; i<k; i++){ x=(int)S[i]; y=(int)x-ncos(z+idx); y=y%; S[i]=(char) y; } cout<<S<<endl; return; } Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ рамзи Сезар чӣ фарқ мекунад? иборат аст? тавр калид интихоб карда мешавад? ФАСЛИ. МЕТОДҲОИ МУОСИРИ РАМЗГУЗОРӢ Боби. Методҳои рамзгузории бо калидҳои кушода То ҳол мо методҳои криптографиеро мавриди баҳс қарор додем, ки барои рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ танҳо аз як калид истифода карда мешуд. Ҳоло бошад усули нави рамзгузориро дида меброем, ки дар барои рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ калидҳои алоҳида истифода бурда мешавад. Асосгузори методҳои криптографии бо калидҳои кушода олимони амрикоӣ Уитфилд Диффи (Whitfield Diffie) ва Мартин Ҳеллман (Martin Hellman) буда, инчунин новобаста аз онҳо Ралф Меркл (Ralph Merkle) низ ба ҳисоб меравад. Нахустин маротиба Диффи-Ҳеллман пешниҳод карданд, ки дар криптография на аз як калид, балки аз ду калид: калиди рамзгузорӣ ва калиди рамзкушоӣ истифода бурда шавад. Диффи ва Ҳеллман соли ин ақидаро дар конференсияи миллии компютерии Амрико пешниҳод карда, пас аз чанд моҳ https://en.wikipedia.org/wiki/Diffie%E%%Hellman_key_exchange таҳти унвони «New Directions in Cryptography» мақолаеро чоп карданд. Пас аз як соли ин ҳодиса алгоритми рамзгузории ассиметрии RSA пайдо шуд. Ин алгоритмро баъдан мавриди баҳс қарор медиҳем. Соли Мартин Ҳеллман хизматҳои Меркл-ро ба назар гирифта, пешниҳод кард, ки ин алгоритм „алгоритми Диффи- Ҳеллман-Меркл“ номгузорӣ карда шавад. Бо назардошти пешниҳод Мартин Хелман дар патенти U.S. Patent номи се муаллиф Ҳеллман, Диффи ва Меркл зикр карда шудааст. Декабри соли маълумоте пайдо шуд, ки гӯё соли Малколм Вилямс алгоритми математикии дар асоси қонуни комутативии дараҷа, ҳангоми пай дар пай ба дараҷабардориро исбот карда будааст =. Методи мазкурро ме та вон а на логи алгоритми Диффи- Ҳеллман номид. Шарҳи алгоритм Фарз мекунем, ки ду муштарӣ бо номҳои Алӣ ва Валӣ мехоҳанд бо ҳамдигар мубодилаи итилоот кунанд. Фарз мекунем, ки ибтидо барои онҳо ду адади p ва маълум мебошанд. Баъдтар тарзи интихоби ин параметрҳоро мавриди баҳс қарор медиҳем. http://www.cse.msstate.edu/~ramkumar/diffie-hellman.pdf Барои сохтани калиди махфӣ ҳарду муштарӣ яктогӣ адади ихтиёрии тасодуфиро интихоб мекунанд: масалан, Алӣ — адади, Вали - ададӣ b. Пас аз ин, Алӣ қимати ифодаи зеринро ҳисоб карда, натиҷаро ба Валӣ равон мекунад. Валӣ дар навбати худ қимати ифодаи – ро ҳисоб намуда, натиҷ аро ба Алӣ равон мекунад. Қадами навбати Алӣ дар асоси адади a ва B қимати ифодаи зеринро ҳисоб мекунад: Дар ҳами н ҳол Валӣ д а р асоси адади b ва A қимати ифодаи –ро ҳисоб мекуна д: Бе душвори метавон дид, ки Алӣ ва Валӣ як адад (калид)-ро ба даст меоранд: Дар ҳақиқат: Адади ҳосилшуда, я ъне ро онҳо мет авонанд ҳамчун калиди махфӣ истифода кунанд. Дар ин ҷо ададҳои ба қадри кифоя калон буда, суиқасдкунанда наметавонад ҳангоми ба даст овардани A қимати ифодаҳои () ва () – ро ҳисоб кунад. Шакли схематикии ин алгоритм чунин аст: Тавре, ки қайд кардем барои ҳисоб намудани метавон аз методи modInverse() истифода кард. М исол. import java.math.BigInteger; import java.util.Scanner; public class modPow{ public static void main(String[] args) { BigInteger g,a,p,S; Scanner sc=new Scanner(System.in); g=sc.nextBigInteger(); a=sc.nextBigInteger(); p=sc.nextBigInteger(); S=g.modPow(a, p); System.out.println(S); } } Дар амалия ба сифати a ва b ададҳои тартибӣ ва барои p тартиби истифода бурда мешавад. Адади шарт нест, ки калон бошад, одатан аз доираи даҳии якум гирифта мешавад. Қайд. Барои мубодилаи итилоот намудан, ибтидо адади содаи калони р ва адади g ( интихоб карда мешавад. Дар ин ҷо адади тавре интихоб карда мешавад, ки барои он ҳамаи ададҳои – ро ҳамчун дараҷаи гуногуни тасвир кардан мумкин бошад. Барои таъмини бехатарии криптографӣ, адади { } р тавре интихоб карда мешавад, ки шарти зеринро қаноат кунонад. дар ин ҷо низ ягон адади сода мебошад. Аз ин ҷо ба сифати метавон чунин ададеро интихоб кард, ки барои он нобаробариҳои зерин иҷро гарданд: () Мисол. Бигузор мешавад, аз ин ҷо мешавад. Акнун параметри ро интихоб мекунем. Ибтидо месанҷем: азбаски буда, шарти () иҷро намегардад, бинобар ин қимати д и гаре барои интихоб мекунем. Бигузор бошад, он гоҳ мешавад. Тавре ки аён аст, барои ҳарду н обаробарии () иҷро мешаванд. Ҳамин тариқ, мо параметрҳои ро интихоб кардем. Одатан ададҳои p ва –ро яке аз тарафҳо интихоб карда, ба дигараш равон мекунад (дар шабака паҳн мекунад). Тасдиқот. Бигузор Карим криптоаналитик аст. Ҳарчанд ки ӯ пайғомҳои Алӣ ва Валиро ба даст оварда бошад ҳам, наметавонад маълумоти асл (калидҳои махфиро)-ро иваз кунад. Дурустии ин тасдиқотро бо мисол дида мебароем. Дар ҳақиқат, бигузор Муштариён Алӣ ва Валӣ параметрҳои зеринро интихоб ва ҳисоб карда бошанд. s = калиди махфӣ. = решаи ибтидоӣ аз рӯйи модули р ( ) p = адади содаи кушода ( p = ) = калиди махфии Алӣ ( ) A = калиди кушодаи Алӣ ( ) b = калиди махфии Валӣ ( b = ) B == калиди кушодаи Валӣ ( ) Алӣ Валӣ Карим Қимат Намедонад Медонад Намедонад медонад намедонад p = b =? p = a =? p = a =? = = = b =? a = b = s =? A = B = A = mod mod = mod = = B = A = B = mod mod = mod = = s = s = mod = s = mod s = mod = mod = s = s = s = mod mod mod = s = = mod mod = s = mod mod s = = mod s = муштарӣ Алгоритми Диффи-Ҳеллман на танҳо барои ду муштарӣ (иштирокчӣ) пешбинӣ шудааст, балки онро метавон барои якчанд муштари низ истифода кард. Ҳолатеро мебинем, ки Алӣ, Валӣ ва Карим якҷоя калиди умумӣ ҳосил мекунанд. Дар ин ҳолат пайдарпай амалҳо ба сурати зерин иҷро карда мешаванд: )Тарафҳо оиди параметрҳои алгоритм ва ба мувофиқа мерасанд; )Ҳар як муштарӣ мувофиқан калидҳои махфии худ — –ро интихоб мекунад: )Алӣ қимати ифодаи – ро ҳисоб карда ба Валӣ равон мекунад; )Валӣ бошад, қимати ифодаҳои ва ро ҳисоб карда, ба Кар и м мефиристонад; )Дар навбати худ Карим қимати ифодаи ва –ро ҳисо б карда ба Алӣ мефиристонад, қимати –ро ҳисоб карда ҳам чун ка л иди махфӣ н и гоҳ м е д орад. )Алӣ қимати ифодаи –ро ҳисоб кард а ҳамч ун калиди ма х фӣ нигоҳ до ш та, қимати –ро ҳисоб карда ба Валӣ мефи ристон а д; ) Валӣ барои ҳосил кардани калиди махфии умумӣ қимати ифодаи –ро ҳисоб карда ҳамчун кали ди махфӣ ниго ҳ медо р а д; Дар ин ҳолат ҳар як муштарӣ метавонад қиматҳои мушоҳ ида кун ад, амм о дид а ни дил х оҳ ком б инатсияи ғайриимкон аст. Ша к л и схематикии ин алгоритм чунин аст: Рамзи Шамир соли аз тарафи криптоаналитикӣ изроилӣ Ади Шамир (Adi Shamir) барои мубодилаи пайғомҳои махфӣ бо истифода аз алгоритми Диффи-Ҳеллман сохта шудааст. Рамзи мазкурро дида мебароем. Бигузор ду муштарӣ Алӣ ва Валӣ мехоҳанд тавассути канали алоқа бо ҳам мубодилаи итилоот кунанд, масалан, Алӣ мехоҳад, ки пайғоми m – ро ба Валӣ тавре равон кунад, ки касе аз моҳияти он огоҳ нагардад. Барои иҷрои ин амал Алӣ адади содаи бузурги -ро интихоб карда, ба Ади Шамир (яҳудӣ. רימש ידע, июли соли дар шаҳри Тел- Абиби Изроил ба дунё омадааст) — криптоаналитикӣ машҳури изроилӣ, олими соҳаи назарияи системаи ҳисобкуниниҳо, профессори информатики ва математикаи амалӣ дар институти Вейстман дорандаи лаурети Тюринг. Валӣ равон мекунад. Илова бар ин, Алӣ ду адади ихтиёрии ва ро тавре интихоб мекунад, ки барои онҳо баробарии зерин иҷро гардад. Ин ададҳоро Алӣ махфӣ нигоҳ медорад. Валӣ дар навбати худ ду адади ва ро тавре интихоб мекунад, ки барои онҳо баробарии зерин иҷро гардад: Ин ададҳоро Валӣ махфӣ нигоҳ медорад. Пас аз ин, Алӣ бо истифодаи протоколи се зинагӣ пайғоми m – ро ба Валӣ равон мекунад. Агар (m ҳамчун адад дар назар гирифта мешавад) бошад, он гоҳ дарҳол равон карда мешавад. Дар ҳолати акс, агар бошад, пайғоми m ба сурати (дар ин ҷо ) тасвир карда шуда, пайдарпай равон карда мешавад. Дар ин ҳолат барои рамзгузории ҳар як хуб мешавад, ки ҷуфтҳои (, ) ва (, ) интихоб карда шаванд, дар ҳолати акс эътиборнокии (надёжность) система кам мешавад. Дар ҳоли ҳозир чунин рамзро барои равон кардани ададҳое (калидҳои махфӣ) ки аз р хурданд истифода мебаранд. Аз ин рӯ ҳолати –ро мавриди баҳс қарор медиҳем. Умуман, алгоритми Шамир аз чор қадам иборат аст. Қадами. Алӣ адади ( пайғоми ошкор) – ро ҳисоб карда, ба Валӣ равон ме к унад. Қадами. Валӣ адади ро ба даст оварда, адади ро ҳисоб карда, натиҷаро ба Алӣ равон мекунад. Қадами. Алӣ адади –ро ҳисоб карда, ба Валӣ равон мекунад. Қадами. Валӣ адади –ро ҳисоб карда, соҳиби матни ошкор мешавад. Бедушворӣ дидан мукин аст, ки )Адади ст, яъне дар натиҷаи амаликунии протокол аз Алӣ ба ҷониби Валӣ ҳақиқатан матни ошкор равон карда мешавад. )Рамзшикан (злоумышленник) наметавонад, муайян кунад, ки чӣ гуна итилоот равон карда шудааст. Исбот. Тавре медонем, дилхоҳ адади бутуни –ро метавон ба шакли тасвир кард, ки дар ин ҷо аст. Бинобар ин, аз рӯйи теоремаи Ферма ҳосил мекунем. Дурустии қисми аввал и т а с д и қот аз баробарии зерин бармеояд. Исботи қисми дуюми теорема аз фарзе, ки барои муайянкунии m рамзшикан истифода мебарад, истифода мекунем. Ибтидо он қимати -ро ҳисоб карда, пас ва дар охир қимати –ро ҳисоб мекунад. Аммо барои иҷрои ин амал ба рамзшикан лозим аст, ки масъалаи логарифмиронии дискретиро ҳал кунад, лекин дар амалия барои адади кифоя калони р ин амал ғайриимкон аст. Методи ёфтани ҷуфтҳои ва - ро, ки муодилаҳои () () –ро қаноат мекунонанд, тавзеҳ медиҳем. Барои ин кифоя аст, ки амалҳои яке аз муштариён, масалан Алиро нишон диҳем, амалҳои Валӣ низ ба ҳамин монанд иҷро карда мешаванд. Алӣ адади ро ба сурати тасодуфӣ тавре интихоб мекунад, ки бо байнан сода бошад. Пас аз ин, қимати бо истифода аз алгоритми васеъкардашудаи Евклид ҳисоб карда мешавад. Мисол. Бигузор Алӣ мехоҳад пайғоми – ро ба Валӣ равон кунад. Ҳал. Барои иҷрои ин амал ибтидо адади содаи ва ро интихоб карда, сипас қимати - ро ҳисоб мекунад. Ба ҳамин монанд Валӣ параметри (бо адади байни ҳам сода) – ро интихоб карда, қимати –ро ҳисоб мекунад. Акнун онҳо аз қадамҳои алгоритми Шамир истифода мекунанд. Қадами. Қадами. Қадами. Қадами. Ҳамин тариқ, Вал ӣ пайғоми фиристодашударо ба даст меорад. Намуди схематикии ин алгоритм чунин аст: Рамз (алгоритми) Ал-Ҷамол соли - аз тарафи криптографӣ мисрӣ Тоҳир Ал-Ҷамол барои мубодилаи Тоҳир Ал-Ҷамол -уми августи соли дар шаҳри Қоҳираи Миср ба дунё омадааст. Соли пас аз хатми мактаби миёна ба донишгоҳи Қоҳира дар факултети Электромеханика дохил шуд. Усули тадриси устодон ва чанд омилҳои дигар сабаб шуданд, ки Тоҳир донишгоҳро тарк карда, соли ба донишгоҳи Стенфорди Амрико дохил шуд. Бо роҳбарии Мартин Говард соли Тоҳир қадами нахустини худро ба олами криптографӣ ниҳод. Соли унвони PhD ро дар донишгоҳи Стенфорд соҳиб шуд. Тоҳир дар ширкатҳои монанди Hewlett-Packard, Netscape, Kroll ва ғайра кору фаъолият кардааст. Соли Тоҳир ба сифати директори техникии ширкати Tumbleweed Communications таъин шуд. Илова бар ин, Тоҳир яке аз мушовирони директори Vindicia, ва ширкатҳои Onset Ventures, Glenbrook partners, PGP corporation, Arcot Systems, Finjan, Facetime, Simplified ва Zetta мебошад. мактубҳои рамзгузошташуда, тавассути канали алоқаи кушод, сохта шудааст. Фарқияти асосии методи мазкур аз методи Шамир дар он аст, ки дар ин метод танҳо як маротиба пайғом равон карда мешавад. Ҳоло шарҳи мухтасари методи Ал-Ҷамолро меорем. Бигузор якчанд муштарӣ бо номҳои Алӣ, Валӣ, Карим,..., мехоҳанд бо ҳамдигар тавассути канали алоқаи кушод (умумӣ) мубодилаи итилоот кунанд. Барои иҷрои ин амал аз алгоритми Ал-Ҷамол истифода карда мешавад. Ибтидо барои ҳамаи гурӯҳи муштариён чунин адади содаи калони р ва адади интихоб карда мешавад. Ададҳои мазкурро метавонад яке аз онҳо интихоб карда ба дигарон равон кунад ва ё ҳамаи муштариён дар якҷоягӣ ин ададҳоро интихоб кунанд. Пас аз ин, ҳар як муштарӣ адади махфии ро интихоб карда, мувофиқи он қимати ро ҳисоб мекунад. Дар натиҷа ҷадвали з е рин ҳосил мешавад. Муштарӣ Калиди махфӣ Калиди кушода Алӣ Валӣ Карим Акнун ба сифати намуна, нишон медиҳем, ки Алӣ чӣ тавр пайғоми m-ро ба Валӣ равон мекунад. Тавре ки қаблан дар методи Шамир гуфта будем, ҳар як символи мактуб ба сурати адади тасвир карда мешавад. Қадами. Валӣ қимати ифодаи ро ҳисоб карда, дар ш а бака интишор мекунад (ба Алӣ равон мекунад). Қадами. Алӣ адади тасодуфии ро интихоб карда, қимати ифодаҳои ҳисоб мекунад ва нати ҷ а, ҷуфти (,C)-ро ба Валӣ равон мекунад. Қадами. Валӣ ҷуфти ададҳои (,C)-ро ба даст оварда, қимати ифодаи зеринро ҳисоб мекунад. Бе душворӣ дидан м у м к т ин аст, ки: )Валӣ пайғоми ро ба даст меорад. )Рамзшикан наметавонад ҳатто бо донистани ададҳои C қимати ро ба даст орад. Дар ҳақиқат, бо ифодаи () қимати С-ро ба ифодаи () мегузорем. Акнун ба сифати иф о даи ( ) в а ба сифати ифодаи ()- ро истифода, бурда ҳосил мекунем. Аз ин ҷо мувофиқи теорем а и Ф ерма ҳосил мекунем: Ҳамин тари қ, д у р у стии пайғом и равонкардашуда исбот шуд. Барои исботи қисми дуюм, дида мешавад, ки душман бо истифода аз () наметавонад –ро ҳисоб кунад, чунки ин масъалаи логарифмиронии дискретӣ мебошад. Аз ин рӯ он наметавонад дар ифодаи () m–ро ёбад, чунки он бо адади номаълум зарб карда шудааст. Илова бар ин, душман наметавонад пайғоми Валиро низ ба даст орад, зеро барои он адади махфии низ номаълум мебошад. (ҳисобкунии аз рӯйи формулаи () низ масъалаи логарифмиронии дискретӣ мебошад). Мисол. Алӣ мехоҳад, ки пайғоми m= –ро ба Валӣ равон кунад. Параметрҳоро монанди мисоли дар рамзи Шамир дида баромадаамон интихоб мекунем, яъне p= ва =. Бигузор Валӣ адади тасодуфии (калиди мах-фӣ) ро интихоб карда бошад, бо истифода аз () ро ҳисоб карда, ба Алӣ равон мекунад. Алӣ дар на в бати худ ададӣ тасодуфии = - ро интихоб мекунад. Пас аз ин қимати ифодаҳои () ва () ро ҳисоб карда, натиҷаҳои ҳосилшуда ва С–ро ба Валӣ равон мекунад. Валӣ бошад бо истифода аз () қимати ифодаи ро ҳисоб карда, пайғоми лозимиро ба даст меорад. Ба ҳамин монанд, ҳамаи муштариён метавонанд бо ҳам мубодилаи итилоот кунанд. тавре ки аён аст, ҳар як муштарие, ки калиди кушодаи Валиро медонад метавонад бо он, пайғомеро, ки тавассути калиди кушодаи рамзгузорӣ шудааст, равон кунад. Лекин ба ғайр аз Валӣ каси дигар наметавонад, танҳо бо истифодаи калиди ба худаш махфии мактуби равонкардашударо рамзкушоӣ кунад. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар ин усули рамзгузорӣ ҳаҷми шифр аз ҳаҷми матн ду маротиба зиёдтар мешавад. Ба намуди схематикӣ ин алгоритм шакли зеринро дорад: Рамзи RSA аз ҷониби се олими амрикоӣ Ривест (Ron Rivesst), Шамир(Adi Shamir), Л.Адлеман (Leonard Роналд Линн Ривест(англ. Ronald Linn Rivest) соли дар шаҳри Скенектади штати Ню-Йорк ба дунё омадааст. Соли мактаби Adleman) сохта шудааст, ки то ҳоло васеъ истифода бурда мешавад. Тавре ки медонем, рамзи Шамир масъалаи равон кардани иттилооти муҳимро тавассути хати алоқаи кушода пурра ҳал карда буд. Аммо иттилоот дар ин вақт (тавассути ин рамз) аз як муштарӣ ба муштари дигар се маротиба равон карда мешуд, ин бошад норасоии алгоритми мазкурро ифода мекунад. Рамзи Ал-Ҷамол ин масъаларо бо як маротиба равонкунӣ ҳал намуд, лекин дар давлатӣ «Niskayuna high school» -ро хатм кард. Соли дар донишгоҳи Иелск соҳиби унвони бакалавр шуда, соли бошад, дар донишгоҳи Стенфордс соҳиби унвони докторӣ Ph.D дар соҳаи илмҳои компютерӣ гардид. Ибтидо дар донишгоҳи Стенфорд дар соҳаи зеҳни сунъӣ кор карда, сипас ҳамчун математик ва информатикаи назариявӣ кор кард. Айни ҳол дар институти технологиии Массачусетия кор мекунад. Ҳамчун таҳиякунандаи алгоритмҳои криптографии RSA, RC, RC, RC, RC, MD, MD, MD, MD маъруф мебошад. Леонард Макс Адлеман (англ. Leonard Adleman — Эйдлмен) -уми декабри соли дар Калифорнияи ИМА ба дунё омадааст. Соли Адлеман дар факултети илмҳои компютерии донишгоҳи Калифорнияи Ҷанубӣ ҳамчун коргари асосӣ ба кор оғоз кард. Соли соҳиби унвони профессори гардида, соли бошад, соҳиби рутбаи профессори илмҳои компютерии Генри Салватор (the Henry Salvatori professor of Computer Science) шуд. Илова бар ин ӯ биологияи молекулярӣ буда, ҳаммуалифӣ алгоритми RSA ва ҳисобкуниҳои ДНК мебошад. ин рамз ҳаҷми иттилооти равонкардашуда, аз ҳаҷми иттилооти ошкор ду маротиба зиёд мешавад. Системаи RSA бошад, чунин норасоиҳоро бартараф намуд. Алгоритми мазкур аз се қадам иборат мебошад. Ҳоло ҳар яки ин қадамҳоро мухтасар мавриди баҳс қарор медиҳем Қадами. Ибтидо калидҳои махфӣ ва ошкор интихоб карда мешаванд. ) Ду адади содаи интихоб карда мешаванд. ) Ададҳои додашударо зарб карда модул, яъне n-ро меёбем: ) Қимати функсияи Эйлер ҳисоб карда мешавад: ) Чунин адади, ки шартҳои зеринро қаноат мекунонад, интихоб карда мешавад. метавон ададҳои,,, -ро истифода кард. метавон ададҳои,, -ро истифода кард.. Дар ин ҷо Алӣ ҷуфти ададҳои — ро ҳамчун калиди кушода интихоб карда, ба Валӣ равон мекунад. Пас { } аз ин, Алӣ калиди махфиашро интихоб мекунад. Барои иҷрои ин амал, бояд ададе интихоб карда шавад, ки аз рӯйи модули ба адади баръакс бошад, яъне d интихоб карда мешавад. Дар ин ҷо метавонад бо назардошти маълумотҳои дар боло овардашуда - ро истифода кард. Ҳамин тариқ, ҷуфти ададҳои ро Алӣ ҳамчун калиди махфии интихоб карда, махфӣ нигоҳ медорад. { } Қадами. Рамзгузорӣ. Пас аз интихоби параметрҳои лозимӣ Алӣ метавонад ба рамзгузорӣ оғоз кунад. Масалан, барои рамзгузорӣ намудани матни m= бо истифода аз калидҳои {e, n} = {, } чунин амал карда мешавад. Алӣ бо истифода аз формулаи матни додашуда рамзгузорӣ карда, натиҷаи ҳоси лшуда, яъне С=-ро ба Валӣ равон мекунад. Қайд. Набояд қимати ададии пайғом m аз адади n калон бошад, вагарна ягон натиҷаи дуруст ба даст намеояд. Қадами. Валӣ пас аз оне, ки пайғоми Алиро ба даст меорад, бо истифода аз калидҳои метавонад матнро рамзкушоӣ кунад. Барои иҷрои { } ин амал, аз формулаи { } истифода карда, пайғоми аслро ба даст меор а д. Мисол. Бо истифода аз алгоритми RSA пайғоми m=САВ рамзгузорӣ карда шавад. Ҳал. Ибтидо ададҳои содаи - ро интихоб карда, қимати модул ва функсияи Эйлер ҳисоб карда мешавад. Пас аз ин, Алӣ метавонад ба сифати d адади ва бо сифати е адади -ро интихоб кунад. Матни додашуда ҳамчун адади бутуни фосилаи аз то тасвир карда мешавад, масалан, ҳарфи А =, В=, С= ва ғайра. Али бо истифода аз калиди кушодааш матни додашударо рамзгузорӣ мекунад. { } Барои рамзку шоӣ кардан Валӣ аз калидҳои пушидаи матни рамзгузошташударо рамзкушоӣ мекунад. { } Ҳамин тариқ, матн рамзкушоӣ карда мешавад. Шакли схематикии ин алгоритм чунин аст. гузариши махфӣ (тайный ход) Дар мавзӯӣ қаблӣ варианти таълимии рамзи RSA мавриди баҳс қарор гирифта буд. Ҳоло бошад, ба таври пурра рамзи мазкурро дида мебароем. Қайд мекунем, ки системаи RSA метавонад, аз як элементи криптографии муосир, функсияи яктарафа бо гузариши махфӣ (trapdoor function) истифода барад. Ин система аз ду далели назарияи ададҳо ташкил ёфтааст. ) Масъалаи тафтиши сода будани адад, нисбати (қиёсан) осон мебошад. ) Масъалаи ҷудокунии адади намуди ба зарбкунандаҳо хеле душвор мебошад, агар мо танҳо n-ро донем, ададҳои калон (ин масъала фактаризатсия номида мешавад). Бигузор дар системаи мо муштариён бо номҳои Алӣ, Валӣ, Карим,…. мавҷуд бошанд. Ҳар як муштарӣ ду адади тассодуфии содаи бузургии интихоб карда, сипас қимати адади () -ро ҳисоб мекунад. Дар ин ҷо N- иттилооти кушода буда, барои ҳамаи муштариён дастрас мебошад. Баъд аз ин муштарӣ қимати адади ро ҳисоб карда, адади ихтиёрии ки ба байнан сода мебошад, интихоб мекунад. Баъд ин тавассути алгоритми васеъкардашудаи Евклид, чунин адади ҳисоб мекунад (меёбад), ки барои он баробарии зерин иҷро гардад () Ҳамаи иттилоотҳои муштариён, чӣ калиди махфӣ ва чӣ калиди пушида дар ҷадвали зерин гирд оварда шудаанд. Муштариён Калиди махфи Калиди кушода A B C Бигузор Алӣ мехоҳад, пайғоми ро ба Валӣ равон кунад. Дар ин ҷо пайғоми ҳамчун ададе, ки шарти қаноат мекунонад, тасвир карда мешавад. (Дар оянда индекси B – ишорагарӣ он аст, ки параметрҳо ба Валӣ таалуқ доранд ) Қадами. Алӣ мактубро бо истифодаи параметрҳои кушодаи Валӣ ва формулаи () рамзгузорӣ карда, та в ассути хати алоқаи кушод, қимати ро ба Валӣ равон мекунад. Қадами. Валӣ пайғоми рамзгузоштаро ба даст оварда, қимати () -ро ҳисоб мекунад. Тасдиқоти. Барои протоколи RSA аст, яъне Валӣ пайғоми аслро аз Алӣ ба даст меор ад. Исбот. Аз тарзи сохтани протокол истифода мебарем Баробари и () м аънои онро д о рад, ки барои ягон k баробарии зерин иҷро мегардад. Бо назардошти функсияи Эйлер ҳосил мекунем., яъне дар ин ҷо функсияи Эйлер мебошад. Аз ин ҷо ва хосияти функсияи Эйлер ҳосил мекунем.. Тасдиқоти. (Х о с и я т и протоколи RSA ) ) Протокол иттилоотро дуруст (корректно) рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ мекунад. ) Душман ( злоумышленник ) ҳангоми калон будани ҳарчанд, ки ҳамаи иттилоот ва параметрҳои кушодаро низ ба даст оварад наметавонад пайғоми аслро ба даст орад. Исбот. Исботи қисми аввали тасдиқот аз тасдиқи бармеояд. Барои исботи қисми дуюми тасдиқот пайхас мекунем, ки душман танҳо параметрҳои медонад. Барои ёфтани он бояд қимати -ро донад, лекин барои ин талаб карда мешавад, ки параметрҳои низ донад. Умуман он метавонад N-ро ба зарбкунандаҳо ҷудо карда ро ба даст орад, лекин ин масъала хеле душвор мебошад. Функсияи яктарафаи дар системаи RSA истифодашаванда функсияе м ебошад, ки имконияти ба таври сода ҳисобкунии функсияи ро дар сурати маълум будани ҷудокуни N ба зарбшавандаҳо √ фароҳам меорад. (Дар ҳақиқат метавон ба содагӣ аввал қимати ва боъд қимати ро ҳисоб кард). Агар номаълум бошанд, он гоҳ ҳисобкунии қимати функсияи баръакс дар амалия ғайриимкон (душвор) мебошад. Чунин функсияҳои яктарафа дар дигар бахшҳои криптография низ татбиқ карда мешаванд. Қайд мекунем, ки барои схемаҳои RSA, ба ҳар як муштарӣ зарур аст, ки ҷуфти ададҳои содаи и худро интихоб кунанд, яъне ҳамаи модулҳои бояд гуногун бошанд. (дар акси ҳол як муштарӣ метавонад иттилооти барои муштарии дигар пешбинишударо хонад). Аммо ин аз параметри дуюми талаб карда намешавад. Параметри метавонад барои ҳамаи муштариён якхела бошад. Баъзан пешниҳод карда мешавад, ки (бо мувофиқати ) интихоб карда шавад. он гоҳ рамзгузорӣ хеле зуд, танҳо бо иҷрои ду амали зарб иҷро карда мешавад. Мисол. Фарз мекунем, ки Алӣ мехоҳад пайғоми ро ба Валӣ равон кунад. Бигузор Валӣ параметрҳои зеринро интихоб карда бошад: ( байниҳам сода мебошанд). Бо истифода аз алгоритми васеъкардашудаи Евклид, қимати ро меёбад.. Пайғоми ро бо истифода бо формулаи () рамзгузорӣ мекунад: Адади -р о Алӣ ба Валӣ тавассути канали алоқаи кушод равон мекунад. Танҳо Валӣ ро медонад, бинобар ин, бо истифодаи формулаи () пайғоми ба дастовардаашро рамзкушоӣ мекунад Ҳа мин тариқ, Вал ӣ пайғоми Алиро рамзкушоӣ кард. Як норасоии рамзи RSA –ро ҳангоми калон будани дида мебароем. Бигузор Алӣ мехоҳад бо истифода аз параметрҳои кушодаи Валӣ (ададҳои ) пайғомеро ба ӯ равона кунад. Дар ин ҳолат душман наметавонад, пайғоми барои Валӣ пешбинӣ шударо хонад, аммо метавонад, аз номи Алӣ ба Валӣ пайғом равон кунад. Барои ҳалли ин масъала аз протоколҳои душвортаре истифода бурда мешавад, масалан ҳолати зерин. Алӣ мехоҳад пайғоми ро ба Валӣ равон кунад. Ибтидо Алӣ адади ро ҳисоб мекунад. Душман бошад, ин амалро и ҷро карда наметавонад, чунки махфӣ мебошад. Пас аз ин, Алӣ қимати ро ҳисоб карда қиматашро ба Валӣ равон мекун а д. Валӣ ро ба даст оварда, пайдарпай ададҳои ро ҳисоб мекунад. Дар натиҷа, Валӣ п айғом ро ба даст меорад. Монанди схемаи муқаррарии RSA дар ин ҷо низ душман наметавонад, пайғомро хонад, аммо фарқияти асосӣ дар он аст, ки дар ин ҷо душман наметавонад аз номи Алӣ пайғом равон кунад. (Чунки адади махфии ро намедонад). Дар ин ҷо мо ба ҳолати нав дучор омадем. Валӣ медонад, ки пайғом аз Алӣ омадааст, яъне Алӣ онро тавассути калиди махфии рамзгузорӣ карда “имзо” гузоштааст. Ин мисоли “имзои электронӣ” ба ҳисоб меравад. Дар криптографияи муосир аз ин имзоҳо ба таври васеъ истифода бурда мешуд. Дар оянда “имзоҳои электронӣ”-ро пурратар дида мебароем. Ба намуди схематикӣ ин алгоритм шакли зеринро дорад: Алгоритми Рабин дар асоси масъалаи душвори факторизатсияи ададҳои калон асос ёфтааст, ки соли аз тарафи криптогарфи изроили Михаэл Ошер Рабин (нем. Michael Oser Rabin, ибр. ןיבִ רַ רש(cid:) ֹא לאֵ כָ ימִ,) сохта шудааст. Дақиқан, ин алгоритм бо масъалаи мураккаби ҳисобкунии решаи квадратӣ аз рӯйи модули адади алоқаманд мебошад. Бинобар ин, аз рӯйи баъзе муносибатҳо методи мазкур нисбат ба методи RSA устувортар мебошад. Қаблан дар боби тарзи ҳисобкунии решаи квадратӣ аз Михаэл Рабин соли дар шаҳри Бреслау (пештар Вротслав), ба дунё омадааст. Соли дар донишгоҳи яҳудии Иерсулим магистратураро хатм кард. Соли дар донишгоҳи Принстонск рисолаашро ҳимоя карда доктори фалсафа шуд. Сар карда аз сентябри соли ӯ дар соҳаи бехатарии компютер корҳои татқиқотӣ бурда, дар донишгоҳҳои Иерусалим ва Гарвардия дарс мегӯяд. Дорои унвони фахрии дошишгоҳҳои Бордо (), Хайф (), донишгоҳи озоди (кушоди) Изроил (), донишгоҳи Бен- Гуриона (), донишгоҳи Вротслав (). рӯйи модули додашударо мавриди баҳс қарор дода будем. Ҳоло бошад, алгоритми Рабинро мухтасар мавриди баҳс қарор медиҳем. Моҳияти алгоритми мазкур чунин аст: Ду адади содаи гуногун тавре интихоб карда мешаванд, ки баробарии зеринро қаноат кунонанд: Чунин интихоби махсус, аз рӯйи модулҳои ва ҷараёни аз реша барориро хеле тез мегардонад. Калиди махфӣ дар рамзи мазкур ҷуфти ададҳои ба ҳисоб мераванд. Калиди ошкор бошад, ҳосили зарби калидҳои махфӣ ва интихоби адади тасодуфии мебошад, яъне ҷуфти ададҳои ( ) калиди кушода ба ҳисоб мераванд. { } Барои рамзгузории матни аз формулаи зерин истифода бурда мешавад: Қайд кардан ба маврид аст, ки амали рамзгузорӣ аз амалҳои ҷамъ ва зарб аз рӯйи модули ташкил ёфтааст. Бинобар ин, суръати разгузорӣ дар муқоиса бо методи RSA тезтар мебошад. Барои рамзкушоӣ бошад, аз формулаи истифода бурд а ме√шава д. Азбаски ҳосили зарби ду адади содаи мебошад, бинобар ин, чор ҳолати (имконияти) решаи квадратӣ аз рӯйи модули N мавҷуд аст. Аз ин рӯ, ҳангоми рамзкушоӣ чор варианти матни ошкор ба даст меояд. Бе душвори метавон дид, ки ҳангоми рамзкушоӣ матни ошкор ба даст меояд. Дар ҳақиқат, қимати С-ро аз формулаҳои () ба () гузошта ҳосил мекунем: √ √ √ √ Дар ин ҷо интихоби решаи дуруст, аз байни ҳамаи ҳолатҳои имконпази р фарз карда шудааст. Мисол. Бигузор калидҳои кушода ва пушида шакли зеринро дошта бошанд:. Барои рамзгузории пайғоми аз формулаи () истифода бурда ҳосил мекунем. Барои рамзкушоӣ бошад, ибтидо қимати ро ба даст оварда, аз рӯйи модули решаи ҳисоб мекунем: Пас аз ин, бо истифода аз ТЧБ аз ҷуфти √ √ ва решаи квадратии адади ро (аз рӯӣ модули ) меёбем: ё Дар ин ҷо чор варианти рамзкушоӣ √,, ё аз формулаи ба даст меояд. Намуди схематикии ин алгоримт чунин аст: Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ калидҳои кушода шуд? кай сохта шудааст? Диффи-Ҳеллман чӣ тавр метавонанд калиди умумӣ созанд? ё зиёда муштари истифода кард? итилоот рамзгузорӣ карда мешавад? бартари дорад? аст? интихоб карда мешавад? Боби. Имзоҳои электронӣ-рақамӣ Маълумот оиди имзои электронӣ Пас аз пайдоиши методҳои рамзгузорӣ бо калидҳои кушода, инқилоби бузурге дар шабака ва технологияҳои муосир ба вуҷуд омад. Дар ин ҳангом имконияти ҳалли масъалаҳое, ки солҳо ҳалнашаванда буданд, пайдо гашта, дар амалия татбиқи хеле зиёд пайдо карданд. Яке аз воситаҳои муҳиме, ки дар ин давра ба вуҷуд омад, ин имзои электронӣ ё рақамӣ мебошад. Дар бисёр кишварҳои ҷаҳон аз ҷумла Россия оиди имзои электронӣ (рақамӣ) стандарт қабул карда шуда, ин мафҳум дар қонунгузории шаҳрвандӣ низ истифода бурда мешавад. Пеш аз мавриди баҳс қарор додани методҳои криптографӣ дар имзоҳои электронӣ се хосияти асосии имзои электронӣ (ҳатто имзои дастӣ) – ро дида мебароем. ) Ҳуҷҷатҳоро танҳо соҳибони “қонунӣ” метавонанд имзо гузоранд (яъне ҳеҷ кас наметавонад аз номи (ҷойи) дигар кас имзо гузорад. ) Соҳиби имзо метавонад аз он даст кашад. ) Дар ҳолати пайдошавии баҳс барои муайянкунии соҳияти имзо шахси сеюм, масалан, судя метавонад низ иштирок кунад. Имзоҳои электронӣ бояд ҳамаи ин хосиятҳоро доро бошанд. Баръакси имзоҳои дастӣ соҳибони имзоҳои рақамӣ метавонанд аз ҳамдигар дар масофаи ҳазорҳо километр дур ҷойгир бошанд ва бо ҳамдигар тавассути шабака мубодилаи иттилоот кунанд. Ба ғайр аз имзоҳои муқарарӣ, дар дунёи воқеӣ имзоҳои дигаре, ки имзоҳои нотариалӣ ном доранд низ мавҷуданд. Дар имзоҳои мазкур шахси муайяне (нотариус) тавассути муҳр ва имзоҳои худ ҳуҷҷатҳоро тасдиқ мекунад. Пас аз ин, дилхоҳ шахси дигар метавонад ба соҳибияти онҳо гувоҳӣ диҳад. Имзои электронии нотариалӣ, айнан монанди имзоҳои дигар амалӣ карда мешавад (гузошта мешавад). Барои ба моҳияти имзоҳои электронӣ сарфаҳм рафтан, ибтидо ҳэш-функсияҳо ва сипас якчанд алгоритми сохтани имзои элктронӣ-рақамиро мавриди баҳс қарор медиҳем. Ҳэш-функсияҳо Ҳэш-функсия (hash function) дар ҳимояи иттилоот роли муҳим бозида, барои ҳимояи ҳуҷҷатҳои электронӣ аз модификатсия ва тағйирдиҳӣ сохта шудааст. Бо маънои том функсияи ҳэширонӣ ё ҳэш-функсия гуфта, чунин функсияи Н-ро меноманд, ки хосиятҳои зеринро қаноат мекунонад: ) Барои блоки дилхоҳ дарозӣ доштаи итилоот татбиқшаванда будан. ) Ба сифати натиҷа ҳосил кардани дарозии қайд кардашуда (масалан, дар функсияи ҳэширонии класикии MD - бит, дар стандартӣ амрикоии SHA- бит). ) Нисбатан тез будани ҳисобкунии қимати (дар вақти полиномалӣ аз дарозии пайғоми М). ) Аз рӯӣ Н-и додашуда ёфтани чунин М, ки шавад ғайриимкон будан. ) Номумкин будан аз рӯйи ҳисобкунӣ барои дилхоҳ ёфтани чунин ки шавад. ) Ғайриимкон будани ёфтани ҷуфти дилхоҳи, ки шавад. Ҳэш-функсияе, ки фақат хосияти авваларо қаноат мекунонад, ҳэш-функсияи сода ё суст номида мешавад. Ҳэш-функсияи устувор ҳэшфунксияст, ки ҳамаи хосиятҳои --ро қаноат мекунонад. Барои ҳисобкунии ҳэш-функсия усулҳои зиёде мавҷуданд. Ҳоло як усули содатаринро дида мебароем. Бигузор пайғоми дода шуда бошад, барои ҳисобкунии ҳэш-функсияи он, яъне аз формулаи зерин истифода бурда мешавад. () дар ин ҷо – қимати ададии ҳарфҳои (символҳои) матни додашуда, n ягон адади сода мебошад. дорои хосиятҳои зерин мебошад. Мисоли. Ҳэш-функсияи матни КАРИМ бо истифода аз калиди ҳисоб карда шавад. Символҳои Қимати матни ададии додашудаи символҳои К mod n=(+) mod = А mod n=(+) mod = Р mod n=(+) mod = И mod n=(+) mod = М mod n=(+) mod = Аз ин ҷо қимати ҳэш-функсия ба баробар мешавад. Мисоли. Ҳэш-функсияи матни МАША-ро бо истифода аз калиди (, ) ҳисоб карда шавад. Символҳои Қимати матни ададии додашудаи символҳои М mod n=(+) mod = А mod n=(+) mod = Ш mod n=(+) mod = А mod n=(+) mod = Аз ин ҷо қимати ҳэш-функсия ба баробар мешавад. MD (англ. Message Digest) алгоритми ҳэширонии бити буда, соли аз тарафи Р.Ривест корманди донишкадаи Массачусетский (ИМА) сохта шудааст. Алгоритми мазкур барои сохтани нақш ё дейджести пайғоми дарозии дилхоҳ дошта истифода шуда, версияи беҳтаркардашудаи (аз нуқтаи назари бехатарӣ) алгоритм ба ҳисоб меравад. Қаблан алгоритмҳои MD, MD ва ғайра мавҷуд буданд. Ин алгоритмро барои тафтиши соҳибияти пайғомҳои нашршуда тавассути муқоисаи дейджести пайғом (бо нашри ҳэшҳо) истифода бурда мешавад. Алгоритм тавре сохта шудааст, ки дар протсессорҳои разрияда тез кор мекунад. Дар алгоритм ҷадвалҳои ҷойгузории бисёр истифода бурда намешавад. Ҳангоми тавзеҳи алгоритм зери мафҳуми калима пайдарпайии -бита фаҳмида мешавад. Пайдарпайии битҳо метавонанд ҳамчун пайдарпайии байтҳо, ки ҳар кадомашон ба бит баробар мебошанд, инъикос карда шаванд. Дар дохили байт битҳо бо чунин шакл гузошта мешаванд: ибтидо (аз тарафи чап) байтҳое маънои бештар дошта (битҳои калон, ки дорои дараҷаи дӯӣ калон мебошанд: ) дар охир (тарафи рост) битҳои маънои камтар до шт а (битҳои хурд, ки бо мувофиқанд). Чунин тартиби гузаштани бит (ё байт) big-endian (тартиб аз калон ба хурд) номида мешавад. Пайдарпайии байтҳоро метавонад, ҳамчун пайдарпайии калимаҳои -бита интерпритатсия кард, дар ин ҷо ҳар як пайдарпайии гурӯҳи аз чор байт як калимаро ифода мекунад. Дар дохили калима байтҳо чунин гузошта мешаванд: ибтидо байтҳои маънои камтар дошта, сипас маънои зиёдтар. Чунин тартиби гузориши бит (ё байт) ittle-endian (тартиб аз хурд ба калон) номида мешавад. Масалан, агар пайдарпайии битҳо (қайд карда шуда) чунин дода шуда бошанд. Онгоҳ онро метавон ҳамчун байтҳои гузошташуда ( -ададҳои шонздаҳӣ) ё ҳамчун калимаи инъикос (тасвир) кард. Бигузор амали ҷамъро аз рӯйи модули ифода кунад, я ъне. Бигузо р ифодаи –лағжиши даврии адади р о ба андозаи ба тарафи чап ифода кунад. Шарҳи алгоритм Бигузор пайғоми М, ки дарозиаш ба баробар аст дода шуда бошад ва ҳисобкунии ҳэш-функсияи он талаб карда шавад. Дар ин ҷо адади –ягон адади мусбат мебошад (каратии будани он шарт нест). Пас метавон пайғоми М-ро ба намуди пайдарпайии битҳои инъикос кард. Барои ҳисобкунии ҳэш-функсияи қадамҳои зеринро иҷро мекунем: Қадами. Ҳамроҳкунии битҳои иловагӣ. Дар охири пайғом бити '' илова карда, пас аз он то замоне, ки дарозии пайғоми ҳосилшуда шарти –ро қаноат кунонидан бити сифрӣ ('') ҳамроҳ карда мешавад. Ҳамин тариқ, метавон аз то бит ҳамроҳ кард. Пас аз ин, лозим аст, ки пайғомро аз пайдарапайии битҳо, ки ба шакли байтҳо гурӯҳбанди шудааст, ба пайдарпайии калимаҳо, бо назардошти қоидаи little- endian табдил дод. Қадами. Иловакунии дарозии пайғоми ибтидоӣ. Дар охири натиҷаи аз қадами ҳосилшуда бити хурд, ки аз шакли дӯии адади (пайғоми ибтидоӣ) ҳосил шудааст, илова карда мешавад. Дар ин ҳангом аввал байти хурд, ва сипас байтҳои калон навишта мешаванд. Дар натиҷа пайғоме ҳосил мешавад, ки дарозиаш ба бит баробар аст, яъне пайғоме ҳосилшударо метавон ба блокҳое, ки шакли калимаи битаи шонздаҳиро доранд: (дар ин ҷо N каратии аст) тақсим кард. Қадами. Қимати ибтидоӣ бахшидан ба буфер. Буфер аз калимаҳои -битаи ( ) иборат буда, барои ҳисобкунии ҳэш-функсия истифода мешавад. Дар ибтидоӣ кори алгоритм ба буфер қиматиҳои ибтидоии зерин бахшида мешаванд. Илов а б а р и н, ч о р ф ун к с и я е, к и д а р о я н д а истифода мешаванд, муайян карда мешаванд. Дар ин ҷо, амалҳои битӣ мебошанд. Дар охир ҷадвали доимиҳои муайян карда мешавад, дар ин ҷо элементи –юм тавассути формулаи зерин муайян карда мешавад. T T[i]=int( ∙│sin (i) ), дар ин ҷо бо радиан буда,. мебошад. Қадами Даври (сикли) асосӣ. Ҳар як қ адами сикли дохилӣ (аз рӯӣ параметри ) аз коркарди як блоки битаи блоки пайғом иборат мебошад. for i = to N/- do // Нусхабардории блоки i-юми пайғом ба массиви X For j = to do X[j] = M[i + j]. end // Сабти қимати ҷории буфер AA = A BB = B CC = C DD = D // Раунди // Бигузор навишти [abcd k s i] табдилдихии зеринро ифода кунад: // a = b + ((a + F(b,c,d) + X[k] + T[i]) <<< s) // табдилдиҳии зерин иҷро карда мешавад [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] // Раунди // Бигузор навишти [abcd k s i] табдилдихии зеринро ифода кунад: // a = b + ((a + G(b,c,d) + X[k] + T[i]) <<< s) // табдилдиҳии зерин иҷро карда мешавад [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] // Раунди // Бигузор навишти [abcd k s i] табдилдихии зеринро ифода кунад: // a = b + ((a + H(b,c,d) + X[k] + T[i]) <<< s) //онгоҳ табдилдиҳии зерин иҷро карда мешавад [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] // Раунд // Бигузор навишти [abcd k s i] табдилдихии зеринро ифода кунад: // a = b + ((a + I(b,c,d) + X[k] + T[i]) <<< s) // онгоҳ табдилдиҳии зерин иҷро карда мешавад [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] [ABCD ] [DABC ] [CDAB ] [BCDA ] // Ба қимати буфери ҷорӣ қимати буфер ҳамроҳ карда мешавад //Блоки ҷории пайғом дар ибтидоӣ коркард сабт карда мешавад A = A + AA B = B + BB C = C + CC D = D + DD End. Қадами. Қимати ҳисобкунии ҳэш-функсия битҳои калимаҳои мебошанд, яъне битҳои натиҷа ки аз битҳои хурди байти оғоз гардида, ба битҳои калони калимаи ба охир мерасад. Алгоритми коркарди пайғом ба намуди псевдокод шакли зеринро дорад: var int[] s, K //s specifies the per-round shift amounts s[..]:= {,,,,,,,,,,,,,,, } s[..]:= {,,,,,,,,,,,,,,, } s[..]:= {,,,,,,,,,,,,,,, } s[..]:= {,,,,,,,,,,,,,,, } //Use binary integer part of the sines of integers (Radians) as constants: for i from to K[i]:= floor( × abs(sin(i + ))) end for //(Or just use the following precomputed table): K[.. ]:= { xdaa, xecb, xdb, xcbdceee } K[.. ]:= { xfcfaf, xca, xa, xfd } K[..]:= { xd, xbfaf, xffffbb, xcdbe } K[..]:= { xb, xfd, xae, xb } K[..]:= { xfe, xcb, xea, xebcaa } K[..]:= { xdfd, x, xdae, xedfbc } K[..]:= { xecde, xcd, xfdd, xaed } K[..]:= { xaee, xfcefaf, xfd, xdaca } K[..]:= { xfffa, xf, xdd, xfdec } K[..]:= { xabeea, xbdecfa, xfbbb, xbebfbc } K[..]:= { xbec, xeaafa, xdef, xd } K[..]:= { xddd, xedbe, xfacf, xcac } K[..]:= { xf, xaff, xaba, xfca } K[..]:= { xbc, xfccc, xffeffd, xdd } K[..]:= { xfaef, xfecee, xa, xea } K[..]:= { xfe, xbdaf, xaddbb, xebd } //Initialize variables: var int a:= x //A var int b:= xefcdab //B var int c:= xbadcfe //C var int d:= x //D //Pre-processing: adding a single bit append "" bit to message //Pre-processing: padding with zeros append "" bit until message length in bits ≡ (mod ) append original length in bits mod ( pow ) to message //Process the message in successive -bit chunks: for each -bit chunk of message break chunk into sixteen -bit words M[j], ≤ j ≤ //Initialize hash value for this chunk: var int A:= a var int B:= b var int C:= c var int D:= d //Main loop: for i from to if ≤ i ≤ then F:= (B and C) or ((not B) and D) g:= i else if ≤ i ≤ F:= (D and B) or ((not D) and C) g:= (∙i + ) mod else if ≤ i ≤ F:= B xor C xor D g:= (∙i + ) mod else if ≤ i ≤ F:= C xor (B or (not D)) g:= (×i) mod //Be wary of the below definitions of a,b,c,d dTemp:= D D:= C C:= B B:= B + leftrotate((A + F + K[i] + M[g]), s[i]) A:= dTemp end for //Add this chunk’s hash to result so far: a:= a + A b:= b + B c:= c + C d:= d + D end for var char digest[]:= a append b append c append d //(Output is in little-endian) //leftrotate function definition leftrotate (x, c) return (x << c) binary or (x >> (-c)); Барномаи ҳисобкунии қимати ҳэш-функсияи пайғоми додашуда тавассути алгоритми MD дар забони Java шакли зеринро дорад: import java.math.BigInteger; import java.security.MessageDigest; import java.security.NoSuchAlgorithmException; public static String mdCustom(String st) { MessageDigest messageDigest = null; byte[] digest = new byte[]; try { messageDigest = MessageDigest.getInstance("MD"); messageDigest.reset(); messageDigest.update(st.getBytes()); digest = messageDigest.digest(); } catch (NoSuchAlgorithmException e) { e.printStackTrace(); BigInteger bigInt = new BigInteger(, digest); String mdHex = bigInt.toString(); while( mdHex.length() < ){ mdHex = "" + mdHex; } return mdHex; public static void main(String[] args) { String st = "abc"; System.out.println("Custom MD:"); System.out.println(mdCustom(st)); } Мисоли қиматҳои ҳэш-функсия (ба намуди шонздаҳӣ): ) MD ("") = ddcd fb e ecfe ) ) MD ("abc") = cdfb dfd ef ) MD(" ") = edfa bec acdae ba Оилаи алгоритмҳои SHA (Secure hash standard) дорои алгоритми ҳисобкунии ҳэш-функсия мебошад: SHA—, SHA-, SHA-, SHA-, SHA—. Чор ҳэш- функсияи охирон зероилаи SHA—-ро ташкил мекунанд. Алгоритми SHA--ро соли хадамоти (агентии) милии бехатарии ИМА (NSA) кор кард кардааст. Алгоритмҳои зероилаи SHA- низ аз ҷониби NSA сохта шуда, дуюми августи соли институти миллии стандартҳо ва технологияҳо дар стандарти федералии коркарди иттилоот FIPS PUB - мунташир (чоп карда) шудааст. Ин алгоритмҳо дар SSL, SSH, S/MIME, DNSSEC, X., PGP ва IPSec барои мубоилаи (равон кардани) файлҳо бо шабака (BitTorrent) истифода бурда мешаванд. Алгоритмҳои оилаи SHA байниҳам танҳо аз рӯйи устувории криптографие, ки ҳэширонидани додаҳоро таъмин мекунад ва андозаи блок ва калимаи додаҳое, ки ҳангоми ҳэширронӣ истифода мешаванд, фарқ мекунанд. Фарқияти асосии байни ин алгоритмҳо дар ҷадвали зерин оварда шудааст. Алгори Дарозии Дароз Дароз Дароз Дароз Миқдори тм дейджес ии ии ии ии итератси ти ҳолати блок пайғо калим яҳо дар пайғом дохил (бит) м (бит) а (бит) давр (бит) ии пайғо м (бит) SHA- SHA- SHA- SHA- SHA- Барои табдилдиҳии пайдарпайии битҳо ба байт ва калима аз тартиби ҷойгиршавии битҳо big-endian (монанди MD) истифода бурда мешавад. Хосияти алгоритмҳои SHA Ҳоло алгоритми SHA--ро дида мебароем. Дар ин алгоритм (умуман дар ҳамаи алгоритмҳои оидаи SHA) аз амалҳои битии,, истифода бурда мешавад. Зери мафҳуми + ам али ҷамъ аз рӯйи модули фаҳмида мешавад, яъне (. Илова бар ин, аз ишораҳои зерин барои амали лағжиш (кӯчиш) истифода бурда мешавад.  лағжиш ба рост  лағжиши даврӣ ба рост, дар ин ҷо w–дарозии кал има;  лағжиши даврӣ ба чап, дар ин ҷо w–дарозии кал има; Дар алгоритм аз функсияи зерин низ истифода бурда мешавад: ,    { Шарҳи алгоритм Мисол. Бигузор пайғоми М, ки дарозиаш ба бит баробар аст, дода шуда бошад, ва ҳисобкунии ҳэш- функсияи он талаб карда шавад. Барои ҳисобкунии ҳэш-функсияи қадамҳои зеринро иҷро мекунем: Қадами. Ҳамроҳкунии битҳои иловагӣ. Дар охири пайғом бити '' илова карда, пас аз он то замоне, ки дарозии пайғоми ҳосилшуда шарти –ро қаноат кунонидан бити сифрӣ ('') ҳамроҳ карда мешавад. Ҳамин тариқ, метавон аз то бит ҳамроҳ кард. Қадами. Иловакунии дарозии пайғоми ибтидоӣ. Дар охири натиҷаи аз қадами ҳосилшуда бити хурд, ки дар охири он шакли дӯии дарозии пайғоми асл низ иштирок мекунад, ҳамроҳ карда мешавад. Масалан, агар дарозии калима ба бит баробар бошад, он гоҳ пайғоми "abc", ки дарозиаш ба бит баробар аст, ба сурати зерин пурра карда мешавад. П ⏟а й ғ о м и ҳо ⏟с и л ш у д а ⏟ б а б л о к ҳои ⏞ д а р о з и ⏞а ш о н ⏟ б а бит баробар, ки бо ишора шудаанд, тақсим карда мешавад. Ҳар як бл о к ба -то блоки калимаи -битӣ, ки ишораи –ро доранд тақсим карда мешавад. Қадами Муайянкунии доимӣ. Алгоритми SHA- -то пайдарпайии калимаҳои бити -ро истифода мебарад, ки шакли -даҳии онҳо чунин аст: { Ба сифати қ и м а т и и б ти д ои и ҳэш-функсия доимиҳои зерин истифода бурда мешаванд. Қадами. Даврӣ асосӣ. Дар даври зерин пайдарпай ҳамаи блокҳои пайғоми иловакардашуда ҳисоб карда мешаванд. For i = to N { //. Тайёркунии руйхати табдилдиҳии калимаҳои пайғом //. Қ{имати аввала бахшидан ба тағйирёбандаҳои корӣ //. Дав р и дохилӣ For t = to { e = d d = c b = a a = T } //. Ҳисобкунии қиматҳои фосиавии ҳэш-функсияи } Қадами. Натиҷа. Дар охир қимати ҳэш-функсияи ҳамаи пайғом чунин шаклро мегирад: \|\| \|\| \|\| \|\| Ба намуди схематики алгоритми SHA шакли зеринро дорад: Шакли пурраи псевдокоди алгоритми шакли зеринро дорад: //Initialize variables: h = x h = xEFCDAB h = xBADCFE h = x h = xCDEF ml = message length in bits (always a multiple of the number of bits in a character). Pre-processing: append the bit ’’ to the message e.g. by adding x if message length is a multiple of bits. append ≤ k < bits ’’, such that the resulting message length in bits is congruent to − ≡ (mod ) append ml, the original message length, as a - bit big-endian integer. Thus, the total length is a multiple of bits. //Process the message in successive -bit chunks: break message into -bit chunks for each chunk break chunk into sixteen -bit big-endian words w[i], ≤ i ≤ // Extend the sixteen -bit words into eighty -bit words: for i from to w[i] = (w[i-] xor w[i-] xor w[i-] xor w[i- ]) leftrotate // Initialize hash value for this chunk: a = h b = h c = h d = h e = h // Main loop: for i from to if ≤ i ≤ then f = (b and c) or ((not b) and d) k = xA else if ≤ i ≤ f = b xor c xor d k = xEDEBA else if ≤ i ≤ f = (b and c) or (b and d) or (c and d) k = xFBBCDC else if ≤ i ≤ f = b xor c xor d k = xCACD temp = (a leftrotate ) + f + e + k + w[i] e = d d = c c = b leftrotate b = a a = temp //Add this chunk’s hash to result so far: h = h + a h = h + b h = h + c h = h + d h = h + e //Produce the final hash value (big-endian) as a bit number: hh = (h leftshift ) or (h leftshift ) or (h leftshift ) or (h leftshift ) or h Барои ҳисобкунии ҳэш-функсияи пайғоми додашуда, тавассути алгоритми SHA- метавон аз барномаи зерин, ки дар забони Java навишта шудаааст, истифода кард. public static void main(String[] args) throws NoSuchAlgorithmException { String str = "abc"; MessageDigest md = MessageDigest.getInstance("SHA-"); md.update(str.getBytes()); byte byteData[] = md.digest(); //convert the byte to hex format method StringBuffer sb = new StringBuffer(); for (int i =; i < byteData.length; i++) { sb.append(Integer.toString((byteData[i] & xff) + x, ).substring()); } out System..println("Hex format: " + sb.toString()); //convert the byte to hex format method StringBuffer hexString = new StringBuffer(); for (int i=;i<byteData.length;i++) { String hex=Integer.toHexString(xff & byteData[i]); if(hex.length()==) hexString.append(’’); hexString.append(hex); } out System..println("Hex format: " + hexString.toString()); } Мисолҳои ҳисобкунии ҳэш-функсия дар системаи ҳисоби шонздаҳӣ. ) SHA ("") = daaee ebbd bfef afd ) SHA ("abc") = ae a bae cc cddd ) SHA("abcdbcdecdefdefgefghfghighijhijkijkljklmklmn lmnomnopnopq") =e cbde baaeaa fe ef DSA (англ. Digital Signature Algorithm – алгоритми имзои электронӣ-рақамӣ) — алгоритми криптографӣ буда, барои сохтани имзои электронӣ-рақамӣ тавассути калиди кушода истифода бурда мешавад. Имзо махфиёна сохта мешавад, аммо онро метавон ошкоро тафтиш кард. Ин маънои онро дорад, ки дилхоҳ кас метавонад бо истифода аз параметрщои ошкор дурустиии имзоро санҷад. Қайд кардан ба маврид аст, ки DSA танҳо барои сохтани имзои-электронӣ-рақамӣ пешбини шудааст, на барои рамзгузорӣ монанди системаҳои RSA ва ал-Ҷамол. DSA-ро моҳи августи соли институти Милии стандартҳо ва технологияҳо (NIST)-и ИМА сохта, патент кунонидааст. Муаллифи патент David W. Kravitz ба ҳисоб меравад. NIST - барои истифодабарии ин патентро бе литсензия дастрас гузошт (ройгон). DSA ҳамчун як бахши DSS (англ. Digital Signature Standard – стандарти имзои электронӣ-рақамӣ, нахустин маротиба -уми декабри соли интишор шудааст (ҳуҷҷати FIPS- (англ. Federal Information Processing Standards – стандарти федералии коркарди иттилоот)) ба ҳисоб меравад. DSA дорои ду алгоритм (S, V): сохтани имзои пайғоми (S) ва тафтиши он (V) мебошад. Ҳарду алгоритмҳо ибтидо ҳеш-пайғомро бо истифода аз ҳэш функсияҳо ҳисоб мекунанд. Алгоритми S ҳэш ва калиди махфиро барои сохтани имзо истифода мебарад, Алгоритми V бошад, ҳэш пайғомро (хэш сообщения), имзо ва калиди кушодаро барои тафтиши имзо истифода мебарад. Дар версисяи нахустини алгоритм истифодаи ҳэш- функсияи SHA- (англ. Secure Hash Algorithm – алгоритми бехатар ҳэширонӣ) маслиҳат дода мешуд, дар версияиҳои баъдина бошад, метавон дилхоҳ алгоритми оилаи SHA-- ро истифода кард Параметрҳои схемаи имзои –эектронӣ рақамӣ Барои сохтани системаи имзоӣ рақамӣ бояд амалҳои зерин иҷро карда шаванд: ) Интихоби ҳэш-функсияи криптографӣ. ) Интихоби адади содаи, ки андозаи (дарозии ) он ба N бит баробар буда, аз рӯи андоза (дарозӣ) ба андозаи қимати ҳэш-функсия баробар мебошад. ) Интихоби адади содаи p, тавре ки (p-) ба тақсим шавад. Дарозии битии адади p тавассути ишора карда мешавад. ) И нтихоби адади тавре ки тартиби мултипликативии он аз рӯӣ модули p ба баробар бошад. Барои ҳисобкунӣ метавон аз формулаи истифода кард. Дар ин ҷо — яг он адади тасодуфӣ мебошад, ки зимнан аст. Дар аксар ҳолатҳо қимати h = ин талаботро қонеъ мегардонад. Тавре ки қайд кардем, параметрҳои ибтидоии схемаи имзои рақамӣ истифодаи ҳэш-функсияи криптографӣ мебошанд, ки барои матни пайғомро (ки барои он имзо ҳисоб карда мешавад (гузошта мешавад)) ба адади қайдкардашуда табдил додан истифода мешаванд. Яке аз хосиятҳои муҳими ин функсия дарозии битии пайдарпайии хуруҷӣ, ки бо ҳарфи N ишора карда мешавад, ба ҳисоб меравад. Дар версияи нахустини стандарти DSS истифодаи функсияи SHA- маслиҳат дода шуда буд, ки мувофиқан дарозии битии адади имзогузошташуда битро ташкил мекард. Дар айни ҳол SHA- ба қадри кифоя бехатар намебошад, бинобар ин, дар стандарт истифодаи ҷуфтҳои зерин пешниҳод шудааст: ) L =, N = ) L =, N = ) L =, N = ) L =, N = Бо мувофиқа бо ин истифодаи ҳэш-функсияи SHA- маслиҳат дода шудааст. Калидҳои кушода ва махфӣ ҳисоб карда мешавад. Па раметрҳои кушода ададҳои ба ҳисоб мераванд. Параметри махфӣ бошад, танҳо адади мебошад. Ҳамин тариқ, параметрҳои метавонанд барои ҳамаи гурӯҳи истифодабарандагон умумӣ бошанд, вале ададҳои ва мувофиқан калиди пушида ва кушодаи истифодабарандаи мушаххас мебошанд. Ҳангоми имзогузорӣ ададҳои махфии ва истифода мешаванд, ки адади ба таври тасодуфӣ ё псевдотасодуфӣ интихоб карда мешавад. Гузоштани имзо Тавассути алгоритми зерин ба пайғом имзо гузошта мешавад: ) Интихоби адади тасодуфии ) Ҳисобкунии ) Интихоби и диг ар, агар бошад; ) Ҳисобкунии ) Интихобкунии и дигар, агар шавад; ) Ҷуфти имзоро ташкил медиҳанд, ки дарозиашон ба баробар аст. Амали душвори ҳисобкунии – ин ба дараҷабардорӣ аз рӯӣ модул (ҳисобкунии ), ҳисобкунии ҳэш- функсия, яъне ва ёфта ни элементи баръакс, яъне ба ҳисоб мераванд. Тафтиши имзо Тавассути алгоритми зерин имзо тафтиш карда мешавад: ) Ҳисобкунии ) Ҳисобкунии ) Ҳисобкунии ) Ҳисобкунии ) Имзо ҳаққонӣ аст, а г ар шавад. Ҳангоми тафтиш амали мураккаб, ин ду амали бадараҷабардорӣ ҳисобкунии ҳэш-функсия ва ёфтани элем е нти б а ръакс мебошанд. Дурустии схемаҳо Схемаи имзои рақамии мавриди баҳс қарордодаамон, ба он дараҷае дақиқ аст, ки ҳар хоҳишманде, ки мехоҳад аслияти имзоро санҷад, ҳама вақт натиҷаи мусбат ба даст меорад. Ҳоло инро нишон медиҳем: Аввалан, агар бошад, пас аз рӯӣ теоремаи кучаки Ферма бар меояд, ки аст. Азбаски буда, адади сода аст, пас дорои тартиби мултипликативии аз рӯи модули мебошад. Барои гузоштани имзо ба пайғом ҳисоб карда мешавад: Аз ин ҷо барме о яд, ки аст. Азбас к и дорои т артиби аст, пас ҳосил мекунем. Сониян, дурус т ии схемаи DSA аз муносибати зерин бармеояд. Ҳоло дар мисоле истифодаи схемаи DSA-ро барои адади наонқадар калон дида мебароем. Бигузор қимати ҳэш-функсияи пайғом бошад. Интихоби параметрҳо ) ) Дарозии ҳэш ба баробар аст, аз инҷо метавон гирифт. ) p = интихоб мекунем, чунки аст. ) интихоб мекунем. Сохтани калид Ба сифати калидии махфи интихоб мекунем, он гоҳ калиди кушода мешавад. Гузоштани имзо ) Интихоби. ) Он гоҳ мешавад. ) Азбаски аст, пас давом медиҳем. ) дар ин ҷо аст. ⋅ ⋅ ) аст, давом медиҳем. ) Ҷуфти ададҳои ( r, s ) = (, ) имзоро ташкил мекунанд. Тафтиши имзо ). ) ) ⋅ ⋅ ) ⋅ ⋅. ⋅ ) Ҳо сил м екунем, ки, яъне имзо дуруст будааст. ⋅ Имзоҳои электрони-рақамиро дар схемаи RSA дида мебароем. Масалан, агар Алӣ хоҳад, ки ҳуҷҷатеро имзо гузорад, барои иҷрои ин амал, параметрҳои RSA – ро интихоб мекунад. Тарзи интихоби параметрҳои RSA дар боби оварда шудааст. Ибтидо Алӣ ду адади калони соддаи P ва Q – ро интихоб карда, қимати ва – ро ҳисоб мекунад. Пас аз ин, адади d – ро, ки бо байнан сода мебошанд, интихоб карда, қимати ро ҳисоб мекунад. Дар охир Алӣ ададҳои N ва d - ро интишор мекунад. Масалан, дар сайти худ мегузорад. Дар ин ҳангом адади с – ро махфӣ нигоҳ медорад. Алӣ метавонад, ададҳои P, Q ва - ро ҳатто фаромӯш кунад, чунки дигар онҳо талаб карда намешаванд. Ҳамин тариқ Алӣ барои гузоштани имзо омода гашта, метавонад имзои худро ба ҳуҷҷатҳо ва мактубҳо гузорад. Бигузор Алӣ мехоҳад пайғоми – ро имзо гузорад. Барои иҷрои ин амал ибтидо ҳэш – ̅ функсияи ҳисоб мекунад, ки он пайғоми - ро ба адади y мувофиқ мегузорад. Тарзи ҳисобкунии ҳэш – функсия дар ибтидои ин боб оварда ̅ шудааст, бинобар ин, дар ин ҷо тарзи ҳисобкунии онро пурра мавриди баҳс қарор надода, танҳо баъзе хосиятҳои муҳими онро меорем: бе тағйирдиҳии у дар амалия тағйир додани матни асосии ғайриимкон аст. Аз ин рӯ, дар қадами оянда Алӣ танҳо имзо гузоштан ба у – ро таъмин мекунад, ки ин имзо ҳамаи матни – ро дар бар мегирад. ̅ Ибтидо Алӣ адади mod n () -ро ҳисоб мекунад, яъ не он адади у - ро ба дараҷаи адади махфии с мебардорад. Дар ин ҷо адади s – ин имзои электронӣ мебошад. Имзои электронӣ ба пайғоми ҳамроҳ карда мешавад. Ҳамин тариқ Алӣ мактуби ̅ имзогузоштаро ба сурати зерин ҳосил мекунад. () Акнун ҳамаи он касоне, ки параметрҳои кушодаи Алӣ – 〈 ̅ 〉 ро медонанд, метавонанд, соҳибияти имзои ӯро тасдиқ кунанд. Барои иҷрои ин амал мактуби имзогузошташуда () – ро гирифта қимати ҳэш – функсияи h( ) ва () ̅ – ро ҳисоб карда, иҷроиши шарти h( ) – ро месанҷад. ̅ Бе душворӣ дидан мумкин аст, ки агар имзо ҳаққонӣ бошад, он гоҳ h( ) мешавад. Дар ҳақиқат, аз формулаҳои (), () ва хосияти ̅ схемаи RSA дурустии ин тасдиқот бармеояд, Қайд кардан ба маврид а ст, ки имзои электронии дидабаромада ҳамаи талаботҳои имзоҳои оддиро қаноат мекунонанд. Хосияти якуми имзоро месанҷем. Ҳангоме, ки тартиби N аз бит калон будан, ҳеҷ кас наметавонад, онро ба зарбкунандаҳои сода ҷудо кунад. Ин масъала то соли тамоман ҳалнашаванда буд. Аз ин рӯ бо донистани N ва d ёфтани с ғайриимкон мебошад. Дар ҳақиқат, барои ҳисоб намудани, бояд адади маълум бошад, ам м о барои донистани P ва зарбшавандаи Q зарур аст. Ҳамин тариқ, хосияти якум иҷро гардид – ҳеҷ кас ба ғайр аз Алӣ наметавонад адади с – ро ҳисоб кунад, аз ин рӯ мактубро наметавонад имзо гузорад. Аз хосияти якум иҷроиши хосияти дуюм бармеояд. Муаллифи имзо наметавонад, аз он даст кашад, чунки шахси дигар наметавонад аз номи ӯ имзо гузорад. Хосияти сеюм ҳам аён мебошад – дар ҳолати пайдо шудани баҳс, шахсони кунҷков метавонанд барои тафтиш он ва фаҳмидани ҳақ ба судя муроҷиат кунанд. Мисоли Бигузор Р =, Q = бошад. Он гоҳ мешавад. Бигузор d = бошад. Чунин интихоб намудани d имкон дорад, чунки КТУ(,)= аст. Барои ҳисобкунии аз алгоритми васеъкардашудаи Евклид (АВЕ ) истифода намуда, ҳосил мекунем c =. Бигузор Алӣ мехоҳад пайғоми = abbbaa – ро, ки барои он қимати ҳэш – функсия ба баробар аст, имзо ̅ гузорад. Дар ин ҳолат Алӣ аз рӯйи () қимати -ро ҳисоб карда, пайғом и имзогузошташудаи зеринро ҳосил мекунад. Акнун касоне, ки калиди кушодаи Алӣ N= ва d= 〈 〉 – ро медонад, метавонад ҳаққонияти (соҳибияти) имзоро санҷанд. Баъди ба даст овардани пайғоми имзогузошта, Валӣ аз сари нав қимати ҳэш – функсияро -ро ҳисоб карда (агар таркиби мактуб иваз карда нашуда бошад, он гоҳ қиммати ҳэш – функсия ба қимати ҳэш – функсияе, ки Алӣ ҳисоб карда буд мувофиқат мекунад), сипас қимати ифодаи () -ро ҳисоб мекунад. Тавре ки дида мешавад, қимати ва қимати ҳэш – функсия мувофиқат мекунанд, бинобар ин, метавон ба дурустии имзо боварӣ ҳосил кард. Қайд. Диққат дошта бошед, ки як схемаи RSA – ро Алӣ барои ҳалли ду масъала истифода кард. Аввал Алӣ метавонад мактубро бо истифода аз калиди махфии с имзо гузорад. Дуюм ҳар кас мехоҳад бо Алӣ мактуби рамзгузошташуда (адад) равон кунад, ки рамзкушоӣ кардани он танҳо бо истифодаи калиди имкон дошта бошад. Ба намуди схематикӣ ин алгоритм шакли зеринро дорад: Ҷамол Бигузор Алӣ мехоҳад, ки ҳуҷҷатеро имзо гузорад. Барои иҷрои ин амал адади калони содаи ва адади – ро интихоб мекунад Тарзи интихоби ин параметрҳо дар боби оварда шудааст. Ин ададҳо метавонад барои дигар муштариён низ дастрас бошанд. Илова бар ин, Алӣ адади тасодуфии (ихтиёрии) – ро интихоб карда, онро махфӣ нигоҳ медорад. Пас аз ин, қимати адади зеринро ҳисоб мекунад. () Ин ададҳоро Алӣ ҳамчун калиди кушодаи худ интишор мекунад. Тавре, ки аён (маълум) аст, ҳангоми бениҳоят калон будани р, аз рӯйи у ёфтани х ғайриимкон мебошад (масъалаи логарифми дискретӣ). Акнун Алӣ метавонад мактубро имзо гузорад. Фарз мекунем, ки Алӣ мехоҳад мактуби – ро имзо гузорад. Алгоритми сохтани имзоро меорем. ̅ Алӣ қимати ҳэш – функсия – ро, ки бояд, ки шарти – ро қаноат мекунонад, ҳисоб карда, сипас ̅ адади тасодуфии – ро ки бо ( байнан сода мебошанд, интихоб карда, қимати адади зеринро ҳисоб мекунад. mod p () Дар қадами оянда Алӣ қ имати ададҳои зеринро ҳисоб мекунад. Дар охир Алӣ п айғоми рамзгузошташударо имзо мегузорад. () Қабулкунандаи иттилооти имзошуда () пеш аз 〈 〉 ҳама қимати ҳэш функсияи – ро аз нав ҳисоб мекунад. Баъд аз ин, бо истифода аз баробарии зерин ̅ имзоро тафтиш мекунад: () Бе душворӣ д идан мумкин аст, ки дар сурати ҳаққонӣ будани имзо шарти () иҷро мегардад. Дар ҳақиқат Мис ол. Б и гузор п а( р а м е т р ҳ)ои о ш к ор бошанд. Алӣ калиди махфӣ -ро интихоб карда, калиди кушодаи – ро бо истифода аз () ҳисоб мекунад. Бигузор Алӣ мех оҳад пайғоми имзо гузорад. Барои иҷрои ин чунин амал мекунад: ̅ Пеш аз ҳама қимати ҳэш – функсияро ҳисоб мекунем. Бигузор қимати бошад. Пас аз ин Алӣ адади тасодуфии k (масалан k = ) – ро интихоб карда, ̅ қимати ифодаҳои () ва () – ро ҳисоб мекунад. Пас аз ин, Алӣ қимати – ро ҳисоб мекунад.. Қимати ( ) бошад, ба баробар мешавад. Дар охир пайғоми имзогузошташударо ба сурати () ҳосил мекунад. Акнун Алӣ онро ба Валӣ равон мекунад. Валӣ онро ба даст оварда, ибтидо соҳибияти имзоро месанҷад. Бирои ин аввал қимати ҳэш – функсия ва баъд тарафи чапи () ва дар охир тар афи р ости () – ро ҳисоб мекунад Валӣ боварӣ ҳоси л мекунад, ки имзо дуруст (ҳақиқӣ) аст. Дар асоси ин алгоритми Ал-Ҷамол дигар алгоритмҳои эффективӣ сохта шудаанд. Ба намуди схематикӣ ин алгоритм шакли зеринро дорад: (рақамӣ) Дар бисёр кишварҳои ҷаҳон стандартҳо дар имзоҳои электронӣ (ИЭ) ё рақамӣ вуҷуд дорад. Дар ин ҷо мо стандарти давлатии Россия ГОСТ Р. – ва стандарти ИМА FIPS – ро мавриди баҳс қарор медиҳем. Тавре ки аз ишорааш бармеояд стандарти Россия соли ва стандарти амрикоӣ соли қабул карда шудааст. Ҳарду стандартҳо дар асоси як алгоритм, ки DSA (Digital Signature Algorithm) ном дорад асос ёфта, вариатсияи имзои Ал – Ҷамол мебошанд. Ҳоло алгоритми Россияро мавриди баҳс қарор дода, дар охир фарқияти алгоритми амрикоиро меорем. Ибтидо барои як гурӯҳ истифодабарандагон параметрҳои ошкор интихоб карда мешаванд. Пеш аз ҳама, бояд ду адади содаи ва q, ки барои онҳо баробарии зерин иҷро мегардад, интихоб карда шавад. () Дар ин ҷо ягон адади бутун мебошад. Битҳои калони (старшие биты) p ва бояд ба як баробар бошанд. Пас аз ин, чунин адади тавре интихоб карда мешавад, ки барои он баробарии зерин иҷро гардад.. () Дар натиҷа се п араметри умумии – p, q ва a – ро ҳосил карда мешаванд. Қайд. Баробарии () маънои онро дорад, ки ҳангоми адади а – ро аз рӯйи модули р ба дараҷа бардоштан, дараҷа ба модули q оварда мешавад, яъне. Дар қадами оянда ҳар як и с ти ф одабаранда адади ихтиёрии x – ро ки шарти – ро қаноат мекунад, интихоб карда, қимати () – ро ҳисоб мекунанд. Д ар онҷо – калиди махфӣ ва – калиди ошкор (кушода) мебошад. Барои истифодабарандагон адади ҳамчун калиди махфӣ ва адади калиди кушода ба ҳисоб меравад. Фарз карда мешавад, ки калиди кушодаи ҳамаи истифода-барандагон ба ҳамдигар муайян мебошад, то он ки онҳо тавонанд имзоро тафтиш кунанд. Қайд мекунем, ки дар айни ҳол ёфтани х аз рӯйи у дар амалия ғайриимкон мебошад. Пас аз интихоби параметрҳо ба имзогузорӣ оғоз мекунем. Бигузор пайғоми мавҷуд аст, ки бояд имзо гузошта шавад. Алгоритми гузоштани имзо чунин аст: ̅ )Ибтидо барои пайғоми ҳэш – функсия – ро ҳисоб мекунем. Қимати ҳэш – функсия бояд дар ̅ ̅ фосилаи хобад (дар варианти руссия ҳэш – функсияе, ки ГОСТ Р. – муайян кардааст). )Адади тасодуфии ( ) – ро интихоб мекунем. )Қимати – ро ҳисоб мекунем. Агар рафту бо шад, он гоҳ ба қадами бар мегардем. )Қимати – ро ҳисоб мекунем, агар рафту шавад, ба қадами бар мегардем. )Пайғоми имзогузошташудаи – ро ҳосил мекунем. 〈 ̅ 〉 Барои тафтиши имзо амалҳои зерин иҷро карда мешаванд. ) Барои пайғоми қимати ҳэш-функсия, яъне – ро ҳисоб мекунем. ̅ ̅ ) Дурустии шартҳои, – ро месанҷем. ) Қимати – ро ҳисоб мекунем. ) Қимати – ро ҳисоб мекунем. ) Иҷроиши шарт и – ро месанҷем. Агар ақалан яке аз тафтишҳо (санҷишҳо) дар қадами ва қимати ҳақ надиҳанд, имзо ғайриҳақиқӣ дониста мешавад. Агар ҳамаи тафтишҳо иҷро гарданд, пас имзо дуруст ба ҳисоб меравад. Бе душворӣ дидан мумкин аст, ки агар имзо бо пайғом қонунӣ бошад (яъне агар калиди махфии х – ро соҳиб бошад), он гоҳ мешавад. Дар ҳақиқат ( ) ( ) Қайд. Барои ёфт ани қимати параметри а, ки шарти () – ро қаноат мекунонад, аз методи зерин истифода бурда мешавад. Ибтидо адади тасодуфии q > – ро интихоб карда, қимати () - ро ҳисоб мекунем. Д а р ҳақиқат, дар асоси () ва теоремаи Ферма ҳосил мекунем. яъне баро барии () иҷ р о м е ш авад. Агар ҳа н г оми ҳисобкунии () қимати шавад, он гоҳ зарурияти интихоби қимати дигар барои пеш меояд. Мисоли. Параметрҳои умумии ошкор (ғайримахфӣ) – и – ро интихоб карда, қимати гирифта, – ро ҳисоб мекунем. Сипас, калиди махфии – ро интихоб карда, калиди кушодаи – ро ҳисоб мекунем. Барои пайғоми ро имзо гузоштан, чунин амал карда мешавад. Бигузор ҳэш – функсияи ин ̅ пайғом бошад. Адади тасодуфии – ро интихоб карда, қимати ададҳои зеринро ҳисоб мекунем. ̅ Пайғоми имзогузошташудаи – ро ба даст меорем. 〈 〉 Акнун имзоро тафтиш мекунем. Агар пайғом тағйир дода нашуда бошад, мешавад. Ҳисоб мекунем, Тавре ки аён гашт, шарти иҷро мегардад, яъне имзо дуруст будааст. Акнун фарқияти стандарти амрикоиро аз стандарти русӣ дида мебароем. ) Дарозии ба бит баробар гирифта мешавад. ) Ба сифати ҳэш – функсия аз алгоритми SHA – истифода бурда мешавад. ) Ҳангоми сохтани имзо дар қадами параметри s тавассути формулаи ҳисоб карда мешавад. ) Ҳангоми тафтиши имзо дар қадами ва аз рӯйи формулаҳои ҳисоб карда мешавад. Бо назардошти ин фарқиятҳо метавон схемаи имзоро бо услуби амрикоӣ навишт. Исботи дурусти алгоритм айнан гузаронида мешавад. Ба намуди схематикӣ алгоритми мазкур шакли зеринро дорад: Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ медонед? доранд? мешааванд? гузошта мешавад? гузошта мешавад? электронӣ гузошта мешавад? рамзи Шамир истифода кард? кай сохта шудааст? алгоритми ГОСТ Р. – истифода кард? FIPS чӣ фарқ дорад? Боби. Методҳои муосири рамзгузорӣ бо калидҳои пушида Сеть ё шабакаи Фейстел (англ. Feistel network, Feistel cipher) —яке аз методҳои сохтани рамзҳои блокӣ ба ҳисоб меравад. Шабакаи мазкур аз катакчаҳо иборат мебошад, ки онҳоро катакчаҳои Фейстел меноманд. Дар вуруди ҳар як катакча итилоот ва калид ворид гардида, дар хуруҷ итилоот ва калиди тағйирёфа ба даст оварда мешавад. Ҳамаи катакчаҳои мазкур аз рӯйи тип якхела мебошанд. Вобаста аз алгоритми рамзгузорӣ/рамзкушоӣ калид интихоб гардида, ҳангоми аз гузариш аз як катакча ба катакчаи дигар тағйир меёбад. Дар вақти рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ айнан як амал иҷро карда мешавад, фарқияти асосӣ тартиби калидҳо ба ҳисоб мераванд, аз рӯйи содагӣ метавон ба осонӣ барномаи методи мазкурро таҳия кард. Аксар методҳои муосири рамзгузории блоки ба монанди: DES, RC, RC, RC, Blowfish, FEAL, CAST-, TEA, XTEA, XXTEA ва ғайра ба сифати асос аз шабакаи Фейстел истифода мебаранд. Алтернативи шабакаи Фейстел алгоритми AES ба ҳисоб меравад, ки баъдтар онро мавриди баҳс қарор медиҳем. Соли Хорст Фейстел (англ. Horst Feistel) ду воситае, ки дар онҳо алгоритмҳои гуногун амали карда мешуданд, патент кард. Баъдан ин восита номи Lucifer-ро гирифт. Яке аз ин воситаҳо конструксияеро истифода кард, ки баъдан он дар шабакаи Фейстел («Feistel cipher», «Feistel network») истифода шуд. Аз ин ҷо Фейстел якҷоя бо Дон Копперсмит (англ. Don Coppersmith) дар системи криптогарфии нав дар IBM кор кард. Соли газетаи «Scientific American» мақолаи Фейстелро таҳти унвони «Cryptography and computer privacy» чоп кард, ки дар он ҷанбаҳои муҳими рамзгузорӣ мавриди баҳс қарор дода шуда, шарҳи версияи нахустини Lucifer оварда шудааст. Дар версияи нахустини лоиҳаи Lucifer шабакаи Фейстел истифода нашуда буд. Дар асои шабакаи Фейстел соли алгоритми DES сохта шуд. Акун алгоритми рамзгузорӣ ва рамзкушоиро тавасути шабакаи Фейстел дида мебароем. Бигузор талаб карда шавад, ки ягон итилооте, ки ба намуди дӯӣ дода Хорст Фейстел (англ. Horst Feistel) -юми январи соли дар шаҳри Берлин (Олмон) ба дунё омадааст. Аз хурдсоли Олмонро тарк гуфта ба Тсюрих (Швейтсария) рафт. Хорст олими бузурги соҳаи ҳифзи итилоот ва яке аз асосгузорони криптографияи замони муосир ҳамчун илм ба ҳисоб рафта, дар ширкати IBM дар соҳаи коркарди алгоритмҳои рамзгузорӣ кор кардаааст. Саҳми Ӯ дар сохтани алгоритми DES хело калон мебошад. -уми ноябри соли дар штати Массачусетс аз олам чашм пушид. шудааст (дар хотираи компютер, файл ё ягон барандаи дигари итилоот), рамзгузорӣ карда шавад. Алгоритми рамзгузорӣ чунин аст: Итилооти додашуда ба блокҳои якхела (қайдкардашуда) тақсим карда мешавад. Блокҳои ҳосилшуда вурӯди номида мешаванд, чунки ба вуруди алгоритм равон карда мешаванд. Агар андозаи блоки вурудӣ, аз дарозии дар алгоритм муайяншуда, хурд бошад, он гоҳ бо ягон усул дароз карда мешавад (масалан бо илова намудани ягон символ ё ҳарф, баъзан рамзи хати поён истифода мешавад). аз рӯйи қоида дарозии блок бояд, ягон адади дараҷаи ду бошад, масалан, бит ё бит. Акнун амалеро дида мебароем, ки танҳо бо як блок ба амал омада, дар ҷараёни рамзгузорӣ бо дигар блок айнан ҳамин хел ба амал меояд. ) Блоки интихобшуда ба ду зерблоки дорои дарозии якхела ҷудо карда мешавад: зерблоки чап ва зерблоки рост. ) Зерблоки чап тавассути функсияи бо истифода аз калиди раундиии (даврии) тағйир дода мешавад. Натиҷаи ҳосилшуда бо истифода аз амали амали бо зерблоки тарафи рост ҷамъ карда мешавад. Дар раунди навбати ин натиҷа ҳамчун зерблоки чап истифода бурда мешавад: Зерблоки чапи раунди ҷорӣ дар раунди баъди ҳамчун зерблоки рост истифода бурда мешавад: Аз рӯйи баъзе қоидаҳои математикӣ калиди раунди ҳисоб карда мешавад, ки дар раунди баъдӣ истифода бурда мешавад. Умуман барои рамзгузорӣ/рамзкушоӣ метавон як чанд калид истифода кард, яъне дар ҳар раунд аз калиди мувофиқ истифода кард. Амалҳои мазкур маротиба иҷро карда мешаванд, дар ин ҷо — миқдори раундҳоро дар алгоритми интихобшуда ифода мекунад. Дар ин ҳангом гузариш аз як раунд ба раунди дигар калид ба, ба ва ҳоказо иваз карда мешаванд. Амали рамзкушоӣ айнан амали рамзгузорӣ иҷро карда мешавад, ба истиснои истифода калид ба тартиби баръакс, яъне аввал калиди ум, сипас -ум ва ҳоказо калиди якум истифода бурда мешавад. Акнун ба намуди математикӣ алгоритми Фейстелро дида мебароем, ки чунин шакл дорад: Блоки матни кушод ба ду зерблок чап ва рост тақсим карда мешавад: зерблоки чап ва зерблоки рост. Дар ҳар як раунд, қимати ифодаҳои зерин ҳисоб карда мешаванд: Дар ин ҷо i — рақами тартибии раунд, i=…N; N — миқдори раундҳои алгоритми интихобшуда; ягон фунсия; калиди раунди ум; Натиҷаи иҷроиши раунди N-ум мебошад. Дар раунди N-ум ҷойивазкунии ба амал намеояд, барои онки ҷараёни рамзкушоӣ осон бошад, яъне амали рамзкушоӣ калидҳо ба тартиби баръакс истифода бурда мешаванд. Масалан, ба ҷойи калидҳои, аз калидҳои,. Аз ин ҷо барои рамзкушоӣ кардан аз форрмулаҳои зерин истифода бурда мешавад: Ба намуди графикӣ шакли умумии алгоритми рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ шабакаи Фейстел шакли зайлро дорад. Рамзгузорӣ Рамзкушоӣ Матни ошкор Шифроматн Шифроматн Матни ошкор Алгоритми Фейстелро метавон бо дилхоҳ миқдори раундҳо истифода кард. Масалан, дар расми зерин бо ду раунд алгоритми рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ шабакаи Фейстел оварда шудааст. Рамзгузорӣ Рамзкушоӣ Матни рамзгузошта- Матни ошкор, рамз шуда, рамз Матни рамзгузошташуда Матни ошкор, рамз Функсияи рамзгузорӣ Функсияи рамзкушоӣ Функсиҳои дар шабаки Фейстел истифода шаванда Дар кори худ «Cryptography and computer privacy» Хорст Фейстел ду блоки табдилдиҳӣ: блоки ҷойгузорӣ (s- блок, англ. s-box) ва блоки ҷойивазкунӣ (p-блок, англ. p- box) (дар функсияи -ро шарҳу тавзеҳ додааст. Метавон нишон дод, ки дилхоҳ табдилдиҳии дӯиро дар блокҳои додаҳои қайдкардашуда ба сурати s-блокҳо табдил дод. Дар мақолаи асл ба ҷойи мафҳуми функсия мафҳуми блок истифода шудааст. Аз ин ҷост, ки сухан дар бораи рамзҳои блокӣ меравад. Ҳоло ин блокҳоро мухтасар мавриди баҳс қарор медиҳем. S-блок S-блок (англ. s-box аз substitution-box) аз қисматҳои зерин иборат мебошад: ) дешифратор — табдилдиҳандаи n-разрядии сигнали дӯӣ ба сигнали якразрияди аз рӯйи асоси; ) системаи комутаторҳо-алоқакунандаҳои дохилӣ (имконияти n! лоқакунанда мавҷуд аст); ) шифратор - табдилдиҳандаи сигнал аз блоки якразриядаи ба блоки n-разриядаи дӯӣ; Шакли умумии ин блок чунин аст: Ҳангоми калон будани n таҳлили S-блоки n –разряда хело душвор мебошад. Дар ҳолати умумӣ S-блок метавонад, миқдори ғаримувофиқӣ вуруд/хуруҷ дошта бошад. Дар ин ҳолат дар системаи комутатсия аз ҳар як баромади дешифратор метавонад, натанҳо як алоқакунанда барояд, балки метавонад, ягонто баромад надошта бошад. Барои вурудии шифратор низ айнан ҳамин хел мебошад. Амалкарди ин блок чунин аст: аз сутуни дешифратор, ягон адад интихоб карда шуда, ба сутуни шифратор аз рӯйи схемаи овардашуда мувофиқ гузошта мешавад, масалан адади аз сутуни дешифратор ба адади -и сутуни шифратор мувофиқат мекунед, адаи бошад ба адади ва ҳоказо. Ҳамин тариқ метавон, барои блоки се разриядаи ҷадвали зеринро ҳосил кард: № комбинатсия Вуруд Хуруҷ Қайд кардан ба маврид аст, ки ин блок барои алгоритмҳои гуногуни рамзгузории симметрӣ татбиқ карда мешавад, ба монанди: ) AES (англ. Advanced Encryption Standard) - стандарт рамзгузории амрикоӣ; ) ГОСТ - —стандарти давлатии рамзгузории Росия; ) DES (англ. Data Encryption Standard) – стандарти рамзгузории додаҳо дар ИМА то пайдошавии AES; ) Twofish. P-блок Блоки ҷойгузорӣ (p-блок, англ. p-box) ҳамаи ҳолати (положение) рамзро иваз карда, воситаи хаттӣ мебошад. Ин блок метавонад, миқдори бисёри вурудӣ ва хуруҷӣ дошта бошад. Аммо бо назардошти хаттӣ будани система наметавон онро крипто-устувор номид. Криптоанализи калид барои p-блоки n-разряда бо равон кардани n--пайғоми гуногун ба вурудӣ, ки ҳар кадомаш аз n- сифр («») ва воҳид («») иборат мебошанд амалӣ карда мешавад. Шакли схематикии амалкарди блоки мазкур чунин аст: Истифодаи Р-блокро баъдан дар рамзи DES пурра мавриди баҳс қарор медиҳем. Барои хубтар дарк кардани алгоритми Фейстел мисолеро дида мебароем. Мисоли. Матни “донишгоҳ”-ро бо истифода аз калиди [дарс, хонӣ] рамзгузорӣ мекунем. Ҳал. Ибтидо матни ошкор ба қисматҳои -рамзӣ (символӣ) ҷудо карда мешавад. Д о н и ш г о ҳ Блок Акнун бо истифода аз алгоритми ду раундаи Фейстел (нақшаи ) ба рамзгузорӣ оғоз мекунем. Раунди. + Раунди. + дсру Ҳамин тариқ, матни додашуда ба сурати рамзгузорӣ карда шуд. Ҷавоб: Акнун матни рамзгузошташударо рамзкушоӣ мекунем. Тавре, ки қайд кардем, барои рамзкушоӣ калид ба тартиби баръакс истифода бурда мешавад. Раунди. + д с р у х ё р х х о Н ӣ ъ ғ в я ъ ғ В я ш г о ҳ ъғвя Раунди. + ш г о ҳ д с р у д а Р с а г г к а г Г к д о н и дони шгоҳ Ҳамин тариқ, матни рамзгузошташуда рамзкушоӣ карда шуд. Қайд. Дар схемаи овардашуда, алифбоӣ тоҷикӣ истифода бурда шуд, ки ҳарфҳои он чунин рақамгузорӣ карда шудаанд. А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ё ё Ж ж З з И и Ӣ ӣ Й й К к Қ қ Л л М м Н н О о П п Р р С с Т т У у Ӯ ӯ Ф ф Х х Ҳ ҳ Ч ч Ҷ ҷ Ш ш Ъ ъ Э э Ю ю Я я Қайд. Азбаски калиди мо аз символ (ду қисм) иборат буд бинобар ин, дар раунди якум қисмати якум ( ҳарфи аввала) ва дар раунди дуюм қисмати дуюм (чор ҳарфи боқимонда) истифода карда шуд. Ба ҳамин монанд, агар калид аз як қисм иборат бошад, пас дар раунди дуюм метавон ҳарфҳои онро аз рӯйи ягон қоида ҷойгардони карда, истифода бурд. Метавон қайд кард, ки дар рамзи мазкур матн натанҳо ба блокҳои иборат аз рамзӣ тақсим карда мешавад, балки метавонад ба ё шаш рамзӣ низ тақсим карда шавад. Мисоли. Калимаи AVADAKEDAVRA рамзгузорӣ карда шавад. Матни мазкурро ба ду қисми шашсимволӣ тақсим мекунем — AVADAK \| EDAVRA. Барои осонии кор аз рӯйи ягон қоида коди дӯии ҳар як ҳарфро менависем. Акнун бо ёрии шабакаи ду раундаи Феи стел блоки якуми матни додашударо бо истифода аз калиди, ки ба намуди дӯӣ додашудааст рамзгузорӣ мекунем: Ба ҳамин монанд, агар қисми дуюм рамзгузорӣ кунем, чунин натиҷа MOSSTR ҳосил мешавад. Қайд. Ба сифати функсияи дар рамзи Фейстел метавон дилхоҳ функсияи мувофиқро истифода кард. Устувории криптографӣ аз ин функсия вобаста мебошад. Барои рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ кардан тавассути методи Фейстел метавон аз барномаи зерин, ки дар забони C# навишта шудааст, истифода кард. using System; using System.Text; using System.Threading.Tasks; namespace FEISTEL { class Program { //str - сатри додашуда, key - калид (на камтар аз символ (рамз)) public static string feistel_crypt(string str, string key) { if (key.Length < ) throw new ArgumentException("Калид бениҳоят хурд аст! (бояд min = символ бошад)"); byte[] str_arr = Encoding.Default.GetBytes(str); byte[] key_arr = Encoding.Default.GetBytes(key); //агар дарозӣ каратии набошад( байт) int diff = str_arr.Length %; if (diff!= ) { byte[] temp = new byte[str_arr.Length + ( - diff)]; Array.Copy(str_arr, temp, str_arr.Length); str_arr = temp; } byte[] res_arr = new byte[str_arr.Length]; //рамзгузорӣ мекунем. for (int i =; i < str_arr.Length; i = i + ) { byte[] block = new byte[]; Array.Copy(str_arr, i, block,, ); for (int j =; j <=; j++) { // зерблок месозем byte[] subblock_left_arr = new byte[]; Array.Copy(block, subblock_left_arr, ); byte[] subblock_right_arr = new byte[]; Array.Copy(block,, subblock_right_arr,, ); //калиди раунди месозем byte[] subblock_key_arr = new byte[]; Array.Copy(key_arr, subblock_key_arr, ); subblock_key_arr = shift_key_left(key_arr, j); if (j!= )//агар j = бошад, ҷойи зерблокҳо иваз карда намешаванд. block = crypt_block(subblock_left_arr, subblock_right_arr, subblock_key_arr, false); else block = crypt_block(subblock_left_arr, subblock_right_arr, subblock_key_arr, true); } //скидываем блок в результирующий массив Array.Copy(block,, res_arr, i, block.Length); } return Encoding.Default.GetString(res_arr); } private static byte[] crypt_block(byte[] subblock_left_arr, byte[] subblock_right_arr, byte[] subblock_key_arr, bool isLast) { int subblock_left = BitConverter.ToInt(subblock_left_arr, ); int subblock_right = BitConverter.ToInt(subblock_right_arr, ); int subblock_key = BitConverter.ToInt(subblock_key_arr, ); //xor subblock_left = subblock_left ^ subblock_key; subblock_left_arr = BitConverter.GetBytes(subblock_left); byte[] tmp = new byte[]; Array.Copy(subblock_left_arr, tmp, ); Int left = BitConverter.ToInt(tmp, ); Array.Copy(subblock_left_arr,, tmp,, ); Int right = BitConverter.ToInt(subblock_left_arr, ); //xor subblock_right = f(left, right) ^ subblock_right; subblock_right_arr = BitConverter.GetBytes(subblock_right); //ҷойи зерблокҳоро иваз мекунем ё намекунем byte[] res_arr = new byte[]; if (!isLast) { Array.Copy(subblock_right_arr, res_arr, ); Array.Copy(subblock_left_arr,, res_arr,, ); } else { Array.Copy(subblock_left_arr, res_arr, ); Array.Copy(subblock_right_arr,, res_arr,, ); } return res_arr; } public static string feistel_decrypt(string str, string key) { if (key.Length < ) throw new ArgumentException("Калид бениҳоят хурд аст! (бояд min = символ бошад)"); byte[] str_arr = Encoding.Default.GetBytes(str); byte[] key_arr = Encoding.Default.GetBytes(key); byte[] res_arr = new byte[str_arr.Length]; //агар дарозӣ бо (байт) карати набошад int diff = str_arr.Length %; if (diff!= ) throw new ArgumentException("Сатр нодуруст дохил карда шудааст!"); //аз охир сар мекунем for (int i = str_arr.Length -; i >=; i = i - ) { byte[] block = new byte[]; Array.Copy(str_arr, i, block,, ); //калиди раундирро бо тартиби баръакс истифода мекунем. for (int j =; j >=; j--) { // зерблок месозем byte[] subblock_left_arr = new byte[]; Array.Copy(block, subblock_left_arr, ); byte[] subblock_right_arr = new byte[]; Array.Copy(block,, subblock_right_arr,, ); //калиди раундӣ месозем byte[] subblock_key_arr = new byte[]; Array.Copy(key_arr, subblock_key_arr, ); subblock_key_arr = shift_key_left(key_arr, j); if (j!= )//агар j = бошад, онгоҳ ҷойи зерблокҳоро иваз кардан лозим намешавад block = decrypt_block(subblock_left_arr, subblock_right_arr, subblock_key_arr, false); else block = decrypt_block(subblock_left_arr, subblock_right_arr, subblock_key_arr, true); } //блокҳои натиҷавиро ба массив илова мекунем Array.Copy(block,, res_arr, i, block.Length); } return Encoding.Default.GetString(res_arr); } private static byte[] decrypt_block(byte[] subblock_left_arr, byte[] subblock_right_arr, byte[] subblock_key_arr, bool isLast) { int subblock_left = BitConverter.ToInt(subblock_left_arr, ); int subblock_right = BitConverter.ToInt(subblock_right_arr, ); int subblock_key = BitConverter.ToInt(subblock_key_arr, ); byte[] tmp = new byte[]; Array.Copy(subblock_left_arr, tmp, ); Int left = BitConverter.ToInt(tmp, ); Array.Copy(subblock_left_arr,, tmp,, ); Int right = BitConverter.ToInt(subblock_left_arr, ); //xor subblock_right = f(left, right) ^ subblock_right; //xor subblock_left = subblock_left ^ subblock_key; subblock_left_arr = BitConverter.GetBytes(subblock_left); subblock_right_arr = BitConverter.GetBytes(subblock_right); //ҷойи зерблокҳоро иваз мекунем ё намекунем byte[] res_arr = new byte[]; if (!isLast) { Array.Copy(subblock_right_arr, res_arr, ); Array.Copy(subblock_left_arr,, res_arr,, ); } else { Array.Copy(subblock_left_arr, res_arr, ); Array.Copy(subblock_right_arr,, res_arr,, ); } return res_arr; } private static int f(Int left, Int right) { // мавқеъ кучиш ба чап int l = left <<; int r = l >>; left = (Int)(l + r); // мавқеъ кучиш ба рост l = right >>; r = l <<;//- right = (Int)(l + r); //Ҷои қисматҳоро иваз мекунад int res = (int)left <<; return res + right; } //Қисми чапи зеркалидро бармегардонад private static byte[] shift_key_left(byte[] key_arr, int i) { byte[] tmp = new byte[]; Array.Copy(key_arr, tmp, ); int left = BitConverter.ToInt(tmp, ); Array.Copy(key_arr,, tmp,, ); int right = BitConverter.ToInt(tmp, ); //i * мавқеъ кучиши даври ба рост int l_l = left << (i * ); int r_r = right >> ( - i * ); left = l_l + r_r; return BitConverter.GetBytes(left); } static void Main(string[] args) { String text, Key, Etext, Dtext; text = Console.ReadLine(); Key = Console.ReadLine(); Etext = feistel_crypt(text, Key); Console.WriteLine(Etext); //Рамзкушоӣ Dtext = feistel_decrypt(Etext, Key); Console.WriteLine(Dtext); Console.ReadKey(); } } } DES (англ. data encryption standard) — алгоритми симметрии рамзгузорӣ буда, соли аз тарафи ширкати IBM дар асоси сет ё шабакаи Фейстел бо давр (раунд) ва калиди дарозиаш ба бит сохта шуда, аз ҷониби ҳукумати ИМА ҳамчун стандарти расмии (FIPS -) тасдиқ карда шудааст. Андозаи блокҳо барои DES ба бит баробар буда, дар он комбинатсияи ғайрихатии S- блокҳо ва ҷойивазкунии хатии табдилдиҳиҳо истифода бурда мешаванд. Барои DES я кчанд реҷаҳои корӣ мавҷуд аст: ) ECB (англ. electronic code book) — реҷаи китоби электронии кодӣ; ) CBC (англ. cipher block chaining) — реҷаи пайвасткунии блокҳо; ) CFB (англ. cipher feed back) — реҷаи алоқаи баръакс бо шифротекст; ) OFB (англ. output feed back) — реҷаи алоқаи баръакс баромад. Дар замони муосир инкишофи DES алгоритми Triple DES (DES) ба ҳисоб меравад. Дар DES IBM(International Business Machines) —ширкати амрикоӣ дар шаҳри Армонке (штат. Ню-Йорк) буда, яке аз бузургтарин истеҳсокунанда ва таъминкунандаи воситаҳои техникӣ, таъминоти барномавӣ ва инчунин IT-хизматрасониҳо ба ҳисоб меравад. Ширкати мазкур аз ҷониби соҳибкори амрикоӣ Чарлз Рэнлетт Флинт ( январи, Томастон, Мэн — феврали ) соли соли бо номи C-T-R, сохта шуда, сипас соли номи IBM-ро гирифт. рамзгузорӣ/рамзкушоӣ бо татбиқи секаратаи алгоритми DES иҷро карда мешавад. Ин алгоритм дар корхонаҳои давлатии ИМА бо мақсади муҳофизати итилоот аз дастбурдҳои гуногун истифода бурда мешуд. Алгоритме, ки дар асоси ин стандарт ташкил шуд, зуд паҳн гардида, ҳатто соли аз тарафи ANSI стандартизатсия карда шуд. Дар замони ҳозира DES яке аз алгоритмҳои паҳнгашта мебошад, ки дар системаи муҳофизати маълумотҳои тиҷорати истифода бурда мешавад. Пеш аз мавриди баҳс қарор додани алгоритми мазкур хосиятҳои асосии онро меорем: ) Танҳо калиди битаро истифода мебарад. ) Пушидани маълумотро бо ёрии як пакет барои кушодан дигарашро истифода мебарад. ) Нисбатан соддагии алгоритм метавонад бо суръати тез маълумотро дарёбад. ) Ба қадри кифоя суръати баланди алгоритм Алгоритми DES маълумотҳои рамзгузори-шудаи битаро бо ёрии калиди бита ба вуҷуд меорад. Барои рамзгузорӣ аз формулаи зерин истифода бурда мешавад., () дар инчо xor –амали ҷамъ аз рӯи модули мебошад. Функсияи f-функсияи рамзгузорӣ номида мешавад. Баъдтар онро мавриди баҳс қарор медиҳем. Рамзкушоӣ бошад – ин амали баръакси рамгузорӣ буда, барои иҷрои он аз формулаи зерин истифода бурда мешавад:, () Нақшаи умумии алгоритми DES чунин шаклро дорад: Сохтори умумии алгоритми DES ба намуди графикӣ шакли зеринро дорад. Алгоритми мазкур аз ду қисм иборат аст: ) Сохтани калид ва зеркалидҳо. ) Рамзгузорӣ Ҳоло ҳарду ин қадамҳоро дида мебароем. Қадами. Сохтани калид ва зеркалидҳо. Бигузор калиди -и бита бо сурати зерин дода шуда бошад.. Матритсаи тайёрии калиди ибтидоӣ Ҷадвали. Матритсаи тайёрии калиди ибтидоӣ -ро ки татбиқ карда, калиди битаи -ро ҳосил мекунем. = Қайд. Матритсаи аз марисаи К чунин ҳосил шудааст: ба сифати элемент и якуми матритсаи элементи -уми матритсаи К ба сифати элементи дуюм бошад, элементи -ум ва ғайра гирифта шудааст. Натиҷаи табдилдиҳии ба блоки бита: ва тақсим карда мешавад, а з он ҷумла битҳои,,…, уми калиди ва битҳои,,…, уми калиди мебошад. Акнун барои ба тарафи чап даврӣ кучонидани битҳои ва аз рақамҳои итератсия, ки дар ҷадвали зерин оварда шудаанд, истифода бурда мешавад. рақами итерасия кучонидан (бит) Ҷадвали. Ҷадвали ғеҷиш (ба чап) додан ва муаянкунии калид Пас аз татбиқи ҷадвали ҷуфти ҳосил карда мешаванд, ки шакли зеринро доранд: C D:::::::::::::::::::::::: Акнун ҷуфти ҳоро пайваст карда (дар бари ҳам навишта), барои онҳо матритсаи, ки шакли зеринро дорад, татбиқ мекунем. Ҷадвали. Матритсаи коркарди охирини калид. Пас аз татбиқи матритсаи охирон (Ҷадвали ) -то зеркалиди ки ҳар кадомашон битӣ мебошанд, сохта мешаванд, яъне = H( ). Барои содаги ин амалро барои ҷуфти дида мебароем, ки шакли зеринро доранд:: Пас аз татбиқи матритсаи барои ҷуфти калиди ба сурати зерин ҳосил мешавад. = Ба ҳамин монанд …, ҳо сохта мешаванд, ки дар натиҷа зеркалидҳои калиди ( бита) пайдо мешаванд. Дар ҳар як даври рамзгузо рии алгоритми DES ин зеркалидҳо мувофиқ ба даври рамзгузорӣ истифода бурда мешаванд. Мисол. Бигузор калиди К ба сурати дӯӣ чунин дода шуда бошад. K: Матритаи (Ҷадвали) калиди ибтидои -ро (ҷадвали ) татбиқ карда, калиди битаи ро ҳосил мекунем, ки шакли зеринро дорад:: Калиди чунин ҳосил шудааст: бити -умини калиди К дар ҷ ойи аввал, бити -умини калиди К дар ҷойи дуюм, бити -умини калиди К дар ҷойи сеюм ва ҳоказо навишта шудаанд. Қайд. Барои ҳисоб намудани қимати метавон аз зербарномаи зерин истифода кард: #include <iostream> using namespace std; int main(int argc, char argv) { int G[]={,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,}; string S=" "; int i, n; n=S.length(); for (i=; i<n; i++) { if (i%==) cout<<" "; cout<<S[G[i]]; } return; } Пас аз ин, калиди ба қисми баробари ва, ки ҳар кадомашон битӣ м ебошанд, ҷудо карда мешавад.:: Бо истифода аз ҷадвали ғеҷиш ба тарафи чап (ҷадвали ) ҳамаи -ҳо сохта мешаванд, ки шакли зеринро доранд:::,:::::::::::::::::::::::::::::::::: Қайд. Барои як мавқеъ ба тарафи чап кучонидани элементҳои ягон сатр метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст истифода кард: #include <iostream> using namespace std; string kuchish(string S) { int i, n; n=S.length(); char c=S[]; for (i=; i<n-; i++) S[i]=S[i+]; S[i+]=c; return S; } int main(int argc, char argv) { string S=""; string S=kuchish(S); cout<<S; return; } Ду мавқеъ кучонидан низ айнан иҷро карда мешавад. Дар ин қадам бошад, ҳар як ҷуфти дар паҳлуи ҳам навишта, бо истифода аз ҷадвали (ҷадвали ) зеркалидҳои –ро ҳосил мекунем.:::::::::::::::: Алгоритми муайянкунии калид ва зеркалидҳо ба намуди графикӣ шакли зеринро дорад: Қадами. Рамзгузорӣ. Бигузор матни M ( бит ) бо чунин шакл дода шуда бошад: M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M Дар ин ҷо ҳар як қимати ё -ро доро мебошад. Барои матни додашуда, матритсаи IP Ҷадвали: Матритсаи ҷойивазкунии аввалини IP -ро татбиқ карда, матни ибтидоиро ба сурати зерин менависем. M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M Қайд.Тавре ки аён аст, дар ин ҷадвал бити -уми матни ибтидоӣ дар ҷойи якум, бити -ум дар ҷойи дуюм ва ҳоказо навишта мешаванд. Баъд аз ин амал матритсаи (ҷадвали) охирон ба ду қисми баробар қисми чап ва рост тақсим карда мешавад. Дар ин ҷо ва шакли зеринро доранд::;; Пас аз ин тавассути формулаи () ба рамзгузорӣ оғоз мекунем. Пеш аз оғози рамзгузорӣ қимати функсияи -ро ҳисоб мекунем. Ҳисобкунии қимати функсияи аз қадами зерин иборат мебошад. ) ) = ( ҳар яки онҳо битӣ мебошанд); ); ); Ҳар яке аз ин қадамҳоро дида мебароем. ) ); Матритсаи Ҷадвали. Матритсаи Е коркарди охирини калид. -ро татбиқ карда, қимати )-ҳоро ҳисоб мекунем. Ҳоло ба сифати намуна тарзи ҳисобкунии )-ро дида мебароем, ки натиҷаи он шакли зеринро дорад: ): ): Дар ин қадам, бо истифода аз амали xor қимати ҳисоб карда мешавад. Бигузор натиҷаи ин амал барои ) ва шакли зеринро дошта бошад: А з и нҷ о ҳо шакли шакли зеринро мегиранд: ),,…, Барои ҳисобкунии,,…, аз ҷадвали зерин истифода бурда меш а в а д. Рақами сутун Р а қ а м и с а т р Ҷадвали. Функсияи ҳосилшавии,,…, Қайд. Бигузор дар даромади функсияи матритсаи блоки битаи, дохил шавад. Бити дугонаи шумораи рақам и сат р ва ч ор бити боқимонад – рақами сут ун и матритсаро нишон медиҳанд, яъне на т иҷа и функсияи элементи битӣ мебошад, ки дар сатри (ба намуди даҳӣ) ва сутуни (ба намуди даҳӣ) ҷойгир а ст. Шакли графикии функсияи чунин аст: Ҳамин тариқ, бо истифода аз калид раундӣ (даврӣ) рамзгузорӣ иҷро карда мешавад. Баъди даври - ум матритсаи ки бо матритсаи IP баръакс мебошад, ба натиҷаи охиро н татбиқ карда мешавад. Ҷадвали. Матритсаи ҷойивазкунии баръакс Қайд. Ҷойивазкунии матритсаи ба ҷойиваз к унии матритсаи IP монанд гузаронида мешавад. Мисол. Бигузор матни битаи М, ки шакли дӯии он чунин аст, дода шуда бошад. M = Матритсаи IP-ро (ҷадвали ) татбиқ карда, қимати IP(M)-ро ҳисоб мекунем, ки шакли зеринро мегирад. IP(M): Натиҷаи IP(M)-ро ба ду қисми баробар чап ва рост ҷудо мекунем::: Матритсаи Е-ро (ҷадвали ) татбиқ карда, қимати ҳисоб карда мешавад. ) E( ): Дар ин қадам, бо истифода аз амали қимати E( ) -ро ҳисоб мекунем, ибтидо E( ) ҳисоб карда мешавад, ки ва E( ) шакли зеринро доранд:: E( ):. Аз инҷо E( ) xor: Ҳамин тариқ = = = = = = = = ),,…, Барои ҳисобкунии,,…, аз ҷадвали истифода бурда м еш ав а д. Бигзор B=”” бошад. Ҷадвали -ро табиқ карда қимати -ро меёбем. Азбаски шакли даҳии бити аввал ва охири B ба ( ) ва чор бити боқимонда ба баробар аст, бинобар ин қимати матлуб дар бурриши сатри ва сутуни ҷойгир аст. Элементе ки дар сатр ва сутунҳои мазкури матритсаи мехобад-ин мебошад. Пас ()= (шакли дӯии адади ) мешавад. Ба ҳамин монанд, ҳо низ ҳисоб карда мешаванд. ( ) Барои муайян намудани мавқеи метавон аз зербарномаи зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст, истифода кард. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main(int argc, char** argv) { string S=""; int n,c,r; n=S.length(); c=((int)S[]-)+((int)S[n-]-); r=; for (int i=; i<n-; i++){ r+=pow(,(n--i))((int)S[i]-); } cout<<"satr:"<<r<<" sutun:"<<c; return; } Барои ҳисоб намудани қимати барои ҳар як блок матритсаи Р татбиқ карда мешавад. Ҷадвали. Матритсаи Р Пас аз як давр (бо татбиқи ҷадвали ) натиҷаи зерин ба даст меояд:: Акнун қимати = -ро ҳисоб мекунем, ки чунин шаклро соҳиб мешавад: =: Ҳамин тариқ пас аз давр чунин натиҷа ба даст меояд: =:::: Б аъд аз давр ҷойҳои ва –ро бо ҳамдигар иваз карда чунин натиҷаро ба даст меорем:: Дар охир қимати (, )-ро ҳисоб мекунем, яъне матритсаи (ҷадва л и )-ро барои татбиқ карда чунин натиҷа р о ба даст меорем: (, ): Ҳамин тариқ матни додашуда рамзгузорӣ карда мешавад, агар қимати (, )-ро аз дӯи ба даҳӣ гардонем матни рамзгузош т ашуда ҳосил мегардад. Рамзкушоӣ бошад, ба монанди рамзгузорӣ буда, фақат зеркалидҳо ба тартибӣ баръакс истифода бурда мешаванд, яъне Просесси рамзкушоӣ бошад, тавасути формулаи () иҷро карда мешавад. Дар -ум давр (итерасия) пайдарпаии ва ҳосил мегарданд. Онҳоро бо ҳамдигар пайваст карда, пайдарпаии бита ҳосил мекунем. Баъдан мавқеи пайдарпаии ин битҳоро бо ёрии матритсаи IP иваз мекунем. Натиҷаи чунин ҷойивазкунӣ пайдарпаии бита мебошад. Ба ҳамин минвол рамзи DES истифода бурда мешавад. ) Алгоритми AES ва таърихи пайдоиши он Соли NIST (National Institute of Standards and Technology) оиди сохтани алгоритми рамзгузории симметрӣ конкурс эълон кард. Алгоритми сохташуда номи AES (Advanced Encryption Standard)-ро соҳиб шуд. Дар нақша гирифта шуда буд, ки алгоритм ҳамчун стандарди ИМА дар ивази стандарди DES (Digital Encryption Standard), ки соли стандарди Амрико қабул шуда буд, истифода шавад. Зарурати қабули алгоритми нав дар кутоҳии калиди DES ( бит) мебошад, ки бо усули азназаргузаронии ростаи калид бо содаги DES рахна карда мешуд. Илова бар ин, архитектураи DES барои татбиқи аппаратӣ нигаронида шуда буд, аммо татбиқи платформавии он бо назардошти маҳдудияти манбаҳо на он қадар мувофиқ буд. Модификатсияи TripleDES дорои калиди ба қадри кифоя дароз буда, суръати корияш сустар (оҳистатар) буд. Дуюми январи соли NIST қасди интихоби ҷойгузини DES-ро эълон кард. -уми сентябри соли конкурс эълон карда шуд. Дар ин конкурс дилхоҳ ташкилот ва гурӯҳҳои тадқиқотӣ метавонистанд алгоритми худро пешкаш намоянд. NIST ҳамаи иттилотҳои лозимиро оиди санҷиши (тестирования) номзадҳо дар нақши AES мунташир карда, аз муаллифон принсипҳои базавии (истифодаи доимиҳо, ҷадвалҳо барои ивазкунӣ(S-box) ва ғайра) сохтани алгоритмро талаб кард. Талаботи асоси аз номзадҳо чунин буд: ) рамзи блокӣ (блочный шифр) будани он; ) дарозии блок ба бит баробар будан; ) истифодаи калидҳои дарозашон ба, ва бит баробар буда. Иловатан аз номзадҳо талаб карда шуда буд: ) истифодаи амалҳое, ки ба содагӣ пиёдасоии (амалисозии) апаратӣ (дар микрочипҳо), ва барномави (дар КФ ва серверҳо)-и онҳо мавҷуд бошад; ) ба протсессҳои бита нигаронидани он; ) бе зарурат душвор нагардонидани сохтори рамз, барои он ки ҳар як истифодабаранда тавонад мустақилона ва новобаста алгоритмро таҳлили криптографӣ гузаронида, боварӣ ҳосил кунад, дар он ягон имконияти ғайриҳуҷҷатӣ гузошта нашудааст. Илова бар ин, аз алгоритме ки ба сифати номзади стандард мехост баромад кунад, талаб карда шуд, ки ба тамоми ҷаҳон мунташир карда шавад ва барои истифодаи патент ягон хел маблағ талаб накунад. Алгоритми бояд пеш аз ҳама дараҷаи баланди ҳифзро пешниҳод карда, дорои сохтори сода ва маҳсулнокии бештар бошад. Аз нуқтаи назари архитектураи дохилӣ бояд чунон боваринок бошад, ки ба зидди ҳар гуна ҳуҷумҳо тоқат карда тавонад. Дар байни ҳамаи алгоритмҳо конкурс гузаронида шуда, дуюми октябри соли ғолиби конкурси AES алгоритми Rijndael ([rɛindaːl] (Рэндал) эълон гардад. Сар карда аз ҳамон вақт ба стандартизатсия кардани он шурӯъ карданд. Бистуҳаштуми феврали соли лоиҳа (проект) чоп карда шуда, -уми ноябри соли AES ҳамчун стандартӣ FIPS қабул гардид. Таҳиякунандагони алгоритми Rijndael криптографҳои белгиявӣ Ҷоан Дамен ва Винсент Реймен ба ҳисоб мераванд. AES айнан Rijndael намебошад, чунки алгоритми аслии Rijndael калид ва блоки дорои фосилаи калонро пуштибонӣ мекард, аммо дар AES дарозии калид қайдкардашуда буда ба бит баробар мебошад. Дар Rijndael метавон калидҳои дарози-ашон аз то бит баробарро бо қадами бит истифода кард. AES блоки додаҳои дарозиашон ба байт баробарро истифода мекунад, аммо дар Rijndael истифодабаранда метавонад худаш дарозии калидро интихоб кунад. Rijndael – алгоритми муҷаз (компактный) бо сохтори математикии сода буда, дорои устувории хуб ба муқобили ҳар гуна ҳамла дар вақти истифодабарӣ https://en.wikipedia.org/wiki/Joan_Daemen https://en.wikipedia.org/wiki/Vincent_Rijmen мебошад. Умуман AES –ро метавон ҳамчун Rijndael бо калиди дарозиаш ба бит ва блоки дарозиаш ба байт баробар дар назар гирифт. Дар ин боб бе назардошти асосҳои матемаикиаш алгоритми AES-ро дида мебароем. Ишораҳои дар алгоритми AES истифодашаванда Пеш аз мавриди баҳс қарор додани алгоритми AES ибтидо ишораҳои асосии дар он истифодашавандаро дида мебароем Ишора Маъно ва мафҳум AddRoundKey() Табдилдиҳи дар рамзгузорӣ ва рамзкушоӣ, дар он калиди раундӣ тавассути амали XOR ба матритсаи state ҷамъ карда мешавад. InvMixColumns() Инверсияи MixColumns буда, ҳамчун табдилдиҳи дар рамзкушоӣ истифода бурда мешавад. InvShiftRows() Инверсияи ShiftRows буда, ҳамчун табдилдиҳи дар рамзкушоӣ истифода бурда мешавад. InvSubBytes() Инверсияи SubBytes буда, ҳамчун табдилдиҳи дар рамзкушоӣ истифода бурда мешавад. K Калиди рамгузорӣ  массиви иборат аз бит ё байт. MixColumns() Табдилдиҳи дар ҷараёни рамзгузорӣ буда, барои ба даст овардани сутуни нав, ҳамаи сутунҳои ҷадвали state гирифта додаҳои онҳоро кучиш мекунонад Rcon() Массиви калимаҳои доимии раундӣ. RotWord() Функсияи дар амали калиди васеъшуда истифодашаванда буда, калимаи байтарои гирифта онро ҷойгардонӣ мекунад. ShiftRows() Табдилдиҳӣ дар ҷараёни рамзгузорӣ буда, се сутуни охирини матритсаи state –ро бо мавқеъҳои гуногун даврӣ мекучонад. SubBytes() Табдилдиҳӣ дар ҷараёни рамзгузорӣ буда, бо истифода аз ҷадвали ивазкунӣ (S-box) байтҳои матритсаи state иваз мекунад. N Дарозии калид дар AES - калима. k N Дарозии блок дар калима барои AES - b калима. N Миқдори рундҳо дар рамзгузорӣ –. r XOR Амали даврии («ё») кор бо битҳо.  Амали даврии («ё») кор бо битҳо.  Амали зарб дар майдони охирнок. Рамзгузорӣ тавассути AES Барои рамзгузорӣ кардан, ибтидо калид лозим мешавад. Дар алгоритми AES дарозии калид ба бит баробар буда, одатан ҳамчун матрисаи  байт дода мешавад. Додаҳои вурудӣ барои амали рамзгузорӣ массиви байтаи мебошад. Дар ибтидои рамзгузорӣ додаҳои вурудӣ ба ба блокҳои андозаашон ба байт ё бит баробар тақсим карда мешаванд. Агар андозаи умумии итилоотӣ вурудӣ ба каратӣ набошад, онгоҳ дар охири он байтҳои иловагӣ (то замоне, ки андозаи пайғоми ҳосилшуда ба карати нашавад) илова карда мешаванд. Сипас байтҳои ин массив пайдарпай ба сутунҳои матритсаи (аз боло ба поён) навишта мешаванд. Дар дохили алгоритм бо байтҳои матритсаи ҳолат (State) амали ҷамъ иҷро карда мешавад. Қиматҳои охирини матритсаи ҳолатро OutputBlock меноманд, ки баромади алгоритм ба ҳисоб меравад. Ба ҳамин монанд элементҳои матрисаи калид InputKey (K) дода мешаванд. Андозаи ҳамаи матритсаҳо мебошанд. Шакли схематикии додаҳо чунин аст: Байтҳои вурудӣ Матритсаи state Байтҳои хуруҷӣ InputBlock OutputBlock Чор байти дар ҳар як сутуни матритсаи ҳолат ё калид-ро метавон ҳамчун як калимаи битӣ дар назар гирифт. Аз ин ҷост, ки матрисаи ҳолат –ин чор калимаи мебошад, дар инҷо аст. Матритсаеро ки дар вурудӣ ҳар як раунд иштирок мекунад InputState ва матритсаеро, ки дар хуруҷи ҳар як раунд иштирок мекунад OutputState меноманд. Маълум аст, ки дар вуруди раунди якум буда, дар хуруҷи раунди охирон мебошад. Мисол. Матни зеринро ки ба намуди ададӣ (даҳӣ) дода шудааст ба шакли блоки менависем: ( ) Амали рамзгузории ҳар як блок аз муҳтавои блоки дигар новобаста гузаронида мешавад. Бо охиррасии рамзгузории блок - матритса бо додаҳои қисми дигар пур карда шуда, ҷараён аз нав такрор карда меёбад. Бо назардошти новобаста будани рамзгузории як блок аз блоки дигар ҷараёни рамзгузорӣ хуб ба ҷудокунӣ меафтад. Ҳар як блок дар якчанд қадам-раунд рамзгузорӣ карда мешавад. Схемаи крипто-табдилдиҳиро метавон ба сурати зерин навишт. калид. ивазкунӣ. ивазкунӣ. Ҳоло ҳар яке аз ин қадамҳоро муфассал дида мебароем. Табдилдиҳии SubBytes Табдилдиҳии SubBytes – ин ивазкунии байтии ғайрихатӣ буда, барои ҳар як байти state бо истифода аз ҷадвали ҷойивазкунии S-box гузаронида мешавад. Ҷадвали ивазкунии байтҳо S-box дар рамзи AES Мақсади татбиқи ҷадвали ивазкунӣ  ин душвор гардонидани криптоанализи хаттӣ ва дифференсиалӣ мебошад. Дар алгоритми AES ҷадвали ивазкунӣ қайдкардашуда мебошад. Дар ҷадвали S-box ададҳо ба намуди системаи ҳисоби шонздаҳӣ навишта шудаанд. Дар ин система қимати дилхоҳ байт ба сурати на зиёда аз ду разрияди шонздаҳӣ тасвир карда мешавад. Амали ивазкунии байти Z-ро аз рӯӣ ҷадвали S-box чунин иҷро кардан мумкин аст: байти z ба сурати системаи ҳисоби шонздаҳӣ табдил дода мешавад, масалан xyh. Дар инҷо x  разряди калонӣ ва y  разряди хурдӣ аст. Агар разряди калонӣ мавҷуд набошад, онгоҳ он ба сифр иваз карда мешавад. Дар ҷадвали s-box қимати катакчаи дар сатри x ва сутуни y-хобида интихоб карда мешавад. Қимати z', ки дар сатри x-ум ва сутуни y-уми ҷадвали s-box мехобад ҳамчун ивази z истифода бурда мешавад. Масалан, агар бошад, онгоҳ натиҷаи ивази ин байт, байтест, ки дар сатри -ум ва сутуни А-юм мехобад, яъне S S S S A B C D S S S S S S S S = Ah S S S S C A C C B D F FA B F C F A D D { A A B F } F C E D A S S S S = Bh S S S S S S S S B FD F F CC A E F D S S S S State то ивазкуни C C C A B E A A A B D E B E B E з S а ta м t е e н б ы а ъди ивазкуни D ED FC B B A CB BE A C D EF AA FB D F F C A F D F BC B DA FF CD C EC F C A E D D F DC A EE B DE E A E A A C C D AC B E C D D D E A C F EA A C BA E C A B C E DD F B BD D E B F E B C E E F D E B E E CE F C A D BF E D F B Қайд. Ҷадвали S-box-ро шарт нест, ки ба тартиби дар тавзеҳи AES оварда шуда, истифода кард, балки онро метавон ҳамчун массиви якченакае, ки индекси он қимати байт ва муҳтавояш қимати мувофиқи S-box аст, истифода кард. Масалан, S-arr = {h, Ch, h, }. Ҷараёни ивазкунӣ аз рӯӣ ин ҷадвал ба шакли Z’ = S-arr[Z] оварда мешавад, ки дар муқоиса тезтар мебошад. Дар ин вақт андозаи ҳофиза тағйир намеёбад. Табдилдиҳии ShiftRows Дар табдилдиҳии ShiftRows байтҳои се сатри охирони ҷадвали state мувофиқан ба миқдори, ва байт даврӣ ба тарафи рост кучонида мешаванд. Табдилдиҳии MixColumns Дар табдилдиҳии MixColumns  сутунҳои матритсаи state ҳамчун бисёраъзогӣ дар майдони F() дар назар гирифта шуда, аз рӯӣ модули x + ба бисёраъзогии доимии зерин зарб карда мешаванд: a(x) = x + x + x + () Ҷараёни зарби бисёраъзогиҳо бо зарбти матритсавии зерин баробарқувва аст: S'     S  c c  S'    S   c   c, S'    S   c     c   S ' c    S c дар инҷо ) – рақами сутунҳои матритсаи state-ро ифода мекунад. Дар натиҷаи чунин зарбкунӣ байтҳои сутуни c {S, S, S, S } мувофиқан ба байтҳои зерин иваз c c c c карда мешаванд. S’ = (S )  (S )  S  S; c c c c c S’ = S  (S )  (S ) S; () c c c c c S’ = S  S (S )  (S ); c c c c c S’ = (S )  S  S  (S ). c c c c c Табдилдиҳии () барои ҳар як сутуни матритсаи state татбиқ карда мешавад. Табдилдиҳии AddRoundKey Дар табдилдиҳии AddRoundKey, калиди раундӣ RK тавассути амали XOR бо матритсаи state ҷамъ карда мешавад. Ҳар як калиди раундӣ аз байти калиди васеъшуда иборат мебошад. Байтҳои калиди раундӣ дар матритсаи , монанди state навишта мешаванд. Ҳар як байти калиди раундӣ бо байти мувофиқи state ҷамъ карда мешавад. AddRoundKey S S S S K K K K S’ S’ S’ S’ S S S S S S S S  K K K K K K K K S S ’ ’ S S ’ ’ S S ’ ’ S S ’ ’ S S S S K K K K S’ S’ S’ S’ State то суммирони Калиди раунди State баъди суммирони Калиди васеъшуда KeyExpansion Алгоритми AES калиди рамзгузорӣ К-ро гирифта, барои сохтани калидҳои раундӣ амали васеъкунии калидро иҷро мекунад. Калиди васеъшудаи W дорои (+) калима мебошад  калима аз калиди ибтидоӣ ва чортогӣ калима дар ҳар як раунд ( раунд). Калиди васеъшудаи W, ки аз калимаҳо (калимаҳои чор байтӣ) таркиб ёфтааст, тавасути ишора карда мешаванд, дар инҷо i аз фосилаи [..] муайян карда мешавад. Дарозии пурраи КВ ба бит баробар мебошад, яъне битӣ дар ҳар як раунд. Дар ҷараёни васеъкунии калид аз массиви доимии Rcon истифода бурда мешавад. Элементҳои массиви сар карда аз то + рақамгузорӣ карда мешаванд. Қиматҳои матритсаи мазкурро аз рӯи қоидаи рекурсивии зерин муайян кардан мумкин аст: =; =  Калиди васеъшударо метавон тавассути пайдарпайии амалҳои зерин навишт Чор калимаи калиди рамзгузорӣ К ба калимаи нахустини КВ нусхабардорӣ карда мешаванд W: барои i =,,,. Калимаҳои боқимондаи калид W барои i =,,  чунин таҳия карда мешаванд: агар i бо каратӣ бошад, онгоҳ = SubBytes(RotByte( ))  Rcon(i/) мешавад; агар i бо каратӣ набошад, онгоҳ = мешавад. Функсияи RotByte чор байти матни ибтидоӣ ро тавассути амали даврии ҷойгардонӣ ба шакли бармегардонад. Функсияи SubBytes { } барои ҳар яке аз чор байти калимаи ивазкунӣ тавассути { } S-box татбиқ карда мешавад. Ба намуди псевдокод алгоритми ҳисобкунии Калиди васеъшуда шакли зеринро дорад: KeyExpansion(byte key[ * Nk], word w[Nb * (Nr+)], Nk) begin word temp i =; while(i < Nk) w[i] = word(key[i], key[i+], key[i+], key[i+]) i = i + end while i = Nk while(i < Nb * (Nr+)) temp = w[i - ] if (i mod Nk = ) temp = SubWord(RotWord(temp)) xor Rcon[i / Nk] else if (Nk > and i mod Nk = ) temp = SubWord(temp) end if w[i] = w[i - Nk] xor temp i = i + end while end Дар инҷо Nb миқдори калимаҳо дар ҳар раунд ва Nr миқдори раундҳо мебошад. Калидҳои ҷадвалии AES Калидҳои раундӣ аз калиди рамзгузорӣ К тавассути амали KeyExpansion сохта мешаванд. Ҳар як калиди раундӣ дорои дарозии бит ( ё калимаи байтии, ки дарозиии ҳамаашон ба бит ( рунд+)= (ё калимаи байтӣ ) мебошад. Чор калимаи аввала, аз калиди ибтидоӣ, ташкил карда шуда, калимаи боқимонда -тогӣ аз ҳар як калиди раундӣ сохта мешаванд. Интихоби калима хело сода мебошад: чор калимаи нахустин (онҳо бо калиди рамз мувофиқат мекунанд) калиди рақами сифрум () буда, чор калимаи минбаъда –калиди раундӣ барои раунди пурраи якум ва ғайра ба ҳисоб мераванд. Калимаҳои нав калиди раундии минбаъда аз калимаҳои (калиди қаблӣ) дар асоси формулаҳои зерин сохта мешаванд: Калимаи нахустини дар ҳар калиди раундӣ аз рӯӣ қоидаи зерин тағйир дода мешаванд. Дар инҷо функсияи аз рӯӣ се қоидаи зерин амал мекунад: Кӯчиши даврии калимаи байта ба андозаи як байт ба тарафи чап (амали RotWord). Мувофиқан аз рӯӣ ҷадвали SubBytes иваз кардани ҳар як байти калимае, ки аз қадами якум ҳосил шудааст (амали SubWord). Аз рӯӣ модули ҷамъ кардани байтҳои дар қадами ҳосилшуда, бо доимии раундӣ ки барои ҳар як калиди ихтисорнашаванда ва ягона мебошад. Се байти тарафи рости ин доимӣ сифр буда, байти тарафи чапи ғайринулӣ аз рӯӣ қоидаи маъмули рекурсивӣ иваз карда мешаванд. Мақсади суммиронӣ бо доимии раундӣ-вайрон кардани дилхоҳ симметрия, ки дар қадамҳои гуногуни тобдиҳии (разворачивание) калид ба амал омада, сабаби суст шудани калид ҳамчун алгоритми DES мегардад. Дар расми зерин кори алгоритми калиди васеъшуда оварда шудааст: Мисол. Бигзор калиди рамзгузорӣ OF C D E C B AD DF AF F бошад. Онгоҳ қиматҳои калиди раундӣ ва фуyксияи чунин шаклро мегиранд. Калидҳои раундӣ Функсияи Б а н ам у д и б л о к -схем а а м а л к а р д и а л г о ри т м и AES чунин аст: Рамзкушоӣ дар AES Ҳамаи табдилдиҳиҳои рамзгузорӣ якқимата мебошанд, бинобар ин, ҳар яки онҳо дорои табдилдиҳии баръакс буда, (аз инҷо) онҳоро метавон инвертироват карда, ба тартиби баръакс барои амали рамзкушоии AES истифода кард. Схемаи крипто-табдилдиҳиро метавон ба сурати зерин навишт: мебошанд. ивазкунӣ. ивазкунӣ. Ҳоло ҳар яке аз ин табдилдиҳиҳоро шарҳу тавзеҳ медиҳем: Табдилдиҳии InvMixColumns Табдилдиҳии InvMixColumns барои табдилиҳии MixColumns баръакс мебошад. Дар табдилдиҳии InvMixColumns, сутунҳои матритсаи state ҳамчун бисёраъзогӣ дар майдони F() дида баромада шуда, аз рӯи модули x + бо бисёраъзогии d(x) = a-(x), дар майдони F() зарб карда мешаванд: d(x) = {B}x +{D}x +{}x + {E}. () Табдилдиҳии InvShiftRows Табдилдиҳии InvShiftRows баръакси табдилдиҳии ShiftRows мебошад. Байтҳои се сатри охирони массиви state ба таври даврӣ ба тарафи рост кӯчонида мешаванд. Сатри (рақамгузорӣ аз оғоз шудааст) –ба байт, сатри – ба байт, сатри – ба байт кӯчонида мешавад. S S S S InvShiftRows S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S State то лағжиш State баъди лағжиш Табдилдиҳии InvSubBytes Табдилдиҳии InvSubBytes- баръакси амали SubBytes буда, байтҳои матритсаи State-ро тавассути ҷадвали ивазкунӣ (ки InvS-box ном дорад) ба қиматҳои нав иваз мекунад. Ҷадвали InvS-box дар поён оварда шудааст. Табдилиҳии баръакси AddRoundKey Табдилдиҳии AddRoundKey, барои худаш баръакс мебошад, чунки дар он амали XOR истифода мешавад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ бурда мешаванд? истифода бурда мешавад? мешаванд? шудааст? истифода карда мешавад? Боби. Истифодаи хатҳои каҷи эллиптикӣ дар криптография Соли математикони машҳури амрикоӣ Нил Коблитс (англ. Koblitz Neal) ва Виктор Миллер(англ. Victor Saul Miller) новобаста аз ҳамдигар истифодаи хосияти алгебравии хатҳои каҷро дар криптография пешниҳод карданд. Сар карда аз ҳамон вақт дар криптография истифода-барии яке аз соҳаҳои назарияи ададҳо ва геометрияи алгебравӣ – назарияи хатҳои каҷи элиптикӣ дар майдонҳои охирнок хело зиёд ба назар мерасад. Сабаби асоси дар он аст, ки хатҳои аҷи элиптикӣ дар майдонҳои охирнок сарчашмаи тамомнаша-вандаи гурӯҳи абелиро ифода мекунанд. Гарчанде, ки онҳо калонанд, аммо барои истифода қулай ва шаклу сохти бою мураккаб доранд. Хатҳои каҷи элиптикӣ дар бисёр ҷиҳатҳо аналоги ягонаи гурӯҳҳои мултипикативӣ мебошанд. Дар майдони хати каҷи эллиптикии (ХКЭ) E гуфта, маҷмӯи нуқтаҳои ( )–ро меноманд, ки координатаҳои он муодилаи зеринро қаноат мекунонанд. http://www.math.washington.edu/~koblitz http://www.ithistory.org/honor-roll/dr-victor-saul-miller Муодилаи хати каҷ (Х К) () аз маҷмӯи нуқтаҳои ( ва нуқтаи беохир дурӣ (бесконечно удалённой точки ) О таркиб ёфтааст. Ба ҷойи муодилаи () функсияи ду тағйирёбандаи зеринро дида мебароем. ХКЭ-и сингулярӣ ном ида ме шавад, агар дар он аққалан як нуқтаи махсуси ( мавҷуд бошад, ки дар ин нуқта ҳосилаҳои хусусии функсияи () ба сифр баробар шаванд. { Дар ҳолати акс ХК ғайрисунгулярӣ номида мешавад. Чунин ХК суфта ба ҳисоб мераванд, зеро дар он нуқтаи баргашт (возврата) ва худбурранда (самопересечений) мавҷуд набуда, дар дилхоҳ нуқтаи он метавон расанда гузаронид. Маҳз ҳамин хел хатҳои каҷ дар криптография мавриди таваҷҷуҳ қарор мегиранд. Барои татбиқ дар криптография вобаста аз характеристикаи майдон, метавон ба усули гузориш муодилаи ()-ро ба шаклҳои каноникии гуногун овард. Масалан: { { Дар майдони охирноки характеристикааш аз ва фарқкунанда ХКЭ тавассути муодилаи зерин дода мешавад: Дар ин ҷо адади сода ва коэффитсиентҳои муодилаи () буда, бояд шарти зеринро қаноат кунонанд. Азбас ки аст, пас графики ХК нисбат ба тири абтси сса симметрӣ мебошад. Барои √ ёфтани нуқтаи расандаи он ба тири абтсисса бояд муодилаи кубии зерин ҳал карда шавад. Тавре ки маъ лум аст барои ҳал намудани муодилаи () аз формулаи маъмули Кардано истифода бурда мешавад. Дискриминанти муодилаи () тавассти формулаи зерин муайян карда мешавад. Ҳамин тариқ: ( ) ( ) ) Агар < бошад, он гоҳ () дорои се решаи ҳақиқии мебошад. Дар ин ҳолат графики муодилаи () аз ду қисм таркиб меёбад. ) Агар бошад, он гоҳ () дорои се решаи ҳақиқии мебошад, ки дутои онҳо якхела мебошанд. Графики муодилаи () дар ин ҳолат шакли зеринро дошта, нуқтаи ( )–нуқтаи махсус ба ҳисоб меравад, зеро дар ин нуқта ду расанда мавҷуд мебошад. Дар ин ҳолат ХК-ро сингулярӣ меноманд. Чунин навъ хатҳои каҷ дар криптография истифода бурда намешаванд. ) Агар бошад, он гоҳ муодилаи () дорои як решаи ҳақиқии ва ду решаи комплекии ҳамроҳшудаи мебошад. Графики муодилаи () дар ин ҳолат шакли зеринро дорад: Ҳамин тариқ, ҳангоми характеристикаи майдон аз ва фарқкунанда будан, муодилаи () дар ҳолати иҷроиши шарти (), ки ба эквивалент аст, ғайрисингулярӣ ба ҳисоб меравад. Яке аз хосиятҳои муҳими дигари ХКЭ инвариант ба ҳисоб меравад. Коэффитсиентҳои ХКЭ ҳангоми маълум будани инвариант метавон чунин муайян кард: Дар ин ҷо k аз рӯйи инвариант ҳисоб (муайян) карда { мешавад. Ҳ ангоми табди л д и ҳ и и х а тт и и Х К ин в ар и а н т тағйир намеёбад. Агар инварианти ду ХК якхела бошанд, он гоҳ онҳо бо ҳамдигар изоморфизм мебошанд. Симметрияи ХК нисбати тири имконияти ба таври аёни (наглядное) муайянкунии нуқтаи баръаксро фароҳам меорад. Барои нуқтаи додашудаи дар ХКЭ нуқтаи баръакс гуфта, нуқтаи –ро меноманд. Яке аз хосиятҳои шоёни диққати ХК-и ғайрисингулярӣ дар он аст, ки дилхоҳ ХР-и аз ду нуқтаи он гузаранда, ХК-ро дар як нуқта (нуқтаи ягона) мебурад. Илова бар ин, расанда ба ХКЭ дар дилхоҳ нуқта (ба ғайр аз нуқтаи перегиба) ба як нуқтаи дигар низ расанда мебошад. Чунин хусусият имконияти муайянкунии амали ҷамъи нуқтаҳои ХКЭ-ро фароҳам меорад. Бигузор ду нуқтаи ХКЭ ва дода шуда бошанд. Тавассути ин нуқтаҳо расанда мегузаронем. Ин ХР ХК-ро дар нуқтаи сеюм ки ҳатман мавҷуд аст мебурад. Суммаи ду нуқтаи ва гуфта, нуқтаи ро меноманд, ки ба нуқтаи сеюм, яъне нуқти расандаи ХКЭ ва ХР-и аз нуқтаҳои ва гузаранда баръакс мебошад. Нуқтаи тавасути амали муроҷиат ба даст оварда мешавад. Агар ҳангоми ҷамъ нуқтаҳои ва баробар бошанд, он гоҳ натиҷаи ҷамъ ба дучанди нуқтаи баробар мешавад.. Дар ин ҳолат буррандаи (секущая) ба расандаи ХК мубаддал мегардад. Аз нуқтаи назари геометри дучанди нуқтаи –ин нуқтаи баръакс ба нуқтаи бурриши ин расанда ба ХКЭ мебошад. Акнун координатаҳои нуқтаи –ро тавассути координатаҳои нуқтаҳои ва ифода карда, ҳосил мекунем(меёбем). Дар ин вақт нуқтаи ва метавонанд гуногун ё якхела бошанд. Вобаста ба ин ду ҳолат ҷой дорад. ) Ҳангоми Дар ин ҳолат, ибтидо муодилаи ХР-и аз ду нуқтаи ва гузарандаро менависем, ки шакли зеринро дорад: Аз ин ҷо коэффитсиенти кун ҷи ХР ба () баробар мешавад. Муодилаи ХР-и бошад, шакли зеринро мегирад: Акнун координатаҳои нуқтаи сеюми расандаи ХК ва ХР-и –ро ҷустуҷӯ мекунем. { Тарафи чапи баробарии охиронро ба квадрат бардошта, пас аз гурӯҳбандии аъзоҳои монанд муодилаи кубии зеринро ба даст меорем. Мувофиқи теор емаи Виет барои муодили кубӣ: суммаи решаҳои муодилаи кубӣ ба коэффитсиенти назди ба аломати баръакс баробар мебошад, яъне Қимати{ –ро ёфта ба м у о д и л а и Х Р – и гузошта, ординатаи нуқтаи ро меёбем.. Нуқтаи ба нуқтаи нисбат ба тири симметрӣ мебошад, аз ин рӯ координатаҳои нуқтаи матлуб шакли зеринро мегиранд: { ) Ҳангоми будан, барои ёфтани ҳарду тарафи муодилаи ()-ро дифференсиронида, ҳосил мекунем. Тавре ки аз курси таҳлили математика медонем, дар нуқтаи ҳосила ба коэффитсиенти расандаи ХК баробар мешавад. Акн ун айнан мон\|а нди ҳолат и қ а б л ӣ, к о о р д и натаҳои нуқтаи меёбем ки дар ҳамон ХР мехобанд. { Бевосита аз ифодаҳои () ва () аён аст, ки нуқтаи ҳангоми дучанди нуқтаи бо координатаҳои сифрии ё ҳангоми ҷамъи ду нуқтаҳои гуногун бо координатаҳои якхелаи ҳосил мешавад. Барои нуқтаи чунин қоидаи амали ҷамъ муайян карда шудааст.: Мисоли. ХКЭ-и –ро дида мебароем, ки муодилаи умуми он шакли зеринро дорад: Ибтидо иҷроиши шар ти ( )-ро месанҷем Т авре ки аён аст, ХК -и додашуда ғайрисингулярӣ мебошад. Ягон нуқтаи ихтиёриро дар меёбем. Бигузор бошад, он гоҳ аз муодилаи ХК ҳосил мекунем. Аз ин ҷо ё мешавад. Ҳамин тариқ, мо ду нуқтаи ва -ро ҳосил кардем. Акнун ҷуфти нуқтаҳои дигарро бо истифода аз амали дучанди нуқтаҳо меёбем. Барои ҳисобкунии аз формулаҳои () ва () истифода бурда мешавад. Ҳ{амин тариқ, мо нуқтаи р о ҳ о с и л к ардем. Барои санҷиши онки нуқтаҳои ҳосилшуда дар ХК мехобанд, координатаҳои онро ба муодилаи мисоли додашуда гузошта месанҷем. Бо ҳамин тарз метавон нуқтаҳои дигарро низ ҳосил кард. Мисоли. Бигузор ва нуқтаҳои ХКЭ бошанд. Қимати –ро ҳисоб мекунем. Дар ин ҷо, мебошад. Аз формулаҳои () ва () истифода карда ҳосил мекунем. { Ҷавоб. Барои ҳисобкунии сумма ва дучанди нуқтаи додашуда, метавон аз класси зерин, ки дар забони С++ навишта шудааст, истифода кард: int mod(int a, int b){ if (a<) return (b + (a%b)); else return a%b; } int modInverse(int n, int p) { n = mod(n, p); for (int x =; x < p; x++) { if (mod(nx, p) == ) return x; } return; } class ECPoint{ public: int a, b, p, x, y; ECPoint(){ a = b = p = x = y =; } }; ECPoint DoubleP(ECPoint p){ int l, l, l; ECPoint Z; Z.p = p.p; Z.a = p.a; Z.b = p.b; l = mod(( * p.x * p.x + p.a), p.p); l = mod(( * p.y), p.p); l = (lmodInverse(l, p.p)) % p.p; Z.x = mod((ll - * p.x), p.p); Z.y = mod((l(p.x - Z.x) - p.y), p.p); return Z; } ECPoint operator+(ECPoint p, ECPoint p){ ECPoint Z; int l, l, l; p.p = p.p; p.a = p.a; p.b = p.b; l = mod((p.y - p.y), p.p); l = mod((p.x - p.x), p.p); l = (lmodInverse(l, p.p)) % p.p; Z.x = mod((ll - p.x - p.x), p.p); Z.y = mod((l(p.x - Z.x) - p.y), p.p); return Z; } Масъалаи ҳисобкунии миқдори умумии нуқтаҳои ХК –яке аз масъалаҳои муҳим дар истифодаи криптографии онҳо ба ҳисоб меравад. Баъдтар ин масъаларо мавриди баҳс қарор медиҳем. Барои таҳия намудани гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ, ба сифати элементи нейтралии гурӯҳ нуқтаи ро интихоб мекунем. Барои нуқтаи мазкур баробарии зерин ҷой дорад: аз нуқтаҳои ва гузаранда, нисбат ба тири абтсисса перпендикуляр мебошад, аз ин ҷо метавон хулоса баровард, ки нуқтаи сеюми расанда перпендикуяр буда, ХК қад-қади (ба самти) тири ординат ба беохир майл мекунад. Аз ин ҷост, ки нуқта –ро нуқтаи беохир дури ХК меноманд. Мувофиқи теоремаи Анри Пуанкаре маҷмӯи нуқтаҳои ХКЭ якҷоя ба нуқтаи нисбат ба амали ҷамъ гурӯҳи комутативиро ташкил медиҳанд. Бе душворӣ дидан мумкин аст, ки дар ин ҷо ҳамаи аксиёмаҳои https://en.wikipedia.org/wiki/Henri_Poincar%C%A гурӯҳи мултипликативӣ иҷро мешаванд: маҳдудӣ, комутативӣ, ассостсиативӣ, мавҷудияти элементи баръакс ва элементӣ нейтралӣ. Таъриф. Гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ дар майдони охирноки гуфта, маҷмӯи нуқтаҳои ро меноманд, ки координатаҳои он ба майдони мазкур таалуқ дошта, муодилаи ()-ро қаноат мекунонанд, агар характеристикаи майдон буда, ва шарти () ҷой дошта бошад. Ба гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ нуқтаи низ дохил мешавад. Барои осон шудани истифодабарӣ формулаҳои ҷамъ ва дучанди нуқтаҳо ХКЭ-и ()-ро ба шакли ҷадвал меорем. Амал Майдони характеристикааш аз ва фарқкунанда Ҷамъи нуқтаҳо: Дучанди нуқтаҳо: { P {. P Қайд кардан ба маврид аст, ки барои нуқтаи хосиятҳои зерин, ки ба шакли графикӣ оварда шудаанд, низ ҷой доранд. Таъриф. Тартиби нуқтаи гуфта, чунин адади хурдтарини –ро меноманд, ки барои он баробарии иҷро шавад. Масалан, дар гурӯҳи тартиби нуқтаи ба баробар мебошад. Дар ҳақиқат Мувофиқи теоремаи Лагранҷ тартиби нуқта тартиби ХКЭ-ро тақсим мекунад. Аз ир рӯ ҳангоми муайянкунии тартиби ХК метавон онро ба ХК мувофиқи изоморфизм иваз кард, чунки тартиби хатҳои каҷи изоморфӣ якхела мебошад. Ҳангоми интихоби параметрҳои тартиби ХК метавонад адади сода бошад. Дар ин ҳолат, дилхоҳ нуқта ба ғайр аз (сифр) метавонад генератори ҳамаи маҷмӯъ ба ҳисоб равад, яъне чунин нуқтаи ёфт мешавад, ки қатори: (дар ин ҷо аст) ҳамаи нуқтаи маҷмӯи –ро дарбар мегирад, зимнан аст. Чунин ХК аз нуқтаи назари криптографӣ истифодаи хеле васеъ дорад. Агар бо баъзе сабабҳо ёфтани чунин ХК имкон надошта бошад, вале шавад (дар ин ҷо –адади сода ва адади хурд аст), он гоҳ дар зермаҷмӯи иборат аз нуқта мавҷуд аст, ки генератори он метавонад, дилхоҳ нуқтаи ба ҳисоб равад, ки барои он мебошад. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар сурати таритиби доштани нуқтаи маҷмӯи зергурӯҳи давриро дар ташкил медиҳад. { } Барои ёфтани тартиби нуқтаи додашудаи -и ХКЭ-и () дар майдони бояд муодилаи ҳал карда шавад. Ин амалро метавон тавассути алгоритми зерин иҷро кард. ) Қимати (бо барзиёди яклухт карда мешавад), ки дар ин ҷо (баҳои [√ ] максималии тартиби гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ дар √ теоремаи Хассе аст, ҳисоб карда мешавад. ) Ҷадвали ҷуфти -ҳо барои сохта мешавад. ) Қимати ҳисоб карда мешавад. ) карда мешавад (бахшида мешавад). ) Барои амалҳои зерин иҷро карда мешаванд. мавҷуд аст ё не... Мисол. Тартиби нуқтаи –и ХКЭ дар майдони ҳисоб карда шавад. Ҳал. √ √ Ҷадвали зеринро тартиб дода пур мекунем. [√ ] [√ ] (, ) (, ) (, ) (, ) Қимати ро меёбем. мегузорем. Ин нуқта дар ҷадвал вуҷуд надорад. Қадами оянда ҳисоб мекунем. дар ҷадвал вуҷуд надорад. дар ҷадвал ҳангоми будан мавҷуд аст. Ҳамин тариқ, тартиби нуқтаи ба баробар мешавад. Маҷмӯи аз ҳамаи нуқтаҳои,, ки муодилаи () ва нуқтаи О-ро қаноат мекунонанд, таркиб ёфтааст. Маълум аст, ки ин маҷмӯи нуқтаҳо охирнок мебошад, чунки дар он танҳо нуқтаҳо бо координатаҳои бутун дохил мешаванд. Миқдори нуқтаҳо дар бо # ишорат карда мешавад. Миқдори умумии нуқтаҳо # –ро дар ХК низ тартиби –уми ХКЭ меноманд. Барои адади на онқадар калони ҳисобкунии гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ ва тартиби онҳо имконпазир аст. Барои сохтани руйхати нуқтаҳо, кифоя аст, ки элементҳои ро интихоб намуда, барои ёфтани муодилаи () -ро ҳал кард, яъне ам али аз решаи квадратӣ баровардан иҷро карда мешавад. Усули баровардан аз решаи квадратӣ дар майдони охирнокро дар боби мавриди баҳс қарор дода будем. Дар ин ҳолат ёфтани як решаи кифоя аст, решаи дигарро бошад тавассути формулаи ёфтан мумкин аст. Барои ҳисобкунии решаҳои муодилаи () метавон аз назарияи тафриқҳои квадратӣ ва рамзи Лежандр истифода кард, дар ин ҳолат ҳангоми будан, ба содагӣ метавон формула барои ҳисоби миқдори нуқтаҳои ХКЭ ҳосил кард. Муқоисаи нисбат ба барои –ҳои қайдкардашуда ва дорои ҳал мебошад, аз ҷумла низ ҳал ба ҳисоб меравад. Бо назардошти нуқтаи формулаи умумии ҳисобкунии тартиби –уми ХК шакли зеринро мегирад. ∑( ) Хосиятҳои нишонаи Лежандр ва Якобӣ қаблан дар бобҳи мавриди баҳс қарор гирифта шуда буданд. Мисол. Миқдори нуқтаҳо дар ХКЭ-и зерин ҳисоб карда шавад. Алгоритми азн азар гузаронии (перебор) ҳамаи нуқтаҳоро истифода мекунем, ки барои ин вақти иҷроиши алгоритм ба таври экспоненсиалӣ зиёд мешавад. Барои қиматҳои аз то -ро дода? маҷмӯи нуқтаҳои ро бо координатаҳои бутун меёбем Ми қдори нуқтаҳои ёфташударо ҳисоб карда, пас аз иловакунии нуқтаи O миқдори нуқтаҳоро ба сурати зерин ҳосил мекунем. Роҳи дуюми ҳисобкунии миқдори нуқтаҳои ХКЭ ин истифода аз нишонаи Лежандр мебошад. Ҳосил мекунем: ( ) ( ) ( ) ( ) \| \| ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Формулаи ()-ро та тб и қ к арда ҳос и л м е к унем: ( ) ( ) Акнун таърифи тартиби гурӯҳро бо суханҳои дигар баён мекунем. Таъриф. Миқдори элементҳои гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ тартиби ин гурӯҳ номида мешавад. Барои муайянкунии сарҳадҳои болоӣ ва поёнии тартиби нуқтаҳо метавон аз теоремаи Хассе истифода кард. Теорема (Хассе). Барои тартиби -гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ дар майдони (дар ин ҷо –миқдори элементҳои майдон мебошад) нобаробарии зерин ҷой дорад: Дар ҳолати умумӣ дақиқ муайянкунии миқдори √ √ нуқтаҳои ХКЭ масъалаи бениҳоят душвор мебошад. Нахустин алгоритми ҳисобкунии миқдори нуқтаҳои ХКЭ дар майдони охирнок бо печидагии полиномиалӣ Рене Шуф пешниҳод кард. Дар ибтидо алгоритми Шуф дар амалия камтар татбиқ пайдо кард. Баъдтар Элкис ва Аткин якчанд тағйирот ба он ҳамроҳ кардаанд, ки ҳоло бо номи SEA (ҳарфҳои аввалаи насаби муаллифон) машҳур мебошад. Аз амали ҷамъ ва дучанди нуқтаҳо, амали зарби нуқтаи ХКЭ бо адади додашуда (скаляр) бармеояд. Нуқтаи ба –маротиба ҷамъи нуқтаи бо худаш дар гурӯҳи аддитивии ХКЭ баробар буда, зарби скалярии нуқтаи ба адади номида мешавад. Худи нуқтаи бошад, каратии скалярии нуқта ба ҳисоб меравад. Амали зарби скаляриро бо нуқта композитсия низ меноманд. Амали композитсияи нуқтаро бо ягон адади ҷамъбаст карда ҳосил мекунем. ). ) ⏟; ) − ) ⏟ – Қайд кардан ба маврид аст, ки амали композитсия хело зуд иҷро гардида на зиёда аз амалро талаб мекунад. Дар арифметикаи ХКЭ барои ҳисоб намудани алгоритми муайян вуҷуд надорад. Ин амал тавассути амали ҷамъ, тарҳ ва дучанди нуқта иҷро карда мешавад. Яке аз роҳҳои сода ҳисобкунии амали композитсияи чунин мубошад: ибтидо адади ба намуди дӯӣ (системаи дӯӣ) баргардонида шуда, сипас, ҳамаи нуқтаҳои { } ҳисоб карда мешавад. Баъд аз ин суммаи ҳамаи он нуқ таҳои, ки барои онҳо аст, ҳисоб карда мешаванд. Алго ритми ин амал чунин шакл дорад: Вурудӣ: нуқтаи, адади. Хурӯҷӣ: ) ) Барои иҷро карда шавад. ) Натиҷа Q. Ин алгоритм на зиёда аз –амали ҷамъ ва дучанди нуқтаро талаб мекунад. Мисол. Ҳисоб карда шавад: Ҳал. Маълум аст, ки аст. Акнун нишон медиҳем, ки дар ҳар як қадами алгоритм чӣ ба амал меояд. Ба ёд меорем, ки (сатри чоруми алгоритм) тавасссути формулаи (), () ва амали дучанди нуқта (сатри сеюми алгоритм) тавассути формулаи () ва () ҳисоб карда мешаванд. Нуқтаи дорои чунин инъикос намебошад ва барои сарфи назар кардани амали дучанд то ҷамъи нахустин ҳамчун як байрақча(флажок) истифода мешавад. Амали композитсияи нуқтаҳоро метавон ба шакли дигар низ навишт. Ҳоло ин навиштро бо мисоле дида мебароем. Мисоли. Барои ёфтани онро ба шакли зерин менависем. Амали з ар б и( н(у қ та (б о( а д ад м)о)н))а нди амали дараҷабардорӣ дар ҳолати RSA буда, миқдори на онқадар зиёди ҷамъро талаб мекунанд. Масалан, барои зарби нуқта ба адади дарозиаш ба бит баробар тақрибан амали дучанди ва амали ҷамъи нуқтаҳо талаб карда мешавад. Барои муқоиса: ҳангоми ба дараҷаи адади дарозиаш ба бит баробар бардоштани адади додашуда, тақрибан амали зарб зарур мебошад. Амали зарби скалярӣ айнан ба амали бадараҷабардорӣ дар майдонҳои охирнок мебошад. Аз ин рӯ, дар ХКЭ дар нақши масъалаи роста зарби скалярии нуқтаи ХК амал (баромад) мекунад, яъне ҳисобкунии ҳангоми маълум будани ва. Масъалаи баръакс аз рӯйи анъана логарифмиронии дискретӣ дар ХКЭ номида шуда, чунин тасвият (формулировка) карда мешавад: ҳангоми маълум будани ва чунин нуқтаи ёфта шавад, ки барои он баробар гардад. Устувории рамзгузориро дар ХКЭ печидагии ҳалли масъалаи логарифмиронии дискретӣ (ЛД) дар гурӯҳи нуқтаҳои ХК муайян мекунад, яъне душвории ҳалли муодилаи нисбат ба (дар ин ҷо ва дар як зергурӯҳӣ даврӣ таалуқ доранд). Фарз карда мешавад, ки масъалаи ЛД дар ХКЭ аз масъалаи ба он монанд дар майдонҳои охирнок душвортар мебошад. Қайд кардан ба маврид аст, ки барои ҳалли масъалаи ЛД дар майдонҳои охирнок танҳо алгоритмҳои экспоненсиалӣ мавҷуд мебошанд, ки аз ҳама тезтарини онҳо – алгоритми Шенксӣ ва методи Полларда (ҳар кадомашон дорои печидагии мебошанд), ба ҳисоб мераванд. Дар ХКЭ таҳияи чунин алгоритмҳо ғайриимкон аст, зеро дар ХКЭ аналоги √ ададҳои сода ва бисёраъзогиҳои оварданашаванда (неприводимих) мавҷуд намебошад. Теорема. Бисёраъзогии аз рӯӣ модули сода ( ба зарбкунандаҳо ҷудошава нда, фақат ва фақат ҳамон вақт мешавад, агар шавад. Барои баъзе ХКЭ-и суперсингулярӣ масъалаи ЛД эффиктивнӣ ҳал карда мешавад. Барои ХК сингулярӣ соли Менезес, Окатто ва Винстоун дар асоси табдилдиҳиҳи Вейля-Тейта алгоритми ( -атака) –ро коркард карданд, ки масъалаи ЛД-и ХКЭ-ро дар майдони ба масъалаи ба он мувофиқ дар ягон майдони аввалаи васеъкардаи (дар ин ҷо амали логарифмиронӣ метавонад эффе ктивнитар бошад) меоварад. Аммо ин маълумотнома танҳо дар ҳолати хурд будани муфид мебошад. Ин шарт асосан барои ХКЭ суперсингулярӣ иҷро мегардад. Дар ҳолатҳои боқимонда чунин маълумотнома амалан ҳеҷ вақт ба алгоритмҳои субэкспонентсиалӣ оварда намешавад. Аз ин ҷост, ки ХК-и суперсингулярӣ дар рамзгузорӣ ва ИЭР татбиқ карда мешавад. Соли А. Ҷоукс татбиқи шоёни диққатӣ (замечателний) табдилдиҳии Вейля- Тайтама-ро дар криптография пайдо карда, протоколи сетарафаи як раундаро дар ассоси системаи Диффи- Ҳеллман коркард кард. Аз ин ҷо таҳиякунии калиди кушоди истифодабаранда, дар асосӣ итилоотҳои ошкор (ном, суроға ва ғайра) имконпазир гардид. Дар айниҳол ин масъала яке аз масъалаҳои маъмултарин ба ҳисоб меравад. Агар тартиби гурӯҳи нуқтаҳои ХК ҳосили зарби ададҳои содаи хурд бошад, он гоҳ ЛД-ро метавон дар асоси алгоритми Полига-Ҳеллман коркард кард (провести). Криптоалгоримҳо дар ХКЭ айнан монанди алгортмҳо дар майдонҳои охирнок ба таври сода сохта мешаванд. Амали бадараҷабарорӣ аз рӯйи модули калон, устувории рамзро муайян карда, дар ХКЭ ба зарби скалярии нуқта иваз карда мешавад. Дар ҷадвали зерин системаи криптоалгоритмҳои муқаррарӣ ва криптоалгоритмҳои ХКЭ ба намуди муҳовара оварда шудаанд. Истилоҳҳо ва Криптосистема Криптосистемаҳои мафҳумҳо дар майдонҳои ХКЭ дар майдонҳои охирноки сода охирнок Гурӯҳ Элементҳои Ададҳои бутун Нуқтаи дар ( ) гурӯҳ ХК ва нуқтаи Амалҳои гурӯҳ Зарб аз рӯйи Ҷамъи нуқтаҳо модули Ишораҳо Элементҳои ва Нуқтаҳои ва Элементи баръакс Нуқтаи баръакс А м али тақсим Фарқи нуқтаҳо Бада р аҷабардорӣ Зарби скалярии Масъалаи ЛД Аз рӯи Аз рӯи ( ) ёфтани ёфтани m Моҳияти гузариш ба ХКЭ дар он аст, ки амали нисбатан сусти бадараҷабардорӣ аз рӯйи модули калон ба амали нисбатан тезӣ зарби скалярӣ дар ХКЭ иваз карда мешавад. Дар ин ҳангом, амалҳо бо ададҳои бутун аз рӯйи модули на онқадар калон нигоҳ дошта мешаванд. Ба сифати намуна аналоги эллиптикии схемаи Диффи-Ҳеллман (ECDH)-ро дида мебароем. Ду истифодабаранда бо номҳои Алӣ ва Валӣ параметрҳои умумиро интихоб мекунанд, ки иборатанд аз:  ХКЭ дар майдонҳои охирнок.  Нуқтаи дар ин ХК, ки тартиби калони ро доро мебошад. Элементи тавлидкунандаи гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ будани он шарт набуда, зергурӯҳи аз он тавлидшуда бояд калон бошад. Беҳтар мешавад, ки тартиби он ба тартиби гурӯҳ баробар бошад. Нуқтаи интихобкардашудаи -ро нуқтаи базавӣ меноманд. Параметрҳои умумӣ тавассути канали алоқаи кушод равон карда мешаванд. Пас аз ин, муштариён чунин амал мекунанд: ) Алӣ ва Валӣ новобаста аз ҳамдигар ба сифати калиди махфии худ мувофиқан ададҳои тасодуфии ва (ададҳои наздик ба тартиби миқдори умумии нуқтаҳои ХКЭ)-ро интихоб карда, мувофиқан нуқтаҳои ошкори худ ва ро ҳисоб мекунанд(меёбанд). ) Тавассути канали алоқаи кушод қиматҳои ва ро бо ҳамдигар мубодила мекунанд. ) Алӣ ва Валӣ баъди ба дастоварии қиматҳои ва мувофиқан қимати нуқтаи ва –ро ҳисоб мекунанд. Азбаски аст, пас ҳамчун калиди умумии истифодабарандагон ба ҳисоб меравад. Шакли схематикии ин алгоритм чунин аст: Мисол. Калиди умумӣ аз рӯйи схемаи Диффи- Ҳеллман сохта шавад, агар ХКЭ ва нуқтаи базавӣ (, ) интихоб карда шуда бошад. Ҳал. ХК-и мавриди назар шакли ро дошта, тартиби нуқтаи ба б ароб ар мебошад, чунки аст. Бигузор калиди махфии Алӣ ва калиди махфии Валӣ бошад. Онҳо мувофиқан қиматҳои ва ро ҳисоб карда, ба ҳамдигар мубодила мекунанд, яъне Алӣ қимати ро ба Валӣ ва Валӣ бошад қимати ро ба Алӣ равон мекунад. Баъди иҷрои ин амал чунин ҳисобкунӣ ба амал меояд.: [](, )=(, ); Тавре ки аз ҳисобкуниҳои охирон дида мешавад, калиди махфии умумии Алӣ ва Валӣ ҷуфти ададҳои (нуқтаи) (, ) мебошад. Агар хоҳем, ки онро дар рамзгузории симметрӣ истифода барем, он гоҳ барои иҷрои ин мақсад метавон абтсиссаи нуқтаи ё ягон функсияи аз вобастаро истифода кард. Барои шикастани ин схема, душман бояд аз муносибатҳои ва қимати ададҳои ва ро ҳисоб кунад, яъне амали ЛД-ро бояд иҷро кунад, лекин барои он логарифмӣ эффективӣ дар ХКЭ мавҷуд намебошад. Протоколӣ Диффи-Ҳеллман ҳимоякардашуда намебошад, зеро душман метавонад, бо истифода аз параметрҳои ошкори муштарён ва аз номӣ як муштарӣ ба муштарии дигар паём ирсол кунад. Пеш аз оғози рамзгузорӣ истифодабарандагон бояд тавассути канали алоқаи кушод параметрҳои зерини криптосистемаро бо ҳамдигар мубодила кунанд.  майдони охирноки ( -адади калон).  муодилаи ХКЭ дар майдони.  тартиби ХК (миқ д ор и ум умии нуқтаҳои ХК). Бигузор Алӣ мехоҳад пайғоми ро ба Валӣ равон кунад. Фарз мекунем, ки ин пайғом ба нуқтаи мувофиқ меояд. он гоҳ: ) Алӣ ва Валӣ новобаста аз ҳамдигар, махфиёна аз интервалӣ адади тасодуфии -ро (барои он КТУ аст) интихоб карда, элементи ба он баръакс ро ҳисоб мекунанд. Дар оянда зернависӣ ва мувофиқан ба Алӣ ва Валӣ тааллуқ доштани параметрро ифода мекунанд. Ин ададҳоро онҳо махфӣ нигоҳ медоранд. Пас аз ин: ) Алӣ қимати –ро ҳисоб кард ба Валӣ равон мекунад. ) Валӣ бошад, қимати ро ҳисоб карда, натиҷаашро ба Алӣ равон мекунад. ) Алӣ қимати ро ҳисоб мекунад. Азбаски аст, пас мешавад. Ин нуқтаро Алӣ ба Валӣ равон мекунад. ) Валӣ бояд қимати ро ҳисоб кунад. Азбаски аст, пас мешавад. Ҳамин тариқ Валӣ пайғоми аслро ба даст меорад. Шакли схематикии ин алгоритм чунин аст. Дилхоҳ системаи дар асоси ЛД сохташударо метавон содагӣ ба ХКЭ гузаронд. Принсипи асосии сохтани чунин криптосистема дар он аст, ки амали ба иваз карда мешавад. Фарқият дар он аст, ки –адад буда, -нуқтаи ХКЭ мебошад. Ҳамин тариқ гузариш аз нуқта ба адад талаб карда мешавад. Аз ҳама усули содаи ин гузаришҳо истифодаи абтсиссаи нуқта ба ҳисоб меравад. Барои таҳияи криптосистема агар ХК ба таври тасодуфӣ интихоб карда шавад, он гоҳ аз нуқтаи назарӣ бехатарӣ устувортар мебошад. Бигузор барои истифодабарандагони ягон шабака ХКЭ-и ва нуқтаи дар он интихоб карда шуда бошад, ки нуқтаҳои гуно-гун буда, барои ягон адади содаи қимати шавад. Ҳар як истифодабарандаи адади –ро (калиди махфӣ) интихоб карда, қимати –ро (калиди кушода) ҳисоб мекунад. Параметрҳои ХКЭ ва руйхати калидҳои кушода ба ҳамаи истифодабарандагон равон карда мешаванд. Бигузор истифодабарандаи шабакаи мазкур Алӣ мехоҳад, ки ягон пайғомро ба истифодабаранадаи дигари шабака Валӣ равон кунад. Фарз мекунем, ки пайғом ба намуди адади тасвир карда шудааст. ) Ибтидо Валӣ адади тасодуфии ро интихоб карда, қимати ба Алӣ равон мекунад. Алӣ амалҳои зеринро иҷро мекунад: ) Адади тасодуфии ро интихоб мекунад. ) Қимати –ро ҳисоб мекунад. ) Бо истифода аз пайғомро рамзгузорӣ мекунад. ) Пайғоми рамзгузошташуда, -ро ба Валӣ равон мекунад Валӣ пас аз оне ки қимати )-ро ба даст меорад, чунин амал мекунад: ) Қимати –ро ҳисоб мекунад. ) Пайғоми ба дастовардаашро тавассути формулаи рамзкушоӣ мекунад. Азбаски аст, бинобар ин мешавад. Ба таври схематики ин алгоритм шакли зеринро дорад: Барои душман координтаи –и нуқтаи махфӣ мебошад, аз ин рӯ барои шикастани рамз он бояд қимати ро донад. Душман метавонад кушиши аз рӯйи ҳисобкунии қимати ро кунад, аммо барои ин зарур аст, ки масъалаи ЛД-ро дар ХК ҳисоб кунад, лекин ин ғайриимкон аст. Мисол. Амали рамзгузорӣ барои алгоритми Ал- Ҷамол дар ХКЭ-и зерин иҷро карда шавад.. Дар ин ҷо аст. Ибтидо тартиби гурӯҳи нуқтаҳои ХКЭ-ро ҳисоб мекунем. Натиҷаи ин ҳисобкуниҳои фосилавӣ дар ҷадвали зерин гирд оварда шудаанд. ( ) - Мавҷуд нест - Мавҷуд нест - Мавҷуд нест - Мавҷуд нест Аз ҷадвал аён аст, ки миқдори нуқтаҳо ба баробар буда, тартиби нуқта адади сода намебошад, вале аз муносибати тартиби содаи зермаҷмӯи нуқтаҳо -ро ҳосил мекунем. Акнун генератори ин маҷмӯъро ҳисоб мекунем. Азбаски аст, пас, нуқтаи тасодуфии –ро тавре интихоб мекунем, ки барои он шавад. Нуқтаи матлуб мебошад. Қадами оянда [ ] муштариён чунин амал мекунанд: Қабулкунанда(Валӣ): Қадами. Калиди махфии –ро интихоб мекунад. Қадами. Калиди кушодаи ро ҳисоб мекунад. \| \| \| \|, \|\| \|\| \| \| Аз ин ҷо калиди кушода мешавад. Равонкунанда (Алӣ): Қадами. Пайғоми додашударо ба шакли тасвир мекунад. Бигузор бошад. Қадами. Адади тасодуфии ро интихоб мекунад. Қадами. Қимати нуқтаи ХК ро ҳисоб мекунад. \| \| \| \| = \| \| \|\| \|\| Нуқтаи ХК мешавад. Қадами. Қимати нуқтаи ҳисоб мекунад. \|\| \|\| = \| \| \|\| \|\| Нуқтаи ХК мешавад. Қадами. Барои рамзгузорӣ абтсисаи нуқтаи –ро истифода мебарад: Қадами. Матни рамзгузошташуда -ро ба Валӣ равон мекунад. Қабулкунанда(Валӣ) баъди ба дастоварии пайғом: Қадами. Қимати нуқтаи –ро ҳисоб мекунад. \| \| \| \| \|\| \|\| \| \| Нуқтаи ХК мешавад. Қадами. Пайғомро рамзкушоӣ мекунад.. Азбас ки аст, пас пайғом дуруст рамзкушоӣ карда ш удааст. Роҳи дигари татбиқи методи Ал-Ҷамол дар ХКЭ дар он аст, ки на аз абтсиссаи нуқта, балки аз худи нуқта истифода бурда мешавад. Дар ин усул параметрҳои кушода инҳо мебошанд: ) Майдони охирноки ) Муайянкунии ХК E дар он. ) Нуқтаи асосӣ (ташкилкунанда) B дар он (донистани миқдори нуқтаҳо N дар E шарт намебошад). Ҳар як истифодабаранда, ягон адади тасодуфии ро интихоб карда ҳамчун калиди махфӣ нигоҳ медорад. Сипас, дар асоси ин калиди махфӣ калиди ошкори – ро ҳисоб мекунад. Масалан, барои ба Валӣ фиристонидан пайғоми Алӣ адади тасодуфии –ро интихоб карда, ҷуфти нуқтаҳои –ро ба Валӣ равон мекунад. Дар ин ҷо калиди кушодаии Валӣ { } мебошад. Барои хондани ин мактуб Валӣ нуқтаи аввалаи ба даст овардаашро ба калиди махфии худ зарб карда, аз нуқтаи дуюм қимати онро тарҳ мекунад. Ҳамин тариқ Валӣ пайғоми равонкардашударо мехонад. Мисол. Ҳолати –ро дида мебароем, ки ба ХКЭ-и мувофиқ меояд. Бигузор Алӣ мехоҳад па йғом еро, ки ба нуқтаи мувофиқ аст ба Валӣ равон кунад. Алӣ ҳосил мекунад Дар ин ҷо [ калиди махфии Валӣ мебошад. Ҳамин тариқ, Алӣ бояд пайғоми –ро ба Валӣ равон кунад. Шакли схематикии ин алгоритм чунин мебошад: { } Ба сифати стандарти байналмилали алгоритми амрикоии имзоҳои рақами дар ХКЭ (ECDSA) қабул карда шудааст. Дар стандарти мазкур ХКЭ дар майдони характеристикааш ба ду баробар истифода бурда мешавад. Лекин устувории криптографӣ дар чунин ХКЭ суст мебошад, бинобар ин, дар ин ҷо ИЭР-ро дар ХКЭ-и, ки дар майдонҳои характеристикаашон калонтар дода шудаанд дида мебароем. Дар Федратсияи Россия бошад, расман стандарти ИЭР дар майдонҳои характеристикаашон калон ГОСТ Р.- қабул карда шудааст. Алгоритми ГОСТ Р.- стандарти пешинаи ГОСТ Р.--ро иваз кард, ки дар асоси ЛД сохта шуда буд. Дар стандарти нав ба сифати ЛД аз амали композитсияи нуқтаҳо истифода бурда шудааст. Барои мубодилаи итилоот истифодабарандагон ХКЭ-и умумӣ ва нуқтаи дар онро интихоб мекунанд, ки нуқтаҳои гуногун буда, барои ягон адади содаи қимати мешавад. Барои интихоби ХК ва нуқтаи (дар он) бояд якчанд масъалаҳои ёрирасон ҳал карда шаванд. Пеш аз ҳама бояд миқдори нуқтаҳо дар ХКЭ ҳисоб карда шавад. Агар миқдори нуқтаҳо дар ХКЭ-и бошад, он гоҳ бояд барои он шартҳои зерин иҷро гарданд: √ √ {Ҳамин тариқ, барои ҷудо намудани ададҳои ( ) зиёдатии байни интервали (p +− p ++ ) метавон иҷроиши шарти -ро барои нуқтаҳои гуногуни √ √ истифода кард. Адади ягонаи боқимонда тартиби матлуби хати каҷ ба шумор меравад. Барои ба даст овардани устувории рамзгузории системаи имзои электронӣ рақамӣ бояд чунин шартҳо иҷро шаванд: ) Тартиби нуқтаи, ки дар системаи ИЭР истифода мешавад, бояд адади содаи бошад. ) Бояд шавад, дар ин ҷо N –тартиби { √ } хати каҷ ба ҳисоб меравад. ) Шарти барои ҳамаи (дар ин ҷо C бояд ч унон калон бошад, ки ҳисобкунии логарифми дискретӣ (дар дар вақти гузошташуда номумкин гардад) бояд санҷи да шавад. Қайд. Айни замон қимати C = кифоя ба ҳисоб меравад. Пас аз оне ки тартиби N-и хати каҷ муайян шуд, бояд тақсимкунандаи содаи калони тартиби n –и хати каҷ ёфта шавад. Чунин тақсимкунанда мумкин аст, ки пайдо нашавад. Дар ин ҳолат бояд амали интихоби хати каҷ то он лаҳзае, ки ҳама шартҳо иҷро нашаванд такрор меёбад. Ҷустуҷӯи адади n метавонад ба зарбкунандаҳо ҷудо кардани адади N ва ё исботи сода будани адади n-ро талаб кунад. Нуқтаи -ро метавон бо чунин тарз интихоб кард: Нуқтаи тасодуфии -ро интихоб карда, қимати ифодаи ро ҳисоб мекунем: Агар шавад, пас нуқтаи мат луб ёфт шудааст, вагарна (агар бошад) дигар нуқтаи -ро интихоб мекунем. Пас аз интихоби параметрҳои лозимӣ ҳар як истифодабарандаи адади –ро (калиди махфӣ) интихоб карда, қимати –ро (калиди кушода) ҳисоб мекунад. Параметрҳои ХКЭ ва руйхати калидҳои кушода ба ҳамаи истифодабарандагон равон карда мешаванд. Барои ҳосилкунии ИЭР-и пайғоми Алӣ амалҳои зеринро иҷро мекунад: ̃ ) Ҳисобкунии қимати ҳэш-функсия и пайғом. ̃ ) Интихоби адади тасодуфии. ) Ҳисобкунии қимати нуқтаи ХКЭ. ) Ҳисобкунии қимати Агар шавад, ба қадами бармегардад. ) Ҳисобкунии қимати. Агар шавад, ба қадами бармегардад. ) Ба дастоварии ИЭР ба намуди ҳам-чун якҷоякунии ду вектори битаи ва. \|\| Барои тафтиши пайғоми имзогузоштаи дилхоҳ истифодабарандае, ки калиди –ро медонад чунин ̃ амал мекунад: ) Қимати –ро ҳисоб мекунад. ) Дурустии шарти ро месанҷад, агар он ̃ иҷро гардад ба қадами навбати мегузарад, вагарна имзо ғайриҳақиқӣ дониста мешавад. ) Қиматҳои ва –ро ҳисоб мекунад. ) Қимати –ро ҳисоб мекунад, агар шавад, имзо ғайриҳақиқӣ дониста мешавад. ) Агар шавад, имзо қабул карда мешавад, дар акси ҳол, имзо ғайриҳақиқӣ дониста мешавад. Мувофиқи стандарт бояд ҳэш-функсияи дар ГОСТ Р.. муайяншударо истифода бурда шавад, ки дарозии он аз бит зиёд намебошад. ХК тавасути коэфитсиентҳои ва ё тавасути инвариант дода мешавад, -модули ХКЭ буда, бояд шарти –ро қаноат кунонад. Миқдори нуқтаҳои ХКЭ ), бояд теоремаи Хассе ва ро қаноат кунонад. Мисол. ИЭР-ро аз рӯйи стандарти ГОСТ Р.- ва ҳэш-функсияе, ки қаблан дар боби (мавзӯъи, мисоли.) мавриди баҳс қарор гирифта буд, ҳисоб мекунем. Бигузор ХКЭ чунин шаклро дошта бошад: Дар ин ҷо мебошад. Тартиби зергурӯҳи нуқтаҳои ХК буда, нуқтаи генератори гeрӯҳ ба ҳисоб меравад. Пайғоми мавриди назар бошад “маша” мебошад. Равонкунанда чунин амал мекунад: ̃ Қадами. Интихоби адади махфии ( масалан Қадами. Ҳисобкунии калиди кушод: Қадами. Ҳисобкунии қимати ҳэш-функсия: Қадами. Интихоби адади тасодуфии: ̃ масалан, Қадами. Ҳисобкунии қимати нуқтаи ХКЭ: Қадами. Ҳисобкунии қимати ифодаҳои:. Қадами. Ба шакли имзо гузоштани пайғоми. Қабулкунандаи ИЭР бошад, баъди ба даст оварии имзо ̃ барои тафтиши он чунин амал мекунад: Қадами. Ҳисобкунии қимати ҳэш-функсия: Қадами. Санҷиши дурустии шартҳои: ̃ Қадами. Ҳисобкунии қимати ифодаҳои зерин: Қадами. Ҳ и собкунии қима т и нуқтаи ХК: Қадами. Санҷиши дурустии имзо. Азбаски аст, пас имзо қабул карда мешавад. Ба таври схематики ин алгоритм шакли зеринро дорад: Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ муайян карда мешаванд? мешавад? қоидаҳо истифода бурда мешавад? тавр муайян карда мешавад? кушодаро метавон дар ХКЭ татбиқ кард?
Асосҳои барномасозӣ дар забони C++	Арабов Муллошараф Курбонович	tajik	Пешгуфтор Ҳамқадам бо асру бо даврон мебояд будан, Бо хабар аз илму аз ирфон мебояд шудан. Ҳеҷ роҳе нест, ки бепоён бошад дар ҷаҳон, Бо ирода бо ҳавас бо ҷон мебояд шудан. (Муллошараф Арабов) Барномасозӣ низ ҳунар буда, барои бартараф намудани баъзе мушкилоти ҷомеа бо истифода аз ягон забони барноманависӣ барнома навишта мешавад. Ҳангоме, ки шахс барнома менависад, метавонад ба компютер ҳамчун раис (роҳбар) муомила кунад. Барои навиштани барнома забонҳои барноманависии зиёде мавҷуданд, ки аз байни онҳо якчанд забон маъмулу машҳур ва пурқудрат буда, мавриди писанди барноманависон ва омӯзандагон мебошад. Забони С++ аз зумраи чунин забонҳост. Забонҳои барноманависӣ бо гузашти замон такмилу густариш меёбанд. Забони С++ низ дар айни ҳол дар ҳолати рушд ва густариш мебошад. Забони С++ дорои қудрати зиёд буда, метавонад ҳам дар муҳити Windows ва ҳам дар муҳити дигар системаҳои омилӣ кор кунад. Забони С++ ҳамаи имкониятҳои забони С-ро доро буда, илова бар ин, қудрати БОН-ро низ соҳиб аст. Баъзеҳо то кунун ҳарчанд ки аз забони С истифода баранд ҳам, вале забони С++ дар дар айни ҳол густариш меёбад. Пас аз соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон чи дар мактабҳои миёна ва чи дар коллеҷу донишгоҳҳо омӯзиши компютер ва барноманависӣ ба роҳ монда шудааст, вале мутаасифона, то кунун дар Тоҷикистон адабиёти фарогири ин соҳа бо забони давлатӣ (модарӣ) вуҷуд надорад. Муаллиф кӯшиш ба харҷ додааст, ки бо забони модарӣ барои хонандагон ҳамчунин дастуреро пешкаш намояд. Ин китоб тарзе навишта шудааст, ки хонандагони он метавонанд бе ягон душворӣ ва доштани маълумоти иловагӣ ба ғайр аз информатикаи мактабӣ, асосҳои барноманависиро ба таври комил омӯзанд. Барои ин зарур аст, ки ҳар мавзӯъро бодиққат хонда, барномаҳои овардашударо таҳлил кунанд. Дар охири ҳар боб барои мустаҳкамкунӣ саволҳо ва мисолҳои мувофиқ барои намуна ва барои кори мустақилона оварда шудааст. Мақсади овардани ин мисолҳо аз он иборат аст, ки хонанда дониши омӯхтаашро санҷида, маҳорати барноманависиашро сайқал диҳад. Китоби мазкур бобро дарбар гирифта, ҳамчун воситаи муҳиме барои худомӯзии асосҳои барноманависӣдар C++ ба ҳисоб меравад. Аз ин китоб хонандагон метавонанд, дар як муддати кӯтоҳ асосҳои забони C++-ро ба таври комил омӯхта, заминае барои омӯзиши забонҳои C# ва Java пайдо кунанд. Бояд қайд кард, ки ин китоб на танҳо ҳамчун воситаи худомӯзӣ, балки воситаи методиву таълимӣ низ мебошад. Ҳамаи барномаҳои ин китоб дар компютер иҷро ва тест карда шудаанд. Аз сабаби он ки дар забони С++ истифодабарии имкониятҳои забони С вуҷуд доранд, бинобар ин, баъзе хусусиятҳои забони С низ оварда шудаанд. Дар охири китоб феҳристи васеи адабиёт ҷой дода шудааст, ки барои пурратар ва ҳаматарафа омӯхтани забони C++ кӯмак мекунанд. Инак, дастур пешкаши хонандагон мегардад, ки он нахустин таълифоти муаллиф буда, аз нуқсону ғалатҳо орӣ нест. Аз ин рӯ, муаллиф аз ҳамаи хонандагон эҳтиромона хоҳиш менамояд, ки ҳар гуна фикру мулоҳизоти хешро оид ба ин дастур ба нишонаи электронии [email protected] ирсол намоянд. Мо умедворем, ки фикру дархости беғаразонаи Шумо барои беҳтар шудани сифати китоб дар оянда кумак хоҳанд кард. Муаллиф ба шахсоне, ки фикру мулоҳизаҳои худро оид ба мазмуни китоб беғаразона ба ӯ мерасонанд, қаблан миннатдории худро баён месозад. Муаллиф ба муқарризон Ашӯров Х.М., Раҷабов Ф.С., муҳарриррон Саидолимов К.С., Халилова М.Ш. ва шахсоне, ки дар рафти навиштани китоб маслиҳатҳои муфид дода, таваҷҷуҳ зоҳир намуданд, миннатдории худро баён месозад. Боби. Маълумоти умумӣ дар бораи забони барномасозии С++ Таърихи пайдоиши забони С++ Забони С++ -ро соли дар фирмаи «Bell Laboratories» (шаҳри Мурей- Хилли иёлоти Ню-Ҷерсӣ) Берн Страуструп сохта, онро С бо классҳо (С with classes) номид. Мақсади чунин ном гузоштани забон аз он иборат буд, ки таҳкурсӣ ва заминаи пайдоиши он забони С ба ҳисоб мерафт. Забони С-ро бошад, соли Данис Ричард тарроҳӣ кардааст. Забони мазкур дар асоси забони BSPL, ки онро Томпсон тарроҳӣ карда буд, сохта шудааст. Сабаби асосии С ном гирифтани забон дар он буд, ки он пас аз забони B пайдо шудааст. Идеяи сохтани забони нав ба Страуструп дар вақти навиштани диссертатсияаш оғоз ёфт. Вай муайян кард, ки забони моделсозии Si-mula имкониятҳои зиёдеро доро асту, вале суст кор мекунад. Аз ин рӯ, дар забони С имкониятҳои онро илова намуда, онро С бо классҳо ( С with classes) номид. Забони С БОН-ро пуштибонӣ намекард. Страуструп забони С++ ро тавре сохт, ки қариб пурра БОН мебошад. Имконияти БОН-и за-бони С++ ро Страуструп аз дигар забонҳо ба хусус забони Simula гирифт. Дар забони С бо классҳо имкониятҳои нав ба монанди функсия-ҳои виртуалӣ, сарборӣ ниҳодан ба функсияҳо ва операторҳо, услуби нави эзоҳдиҳи («//») ва ғайра илова гардиданд. Баъд аз ин иловакуниҳо соли номи он ба С++ иваз карда шуд. Моҳи октябри соли нахустин версияи забони С++ ба фурӯш бароварда шуд. Аввалин китоби С++ бошад, бо номи «Забони бар-номанависии С++» низ дар ҳамин сол аз чоп бароварда шуд. Соли версияи дуюми забони С++ бароварда шуд. Соли Комитети ANSI/ISO забони С++ -ро стандарти байналхалқӣ(ISO/IEC: «Standard for the C++ Programming Language») кунонид. Баъд аз анҷоми кор дар болои лоиҳаи стандарткунонии С++ ҳодисаҳои наве ба амал омада, стандартӣ С++-ро маҷбур ба васеъшавӣ намуданд. Масалан, Александр Степанов китобхонаи стандартии қолибҳо (Standard Tenplate Library-STL)-ро сохт. Пас аз сохтани китобхонаи мазкур, Комитети ANSI/ISO барои STL-ро ба С++ илова намудан розӣ шуд. Комитети ANSI/ISO аз болои С++ чанде кор карда, хатогиҳои С++-ро ислоҳ намуд ва дар натиҷа, соли версияи ислоҳшудаи стандарти С++ ( ISO/IEC:) бароварда шуд. Стандарти мазкур аз ду қисми асосӣиборат буд: эзоҳи ядрои (ҳастаи) забон ва эзоҳи китобхонаҳои стандартӣ. Соли китобхонаи техникии ҳисобот (Library Technical Report (TR) пайдо шуд. Соли кӯшиши иваз (аз нав) кардани стандарти пешинаи забон ба миён омад. Дар аввал стандарти C++ мавҷуд буд, баъд стандарти C++ пайдо шуд. Имрӯзҳо бошад, аз стандарти - C++ истифода мебаранд, ки он яке аз стандартҳои васеъшуда ба ҳисоб рафта, дар дохили он китобхонаҳои стандартӣ аз он ҷумла TR низ мавҷуд аст. Мувофиқи стандарти ISO/ IEC, забони С++ ба ду қисм– «Барноманависии сохторӣ(Структурное программирование)» ва «Барноманависии ба объектҳо нигаронидашуда (Объектно-ориентированное программирование) ҷудо карда шудааст. Дар ин дастур имкониятҳои қисмати «Барноманависии сохторӣ» мавриди баҳс қарор дода мешавад. Ин китоб қариб, ки фарогири ҳамаи стандартҳо буда, барномаҳои дар он овардашуда метавонанд дар компиляторҳои зиёди забони С++ ба монанди: Borland C++ Builder, Microsoft C++, Blodshed Dev C++, Code Block C++, Turbo C++, CodeGear C++, CodeGear XE C++ ва ғайра кор кунанд. Баъзе хусусиятҳои забони С++ Забони С++ дорои хусусиятҳое зиёде мебошад, ки баъзе аз онҳо зимнан оварда шудаанд: С++ забони маҳбубу писандида буда, ниҳоят қудратманд мебошад. Дар он ҳеҷ маҳдудият барои барноманависӣ вуҷуд надорад. Аз ин рӯ, ҳар он чи ки дар зеҳни барномасоз пайдо мешавад, онро метавонад дар С++ амалӣ гардонад. С++ бо забони Асамблер робитаи наздик дорад. Аз ин рӯ, дар он метавон имкониятҳои забони Асамблерро низ истифода кард. С++ забони ба объектҳо нигаронидашуда мебошад. С++ нисбат ба ҳассос мебошад. Дар забони мазкур навишти ҳарфҳои хурд аз калон фарқ доранд. Масалан: for як кали-маи калидӣ аст, вале FOR не. Аз ин рӯ, б а х о нандагон тавсия карда мешавад, ки ҳангоми барноманависӣ аз ҳарфҳои хурд истифода кунанд. С++ забони барноманависии система аст. Барномаҳои система барномаҳое ҳастанд, ки онҳоро дар дискҳо гирифта, ба компютер насб мекунанд. Ба ин мисол шуда метавонанд: С++ дорои хусусияти хоссе мебошад. Ҳар барнома дар он ба сурати функсия ё class навишта мешавад. Барои эҷоди барнома бояд функсия ё класси мавриди назар навишта шавад. Дар китобхонаҳои стандартии С++ функсияҳо ва class-ҳои зиёде мавҷуданд, ки барнома-соз метавонад аз онҳо низ истифода кунад. Операторҳои С++ дорои хусусиёти ба худ хос мебошанд, ба монанди: a) Ҳар оператор дар забони С++ бо аломати «;» ба охир мерасад. b) Дарозии ҳар оператор дар як сатр то рамз шуда метавонад. c) Як оператор метавонад дар як ё якчанд сатр навишта шавад. d) Дар як сатр метавон якчанд операторро навишт. C++ татбиқи хеле васеъ дорад. Тавассути он бозиҳо, барномаҳои шабакавӣ, D-графикҳо, барномаҳои системавӣ, барномаҳои мобилӣ ва ғайра сохта мешаванд. C++ барои пайдоиши забонҳои Java ва C# заминаи асосӣ ба ҳисоб меравад, зеро аксари операторҳои забонҳои мазкур ба операторҳои C++ монанд мебошанд. Бояд қайд кард, ки C++ пурра забони C -ро дарбар намегирад. Баъзе воситаҳое дар забони C вуҷуд доранд, ки барои забони C++ бегона мебошанд. Масалан, C++ даъвати функсияи main-ро дар дохили барнома иҷозат намедиҳад, вале ин амал дар забони C қобили қабул аст. Алифбои забони С++ Дилхоҳ забони гуфтугӯӣ барои навиштани маълумои худ дорои алифбои хос мебошад. Алифбо имконияти навиштани фикру ақида ва дархостҳои одамонро фароҳам меорад. Забони С++ (дилхоҳ забонҳои барноманависӣ) низ дорои алифбои хос мебошад, яъне барнома аз рамзҳо (ҳарфҳо)-и забон сохта мешавад. Аломатҳои (элементҳои) асосии алифбои забони С++ аз рамзҳои зерин таркиб ёфтаанд::,(),+,, Ҳассосият ба ҳуруфот ва эзоҳ дар забони С++ Забони C++ нисбат ба ҳуруфот (регистр) ҳассос мебошад. Бинобар ин, дар он навишти калимаҳои ABC, Abc, ABc, aBC, AbC, abc аз ҳамдигар тафотути куллӣ доранд. Дар забони мазкур калимаҳои калида (операторҳо, дастурҳо ва фармонҳо) бояд бо ҳарфи хурд навишта шаванд. Ҳангоми навиштани барнома қитъае аз рамзи (коди) барнома ва ё дастуреро, ки барои хонанда нофаҳмост, метавон эзоҳ дод. Эзоҳ аслан яксатра ва бисёрсатра мешавад. Эзоҳи яксатра бо ду рамзи хати каҷ (слеш) навишта мешавад. Масалан: // Ин эзоҳи барнома аст. Ин сатрро барнома сарфи назар мекунад, яъне сатре, ки пас аз // навишта шудааст, хонда намешавад. Эзоҳи бисёрсатра бошад, дар дохили аломати ситорача ва як хати каҷ (слеш) навишта мешавад. Мисол: /* ин эзоҳи бисёрсатра аст / Калимаҳои калидии забони C++ Барои ба калимаҳои калидии забони С++ шинос шудан аввал калимаҳои калидии С, сипас калимаҳои калидии С++ -ро дида мебароем. Калимаҳои калидии забони С дар ҷадвали зерин оварда шудаанд: Калимаҳои калиди и за б о н и С + + и н ҳамаи ка л и маҳои калидии забони С ва калимаҳои калидии дар ҷ а д в а л и зер о в а рдаш у да м еб о шанд. Аз калимаҳои дар поён овардашуда, калимаи калидии __rtti калимаи калидии махсуси Borland С++ буда, дар лоиҳаи ANSI С++ муайян нагардидааст. Истифодаи кали м а ҳ о и калидӣ б а с и ф а т и номи тағйирёбандаҳо, функсияҳо ва ғайра мумкин нест. Идентификаторҳо (identifiers) Идентификатор гуфта, пайдарпайии ҳарфу рақамҳо ва символҳои махсусро меноманд, ки ҳангоми навиштани барнома барои номгузории объектҳои гуногуни забони барноманависӣ ба монанди: тағйирёбандаҳо, суроғаҳо, функсияҳо, файлҳо ва ғайра истифода бурда мешаванд. Ҳангоми истифодаи идентификатор бояд ба меъёрҳои зерин риоя кард:  Идентификатор бо ҳарфи лотинӣ ва ё символи махсуси хати поён (_) сар мешавад. Ба мисли: abc, ABC, AB, ab, _abs, a, a, _a, a_b;  Калимаҳои калидӣ ба сифати идентификатор истифода бурда намешаванд;  Дарозии идентификатор набояд аз символ (рамз) зиёд бошад. (Дар стандарти ANSI миқдори символҳои идентификатор номаҳдуд аст. Дар Турбо Си идентификатор то символ шуда метавонад.);  Идентификатор бояд, калимаи пайваст бошад. Ба монанди: My_num, speed_of_body, my_text_file ва ғайра. Имкониятҳои нави C++ Заминаи асосии пайдоиши С++ ҳарчанд ки забони С ба ҳисоб равад ҳам, вале забони С++ дорои имкониятҳои мебошад, ки дар забон С вуҷуд надоштанд. Ин имкониятҳо иборатанд аз: (парокандашуда) RTT; Бояд қайд кард, ки имкониятҳои нави C++ ин муаррифӣ намудан ба намуди ифодаҳо, табдилдиҳии навъҳо ба намуди функсия, операторҳои new ва delete, навъҳои bool ва wchar_t, нишонагарҳо, аргументҳо бо намуди пешфарз, азнавмуаррификунӣ (overriding), фазоҳои номӣ, классҳо (ба монанди варосат, функсия-аъзо, функсия-ҳои виртуалӣ, классҳои абстрактӣ ва конструктор), азнавмуар-рификунии операторҳо (override operators), шаблонҳо, оператори::, коркарди ҳолатҳои истисноӣ ва ғайра мебошад. Дар C++ эзоҳ ба намуди ду хати каҷ пайдо шуд, ки он аз забони BCPL гирифта шудааст. Якчанд хусусиятҳои C++ баъдан дар забони C кӯчонида шудаанд. Ба монанди: калимаҳои калидии const, inline, муаррификунӣдар ҳалқаи for, эзоҳ дар услуби C++ (//) ва ғайра. Компилятор ва интерпритатор Барномасоз бояд донад, ки забони барноманависӣ дар компютер хислати барномаро муайян мекунад, на роҳҳои иҷроиши онро. Барои иҷроиши барнома аз транслятор истифода бурда мешавад. Транслятор (англ. translator), ин барномаи тарҷумон буда, барномаи дар ягон забони барноманависӣ навишташударо ба варианти охирон, яъне фармонҳои мошинӣ ва ё коди мошинӣ табдил медиҳад. Транслятор ба сурати компилятор ё интерпритатор истифода бурда мешавад. Компилятор (англ. compiler) барнома ё маҷмӯае аз барномаҳои компютерӣ аст, ки матни дар забонҳои барноманависии сатҳи боло навишташударо хонда, онро ба забони сатҳи поён (Target Language), монанди Ассамблер ё забони сатҳи мошинӣ табдил медиҳад. (Дар компилятор амали тарҷумаи барнома якбора иҷро карда мешавад). Интерпретатор (англ. interpreter — мутарҷим, мутарҷими шифоҳӣ) ба монанди компилятор кор карда, барномаро сатр ба сатр тарҷума ва иҷро мекунад. Дилхоҳ забони барноманавӣ, вобаста аз мақсади сохтанаш дорои компилятор ё интерпретатор мебошад. Масалан, забони Паскал, ки асосан БОН- барноманависии ба объектҳо нигаронидашуда барои ҳалли масъалаҳо пешбинӣ шудааст. Барои он суръати иҷроиш муҳим мебошад, аз ин рӯ, он аз компилятор истифода мекунад, яъне дар он компилятор муайян шудааст. Забони Бейсик, ки барои навомӯзон сохта шудааст, аз интерпритатор истифода мекунад, яъне дар он барнома сатр ба сатр хонда ва иҷро карда мешавад. Компиляторҳои озод (бепул)-ӣ C++ ва муҳити интегронидашудаи корбар (МИК) Ба касе пӯшида нест, ки компиляторҳои C++ (аксари барномаҳои компютерӣ) ба ду гурӯҳ тақсим мешаванд:  Тиҷоратӣ;  Озод. Интихоби компилятор дар дасти барномасоз мебошад. Касоне, ки пул доранд, метавонанд компилятори дорои калидро гиранд. Ва ашхосе, ки пул надоранд, метавонанд варианти бепули компиляторро интихоб кунанд. Забони C++ забони васеъ буда, дорои компиляторҳои зиёди пулакӣ ва бепул мебошад. Дар поён руйхати баъзе компиляторҳои бепулӣ C++ оварда шудаанд: компиляторҳои зиёдеро пуштибонӣ мекунад. Худи компилятори мазкур дар забони C++ навишта шудааст, ки шакли зоҳирии он қариб ба Microsoft Visual Studio монанд мебошад. Code::Blocks метавонад, дар системаҳои омилии монанди: Windows, Linux ва Mac OS X ва ғайра кор кунад. Code::Blocks компиляторҳои зиёдеро пуштибонӣ мекунад, ба монанди:  MinGW / GCC C/C++  GNU ARM GCC Compiler  GNU AVR GCC Compiler  GNU GCC Compiler for PowerPC  GNU GCC Compiler for TriCore  Digital Mars C/C++  Digital Mars D (бо якчанд маҳдудият)  SDCC (Small device C compiler)  Microsoft Visual C++  Microsoft Visual C++ Toolkit  Microsoft Visual C++ - (бо якчанд маҳдудият)  Borland C++.  Watcom  Intel C++ compiler  GNU Fortran  GNU ARM  GNU GDC Версияҳои гуногуни Code::Blocks вуҷуд доранд, ки дар айни ҳол аз ҳама версияи навтарини он Code::Blocks. ба ҳисоб мераванд. Насби Code::Blocks сода буда, ҳангоми насб ягон чизи иловагиро аз истифодабаранда талаб намекунад. метавон аз суроғаи “http://www.bloodshed.net/devcpp.html” ба таври ройгон ба даст овард. Компилятори мазкур дар систмеҳои омилии Windows //NT//XP/ метавонад бе мамоният кор кунад. Худи компилятори Dev- C++ дар забони барноманависии Delphi навишта шудааст, ки компиляторҳои оилаи GNU GCC (MinGW, Cygwin)-ро пуштибонӣ мекунад. Насби Dev-C++ душвор набуда, ҳангоми насб ягон чизи иловагиро аз истифодабаранда талаб намекунад. Dev-C++ дорои имкониятҳои зиёд мебошад, ба монанди:  Муҳити графикӣ;  Меню бо забони русӣ;  Дебогар (debugger)-и дохилӣ GDB;  Имконияти сохтани барномаҳои консолӣ ва графикӣ ва ғайра. суроғаи “http://www.microsoft.com/express/“ ба даст овард. Компилятори мазкур метавонад дар системаҳои омилии: Windows XP SP/Vista/Server /Server /–кор кунад. Илова бар ин, компилятори MS Visual C++ -- ро пуштибонӣ мекунад. Дар дохили Visual Studio Express воситаҳои зерин ба таври алоҳида вуҷуд доранд:  Visual Basic Express  Visual Web Developer Express  Visual C++ Express  Visual C# Express  SQL Server Express онро метавон аз суроғаи “http://www.eclipse.org/cdt/” ба даст овард. Ин компиляторро системаҳои омилии: AIX/FreeBSD/HP-UX/Linux/Mac OS X/OpenSolaris/Solaris/QNX/Windows – пуштибонӣ мекунанд. Компилятори мазкур компилятори GNU GCC- ро пуштибонӣ мекунад. “http://www.netbeans.org/“ ба даст овард. Компилятори мазкур метавонад, дар системаҳои омилии: FreeBSD/Linux/Mac OS X/ Open-Solaris/Solaris/Windows – кор кунад. Илова бар ин, компилятори GNU GCC- ро пуштибонӣ мекунад мувофиқ буда, барои навиштани барномаҳои GNU ваWin API пешниҳод шудааст. Компилятори мазкур стандарти C-ро пуштибонӣ карда, дорои ҳамаи пакетҳои лозимӣ мебошад. “openwatcom.org“ ба даст овард. Компилятори мазкур метавонад, дар системаҳои омилии: DOS, OS/, Windows –кор кунад. суроғаи “digitalmars.com/download/dmcpp.html “ ба даст овард. Компилятори мазкур метавонад, дар системаи омилии Windows –кор кунад. “borland.com/devsupport/bcppbuilder/ downloads/“ ба даст овард. Компилятори мазкур метавонад, дар системаи омилии: Windows, Vista, XP –кор кунад. Илова бар ин, компиляторҳои C, C++ ва C# - ро пуштибонӣ мекунад. “turboexplorer.com“ ба даст овард. Компилятори мазкур метавонад, дар системаи омилии: Windows, Vista, XP –кор кунад. Илова бар ин компиляторҳои C ва C++- ро пуштибонӣ мекунад. Муҳити интегронидашудаи коркард (МИК) МИК ё IDE (Integrated development environment) - системаи воситаҳои барномавӣ мебошад, ки барноманависон онро барои коркарди таъминоти барномавӣ истифода мебаранд. МИК дорои воситаҳои зерин мебошад: Бисёр МИК-ҳои ҳозиразамон дорои мурургари (браузери) классҳо, равзанаи дарахтшакли объектҳо ва диаграммаи дарахтшакли классҳо (барои БОН) мебошанд. МИК-и забонҳои Eclipse, Embarcadero RAD Studio, Qt Creator, NetBeans, Xcode ва Microsoft Visual Studio, Borland Delphi чунин аст. Равзанаи таҳриргари коди лоиҳа ё сохтори барнома Тавре ки қаблан зикр шуд, ин равзана ба чор қисмат тақсим мешавад ва дар ҳар қисмат амали лозимӣ анҷом дода мешавад. Дар қисмати аввал китобхона (hider files) насб карда мешавад. Китобхона файлест, ки дар он маълумоти зарурӣ оид ба ягон функсия ва ё фармони забон нигоҳ дошта мешавад. Масалан, барои иҷрои амалҳои математикӣ аз библиотекаи <math>, барои дохилкунию хориҷкунӣ аз библиотекаи <iostream> ва ғайра истифода бурда мешаванд. Дар блоки муаррифӣ намудани class-ҳо ва функсияҳо бошад, class-ҳо ва функсияҳо таъриф карда мешаванд. Барои ҳалли як масъалаи бузург барномасоз метавонад, онро ба қисматҳои бо ҳамдигар вобаста ҷудо кунад, ки ҳар яке аз он қисматҳоро як функсия номида мешавад. сlass-ҳо ҳам монанди функсияҳо барои як барномаро ба қисматҳо тақсим кардан истифода бурда мешаванд. Як класс метавонад функсияҳоро дар дохилаш нигоҳ дорад. Баъдтар ин матолибро мавриди баҳс қарор медиҳем. Методи асосӣ ё сарфунксия функсияест, ки барнома корашро аз он оғоз мекунад, яъне, дилхоҳ барнома, ки дар забони С++ навишта мешавад, дорои ақалан як функсия (main) аст, ки барнома корашро аз он ҷо оғоз мекунад. Маҳз ин қисматро қисми оғози барнома мегӯянд. Қисмати охирон бошад, блоки эзоҳи функсияҳо ва ё коди асосӣ номида шуда, дар дохили қавсҳои фигуравӣнавишта мешавад. Махсус дар ин қисмат фармонҳои асосии барнома навишта мешаванд. Барои пурратар шинос шудан ба ин матлаб дар поён қисматҳои асосии барнома овардашудаанд. //Қисмати аввал, яъне қисми муаррифи намудани китобхонаҳо //Блоки муаррифӣ намудани class-ҳо, функсияҳо ва пешнамунасозии функсияҳо // Методи асосии барнома (main) int main() { // Блоки эзоҳи функсияҳо ва ё коди асосӣ. return; } Тавре ки аз ин нақша дида мешавад, дар қисмати аввал библиотекаҳо пайваст карда мешаванд. Ҳар як объект ва функсияҳои стандартии забони С++ дар ҳамон ҳолате кор мекунанд, ки агар библиотекаи ба он вобаста пайваст карда шавад. Масалан, барои дохил ва хориҷ кардани маълумот библиотекаи iostream пайваст карда мешавад. Қисмати дуввум қисматест, ки дар он функсияҳо class-ҳо ва сохторҳо муаррифӣ карда мешаванд. Оянда дар мавзӯи функсияҳо ва class-ҳо дар ин бора тавзеҳот хоҳем дод. Қисмати саввум ин функсияи асосии барнома мебошад, ки аз он ҷо коди барнома оғоз мегардад. Ҳар барнома дар забони С++ ҳатман дорои як функсия мебошад, ки онро функсияи асосӣ мегӯянд. Қисмати охирон қисматест, ки дар он коди барнома навишта мешавад. Намунаи барнома дар C++. #include <iostream> Библиотекаҳои using namespace std; насбкардашуда int main() { cout<<"Barnameai nahustini man dar zaboni C++"; cin.get(); Коди барнома return; } Дар мавзӯи функсияҳои дохилкунӣ ва хориҷккунӣ дар ин бора тавзеҳоти бештаре хоҳем дод. Китобхонаҳои (Библиотекаҳои) С++ Забони С++ забонест, ки аз якчанд қисматҳои бо ҳамдигар вобаста ташкил ёфтааст. Далели ин гуфтаҳо китобхонаҳои С++ мебошанд. Ҳангоми бо забони С++ кор кардан бояд библиотекаи лозимӣ дар барнома насб карда шавад. Библиотекаҳо дар диски мантиқие, ки дар он барномаи С++ насб карда шудааст, дар дохили парвандаи include мавҷуданд. Наҳви насб намудани як китобхона шакли зеринро дорад: #include <номи_китобхона> Дар версияҳои куҳнаи С++ пас аз номи ҳар китобхона ҳарфи h навишта мешуд, ки он ҳарфи аввалаи калимаи header (header file-сар файл) мебошад. Навиштани ҳарфи “.h” ҳамаи объектҳои библеотекаро фаъол мегардонад (яъне ба кор омода месозад). Дар сурати нанавиштани “.h” бояд дар пеши ҳар як объект ҳангоми истифодабарӣ яке аз операторҳои зерин навишта шавад: std::номи объект ё using std::номи объект Сатри аввала дар пеши ҳар як объект дар сурати итифодашави навишта мешавад. Сатри дуюм бошад, барои ҳар як обек як маротиба пас аз муаррифӣ намудани китобхона навишта мешавад. Илова бар ин, дар стандарти нави С++ метавон барои ҳамаи библиотекаҳо як маротиба дастури зеринро навишт. using namespace std: Ин оператор ҳамаи объектҳои библиотекаҳоро фаъол мегардонад. Дар забони С++ Тавре ки қайд кардем, библиотекаҳои зиёде мавҷуданд, ки дар ҷадвали зерин якчандтои онҳо оварда шудаанд: № Номи библиотека Маъно ва мафҳум Китобхонаи дохилкунӣ ва хориҷкунии ҷараёнҳо Китобхонаи кор кардан бо класси complex Китобхонаи математикӣ Китобхонаи кор бо сатрҳо Китобхонаи стандартии дохилкуниву хориҷкунӣ Китобхонаи стандартӣ Китобхонаи кор бо монипулятори додаҳо Китобхонаи кор бо муҳити графикӣ Қайд. Барои якуякбора пайваст кардани ҳамаи китобхонаҳои лозими аз дастури зерин истифода бурда мешавад. #include <bits/stdc++.h> Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Забони С++ нахустин маротиба кай ва аз тарафи кӣ сохта шудааст? ) Хусусиятҳои забони С++ кадомҳоянд? ) Кадом рамзҳо ба алифбои С++ дохил мешаванд? ) Компилятор аз интерпритатор чӣ фарқ дорад? ) Кадом компиляторҳои С++ ро медонед? ) Чӣ тавр С++ ба кор омода карда мешавад? ) Созандаи С++ чӣ маслиҳат додааст? ) Чӣ тавр дар забони С++ барои барнома эзоҳ навиштан мумкин аст? ) Эзоҳи як сатра аз бисёрсатра чӣ фарқ дорад? )Кадом рамз барои эзоҳи бисёрсатра ва яксатра истифода бурда мешаванд )Китобхонаи iostream барои чӣ пешбинӣ шудааст ва шакли кутоҳшудаи кадом калимаҳо мебошад? )Барои кор кардан бо функсияҳои математикӣ аз кадом китобхона истифода бурда мешавад? Боби. Додаҳо, тағйирёбандаҳо ва амалҳо Муқаддима Барои ҳалли ягон масъала дар дилхоҳ барнома бояд муайян бошад, ки додаҳо (data)–и он масъала чӣ гунаанд ва ба он додаҳо чӣамал иҷро карда мешавад. Дар забони барномасозии С++ ду намуди додаҳо мавҷуданд: доимӣ ва тағйирёбанда. Додаҳои доимӣ додаҳоеанд, ки дар тамоми тӯли барнома қимати худро тағйир намедиҳанд, аммо додаҳои тағйирёбанда бошанд, баракс амал мекунанд, яъне қимати худро метавонанд дар дилхоҳ ҷои барнома тағйир диҳанд, қимати нав қабул кунанд ва ғайра. Додаҳо метавонанд аз навъ (тип ё type)-ҳои гуногун иборат бошанд. Ба монанди бутун, ҳақиқӣ (касрӣ), рамзӣ сатрӣ ва ғайра. Ба ғайр аз ин, додаҳо маҳаллӣ, умумӣ ва минтақавӣ мешаванд. Пеш аз истифодабариӣ додаҳо бояд муаррифӣ карда шаванд. Дар забони С/C++ додаҳоро метавон дар дилхоҳ ҷойи барнома муаррифӣ кард. Дар вақти муаррификунӣ пеш аз номи дода навъи (типи) он нишон дода мешавад. Навъи муаррифӣ намудани як дода ба сурати зерин аст: Навъи_дода номи_дода; Навъи додаҳо дар С/С++ ба сурати зерин дастабандӣкарда мешаванд: ) Додаҳо аз навъи бутун (integer), ки аз ҳашт навъ иборат мебошанд. ) Додаҳо аз навъи касрӣ ё ҳақиқӣ (floating-points), ки он ҳам се навъ аст. ) Додаҳои бутун ва доимӣ (integer constants) -ин намуди додаҳоро метавон ба ғайр аз намуди муқаррарӣ ба намудҳои даҳӣ( decimal), ҳаштӣ (octal) ва шонздаҳӣ ( hexadecimal) навишт. ) Додаҳо аз навъи ишорагар (pointer type). ) Додаҳо аз навъи шумориши(enumerated type). ) Додаҳо аз навъи арифметикӣ(arithmetic type) -додаҳои бутун ва ҳақиқӣ дар якҷоягӣ. ) Додаҳо аз навъи скалярӣ (scalar type) -додаҳои ишорагар, шуморишӣ ва арифметикиро дар маҷмӯъ ташкил медиҳанд. Аз сабаби он ки ин навъ додаҳо бо додаҳои навъи худ қобили муқоиса ҳастанд, бинобар ин, онҳоро скалярӣ мегӯянд. Яъне барои онҳо операторҳои муқоиса ҷой доранд. ) Додаҳо аз навъи анбӯҳ (aggregate type) ба ин гурӯҳ дохил мешаванд: массивҳо, сохторҳо (structures) ва қисмҳо (union). Ин навъ додаҳо барои сохтани тағйирёбандаҳое, ки ба таври мантиқӣ ба ҳамдигар алоқаманданд, истифода бурда мешаванд. Дар мавзӯи сохторҳо оид ба ин навъ додаҳо пурратар эзоҳ медиҳем. ) Додаҳо аз навъи ҳолӣ (void) – ин навъ додаҳо аслан функсия (func- tion)-ҳое, ҳастанд, ки қимат барнамегардонанд. Ба намуди гистограмма метавонем додаҳои забони С/С++- ро ба намуди зерин тасвир кард: Додаҳои навъи (типи) рамзӣ Додаҳои навъи рамзӣ ба таври пешфарз дар хотира як байт ҷойро ишғол мекунанд. Додаҳои ин навъ рамзи ASCII-код буда, метавонанд бо аломат ва ё беаломат бошанд. Қимати додаҳои боаломат дар фосилаи - то + ҷойгир буда, онҳоро unsigned char мегӯянд. Навъи рамзии бе аломат бошад, signed char номида шуда, фосилаи қиматҳояш аз то мебошад. Номи навъ Фосилаи қиматҳо Андоза ё дарозии навъ char -.. байт unsigned char … байт signed char -… байт Дар аксар забонҳои барномасозӣ додаҳои бутун аз рамзи фарқ мекунанд, яъне ҳамчун як адади бутун ва “а” ҳамчун як рамз фаҳ-мида мешавад. Вале агар мо дақиқтар нигарем, рамзҳо низ адади бутун мебошанд, яъне ҳар як рамз аз рӯи кодгузории стандарти ASCII (American Standard Code for Information Intercheng) ва ebsd (extended binary-coded decimal interchange code) дорои коди муайян аст. Дар забони С++ ҳар як рамз ҳамчун адади бутун фаҳмида мешавад. Одатан рамзҳо дар дохили нохунаки якто-якто навишта мешаванд. Додаҳои навъи бутун Додаҳои навъи бутун ба додаҳои аломатдор ва беаломат ҷудо мешаванд. Ҳангоми муаррифӣ намудани додаҳои бо аломат пеш аз навъи дода калимаи «signed» (signed–аломат) ва додаҳои беаломат «unsigned» (unsigned-бе аломат) навишта мешавад. Додаҳои навъи мазкур ҳангоми муаррифӣ намудан дар хотира ва ё байтро ишғол мекунанд. Додаҳои беаломат барои ҳалли масъалаҳое, ки дар онҳо натиҷа мусбат нест, ба монанди ҳаҷм ва масоҳати ҷисмҳо, суръат ва ғайра истифода бурда мешавад. Дар ҷадвали зерин ҳамаи навъҳои бутун ва фосилаи қиматҳояшон оварда шудаанд. Навъи додаҳо Фосилаи қиматҳо Андоза int -… байт unsigned int … байт signed int -… байт short int -… байт long int -… байт unsigned short int … байт signed short int -… байт long long int -(-)…( -) байт unsigned long int … байт signed long int -… байт unsigned long long int … - байт Додаҳои навъи ҳақиқӣ Додаҳои навъи бутун наметавонанд ҳамаи талаботи моро қонеъ гардонанд. Аз ин хотир, истифодаи додаҳои навъи ҳақиқӣ зарурат мешавад. Додаҳои навъи ҳақиқиро метавонем ба ду тарз истифода барем. Тарзи якум намуди муқаррарӣ, яъне байни қисми бутун ва касриии адади ҳақиқӣ аломати вергул (дар забони С++ нуқта (dot)) гузошта мешавад. Масалан,.,.,, ва ғайра. Равиши дуюм, ки намоиши илмӣ (scientific notation) низ номида мешавад. Як кӯтоҳнависӣ дар қолаби дараҷагӣ (экспонентсиалӣ) буда, дар ин навъи навишт адад ба ду қисм ҷудо карда мешавад: қисми монтис (montica) ва қисми дараҷа (exponent). Қисми дараҷагӣ одатан пас аз қисми монтис меояд. Байни ин ду қисмат ҳарфи Е навишта мешавад, ки он ҳарфи аввалаи калимаи Exponent - дараҷа мебошад. Қисми дараҷагӣ бояд дар нишондиҳанда (ё дараҷа)-и омада, ба монтис зарб шавад. Наҳви умумии ин равиш шакли зеринро дорад: Дар ин ҷо m-монтиса(қисми бутуни адад), E-ишораи дараҷа ва p бошад, дараҷа ё қисми дараҷа мебошад. Ба м и со лҳ ои зерин таваҷҷуҳ фармоед. ),Е+=,=,= ) Е=== ) Бояд қайд кард, ки қима т и дараҷа (н амо ҳам гуф та мешавад) наметавонад адади ғайрибутун бошад. Додаҳои ин навъ float, double ва long double мебошанд. Ба намуди пешфарз додаҳои навъи float чор байтро дар хотира банд мекунанд. Дар намуди дараҷагӣ то разряд дар қисми монтис ва разряд дар қисми намо ё дараҷа қабул карда метавонанд. Додаҳои навъи double бошанд, тӯлашон (дарозиашон) ду баробари додаҳо навъи float мебошад, яъне онҳо дар хотира = байт ҷойро ишғол мекунанд. Дар баъзе компиляторҳои С++ додаҳои ин навъро метавон ба сурати long float муаррифӣ кард. Аз ин ҷо навиштҳои зерин бо ҳамдигар эквивалент мебошанд. double a,b,c,d;  long float a,b,c,d; Барои додаҳои навъи double дар намуди дараҷагӣ то разряд қисми мантиса ва разряд қисми дараҷа ё намо шуда метавонад. Агар пеш аз навъи double калимаи long нависем, фосилаи қиматҳои ин тип байт афзоиш мекунад. Дар ҷадвали зерин ҳамаи навъҳои ҳақиқӣ оварда шудаанд. Навъи додаҳо Фосилаи қиматҳо Андоза float.Е-…..Е+ байт double.Е-…..Е+ байт long double.Е-….Е+ байт Додаҳои навъи мантиқӣ Додаҳои навъи мантиқӣ яъне bool танҳо ду қиматро метавонанд қабул кунанд, true (ҳақ) ва false(ноҳақ). Дар забони С++ ҳар қимате, ки ғайринулӣ аст, ҳамчун true (ҳақ) фаҳмида шуда, ҳар гуна қимати нулӣ false (ноҳақ) фаҳмида мешавад. Бо ифодаи дигар қимати ҳақ ба як баробар буда, қимати ноҳақ ба нол баробар аст. Додаҳои навъи холӣ Ин навъ додаҳо дар дигар стандартҳо мавҷуд набуданд ва танҳо дар стандарти ANSI илова карда шуданд. Ин навъ додаҳо дар функ-сияҳое, ки қимат барнамегардонанд ва танҳо амали муайянеро иҷро мекунанд, истифода бурда мешаванд. Дар мавзӯи функсияҳо ба ин матлаб равшании зиёд меандозем. Тағйирёбандаҳо ва муаррифӣ намудани онҳо (variables declaration) Тағйирёбанда гуфта, бузургие (додае)-ро меноманд, ки дар та-моми тӯли барнома метавонад, қиматҳои гуногун қабул кунад. Тағйирёбандаҳо барои коркарди додаҳо истифода шуда, бо ёрии номашон муайян карда мешаванд, яъне номи тағйирёбанда-суроға (адреси) онро дар хотира нишон медиҳад. Номи тағйирёбанда бояд бо ҳарф сар шавад ва наметавонад калимаи калидии забон бошад, яъне истифодаи калимаҳои калидии забонро мумкин нест ба сифати номи тағйирёбанда истифода кард. Ҳангоми истифода бурдани тағйирёбандаҳо дар барнома аввал онҳо бояд муаррифӣ карда шаванд, яъне муайян шавад, ки онҳо ба кадом навъ таалуқанд ва чӣ қадар хотираро банд мекунанд. Дар аксар забонҳои барноманависӣ тағйирёбандае, ки навъаш муайян нашудааст, ба компилятор фаҳмо намебошад, яъне компилятор ҳангоми тарҷума кардани барномаи навишташуда он тағйирёбандаро намефаҳмад ва дар натиҷа, амали тарҷума иҷро намегардад. Наҳви муаррифӣ намудани тағйирёбанда ба сурати зерин аст: data_type Variable, Variable,…., Variablen Дар ин ҷо data_type-навъи тағйирёбанда (яъне дилхоҳ навъи стан-дартӣ), Variable, Variable,…., Variablen-номи тағйирёбандаҳои якум, дуюм ва ҳоказо n-ум мебошанд. Тавре ки дида мешавад, номи тағйирёбандаҳо бо рамзи «,» аз ҳамдигар ҷудо карда мешаванд. Шояд дар зеҳни хонандаи мо боз саволе пайдо шавад, ки чӣ ниёзест аз муаррифӣ намудани тағйирёбанда ва он дар барнома-нависи чи аҳамияте дорад? Метавон ба ин савол чунин ҷавоб гуфт, ки ҳангоми муаррифӣ намудани тағйирёбанда ба компилятор гуфта ме-шавад, ки ин тағйирёбанда аз кадом навъ аст, вобаста ба навъи он дар ҳофиза ҷое муайян банд мешавад. Ҳофиза ба воситаи байтҳо пур карда мешавад. Барои дарози навъи додашударо муайян кардан метавон аз функсияи sizeof() истифода кард. Ин функсияро баъдтар мавриди баҳс қарор медиҳем. Дар ҷадвали зерин ном ва дарозии навъҳои стандартӣ гирд оварда шудаанд. Номи навъҳои Дарозии навъи Фосилаи қиматҳои навъи стандарти додашуда бо додашуда байт Қимати ҳақ (true ё ) ва ноҳақ (false ё ) аз - то аз то аз.Е- то.Е+ аз.Е- то.E+ аз - то аз то аз - то аз то аз - то аз - то аз то аз - то аз - то аз то аз - то аз.Е- то.Е+ А с ос а н д а р з абони С/С++ навъи додаҳои зерин истифода бурда мешаванд.. ch a r — р а мзӣ Барои қолиббанди кардан ба дигар навъҳо аз асоси навъҳое, ки спесификатор ном доранд, истифода карда мешавад. Дар забони С++ чор спесификатори навъи додаҳо мавҷуд аст. Дар ҷадвали боло баъзе типҳоро мо дидем, ки пеш аз номи онҳо калимаи signed ё unsigned навишта шуда буд. Ин маънои аломатдор ё беаломат будани тағйирёбандаҳои вобастаи ин типҳоро нишон ме-диҳад. Пас аз донистани ин маълумотҳо биёед наҳви муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳоро аз нав ба таври возеҳтар дида бароем. Тавре ки қаблан гуфтем, пеш аз тағйирёбанда навъи он бо ҳарфи хурд нишон дода мешавад. Масалан, бигзор тағйирёбандаи х аз навъи бутун бошад, пас, барои муаррифӣ намудани он дар забони С++ аз равиши зерин истифода мебарем: int x; Тавре ки дидем, пеш аз номи тағйирёбанда навъи он навишта шудааст. Барои муаррифӣ кардани якчанд тағйирёбандае, ки аз ҷиҳати навъ якхела мебошанд, як маротиба навиштани навъ кифогӣ мекунад. Қолаби умумии ин равиш шакли зеринро дорад: data_type var,var,…, varn Дар ин ҷо data_type навъии додашуда, var,var,…, varn-бошанд, тағйирёбандаҳои якум, дуюм ва ҳоказо n-ум мебошанд. Ба ғайр аз ин, метавон ҳар як тағйирёбандаро алоҳида-алоҳида муаррифӣ кард. Ба монанди: data_type var; data_type var;….; data_type varn Дар ин ҷо барои ҳар як тағйирёбанда алоҳида муаррифӣ шудааст. Тавре ки айён аст, равиши аввала хело сода ва осон мебошад. Масалан бигзор тағйирёбандаҳои a,b,c,d,e,f аз навъи бутун бошанд. Онҳоро ба намуди зерин муаррифӣ намудан мумкин аст: int a,b,c,d,f; ё int a; int b; int c; int d; int e; int f; Метавон калимаҳои калидиро ҳангоми яке аз ҳафи онҳоро калон навишта ба сифати номи тағйирёбанда истифода бурд. Мисол: int Int; Дар ин ҷо тағйирёбандаи Int аз навъи int эълон шудааст, вале мас-лиҳат он аст, ки аз ин равиш истифода бурда нашавад. Барои муаррифӣ намудани тағйирёбанда бояд ба қоидаҳои зерин риоя кард: кунад. яъне бо як ном дар як барнома ду тағйирёбанда ҳарчанд, ки аз навъҳои гуногунанд муаррифӣ нагардад. Ба таври дигар, ду тағйирёбанда набояд ҳамном бошанд. Қимати аввала бахшидан ба тағйирёбандаҳо Ҳангоми муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳо метавонем ба онҳо якуякбора қимати аввала бахшид. Бигзор, тағйирёбандаҳои a,b,c,d аз навъи бутун буда, мувофиқан ба,,, баробар бошанд. Ҳангоми муаррифӣ намудани онҳо метавон ин қиматҳоро ба тағйирёбандаҳои мазкур ба сифати қимати аввала бахшед (яъне тағйирёбандаҳоро инитсиализатсия кунем). int a=, b=, c=, d=; Ба ҳамин монанд метавон ба тағйирёбандаҳои дигар типҳо низ қимати аввала бахшид. Аз як навъ ба навъи дигар табдил додани тағйирёбандаҳо Забони С/ С++ иҷозат медиҳад, ки додаҳои як навъро ба навъи дигар табдил дода шаванд. Барои иҷрои ин амал, яъне тағйирёбандаи як навъро ба навъи дигар табдил додан, тағйирёбандаи лозимиро дар дохили қавс ва пас аз қавс номи тағйирёбандаи мавриди назарро менависем. Масалан, бигзор тағйирёбандаи a аз навъи int бошад, барои онро ба навъи float-и бо номи b табдил додан амали зеринро иҷро мекунем, яъне: int a=; b= (float) a Ин навишт пеш аз он ки қимати бутуни а-ро ба b бахшад, онро ба навъи float табдил медиҳад. Тавре ки дидем, оператори cast танҳо як қимат қабул мекунаду халос, аз ин рӯ, онро оператори ягона (би-нари)-и дорои як операнда меноманд. Ин равиш дар бисёр ҳолатҳо хеле муфид аст. Масалан, бигузор тағйирёбандаҳои х ва у аз навъи бутун буда, дорои қиматҳои мувофиқан ба ва баробар бошанд ва тағйирёбандаи z аз навъи float бошад. Ифодаи зерини z=x/y ба. баробар мешавад, яъне ин ифода танҳо қисми бутуни натиҷаро намоиш медиҳад. Барои он ки қисми бутун ва касрии ададро якбора намоиш диҳад, бояд аққалан яке аз тағйирёбандаҳо х ва ё у низ аз навъи float бошанд ва ё бо ёрии оператори cast якеашон ба навъи float табдил дода шавад, яъне амали зерин иҷро гардад. z=(float)x/y Дар ин равиш натиҷаи z=. хоҳад шуд ва агар ин мисолро ба намудҳои зерин низ табдил диҳем, натиҷаи z=, хоҳад шуд. z=x/(float)y ё z=(float)x/(float)y Аз ин мисолҳо метавонем хулоса баровард, ки дар дилхоҳ ҷойи барнома метавонем додаи навъии дилхоҳи стандартиро ба навъи дигар табдил диҳем, яъне амали casting метавонад дар дилхоҳ ҷои барнома иҷро шавад. Наҳви умумии ин равиш ба сурати зерин аст: (data-type) expression Мисол. Бигзор тағйирёбандаҳои a ва b аз навъи double бошанд, ифодаи зерин суммаи ин тағйирёбандаҳоро ба намуди бутун табдил медиҳад. y= int (a+b) Ин ифода аввал қиматҳои a ва b-ро бо ҳамдигар ҷамъ намуда, баъд натиҷаашро ба навъи бутун гардонида ба тағйирёбандаи y мебах-шад. Ба ҳамин монанд метавон амали casting-ро барои дилхоҳ тип-ҳои стандартӣ истифода кард. Доимиҳо (constant) Дар математика баъзе бузургиҳое ҳастанд, ки қимати доимӣ доранд ба монанди, ғайра. Дар барноманависӣ низ ин равиш истифода бурда мешаванд. Пас, доимиҳо бузургиҳое ҳастанд, ки дар тамоми тӯлии ба р но м а қи м ат и ху д р о тағйир намеди-ҳанд, яъне баръакси тағйирёбандаҳо мебошанд. Наҳви муаррифӣ намудани доимиҳо ба сурати зайл аст: const data-type variable=value ё const номи доими =қимати доимӣ Дар ин ҷо const-шакли кӯтоҳи constant-доимӣ буда, value қимати доимӣ ва variable бошад, номи доимӣ мебошад. Доимӣ метавонад аз дилхоҳ навъи базавӣ (стандартӣ) бошад, ба монанди бутун, ҳақиқӣ, рамзӣ сатри ва ғайра. Масалан, бузургии доимиро бо понздаҳ рақам баъди вергул метавонем ба сурати зерин муаррифӣ кунем: const double Pi=.; Ба ғайр аз ин, метавонем доимиҳоро бо ёрии пешпардозанда (препроссесор)-и #define пеш аз функсияи асосӣ (main) муаррифӣ кунем. Дар ин сурат номи доими бояд бо ҳарфҳои калон навишта ша-вад. #define PI. Тавре ки мушоҳида мешавад, ҳангоми бо ёрии пешпардо-занда муаррифӣ намудани доимӣ навъи он нишон дода намешавад. Дар ин ҳолат дар тӯли барнома доимиро метавонем ҳамчун адади ҳақиқии дароз истифода барем. Дар мавзӯи пешпардозанда (препроссесор)-ҳо пурратар баҳс мекунем. Амалҳо Тағйирёбандаҳо, доимиҳо, массивҳо, сохторҳо ва ё class-ҳо бо истифода аз амалҳо бо ҳамдигар пайваст карда шуда, ифодаҳоро ташкил медиҳанд. Аз ин ҷо амалҳоро бо сурати зерин таъриф медиҳем. Таъриф. Амалҳо аломат ё нишонаҳое ҳастанд, ки барои сохтани (эҷод намудани) ифодаҳо хизмат мекунанд. Баъзан ба ҷои калимаи амал, аз амалгар низ истифода карда мешавад. Амалҳоро метавонем ба сурати зерин дастабандӣ кард: ) Амалҳои арифметикӣ (arithmetic operators) ) Амалҳои мантиқӣ (logical operators) ) Амалҳои муқоисакунӣ (relation operators) ) Амали шартӣ (conditional operator) ) Амали коммо (commo) ё вергул ) Амалҳои ягона (unary operators) ) Амалҳои ҳофиза () Амалҳои арифметикӣ (arithmetic operators) Амалҳои арифметикӣ амалҳое мебошанд, ки барои иҷрокунии амалҳои арифметикӣ ба додаҳо истифода бурда мешаванд. Дар ҷадвали зерин амалҳои мазкур ҷамъ оварда шудаанд. Номи Нишона Истифодабарии Истифодабарии амал Нишона(symbol)-и Намунаи амалҳои Намунаи амалҳои амал арифметикӣ дар арифметикӣ дар математика забони С++ Ҷамъ + Тарҳ - Тақсим / Зарб * Бақия аз % тақсим Ҳамаи ин амалҳо ба ғайр аз ам ал и б а қия аз тақсим (%), да р тамоми забонҳои барноманависӣ як хел истифода бурда мешаванд. Оператори % -ро remainder operator ё modulus operators низ мегӯянд, монанди дигар забонҳои барноманависӣ истифода бурда мешаванд, яъне бақияи тақсими a-ро бо b муайян мекунад. Ба ғайр аз ин, амалҳои зерин мавҷуданд. Номи амал Нишона Намунаи амал дар Намунаи амал дар (symbol)-и амал математика забони С++ Ҷам ягона + Тарҳи ягона - Як воҳид афзоиш ++ (increment) Як воҳид коҳиш -- ё (decrement) Бахшиш = – Ду амали ++ ва -- дар дигар забонҳои барномасозӣ вуҷуд надорад. Ин амалҳо адади додашударо як воҳид зиёд ва як во ҳи д кам мекунанд. Ҳ ар кадоме аз ин амалҳо дар ду намуд ё қолаб истифода бурда мешаванд. Тарзи истифодаи онҳо дар ҷадвали зерин оварда шудааст. № Амали афзоиш (++) Мисол Амали коҳиш (--) Мисол Пешафзоиш (preincrement) Пешкоҳиш (predecrement Пасафзоиш (postincrement) Паскоҳиш(postdicrement) Амали бахшиш (default assign m en t operator) бошад, баробари мат ем ат икӣ набуда, балки қимати b-ро ба а мебахшад. Қайд. Фарқияти асосии байни амали пешафзоиш (пешкоҳиш) ва пасафзоиш (паскоҳиш) дар он аст, ки амали пешафзоиш (пешкоҳиш) пеш аз иҷрои дигар амалҳо қимати амалвандашро як воҳид афзоиш (коҳиш) медиҳад. Амали пасафзоиш (паскоҳиш) бошад, аввал амалҳи лозимиро иҷро карда, сипас қимати амалвандашро як воҳид афзоиш (коҳиш) медиҳад. Мисол. Бигзор a= бошад онгоҳ қимати ифодаи y=++a+ ба баробар буда, қимати ифодаи y=+a++ (y=a+++) ба баробар мешавад/ Амалҳои кор бо битҳо Дар забони С++ якчанд амале мавҷуд аст, ки онҳоро амалҳои кор бо битҳо мегӯянд. Сабаби амали бо бит гуфтани онҳо дар он аст, ки онҳо авввал қимат (адад)-и додашударо ба намуди дӯӣ фарз намуда, баъд бо он амалиётеро иҷро мекунанд. Ин амалҳо иборадатанд аз: ) Амали ва (&) –амали кор бо битҳо (хусусан системаи дӯи) буда, чунин амал мекунад, дар сурати ҳам қимати якум ва ҳам дуюмаш ҳақ будан ба қимати ҳақ доро буда, дар дигар сурат ба қимати ноҳақ доро аст, яъне: Мисоли. Бигзор х= ва у= бошад ва онҳоро ба намуди системаи дӯи гардонем, чунин шаклро мегиранд: X Y x&y Аз ин ҷо натиҷаи мешавад. ) Амали ё (\|)-амали кор бо битҳо буда, ба қимати ҳақ дорост, агар ақалан яке аз қиматҳои д о д аш уд а ҳа қ б ош а нд, яъне Мисоли. Мисоли -ро барои ин амал дида мебароем, яъне бигзор х= ва у= бошад ва онҳоро ба намуди системаи дӯи гардонем, чунин шаклро мегиранд: Пас, аз ин ҷо натиҷа x^y=\|= мешавад. ) Амали ё (^)-амали кор бо битҳо буда, ба қимати ҳақ доро аст, агар танҳо яке аз қиматҳои додашуда ҳақ бошанд, яъне Мисоли. Мисоли -ро барои ин амал дида мебароем, яъне бигзор х= ва у= бошад ва онҳоро ба намуди системаи дӯи гардонем, чунин шакл-ро мегиранд: Пас, аз ин ҷо натиҷаи x^y=^= мешавад. ) Амали тарҳ ~ -амали кор бо битҳо буда, ба қимати ҳақ доро аст, агар қимати додашуда ноҳақ бошанд ё баракс, яъне ) Кӯчиш ба чап (А<<В) –ин амал адади А-ро дар намуди дӯӣ фарз намуда, баъд онро В разряд ё мавқеъ ба тарафи чап мекӯчонад. Ми-сол: бигзор А= бошад ва В= бошад, дар аввал А-ро ба намуди дӯӣ мегардонад, яъне Аз ин ҷо А<<B=<<= ) Кӯчиш ба рост (А>>В) ин амал адади А-ро дар намуди дӯӣ фарз намуда, баъд онро В разряд ё мавқеъ ба тарафи рост мекӯчонад. Мисол: бигзор А= бошад ва В= бошад, дар аввал А-ро ба намуди дӯӣ мегардонад, яъне Аз ин ҷо А>>B=>>= Амалҳои муқоисакунӣ (relation operators) Амалҳои муқоисакунӣ барои дар байни ду тағйирёбанда муносибат ё робита барқарор намудан хизмат мекунанд, яъне муайян мекунанд, ки дар байни ин тағйирёбандаҳо чӣ гуна муносибат мавҷуд аст. Дар ҷадвали зерин амалҳои муқоисакунӣ оварда шудаанд. Номи амал Нишона Нишона Истифодабарии Қимати (symbol)-и (symbol)-и амалҳои амал дар амал дар амал дар муқоисакунӣ дар забони С++ математика С++ забони С++ Калонтар > > a>b а калон аз b Хурдтар < < a<b а хурди b Калон ё >= a>=b а калон ё баробар баробари b Хурд ё <= a<=b а хурд ё баробар баробари b Баробар = == a==b а айнан баробар b Нобаробар!= a!=b a нобароба- ри b Барои ам алҳои муқоисакунӣ ва мантиқӣ калимаҳои калидӣбо номи true ва false истифода бурда мешаванд. Дар забони С++ ҳар гуна адади ғайринулӣ ҳамчун true ва адади нулӣбошад, ҳамчун false фаҳмида мешавад. Амалҳои мантиқӣ (logical operators) Амалҳои мантиқӣ амалҳое ҳастанд, ки барои иҷрокунии амале болои ифодаҳои мантиқӣ истифода бурда шуда, дорои қимати ҳақ (true) ва ноҳақ (false) мебошанд. Дар ҷадвали зерин операторҳои мантиқӣ оварда шудаанд. № Номи Аломат (symbol)-и Аломат (symbol)-и Номи амал дар амал амал дар забони С++ амал дар математика математика and-ва && Конъюнксия or-ё \|\| Дизъюнксия not-не! ~ Инкор Тавре ки қайд кардем, дар забони С++ қимати true ба баро-бар буда, қимати false ба баробар мешавад. Ин амалҳо дар алгебраи Булл чунин таъриф дода мешаванд: ) Конъюнксияи мулоҳизаҳои A ва B гуфта, ҳамин гуна мулоҳизаи С-ро меноманд, ки ба қимати ҳақ (true) доро аст, агар ҳам мулоҳизаи А ва ҳам мулоҳизаи В баробари true, яъне ҳақ бошанд. Дар акси ҳол, дорои қимати ноҳақ (false) мешаванд. Мулоҳизаҳои Мулоҳизаҳои Мулоҳизаи якум && мулоҳизаи якум дуюм дуюм False False False False True False True False False True True True ) Дизъюнксияи мулоҳизаҳои A ва B гуфта, ҳамин гуна мулоҳизаи С-ро меноманд, ки ба қимати ҳақ (true) доро аст, агар аққалан яке аз мулоҳизаҳои А ва ё В ба қимати true, яъне ҳақ доро бошанд. Дар акси ҳол, дорои қимати ноҳақ (false) мешаванд. Мулоҳизаи якум Мулоҳизаи дуюм Мулоҳизаи якум \|\| мулоҳизаи дуюм False False False False True True True False True True True True ) Инкори мулоҳизаи А гуфта, мулоҳизаи -ро меноманд, ки он ба қимати ҳақ дорост, агар худи мулоҳизаи А ба қимати ҳақ доро бо-шад, дар акси ҳол, ба қимати ноҳақ баробар мешавад. ̃ № Мулоҳиза Инкори мулоҳиза False True True False Мисол. Бигзор тағйирёбандаҳои a,b,c,d аз навъи бутун буда, мувофиқан ба,, c, d баробар бошанд. Акнун дар ҷадвали зерин чанд ифодаеро меорем. № Мулоҳизаҳо Натиҷаи мантиқӣ Натиҷа дар забони С++ (a<) && (x>) true ((a+)>=c) && (a>c) false (a==)\|\|(a< (d+)) true (b/a)==a true (a<b)\|\|(a<) false Қайд. Баъзан ба сифати дуто амперсанд (&&) аз якто & низ истифода бурда мешавад. Фарқият дар он аст, ки амали дуто амперсанд дар ҳолати ҷой надоштани шарти якум (false будани амалванди якум) шарти (амалванди) дуюмро тамоман тафтиш намекунад. Амали якто амперсанд бошад, новобста аз шарти (амалванди) якум шарти (амалванди) дуюмро низ тафтиш мекунад. Мисол. Бигзор ададҳои бутуни a= ва b= дода шуда бошанд, онгоҳ пас аз иҷроиши дастури bool y=(++a>) && (b++>) қимати a= ва b= ва ҳангоми иҷроиши дастури bool y=(++a>) & (b++>) қимати a= ва b= мешавад. Амали шартӣ (conditional operator) ё сегона (тернерӣ) Амали шартӣ барои санҷидани дурустӣ ва ё нодурустии шарти додашуда истифода бурда мешаванд. Амали мазкур дорои се операнд мебошад, яъне Номи Нишона Наҳви амал Амали иҷромекардаи амал амал (symbol)-и амал Шартӣ?: Exp?exp:exp exp шарти гузошташу-да буда, дар сурати ғай-ринулӣ ё дуруст буда-ни он exp иҷро мегар-дад, дар ҳолати акс exp иҷро мегардад. Ин амал амали амали if else-ро иҷро мекунад. If a> then Z= Else Z=- Масалан, қисми барномаи боло, ки дар забони Visual Basic навишта шудааст. Метавонем онро бо ёрии амали шартӣ дар забони С++ ба сурати зерин нависем: Z=((a>)?:-); Ба ҳамин монанд метавонем дигар мисолҳоро низ иҷро кунем. Амали коммо (The commo operator) ё вергул Амали коммо ё вергул имконияти иҷрошавии якчанд амалиётро дар дохили як оператор медиҳад. Ин амал бештар дар операторҳои даврии for истифода бурда мешавад. Наҳв ва истифодаи он дар ҷадвали зерин оварда шудааст. Номи Нишона Наҳви амал Амали ичромекардаи амал амал (symbol)-и амал Коммо, еxp,exp,…,expn Аввал exp баъд exp ва ҳоказо expn аз назар гузаронида мешаванд. Тарзи навишти он ба сурати зерин аст: variable=(var,var,…varn); Мисол: x=(y=,y+) Ин ифода аввал ба тағйирёбандаи у қимати -ро бахшида, баъд натиҷаро ба ҷамъ мекунад ва натиҷаи ҳисобшударо ба а мебахшад. Дар натиҷа а ба қимати баробар мешавад. Ин амал асосан дар дохили сикли for истифода бурда мешавад баъдтар дар мавзӯъҳои оянда мисолҳои мушаххасеро бо ёрии ин оператор меорем. Амалҳои ягона (Unary operators) Амалҳои ягона амалҳоеанд, ки фақат дар рӯи як операнд амал мекунанд. Ин амалҳо дар ҷадвали зерин гирд оварда шудаанд. № Номи амал Рамз (symbol)-и Истифодаи амал дар амал забони С++ Ҷамъи унарӣ (unary plus) + а+= Тарҳи унарӣ (unary minus) - а-= Амали навъ (cast operator) cast (data_type) variable Амали андоза (sizeof) sizeof sizeof(datatype) Амали ҷамъи унарии а+= ба ифодаи а=а+ ва тарҳи унарии а-= ба а=а- эквивалент мебошад. Амали cast барои навъи додашударо ба дигар навъи базавӣ табдил додан истифода мешавад. Амали sizeof –амале мебошад, ки барои муайянкунании бузургии операнди худ ба ҳисоби байт истифода бурда мешавад. Амалванди (операнди) ин амал ҳамаи навъҳои стандартӣ мебошанд, яъне ин амал андозаи навъҳои базавиро муайян мекунад. Наҳви умумии ин амал tamenст: variable =sizeof(data-types) Мисол: a=sizeof(int); b=sizeof(double) ва ғайра. Амалҳои ҳофиза Дар забони С/С++ якчанд амалҳое мавҷуданд, ки адрес ё маҳалли физики тағйирёбандаи додашуда (нишондодашуда)-ро метавонад ба барномасоз дастрас гардонад. Дар ҷадвали зерин ин амалҳо оварда шудаанд. № Номи амал Аломат Наҳви Амали иҷромекардагӣ амал Суроға & &a Суроғаи тағйирёбандаи а-ро нишон (адрес) медиҳад. Нишона a Қимати додае, ки суроғаи он дар (ссылка ё тағйирёбандаи а захира шудааст, deference ) бармегардонад Элементи [] a[n] Элементи (n+)-уми массивро муайян массив мекунад Нуқта (dot). a.b Қимати тағйирёбанда (ё элемент)-и b, ки аз сохтори а мебошад, бармегардонад. Ақрабак ба -> a-> b Қимати тағйирёбанда (ё элемент)-и b, рост (right ки суроғаи он дар тағйирёбандаи arrow) ишорагари а қарор дорад, бармегардонад. Авлавияти амалҳо Дилхоҳ ифода дар забонҳои барноманависӣ аз операндҳо (тағйирёбандаҳо, доимиҳо ва ғайра) ташкил карда мешавад. Аз ин рӯ ҳангоми навиштани як ифода, зарурати донистани авлавияти амалҳо пеш меояд, яъне лозим мешавад то бидонем, кадом амал аввал иҷро мешавад. Бигзор ифодаи зерин дода шуда бошад: y=+++/++ барои муайян кардани қимати ин ифода, лозим аст, ки тартиби иҷроиши амалҳоро донем, то ин ки қимати матлабро ба даст ояд. Дар ҷадвали зерин тартиби иҷроиши амалҳо оварда шудаанд. Аввалият Амал Маъно ва мафҳум Равиши амал t Як воҳид афзоиш (намуди f e ++ L пасвандӣ) т с Як воҳид коҳиш (намуди о -- р пасвандӣ) а б () Даъвати функсия п h t аg Дастрасӣба элементи чR i [] массив А з o t Интихоби элемент аз рӯи. ишора Интихоби элемент аз рӯи -> нишона Табдилдиҳии навъ (const const_cast cast) (C++) Табдилдиҳии навъ (dynamic dynamic_cast cast) (C++) Табдилдиҳии навъ reinterpret_cast (reinterpret cast) (C++) stat Табдилдиҳии навъ (static c_cast cast) (C++) Як воҳид афзоиш (намуди ++ пешвандӣ) Як воҳид коҳиш (намуди ) -- t h пешвандӣ) g i + Ҷамъи унарӣ R o - Фарқи унарӣ t t f! Инкори мантиқӣ e L ~ Инкори битӣ ( т с (t Қолаб о р pe) а б Гирифтани ишорагар п а & Гирифтани суроға ч з Sizeof Size-of (андоза) А Ҷудо намудани ҳофизаи new, new[] динамикӣ (C++) Озод намудани ҳофизаи delete, delete[] динамикӣ (C++).* Ишорагар ба аъзо (C++) Ишорагар ба аъзо (C++) ) t h ->* g i R o * Зарб t t f / Тақсим e L % Бақияи тақсим ( т с + Ҷамъ о р - Тарҳ а б << Лағжиши бити ба чап п а >> Лағжиши бити ба рост ч з < Хурд А <= Хурд ё баробар > Калон >= Калон ё баробар = Баробар!= Нобаробар & Ва –и битӣ ^ Ё-и битии истисно (XOR) \| Ё-и битӣ && Ва-и мантиқӣ \|\| Ё-и мантиқӣ?: Амали шартӣ Аз рост ба чап (Right to Left) = Бахшиш += Бахшиш бо ҷамъ ) t -= Бахшиш бо тарҳ e f L = Бахшиш бо зарб o t /= Бахшиш бо тақсим t h g %= Бахшиш бо бақия аз тақсим i R <<= Бахшиш бо кӯчиш ( п а ба чап ч а >>= Бахшиш бо кӯчиш ба б т Рост с о &= Бахшиш бо ва-и р з Мантиқӣ А ^= Бахшиш бо ё-и Мантиқии битӣ \|= Бахшиш бо ё-и битӣ Throw Опрератори коркарди ҳолтҳои истисноӣ (C++), Амали Comma Аз чап ба рост (Left to Right) Қайд: Аксари ин амалҳо дар рафти китоб эзоҳ дода мешаванд. Тавре ки аз ин ҷадвал дида мешавад, дар мисоли овардашуда, аввал амали як воҳид афзоиш ба намуди пасвандӣ, баъд амали як воҳид афзоиш ба намуди пешвандӣ, баъд амали тақсим ва дар охир амали ҷамъ иҷро карда мешавад. Аз ин ҷо қимати y= мешавад. Таъриф. Тартиби иҷроиши амалҳоро, авлавияти амалҳо меноманд. Қайд. Амалҳо метавонанд, аз чап ба рост ва ё баракс иҷро шаванд. Муродифи амалҳо Дар забони C++ калимаҳои калидие муаррифӣ шудаанд, ки ба якчанд амалҳо муродиф мебошанд. Ба монанди: and (&&), bitand (&), and_eq (&=), or (\|\|), bitor (\|), or_eq (\|=), xor (^), xor_eq (^=), not (!), not_eq (!=), compl (~). Амалкарди онҳо бо амалҳо айнан монанд буда, ба сифати амалҳо метавон онҳоро истифода кард, яъне онҳо варианти дигари амалҳо мебошанд. Масалан, амали bitand на танҳо барои иваз намудани амали битии ва (&), инчунин метавонад, ба сифати амали суроға низ истифода шавад. Масалан, операторҳои зерин бо ҳам баробарқувва мебошанд: int bitand ref = n  int & ref = n Дар стандарти ANSI C (ISO C) ин калимаҳои калидӣ, ҳамчун макросҳои пешпардозанда муайян карда шудаанд, ки дар китобхонаи <iso.h> нигоҳ дошта мешаванд. Барои якпорчагӣ бо C++ бошад, китобхонаи <ciso> мавҷуд аст. Ифодаҳо (expression) Ифодаҳо маҷӯи маънидоре мебошанд, ки бо ёрии амалҳои арифметикӣ, мантиқӣ, муқоисанамоӣ ва ғайра ташкил карда мешаванд. Ифодаҳоро ба сурати зерин метавон дастабандӣ кард: ) Ифодаҳои арифметикӣ ифодаҳое ҳастанд, tame ёрии амалҳои арифметикӣ аз рӯи қоидаи хоссе ташкил карда шудаанд. Мисол. № Ифодаҳои риёзӣ Ифодаҳои забони С++ (a+b)c (a+b)c a/(b+c) Дар мисоли аввал адади a бо адади b ҷамъ намуда, сипас натиҷа бо c зарб карда мешавад. Дар м и со ли дуввум бошад, аввал b бо c ҷамъ карда мешавад, сипас адади а бо натиҷа тақсим карда мешавад. ) Ифодаҳои муқоисакунӣ ифодаҳое ҳастанд, tame ёрии амалҳои муқоисакунӣ бо риояи қонуни махсусе ташкил карда мешаванд. Қимати ифодаҳои муқоисакунӣ хақ ва ё ноҳақ шуда метавонад, яъне агар шартҳои гузошташуда дуруст бошанд, қимати ифодаи муқоисакунӣ ҳақ ва дар сурати акс, ба қимати ноҳақ баробар мегардад. Дар аксари забонҳои барномасозӣ қимати ҳақ-ро true ва қимати ноҳақро false мегӯянд. Дар забони С++ бошад, қимати ҳақ ба (ё ба адади ғайринулии калон аз нол) баробар буда, қимати ноҳақ ба баробар аст. № Ифодаҳои риёзӣ Ифодаҳои забони С++ a>b a>b (a+b) (a+b)>=c ) Ифодаҳои мантиқӣ ифодаҳоеанд, ки аз ифодаҳои арифметикӣ ва муқоисакунӣ аққалан бо я к амали мантиқӣ ташкил шудаанд. Нисбат ба ду ифодаҳои пешин ин навъ ифодаҳо мураккабтар ва пе-чидатар мебошанд. Қимати ифодаҳои мантиқӣ ҳам ба ҳақ ё ноҳақ баробар шуда метавонанд. № Ифодаҳои риёзӣ Ифодаҳои забони С++ a>b>c (a>b )&& (b>c) ((x/y)<=(a/b)) &&((a/b)<xy) a (a<b)\|\| (a==b) Операторҳо Операторҳо ҳукмҳое ҳастанд, ки сабаби иҷро кардани амале мегарданд. Дар забони С++ операторҳои зерин истифода бурда мешаванд: ) Операторҳои сода операторҳоеанд, ки бо ёрии онҳо амалҳои ғайришартӣ иҷро карда мешаванд. Масалан, операторҳои зерин сода мебошанд: а) бахшиш; б) хондан ва навиштан ё дохилкунӣ ва хориҷкунӣ; в) даъват (фурӯхони)-и функсия; г) Гузариши бешарт ё равон кардани барнома ба нуқтаи нишондодашуда, яъне goto; ) Операторҳои сохта операторҳоеанд, ки аз навъи сохторҳои алгоритмӣ таркиб ёфтаанд, ба монанди: а) Операторҳои мураккаб (compound statement) аз tame ё зиёда операторҳои сода таркиб ёфтаанд; б) Операторҳои даврӣ (repetitive statement) операторҳое ҳастанд, ки аз алгоритмҳои даврӣ таркиб ёфтаанд; в) Операторҳои шартӣ (conditional tamen) операторҳое ҳастанд, ки аз алгоритмҳои шартӣ таркиб ёфтаанд. Дар оянда ин операторҳоро ба таври пурра шарҳ медиҳем. Функсияҳои стандартӣ дар забони С++ Забони С++ монанди дигар забонҳо аз функсияҳои стандартии зиёде истифода мебарад. Аксари ин функсияҳоро функсияҳои мате-матикӣ низ мегӯянд ва дар сурате онҳо ба кор медароянд, ки агар ки-тобхонаи <math.h> пайваст карда шуда бошад. Дар ҷадвали зерин рӯйхати ин функсияҳо оварда шудааст. № математика Маъно ва мафҳум \| \| Қимати мутлақи адади х-ро муайян мекунад. - Қимати мутлақи адади ҳақиқии х-ро муайян мекунад. Синуси адади х-ро муайян мекунад. Косинуси адади х-ро муайян мекунад. Тангенси адади х-ро муайян мекунад. Аргтангенси адади х-ро муайян мекунад. Арксинуси адади -ро муайян мекунад. Экспоненти адади х-ро муайян мекунад. Қимати логарифм и натуралии адади х-ро муайян мекунад (x>) Қимати логарифми даҳии адади х-ро муайян мекунад (x>) Қимати решаи квадратии адади х-ро муайян мекунад (x ) √ ax Адади а-ро ба дараҷаи х-мебардорад - Адади ҳақи қи ро то калон шудан аз қисми бутунаш яклухт мекунад - Адади додашударо ба қисми бутун ва касрӣ ҷудо мекунад - Адади ҳақиқиро то аз қисми бутунаш хурд шудан яклухт мекунад - Бақияи тақсими адади x–ро бар y муайян мекунад Ҳамаи ин функсияҳо қимати ҳақиқӣ қабул мекунанд. Баъзан функсияи pow(a,x) қимати н од у р у с т медиҳад ё қимате намедиҳад, яъне дар ҳолате ки адади а мусбат буда, х адади касрӣ бошад, дар он ҳолат ин функсия қимат дода наметавонад. Пас, барои дар ин ҳолат қимат гирифтан онро ба намуди зерин менависем. Дар забони C++ баъзе аз ин функсияҳо барои дилхоҳ навъ сарборӣ карда шудааст, ма с ал а н б ар о и о н ки оператори pow(a,x) болои ададҳои бутуни дароз амалеро анҷом диҳад, зарур аст, ки ба сурати powl(, ) навишта шавад. Дар ин ҷо l –ҳарфи аввали калимаи long мебошад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ муаррифӣ кард? Масъалаҳо барои кори мустақила Ифодаҳои зеринро дар забони С++ нависед. y = \| \| √ √ y = x + x – y = x - x y = x − – y = x − x + y = arcsin x+x y = x + y = x + ln√ \| sin x + cos x \| y = x·(sin ln x − cos ln x) y = arctg (sh x) + (sh x)·ln ch x y = ex ·(cos x + sin x) y = ex ·(cos x + sin x) y = x·(sin ln x − cos ln x) y = − ( + x)·arctg y = x·(sin − cos ln x) √ √ Боби. Воситаҳои дохилкуниву хориҷкунӣ дар С++ Муқаддима Барои ягон маълумотро ба компютер дохил кардан ва ё маълумотеро ба чоп додан дар забони С++ функсияҳои (functions) махсусе истифода мешаванд. Функсияҳои дохилкунию хориҷкунӣ дар китобхонаи (library)-и «iostream» чойгиранд, ва барои аз ин функ-сияҳо (объектҳо) истифода бурдан дар аввал бояд ин китобхона ба барнома пайваст карда шавад. Яъне дар блоки пайвасти китобхонаҳо бояд фармонҳои зерин навишта шаванд: #include <iostream> using namespace std; Дар ин ҷо фармони #include пешпардозанда буда, iostream тахфифи се калима input-дохилкунӣ, output-хориҷкунӣ ва stream- ҷа-раён буда, дар якҷоягӣ маънои ҷараёни дохилкуниву хориҷкуниро дорад. Ҳарфи h- бошад, аз ҳарфи аввали калимаи header-гирифта шуда, маънои сарлавҳаро дорад. Ҳангоми ин библиотекаро пайваст намудан функсияҳои (объектҳои) cin, cout ва ғайра ба кор медароянд. Барои маълумоти хориҷ кардашударо қолиббанди намудан бояд аз функсияҳои библитекаи iomanip истифода бурда шавад, ин библитека низ монанди дигар библиотекаи пеш аз истифодабарии пайваст карда мешавад. Функсияҳои дохилкунию хориҷкунӣ хеле ба регистер (register) ҳассос мебошанд. Аз ин ҷо бояд навъи тағйирёбандаҳое, ки дохил ё хориҷ карда мешаванд, муайян бошад, то ки ба таври автоматӣ коркард гарданд, вагарна барнома ба хатогӣ рубарӯ мешавад. Ба ғайр аз функсияҳое, ки то ҳол номбар шуданд, забони С++ метавонад аз функсияҳои дохилкунию хориҷкунии С истифода кунад. Функсияҳои асосии дохилкунию хориҷкунӣ дар забони С scanf() ва printf() мебошанд, ки онҳоро функсияҳои қолабдор мегӯянд. Бо ёрии ин функсияҳо ададҳо, рамзҳо ва сатрҳо ба компютер (барнома) дохил ва хориҷ карда мешаванд. Ба ғайр аз ин, функсияҳои getchar() ва putchar() барои дохилкунӣ ва хориҷкунии як рамз ва функсияҳои gets() ва putch() барои дохилкунию хориҷкунии сатрҳо истифода бурда мешаванд. Барои аз ин функсияҳо истифода намудан бояд библиотекаи stdio пайваст карда шавад. stdio низ тахфифи се калимаи англисии standard- стандарт, input-дохилкуни ва output-хориҷкунӣ буда, маънояш дохилкунию хориҷкунии стандартӣ мебошад. Функсияҳои дохилкунию хориҷкуни метавонанд дар дилхоҳ ҷои барнома истифода шаванд. Ҳоло ба навбат функсияҳои дохилкунӣ ва хориҷкунии С ва баъд С++-ро дида мебароем. Функсияҳои дохилкунию хориҷкунии қолабдор ( formatted console input/output) Тавре ки гуфтем, дар забони С функсияҳои scanf() ва printf() функсияҳои қолабдор мебошанд, яъне ин функсияхо ба барномасоз имконият медиҳанд, ки додаҳои гуногунро ба барнома дохил ва хориҷ намуда, коркард кунад. Функсияи printf() барои додаҳои гуногунро дар саҳифаи тасвир (console ) чоп намудан истифода бурда мешавад, функсияи scanf() бошад, баръакси printf() амал мекунад, яъне додаҳоро аз саҳифаи вурудӣ мехонад. Ҳар яке аз ин функсияҳоро ба таври муфассал дида мебароем. Функсияи printf() Функсияи printf() барои чоп намудани дилхоҳ навъи додаҳо истифода бурда мешавад. Ин функсия метавонад якчандто аргумент дошта бошад, ки онҳо аз ҳамдигар бо вергул ҷудо карда мешаванд. Аргументҳои сатрӣ дар дохили нохунак навишта мешаванд ва Тавре ки гуфтем, ин функсия функсияи қолабдор мебошад ва қолаби дода-ҳои он дар дохили қавс навишта мешаванд. Наҳви умумии истифодабарии ин функсия ба намуди зерин аст: printf(“control string ”,arg,arg,…,argn) Дар ин ҷо control string-сатр ё рамзи идоракунанда буда, arg, arg, …,argn аргументҳои ин функсия мебошанд. Сатрҳои идоракуни чунин сатрҳое мебошанд, ки дар дохили нохунак (double quotation) навишта шуда, навъи аргументҳои функсияро муайян мекунанд. Дар ҷадвали зерин якчандтои онҳо оварда шудаанд. Код Маънои фармони қолаб( навъи иттилооти чопшаванда) %c (character data Item)- Додаҳои навъи рамзӣ %d (Signed decimal Integer)-Додаҳои навъи бутуни аломатдор %f (floating-point decimal notation)-Додаҳои навъи ҳақиқӣ %e (floating-point exponential notation)-Додаҳои навъи floating_point - и аломатдор %g (floating-point (%f or %e) width char shorter)-Додаҳои навъи floating-point бо қолаби %f ё %e %u (Unsigned decimal integer)-Додаҳои навъи бутуни беаломат %s (String)-Додаҳои сатрӣ %o (unsigned octal integer )-Додаҳои навъи бутун дар асоси системаи ҳисоби ҳаштӣ %x (unsigned hexadecimal integer)- Додаҳои навъи бутун дар системаи ҳисоби шонздаҳӣ %L (Prefix used with %d, %u, %x, %o, to specify long integer )-Адади бутуни дароз дар қолаби %d, %u, %x, %o %I (Signed decimal integer)-Додаҳои навъи бутуни аломатдор %p (display a pointer)-Додаҳои навъи ишорагар Мисоли. Истифодаи функсияи printf(). #include <iostream> using namespace std; int main(){ double Pi =.; int Int =; printf("%f %d", Pi, Int); cin.get(); return; } Дар ин ҷо қолаби %d –нишондиҳандаи адади бутун (яъне якум аргументи функсияи printf () адади бутун мебошад), фармати %f- нишондихандаи ададҳи ҳақиқӣ (яъне нишон медиҳад, ки аргументи дуюми функсияи printf () адади ҳақиқӣ мебошад). Як фосилаи холӣ байни қолабҳо гузоштем барои натиҷаҳоро аз ҳамдигар бо як ҷои холӣ ҷудо кардан. Агар ҷои холӣ гузошта нашавад натиҷаи дуввум аз паси натиҷаи аввала меояд ва дидани натиҷаҳои ҷори имконнопазир мегардад. Аргументҳои функсияи мазкур на танҳо ададҳо (тағйирёбандаҳо), балки метавонанд ягон ифода бошанд. Мисоли. Хориҷкунии ифодаҳо ва ададҳо. #include <iostream> using namespace std; int main(){ double Pi =.; int Int =; printf("%f %d", Pi, Int * - ); cin.get(); return; } Ба ғайр аз ин, функсияи мазкур дар дилхоҳ минтақаи саҳифаи тасвир хориҷ намудани натиҷаро фароҳам меорад. Дарозии май-донро бо навиштани як адади бутун дар байни аломати % ва коди қолаб муайян мегардад. Агар хоҳем, ки фазои холӣ бо нол пур карда шавад, пеш аз адади гуфташуда нол менависем. Дар мавриди ададҳои ҳақиқии дароз бошад, барои пас аз вергул чоп намудани микдори разрядҳои лозимӣ (аниқ), пас аз рамзи % як нуқта ва микдори разрядҳои лозимиро менависем. Масалан, қолаби %.f-ададеро бо ҳашт рамз бо дарозии майдон ва се рақам баъди вергул чоп мекунад. Мисоли. Истифодаи қолаб дар функсияи printf(). #include <iostream> using namespace std; int main(){ double Pi =.; int Int =; printf("%.f % d\n", Pi, Int); printf("%.f % d \n", Pi, Int); printf("%.f % d \n", Pi, Int); printf("%.f % d \n", Pi, Int); printf("%.f % d \n", Pi, Int); cin.get(); return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Тавре дида мешавад, дар ин ҷо якчанд сатр чоп шуд ва дар онҳо дарозии майдон, яъне аз кадом мавқеи саҳифаи тасвир навишта шудани маълумот нишон дода шудааст ва дар адади якум пайдарпай нишон дода шудааст, ки баъд аз вергул чанд разряд гирифта шавад. Ба ҳамин монанд дарозии майдонро барои дилхоҳ навъи додаҳои сатрӣ ва ададӣ метавон муайян кард. Ин амал барои сатрҳо (риштаҳо) ҳам монанди ададҳо мебошад, яъне агар дарозии сатр аз дарозии майдони пешбинишуда камтар бошад, тарафи чапи он ба микдори лозимии ҷои холӣ (фосила) пур карда мешавад ва дар сурати баръакс, барои пуррра намоиш додани сатр ҷои холӣ ҷудо карда мешавад. Ва агар қолабе, ки барои ададҳои ҳақиқӣ ба кор бурдем (яъне баъди вергул микдори разряд ҳои чопшаванда ҳамчун мисоли пешина мушаххас карда шавад) истифода шавад, микдори рамзҳои намоишдодашуда аз ададе, ки пас аз нуқта навишташуда камтар бошад, рамзҳои аз он адад зиёд аз тарафи рост намоиш дода намешаванд ҳарчанд, ки дарозии майдон аз дарозии сатр калонтар бошад. Мисол. Хориҷ кардани сатр тавассути функсияи printf(). #include <iostream> using namespace std; int main(){ char Satr[] = "Man Barnameasozam"; printf(" % s", Satr); printf("\n % s", Satr); printf("\n%.s", Satr); printf("\n%.s", Satr); printf("\n%.s\n", Satr); cin.get(); return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Man Barnameasozam Man Barnameasozam Man Barname Man Barnamasoz Man Тавре ки мушоҳида кардем, дар сатри якум ҳарчанд ки дарозии майдон аз дарозии сатри додашуда хурд буд, сатр пурра чоп гардид. Сатри дуюм бошад, бо панҷ фазои холӣ (яъне дарозии майдон аз дарозии сатри додашуда чор рамз бештар буд ва як фазои холигии байни қолабҳо ) чоп гардид. Сатри сеюм бошад, ёздаҳ рамзи сатрро ба чоп додаст. Тавре ки каблан гуфта будем, пас аз нуқта чи қадар қимате омада бошад, ҳамон кадар рамз чоп мегардад, ҳарчанд, ки дарозии майдон аз дарозии сатри додашуда калонтар бошад. Танҳо пеш аз сатр ба микдори зиёдатиаш ҷои холӣ боқӣ мегузорад ва билохира сатри чорум бошад, танҳо се рамзӣ сатрро ба чоп медиҳад, зеро дар қолаб ҳамин кадар нишон дода шудааст. Функсияи scanf() Функсияи scanf() барои аз клавиатура ба барнома дохил намудани қимати тағйирёбандаҳо истифода бурда мешавад. Аз рӯи наҳви истифодабарӣ монанди функсияи printf() буда, баръакси он амал мекунад. Аргументҳои функсияи мазкур метавонанд аз дилхоҳ навъи додаҳо ба монанди додаҳои ададӣ, рамзӣ ва сатрӣ бошанд. Пеш аз ҳар як аргументи он оператори адреси (&) навишта мешавад. Наҳви умумии ин функсия ба сурати зерин аст: scanf(“control string ”,&arg&,arg,…,&argn) Тавре ки дида мешавад, наҳви умумии ин функсия ҳам ба функсияи printf монанд буда, танҳо бо як оператори адрес фарқ мекунад. Ҳангоми додаҳои сатрӣ ро ба барнома ворид намудан пеш аз тағйирёбанлаи сатрӣ ҳоҷати навиштани оператори адрес нест, зеро сатрҳо дар забони С++ ҳамчун массивҳои рамзӣ муаррифӣ карда мешаванд ва номи массив бошад, адреси аввалаи онро нишон медиҳад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ char name[]; printf("Input Name "); scanf("%s", name); printf("Output Name = %s", name); cin.get(); return; } Рамзҳои идоракунандаи функсияи мазкур монанди рамзҳои идо- ракунандаи функсияи printf() мебошанд Код Маънои фармони қолаб( навъи иттилооти чопшаванда) %c (character data Item)- Додаҳои навъи рамзӣ %d (Signed decimal Integer)-Додаҳои навъи бутуни аломатдор %i Додаҳои навъи бутуни аломатдор (Signed decimal integer) %u (Unsigned decimal integer)-Додаҳои навъи бутуни беаломат %f,%e,%g Додаҳои навъи ҳақиқӣ %h Додаҳои навъи бутуни кӯтоҳ (short int) %s Додаҳо аз намуди як сатре, ки ҳангоми воридшавӣ тавассути рамз non_white_space оғоз гардида, ба рамзи white_space ба охир мерасад (Ба охири сатр ба таври автомати рамзӣ % илова мегардад) %o Додаҳо аз намуди бутуни ҳаштӣ %x,%X (unsigned hexadecimal integer)- Додаҳо аз навъи адади бутун дар системаи ҳисоби шонздаҳӣ %p (display a pointer)-Додаҳо аз навъи ишорагар Илова бар ин, дар библиотекаи stdio функсияҳои дигари дохилкунӣ ва хориҷкунӣ мавҷуданд, ки маъмултаринашонро дида мебароем. Функсияи getchar() ва putchar() Функсияи getchar барои хондани як рамз хизмат карда, дорои аргумент намебошад, балки амали бахшиш (ҷойгузори)–ро иҷро мекунад, яъне рамзи воридшударо ба тағйирёбандае, ки дар тарафи чапи он воқеъ аст, бахшида мешавад. Наҳви умумии ин функсия чунин аст: character variable =getchar() ё Тағйирёбандаи рамзи=getchar() Функсияи putchar барои навиштан ё чоп намудани як рамз дар саҳифаи тасвир хизмат мекунад. Наҳви умумии ин функсия чунин аст: putchar(Character variable ) ё putchar (Тағйирёбандаи рамзӣ) Функсияҳои дохилкунӣ ва хориҷкуни дар забони С++ Дар забони С++ дохилкунӣ ва хориҷкунии додаҳо ба барнома ҳамчун ҷараёни байтҳо (ҷараён-пайдарпайи байтҳо) сурат мегирад. Ба намуди пешфарз барои дохил нимудани иттилоот ба компютер клавиатура, дисковод, флейшдискҳо, сет, сканер ва ғайра истифода шуда, барои хориҷкунӣ бошад, принтер, дисковод ба ғайра хизмат мекунанд. Дар забони С++ барои пайдарпайии байтҳоро ба компютер дохил ва ё аз он хориҷ намудан аз функсияҳои (объектҳои) зиёде истифода мебаранд. Барои аз функсияҳо (объектҳои) истифода бурдан, пеш аз ҳама, библиотекае, ки дар он фармонҳои дохилкунӣ ва хориҷкунӣ мавҷуд аст, пайваст карда мешавад. #include <iostream> Ин китобхона дорои якчанд шаблонҳо мебошад. Тавре ки аз нақша мушоҳида карда мешавад, шаблонҳои basic_istream ва basic_ostream меросгири рости шаблони базавии basic_ios буда, шаблони iostream бошад, меросбари якчанд синф basic_istream ва basic_ostream мебошад. Барои дохил намудани маълумотҳо аз объекти cin, ки аз шаблони синфи istream мебошад, истифода бурда мешавад. Сабаби объект ном бурдани cin ва cout дар он аст, ки онҳо объекти класси iostream мебошанд. Калимаи cin шакли тахфифи ду калимаи англисии с-номи забон ё ҳарфи аввали console ва in ду ҳарфи аввалаи калимаи input-дохилкунӣ буда, маънои аз клавиатура дохил намудани маълумотҳоро дорад. Ин чунин амалгарҳои кӯчиш (лағжиш) ба рост (сдвиг вправо) << дар объекти хориҷкунӣ ва лағжиш (кӯчиш) ба чап (сдвиг влево) >> дар объекти хориҷкунӣ истифода бурда мешаванд. Истифодаи амалгарҳои мазкур маъно аз рӯи байтҳо хондан ва навиштани додаҳоро дорад. Функсия (Объект )-ҳои хориҷкунӣ Синфи ostream дар забони С++ имконият медиҳад, ки додаҳо ба таври шаклбандишуда ва бешаклбандишуда ба саҳифаи тасвир ба-роварда шаванд. Синфи мазкур дорои объектҳои хориҷкунии зиёде мебошад, ки муҳимтаринашон дар ҷадвалии зерин оварда шудаанд. Номи Маъно ва мафҳум объект Cout Барои хориҷкунии додаҳои навъҳои стандартӣ истифода бурда мешавад. Put Барои хориҷкунии рамзҳо истифода бурда мешавад. write Барои хориҷкунии битҳо (маълумотҳо) Get Барои хориҷкунии як рамз истифода бурда мешавад. getline Монанди get буда, барои хориҷкунии якчанд рамз истифода бурда мешавад. Ин объектҳо якҷоя бо объекти якум, яъне cout истифода бурда мешаванд. Дар оянда ҳар яке аз ин объектҳоро муфассал дида мебароем. Ҳоло бошад, объекти cout-ро мавриди баҳс қарор медиҳем. Тавре ки пештар гуфтем, объекти cout барои аз барнома ба саҳифаи тасвир баровардани маълумотҳои навъҳои стандартии ва инчунин сатрҳо истифода бурда мешавад. Худи объекти мазкур ҳам аз ду калимаи англисии С-номи забон ё ҳарфи аввали калимаи console ва out шакли кӯтоҳшудаи output-хориҷкунӣ гирифта шудааст. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ cout << "Istifodai obekti cout dar C++"; cin.get(); return; } Ҳангоми пахши тугмачаи F дар саҳифаи тасвир пайғоми: Istifodai obekti cout dar C++ чоп карда мешавад. Тавре ки дидем, пас аз чопи сатри додашуда курсор дар паси матн (сатр) қарор гирифт. Агар хоҳем, ки он дар сатри нав ҷойгир шавад, пас аз сатри навишташуда, пеш аз пӯшидани нохунак рамзи хати каҷ (слейш-\ ) ва ҳарфи n- ро мегузорем. Матни барномаи мо намуди зеринро мегирад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ cout << "Istifodai obekti cout dar C++\n"; cin.get(); return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Istifodai obekti cout dar C++ -\| Тавре ки мушоҳида гардид, пас аз гузоштани хати каҷ ва ҳарфи n курсор дар сатри нав қарор гирифт. Ҳарфи n, ки мо дар ин ҷо истифода бурдем, ҳарфи аввали калимаи NewLine-хати нав мебошад. Хати каҷ бошад, маънои escape (переход) –гузаштан ва ё озод шуданро дорад. Дар забони С++ якчанд рамзҳое (ҳарфҳое) мавҷуданд, ки онҳоро рамзҳои идоракунанда мегӯянд. Ҳоло дар ҷадвали зерин якчандтои онҳоро меорем. Рамз Маъно ва мафҳум \n Барои ба сатри нав (newline) кӯчонидани курсор \t Барои дар сатри мавҷудбуда сархати горизонталӣ (horizontal tab) гузоштан \r Барои ба аввали сатр овардани мавқеи курсор \a Садои зангулаи системавӣ (сигнал тревога) \\ Слеши баракс барои чопи рамзи слеши чаппа \” Барои чоп намудани нохунак Ин рамзҳо кариб дар тамоми компиляторҳои забонҳои оилаи С/C++ якхел истифода бурда мешаванд. Функсияи put put функсия набуда, балки функсия-аъзо (функсия-член) мебо-шад ва он якҷоя бо оператори хориҷкунии cout истифода бурда шуда, имконияти чопи танҳо як рамзро дорад. Бо ибоаи дигар, аргументи он танҳо як рамзи ASCII-код мебошад. Масалан, фармони зерин дар саҳифаи тасвир ҳарфи A-ро ба чоп медиҳад. std::cout.put('A'); Ин сатри фармони дар саҳифаи тасвир ҳарфи A-ро намош дода, курсор дар пасаш қарор мегирад. Барои курсорро ба сатри навбати овардан аз рамзҳои идоракунанда истифода бурда мешавад. std::cout.put(‘A’).put(‘\n’); Оператори мазкур метавонад, ба сифати аргумент кодҳои ASCII-ро истифода барад. Мисол фармони зерин дар саҳифаи тасвир ҳарфи A-ро намоиш медиҳад, зеро ки ASCII-коди ҳарфи А мебошад. std::cout.put().put('\n'); Функсияҳои get ва getline Функсияи get барои дохилкунии як рамз, дар ҷои муайяншуда истифода бурда мешавад. Ин функсия ҳангоми дохилкунӣ метавонад дорои аргумент ва ё бе аргумент бошад. Дар сурати истифодабарии аргумент символи воридкардашуда ба он бахшида мешавад. Ва дар акси ҳол, бояд функсияи мазкур тавассути тағйирёбандаи дигар даъват карда шавад. Мисол. #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr; chr = cin.get(); cout.put(chr); cin.get(); return; } Тавре ки аз ин мисол бармеояд, функсияи мазкур якҷоя бо оператори дохилкунии cin истифода шуда, қимати воридшударо ба тағйирёбандаи chr бахшид, ҳол он ки мо метавонистем онро ба сурати зерин истифода барем. #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr; cin.get(chr); cout.put(chr); cin.get(); return; } Тавре ки мушоҳида шуд, дар ин ин ҷо функсияи get() тағйирёбандаи лозимиро ҳамчун аргумент қабул намуда, қимати онро вориди барнома сохт. Агар дар саҳифаи тасвир ҳангоми дохил намудан якчанд рамз нависем, аз он рамзҳо танҳо аввалинашро вориди барнома мекунаду халос. Равиши дуюми истифодабарии ин функсия то расидан ба нишонаи интиҳои матн ба аргументи символӣ пайиҳам рамзҳоро мебахшад. Ин равишро баъдтар ҳангоми истифодабарии операторҳои идоракунӣ дида мебароем. Равиши сеюми истифодаи ин функсия бошад, дорои се параметр мебошад. Массиви рамзӣ (ягон сатр), адади максималии микдори рамзҳои массив ва рамзи идоракунанда хусусан (‘\n’). Ин равиши истифодабарӣ рамзҳоро то замоне ки аз микдори максимали додашуда як воҳид хурданд мехонад, яъне (max-)-рамзро мехонад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int Size =; char Satr[Size]; cin.get(Satr, Size); cout << Satr << "\n"; cin.get(); return; } Функсияи getline () бошад, монанди равиши сеюмӣ буда, чи кадаре ки микдори максималӣ бошад, ҳамон қадар рамзро мехонад. Яъне он рамзи махдудкунанда (рамз ограничитель)-ро аз ҷараён нест карда, онро ба массив илова наменамояд. #include <iostream> #include <conio.h> using std:: cout; using std:: cin; using std:: endl; int main(){ const int Size =; char Satr[Size]; cin.getline(Satr, Size); cout << Satr << "\n"; cin.get(); return; } Функсияи мазкур бештар ҳангоми ягон файли маълумотиро хондан истифода бурда мешавад, ки дар оянда дар мавзӯи файлҳо муфассал ин матолибро дида мебароем. Тавре ки мушоҳида кардем, барои истифодабарии ҳар як объекти библиотекаҳои додашуда мо баъд аз муаррифӣ намудани библиотека using std:: номи объект ва ё пеш аз ҳар объект дар дилхоҳ ҷои барнома фармони std::номи объект-ро менавистем. Ин амал метавонад моро дилгир созад ва матни барномаро зиёд гардонад. Ҳоло равишеро дида мебароем, ки дар ин ҳолат навиштани ин калимаҳо шарт намегардад. Барои иҷрои ин амал пас аз номи библиотека «.h» менависем, ки дар ин ҷо h ҳарфи аввалаи калимаи header- сарлавҳа мебошад. Тарзи истифодаи ин равиш шакли зеринро дорад: #include <номи китобхона.h>. Мисол #include <iosteram.h> Аз ин ҷо мисоли дар боло овардашударо метавон ба сурати зерин низ навишт. #include <iostream.h> int main(){ const int Size =; char Satr[Size]; cin.getline(Satr, Size); cout << Satr << "\n"; cin.get(); return; } Тавре ки мушоҳида кардем, дар ин равиш се сатр коди барномаи ки аз фармонҳои зерин иборат буданд, ихтисор гардид. using std:: cout; using std:: cin; using std:: endl; Қайд. Дар станарти нави С++ ба ҷойи.h фармони using namespace std навишта мешавад. Беқолаббанди дохил ва хориҷ намудани маълумотҳо Бо истифода аз функсияҳои read ва write синфҳои istream ва ostream маълумотҳоро метавонем бе қолиббандӣ дохил ва ё хориҷ кунем. Ҳар яке аз ин функсияхо метавонад микдори нишондодашудаи рамзҳоро ворид ва ё хориҷ кунанд. Ҳоло ҳар яке аз ин функсияҳоро диде мебароем. Функсияи write()-ин функсия якҷои бо оператори cout истифода шуда, дорои ду аргумент массиви рамзӣ ва андозаи он мебошад, яъне миқдори ба саҳифаи тасвир чоп намудаи рамзҳо нишон дода мешавад. Агар миқдори рамзҳои массив аз адади нишондодашуда кам бошанд, он гоҳ дар саҳифаи тасвир ба ҷои ҳар як рамз як ҷои холӣ мегузорад. Мисол: char chr[] = "ABCDEFGHIJ"; cout.write(chr, ); Ин мисол рамзи аввалаи массиви chr-ро ба чоп медиҳад. Ҳар як рамз ба адреси аввалаи худ ишора мекунад. Ин мисолро метаво-нистем ба сурати зерин нависем. cout.write("ABCDEFGHIJ",); Функсияи мазкур аз массиви рамзии додашуда метавонад микдори дилхоҳи рамзҳои аввалаашро ба чоп диҳад. Функсияи read бошад, баръакси функсияи write амал намуда, микдори нишондодашудаи рамзҳоро ба барнома дохил мекунад. Ин функсия ҳам дорои ду аргумент яке рамзи ва яке адади бутуни мусбат мебошад, ки аргументи рамзи адрес ё номи массиви рамзӣ буда, адади бутуни мусбат бошад, микдори рамзҳои лозимиро нишон медиҳад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr[]; cin.read(chr, ); cout.write(chr, ); cin.get(); return; } Функсияи gcount бошад, оид ба миқдори рамзҳои охирони воридшуда хабар (ахбор) медиҳад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr[]; cin.read(chr, ); cout.write(chr, cin.gcount()); cin.get(); return; } Тавре ки дидем, дар ин ҷо микдори рамзи чопшаванда нишон дода нашуда аст, вале он микдоре, ки ҳангоми дохилшавӣ нишон додашуда буд ба чоп бароварда шудааст. Ҳарфҳои криллӣ дар C++ Дар хати фармони Windows асосан аз кодгузории OEM ва дар худи СО Windows бошад, аз кодгузории ANSI истифода бурда мешавад. Аз ин ҷо дар С++ ҳангоми ба сифати пайғом ё натиҷа хориҷ кардани ҳарфҳои криллӣ, дар вақти иҷроиши барнома ҳарфҳои шикастае пайдо мешаванд, ки хондан ва дарки онҳо ғайриимкон мегардад. Барои аз ин душвори халос шудан роҳҳои гуногуе мавҷуд аст. Масалан, дар Borland C++ Builder одатан аз функсияи CharToOem() истифода бурда мешавад. Дар забони Dev C++ бошад, аз барномаҳои gccrus.exe ва g++rus.exe. Функсияи CharToOem() функсияи мантиқӣ буда, барои сатри додашударо бо стандарти ANSI мувофиқ ё табдил додан истифода бурда мешавад. Наҳви умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: bool CharToOem( STR Src, STR Dst ) дар ин ҷо Src сатри додашуда ва Dst ҳофиза (буфер) барои нигоҳ доштани сатри табдилдодашуда мебошад. Барои аз функсии мазкур истифода кардан бояд китобхонаи windows.h пайваст карда шавад. Ҳангоми истифодаи функсияи мазкур маслиҳат он аст, ки функсияе муаррифӣ карда шуда, дар ҳолати лозими аз он истифода бурда шавад. Мисол, дохил ва хориҷ кардани ҳарфҳои криллӣ. #include <iostream> #include <windows.h> using namespace std; char* Krill(char* s) { static char buf[]; CharToOem(s, buf); return buf; } int main() { cout << Krill("Номатонро дохил кунед:\t"); char Name[]; cin >> Name; cout << Krill("Салом\t"); cout << Name << "!" << endl; cin.get(); return; } Дар ин ҷо аввал бо ними Krill функсияе навишта шуда, сипас он дар функсияи асосӣ истифода шудааст. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Номатонро дохил кунед: Саид Салом Саид! Дар барномаҳои корбурди консолӣ ҳарфҳои русӣҳамчун стандарти рамзгузории CP- намоиш дода мешаванд. Дар муқоваи Dev-C + + бошад, ҳамчун кодгузории CP- истифода мешаванд. Ин маънои онро дорад, ки ҳангоми истифодаи ҳарфҳои криллӣ дар саҳифаи тасвир ҳарфҳои шикастае пайдо мешаванд, имконияти хондани онҳо вуҷуд надорад. Барои аз ин душвори раҳо шудан аз барномаҳои (файлҳои) gccrus.exe ва g++rus.exe истифода бурда мешавад. Алгоритми истифодаи ин барномаҳоро дар Dev-C++ шакли зеринро дорад: ) Файли архиве, ки дар дохили он барномаҳои gccrus.exe ва g++rus.exe ҷойгиранд, аз интернет берун меоварем. Ҳаҷми архив тақрибан Кб аст. ) Барномаҳои gccrus.exe ва g++rus.exe –ро дар суроғаи зерин нусхабардорӣ мекунем: “C:\Dev-Cpp\bin” (яъне дар каталоги bin, ки зеркаталоги каталоге ки дар он ҷо Dev-C ++ насб шудааст.) ) Dev-C++ро ба кор омода сохта, аз менюи Tools (Сервис) фармони Compiler Options (Параметры компилятора)-ро иҷро мекунем. ) Дар варақии Programms номи ду барномаи авваларо ба таври зерин тағйир медиҳем, яъне тугмачаи охири сатри gcc ва g++ -ро пахш карда, аз онҷо мувофиқан файлҳои gccrus.exe ва g++rus.exe –ро аз каталоги bin мекушоем (расми зерин). ) Баъд аз иҷрои ин амалиёт бе душворӣ метавонем аз ҳарфҳои криллӣ истифода барем. Мисол. Истифодаи ҳарфҳои криллӣ дар Dev c++ #include <cstdlib> #include <iostream> using namespace std; int main() { cout << "Номатонро дохил кунед:\t"; char Name[]; cin >> Name; cout << "Салом\t"; cout << Name << "!" << endl; return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Номатонро дохил кунед: Саид Салом Саид! Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Функсияҳои дохилкунӣ ва хориҷкунӣ дар забони С кадомҳоянд? ) Объекти cin аз функсияи scanf() чӣ фарқ дорад? ) Насби библиотека магар зарур аст? ) Оё мумкин аст дар як барнома ҳангоми пайваст намудани ягон библиотека ҳам.h ва ҳам using namespage std истифода бурда шавад? ) Дар функсияҳои дохилкунию хориҷкунӣ кадом синфҳо дар забони С++ мавҷуданд? ) Синфи ifstream чӣ гуна синф аст? ) Библиотекаҳои С++ дар куҷо нигоҳ дошта мешаванд? ) Оператори std::cout чӣ амалро иҷро мекунад? ) Чи тавр ҳарфҳои крилли дар саҳифаи тасвир хориҷ карда мешаванд? )Чӣ тавр ҳарфҳои криллӣ дар С++ истифода бурда мешаванд? Намунаи ҳалли масъалаҳо ) Тарафҳои росткунҷа a ва b дода шудааст. Барномае нависед, ки перимери росткунҷа-ро ҳисоб кунед. #include <iostream> using namespace std; int main() { float a, b, P; cout << "Adadhoi a va b - ro dohil kuned!\n"; cin >> a >> b; P = ab; cout << "Perimetri rostkunja ba " << P << " barobar ast.\n"; return; } ) Дарозии тарафҳои секунҷа a,b,c дода шудаанд. Барномае нависед, ки бо истифода аз формулаи Герон масоҳати онро ҳисоб кунед. Қайд: Формулаи Герон намуди зеринро дорад, ки дар ин ҷо r-нимпериметр мебошад. Ва аз геометрия маълум аст, ки √ P=a+b+c ва #include <i o s t r eam> #inc l ude <cma th> using namespace std; int main() { float a, b, c, r, S; cout << "Adadhoi a b va c - ro dohil kuned!\n"; cin >> a >> b >> c; r = (a + b + c) /; S = sqrt(r(r - a)(r - b)(r - c)); cout << " S = " << S; return; } ) Ададҳои бутуни b ва р дода шудаанд. Барномае нависед, ки р фоизи адади b-ро муайян кунад. Қайд. «Барои p фоизи адади b-ро ёфтан р ва b- ро бо ҳам зарб намуда, натиҷаро ба тақсим кардан лозим аст.» #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main() { int p, b; float s; cin >> p >> b; s = p(float)b /; cout << p << " Foizi adadi " << b << " ba " << s << " barobar ast.\n"; return; } ) Адади f дар қолаби ҳақиқӣ дода шудааст. Барномае нависед, ки он-ро ба қолаби пулӣ гардонад. #include <stdio.h> #include <iostream> using namespace std; int main() { int r, k; float f; printf("adadi hakiki - ro dohil kuned->"); scanf("%f", &f); r = (int)f; k = f - r ; printf("%.f in %i somoni va %i diram meboshad\n", f, r, k); cin.get(); return; } ) Адади серақмае дода шудааст. Барномае нависед, ки суммаи рақамҳои адад ва ҳосили зарби рақамҳои ададро ҳисоб кунед. #include <iostream> using namespace std; int main() { int a, b, max, c; cout << "Adadi seraqamai a - ro dohil kuned!\n"; cin >> a; b = (a / ) + (a % % ) + (a % / ); c = (a / )(a % % )(a % / ); cout << "Summai raqamho = " << b << ": Zarbi raqamho = " << c << "\n"; return; } ) Функсияи f(x)=sinx+cosx дода шудааст. Барномае нависед, ки бо дода шудани қиматҳои a ва b қимати ифодаи зеринро ҳисоб кунад. Z=f(f(a+b)) #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main() { float a, b, Y, Z; cout << "Qimarhoi a va b - ro dohil kuned!\n"; cin >> a >> b; Y = sin(a + b) + cos(a + b); Z = sin(Y) + cos(Y); cout << "Z = " << Z << "\n"; return; } ) Солшумории ҳиҷрӣ аз соли аз рӯзи ҳиҷрати Пайғомбари Ислом (Муҳаммад (с)) оғоз гардидааст. Барномае нависед, ки дилхоҳ соли ҳиҷриро ба мелодӣ гардонад. Қайд. Метавонем барои баргардонидани ин солшуморӣ аз формулаҳои зерин истифода барем. #include <iostream> using namespac e std; int main() { int H, M; cout << "Soli hijriro dohil kuned!\n"; cin >> H; M = (int)(H - H / + ); cout << "M = " << M << "\n" << "H = " << H << "\n"; return; } ) Барномае нависед, ки андоза ё тӯли ҳамаи навъҳои додаҳоро ба ҳисоби байт муайян кунад. Қайд. Ин барномаро бо ёрии оператори ҳофиза sizeof() иҷро мекунем. #include <iostream> using namespace std; int main() { long double S, r, h; cout << "Darozii tiphoi dodaho!\n\n"; cout << "RT\tNamei tip andozai tip\n"; cout << "\tchar\t\t" << sizeof(char) << " byte\n"; cout << "\tshort\t\t" << sizeof(short) << " byte\n"; cout << "\tint\t\t" << sizeof(int) << " byte\n"; cout << "\tlong\t\t" << sizeof(long) << " byte\n"; cout << "\tfloat\t\t" << sizeof(float) << " byte\n"; cout << "\tdouble\t\t" << sizeof(double) << " byte\n"; cout << "\tlong double\t" << sizeof(long double) << " byte\n"; return; } ) Шахсе дар бонк бо фоизи солонаи P% S миқдор пул гузошт. Барномае нависед, то муайян кунед, ки пули гузоштаи он дар муддати вақти t чӣ қадар зиёд мешавад ва чӣ қадар даромад меоварад? #include <iostream> using namespace std; int main() { float summ; //Пули гузошташуда int muhl; //Муҳлати гузоштан float P; //Фоизи зиёдшави float dar; // Даромад аз пули гузошташуда cout << "Miqdori puli guzoshtashuda\n"; cin >> summ; cout << "Muhlati puli guzoshtashuda\n"; cin >> muhl; cout << "Foizi ziyodshavii pul\n"; cin >> P; dar = summP / / * muhl; //Ҳисоб намудани даромад summ = summ + dar; //Даромад бо пули гузошташуда якҷоя cout << "daromad = " << dar << " somoni\n"; cout << "Puli ziyodshuda = " << summ << " somoni\n"; return; } Қайд. Ҳамаи барномаҳои дар дастур овардашударо метавон дар дигар компиляторҳои С++ бо таҳрири кучаке навишт. Масалан, барномаи мисоли - ро агар дар компилятори Microsoft Visual C++ нависем шакли зеринро мегирад. #include "stdafx.h" #include <iostream> using namespace std; int _tmain(int argc, _TCHAR* argv[]){ float a, b, P; cout << "Adadhoi a va b-ro dohil kuned!\n"; cin >> a >> b; P = ab; cout << "Perimetri rostkunja ba " << P << " barobar ast.\n"; cin.get(); return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ибтидо китобхонаи мавҷуд буда, функсияи асосӣ шакли int _tmain(int argc, _TCHAR argv[])-ро дорад. Илова бар ин ба ҷойи функсияи getch() аз функия-аъзои cin.get() истифода карда шудааст. Дар саросари ин дастури таълимӣ ҳарчанд, ки барои фаъол гардонидани барнома аз “.h” ва барои нигоҳ доштани равзанаи вуруд-хуруҷӣ аз getch() истифода бурда шудааст, вале маслиҳат дода мешавад, ки равиши намунаи мисоли дар қайд овардашуда истифода карда шавад. Барои иҷро намудани барнома дар компилятори Microsoft Visual C++ тугмачаи F пахш карда мешавад. Масъалаҳо барои кори мустақилона Масъалаҳои гурӯҳи Begin арифметикӣ ва геометрии онҳоро ҳисоб кунад. даҳии онро иваз кунад. лаҳзаи вақтро h бо соат ва m бо дақиқа ифода мекунад. Вақти кӯтоҳтарине (бо дақиқа), ки то бо ҳам в о хӯр д а ни а қр аб а кҳ о мегузарад, муайян карда шавад. онро ҳисоб кунад. Қайд. Периметри рос ткунҷа бо ёрии формулаи ҳисоб карда мешавад. ҳолати тоқ будани онҳо қимати, дар дигар ҳолатҳо қимати аз як фарқкунанда хориҷ кунад. Қайд. Аз оператори шартӣ ва даврӣ истифода бурдан мумкин нест. якум бар сеюм ва дуюм бар чорум пайдо мешавад, ёфта шавад. арифметикӣ ва геометрии рақамҳои онро ҳисоб кунад. давр зад. Муайян карда шавад, ки аз оғози шабонарӯз чанд дақиқаи пурра гузаштааст. рақамҳои онро ҳисоб кунад. ро муайян кунад. Қайд. Барои p фоизи адади b-ро ёфтан р ва b- ро бо ҳам зарб намуда, натиҷаро ба тақсим кардан лозим аст. қолаби пулӣ гардонад. шудани қиматҳои a ва b қимати ифодаи Z=f(f(a+b)) - ро ҳисоб кунад. нависед, ки дилхоҳ соли ҳиҷриро ба мелодӣ гардонад. Қайд. Барои соли ҳиҷриро ба мелодӣ гардонидан, аз формулаи ва соли мелодиро ба ҳиҷрӣ гардонидан, аз формулаи истифода карда мешавад. пули гузоштаи он дар муддати вақти t чӣ қадар зиёд мешавад ва чӣ қадар даромад меоварад? ва фарқи он ҳисоб кунед. Масоҳат ва периметри онро ёбед. Фаренгейт" навиштааст. Ин ҳароратро бо селсия га р д о н е д. махраҷи он ҳисоб кунед. -ро ҳаноми мавҷуд будани реша, б о д о д а шу д а н и к оэ ффитсиентҳо,,,, {, бо истифода аз формулаҳои, y= ( · – · )/D (дар ин ҷо D = · – · аст) ҳисоб кунед. Масъалаҳои гурӯҳи Integer – ) А д ад и се ра қ а ма дода шудааст. А д ад е ёф та ш авад, ки ҳангоми ҷойивазкунии рақамҳои якуму дуюми он ҳосил мешавад ( натиҷа: ). ) Адади чоррақама дода шудааст. Ҳосили зарб ва ҳосили чамъи квадрати рақамҳои он ёфта шавад. ) Адади чоррақама дода шудааст. Ададе, ки ҳангоми аз рост ба чап хондани ин адад пайдо мешавад ёфта шавад. ( натиҷа: ) ) Адади чоррақама дода шудааст. Ададе, ки ҳангоми ҷойивазкунии рақами якум бар дуюм ва сеюм бар чорум пайдо мешавад ёфта шавад. Масалан аз адади адади пайдо мешавад. ) Аз адади серақамаи x рақами якуми он партофта шуд. Адади боқимонда ба зарб карда, пас аз он ба рақами сеюми партофташуда ҷамъ карда шуд. Дар натиҷа адади ҳосил гардид. Адади x- ро ёбед. ) Аз адади серақамаи x рақами дуюми он партофта шуд. Ҳангоми ба адади ҳосилшудаи дурақама аз тарафи рост рақами дуюми х-ро ҳамроҳ намуданд адади ҳосил шуд. Адади x- ро ёбед. ) Аз адади серақамаи x рақами охирони он партофта шуд. Пас аз он амали ҷойивазкунии рақамҳо дар адади дурақамаи ҳосилшуда иҷро гашт. Ба ин адад аз тарафи чап рақами охирони партофташудаи адади х ҳамроҳ карда шуд. Дар натиҷа адади n ҳосил гардид. Ҳангоми дохил намудани қимати n адади x ёфта шавад ( ). асри он муай ян к ар д а шавад. Ба назар гирифта шавад, ки оғози асри -ум соли аст. бутун) давр зад. Муайян карда шавад, ки аз оғози шабонарӯз чанд дақиқаи пурра гузашт. бурда, рақами садии онро хориҷ кунед. бурда, рақами ҳазории онро хориҷ кунед. даҳии онро хориҷ кунед. кунед. он нависед. нависед. чоршанбе, - панҷшанбе, - ҷумъа, - шанбе, - якшанбе. Адади бутуни К, ки дар фосилаи - мехобад дода шудааст. Рақами ҳафтаи рузи К-уми сол ёфта шавад, агар маълум бошад, ки дар ин сол -уми январ рӯзи … буд. a) якшанбе b) душанбе c) сешанбе d) чоршанбе e) панҷшанбе f) ҷумъа g) шанбе чоршанбе, - панҷшанбе, - ҷумъа, - шанбе, - якшанбе. Адади бутуни К, ки дар фосилаи - ва адади бутуни N, ки дар фосилаи - мехобад дода шудааст. Рақами ҳафтаи рузи К-уми сол ёфта шавад, агар маълум бошад, ки дар ин сол -уми январ рӯзи ҳафтаи N-ум буд. Масъалаҳои гурӯҳи Boolean чап ва аз чап ба рост якхел хонда мешавад. яке аз ададҳои А ва В тоқ нестанд» санҷида шавад. a.... мебошад» a) «мусбат» b) «манфӣ» c) «тоқ» d) «ҷуфт» e) «дурақамаи ҷуфт » f) « дурақамаи тоқ» a) «Суммаи рақамҳои адади n адади ҷуфт мебошад» b) «Қимати миёнаи арифметикии рақамҳои адади n адади тоқ мебошад» c) «Адади n аз рост ва аз чап якхел хонда мешавад (Палиндром).» d) «Рақамҳои адади n бо тартиби афзуншавӣ ҷойгир мебошанд» e) «Рақамҳои адади n бо тартиби камшавӣ ҷойгир мебошанд» санҷед. «Секунҷаи тарафҳояш ба a, b ва c баробар мавҷуд аст.» бутуни аз то ) дода шудаанд. Бо назардошти он ки катакчаи поёнии тарафи рости тахтаи шоҳмот (,) сиёҳ аст, дурустии мулоҳизаи зеринро санҷед. «Катакчаи (майдони) додашуда ранги сафед дорад». ( ) (ададҳои бутуни аз то ) дода шудаанд. Бо назардошти он ки катакчаи поёнии тарафи рости тахтаи шоҳмот (,) сиёҳ аст, ду ру стии м ул о ҳизаи зеринро санҷед. «Майдонҳои додашуда ранги якхела доранд». )-ро ба назар гирифта, дурустии мулоҳизаи «муодилаи квадратии решаҳ о и ҳ ақ иқ ӣ дорад» санҷида шавад. «Н о ба р об ариҳои ҷой доранд». «Нобаробариҳои ҷой доранд». санҷед: «Нобаробарии ҷой дорад». мекунанд, дода шудаан д. Ду р у с ти и мулоҳизаи зеринро санҷед. a) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки якуми ҳамвории декартӣ мехобад.» b) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки дуюми ҳамвории декартӣ мехобад.» c) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки сеюми ҳамвории декартӣ мехобад.» d) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки чоруми ҳамвории декартӣ мехобад.» e) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки якуми ё дуюми ҳамвории декартӣ мехобад.» f) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки якуми ё сеюми ҳамвории декартӣ мехобад.» g) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки дуюм ё чоруми ҳамвории декартӣ мехобад.» ( ) (ададҳои бутуни аз то ) дода шудаанд. Дурустии мулоҳизаи зеринро санҷед: «... бо як ход метавонад аз катакчаи ба к ат а кчаи гузарад.» a) «шоҳ» b ) « ф и л » c) «асп» d) «пиёдагард» e) «фарзин» f) «рух» хобанда) муайян карда мешавад. Адади якум рақами амудиро (ҳангоми аз поён ба боло шуморидан) ва адади дуюм рақами уфуқиро (ҳангоми аз чап ба рост шуморидан) ифода мекунад. Ададҳои натуралии a, b, c, d дода шудаанд. а) дар майдони (a, b) фил истодааст. Муайян карда шавад, ки фил ба майдони (c, d) таҳдид карда метавонад ё не? б) дар майдони (a, b) шоҳ истодааст. Муайян карда шавад, ки оё шоҳ бо як равиш (ҳаракат) ба майдони (c, d) гузашта метавонад ё не? в) дар майдони (a, b) рух истодааст. Муайян карда шавад, ки оё рух бо як равиш (ҳаракат) ба майдони (c, d) гузашта метавонад ё не? г) дар майдони (a, b) пиёдагард истодааст. Муайян карда шавад, ки оё пиёдагард бо як равиш (ҳаракат) ба майдони (c, d) гузашта метавонад ё не? Боби. Сохтори операторҳои идоракунӣ Муқаддима Дар ҳар забони барномасозӣ операторҳои идоракунӣ мавқеи махсусро ишғол мекунанд. Ин операторҳо ба компилятор (ва ё барномасоз) имконият медиҳанд, ки як қитъаи барнома аз рӯи шарти гузошташуда як ё якчанд маротиба иҷро намояд. Тавре ки дар мавзӯи операторҳо гуфта будем, операторҳои мураккаб операторҳое буданд, ки бо ин операторҳо масъалаҳое ҳал мешаванд, ки бо операторҳои идоракунӣ дохил мешаванд. Шумо бо операторҳои даврии for…next, while ва операторҳои шартии if..then ( инчунин if…then…else) дар забонҳои Basic, Паскал ва ё дигар забонҳо шояд шинос бошед. Забони С++ нисбат ба забонҳои номбурда ин операторҳоро ба таври васеътар истифода мебарад. Барои бо ин операторҳо сарукор гирифтан, бояд ду мафҳуми true ва false –ро дар ёд гирифт, зеро ҳар оператори идоракунӣ рӯи шарти гузошташуда амал мекунад ва то замоне ки шарт дуруст аст иҷро мегардад. Тавре ки дар мавзӯъҳои гузашта қайд кардем, дар забони С++ ҳар гуна адади ғайринулӣ ҳамчун қимати ҳақ фаҳмида шуда, қимати ноҳақ бошад, адади нол аст. Операторҳои идоракунӣ дар забони С++ инҳо мебошанд: ) Операторҳои шартӣ ё сохторҳои тасмимгирӣ ( decision making constructs): switch, if ) Операторҳои такрорӣ (loop iteration constructs): do/while, while,for ) Операторҳои goto, continue, break ) Операторҳои return-барои баргардонидани қимат аз зербарнома ба барномаи аслӣ. Операторҳои шартӣ Яке аз намудҳи алгоритмҳо алгоритми шартӣ мебошад, ки он дар забони С++ истифодаи васеъ дорад. Алгоритми мазкур дар забони С++ бо ёрии ду оператор switch ва if иҷро карда мешавад. Ба монанди ин навъи алгоритм, операторҳои шартӣ операторҳое мебошанд, ҳангоми ҷой доштани шарт баъзе қисматҳои барнома иҷро мешаванду баъзеашон не. ) Оператори if-оператори шартӣ буда, бо ду тарз истифода бурда мешавад: if ва else if. Навъи якум дар ҳолате истифода бурда мешавад, ки барнома аз як шарт иборат бошад. Навъи дуюм бошад, барои ҳалли масъалаҳое, ки дорои якчанд шарт мебошанд, истифода бурда мешаванд. Тарзи умумии истифодабарии навъи якум яъне if ба сурати зерин аст: if (condition) ё i f ( и ф о д а и мантиқӣ) statement; оператор; Дар ин оператор ҳангоми дуруст будани шарти гузошташуда, операторҳои баъди шарт иҷро мегарданд. Агар пас аз оператори if (condition) символи нуқта вергул гузорем, дар ин сурат шарт шарти маҳдуд номида шуда, иҷро намегардад. Дар ҳолати акс, операторҳои баъди шарт иҷро мегарданд. Агар ҳангоми иҷрои шарт якчанд операторҳо вобаста ба шартро иҷро карданӣ шавем, он гоҳ операторҳои мазкур дар дохили қавси системавӣ навишта мешаванд, яъне: if (condition) ё i f ( и ф о д а и мантиқӣ) { { statement; оператор; } } Тавре ки мушоҳида кардем, агар пас аз шарт зарурати иҷроиши якчанд ифода (дастур) пеш ояд, он гоҳ, дастурҳои мавриди назар дар дохили қавси фигуравӣ навишта мешаванд. Ин оператор ҳам монанди оператори пешина ҳангоми ҳақ будани шарти гузошташуда операторҳои дохили қавси системавӣ иҷро мешаванд ва дар сурати нодуруст будани шарт операторҳои берун аз қавси системавӣ иҷро карда мешаванд. Мисоли. Истифодаи оператори шартӣ. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int a, b, S =, Z =; cout << "Adadhoi a va b - ro dohil kuned!\n"; cin >> a >> b; if (a > b) { Z = * a; } S = * b; cout << "S = " << S << " Z = " << Z << "\n"; return; } Қайд: Дар ин барнома аввал қиматҳои a ва b вориди барнома карда мешаванд ва шарти a>b санҷида мешавад. Дар сурати нодуруст (false) будани ин шарт, ифодаи S=b иҷро гардида, қимати S=b ва Z= ба чоп дода мешаванд. Дар сурати дуруст (true) будани шарти гузошташуда аввал ифодаи Z=a ва баъд ифодаи S=b ҳисоб шуда, ба чоп дода мешаванд. A d a d h oi a va b-ro dohil kuned! Adadhoi a va b-ro dohil kuned! S= Z= S= Z= а) Дар ҳолати a>b будан б) Дар ҳолати a<b будан Дар ин мисол тавре ки дидем, оператори шартӣ аз рӯи шарти гузошташуда амал мекардааст. Аз расми а) дида мешавад, ки ҳангоми а аз b калон будан ифодаи Z=a сарфи назар шуда, танҳо қимати ифодаи S=b ҳисоб карда шудааст. Агар барномаи мо аз якчанд шартҳои бо ҳам вобаста иборат бошад, дар ин сурат ин оператор ба кор намеояд. Масалан, бигзор ҳисоб намудани решаҳои муодилаи квадратӣ талаб карда шавад. Аз нуқтаи назари математика чи тавре. Ки медонеи муодилаи квадратӣ дорои се шарт ё ҳолат мебошад. ) Ҳолати D< будан «муодила ҳалҳои ҳақиқи надорад». ) Ҳолати D> будан, муодила дорои ду решаи ҳақиқӣ аст, яъне х,х. ) Ҳолати D= будан, решаҳои муодила баробаранд, яъне х =х. Барои ҳалли ин гуна масъалаҳо ва масъалаҳое, ки дорои якчанд шарт мебошанд, аз намуди дуюми оператори if, ки if_ else ном дорад, истифода мебарем. Тарзи истифодабарии ин оператор чунин аст: if (condition) ё i f ( и ф о д а и мантиқӣ) { { stements; Маҷмӯи операторҳои; } } else { else { Statements М аҷмӯи операторҳои; } } Next statements М а ҷ м ӯ и операторҳои дигар Дар ин ҷо ҳам condition-ифода (ифода)-и мантиқӣ буда, ҳангоми дуруст (true) будани он маҷмӯи операторҳои дохили қавси якум иҷро мешаванд ва идоракунӣ ба сатри маҷмӯи операторҳои дигар (Next statements) мегузарад. Ҳангоми нодуруст (false) будани он ифодаи дохили қавси системавии яъне маҷмӯи операторҳои (Statements) иҷро мегарданд. Мисоли. Ду адади бутун дода шудааст, хурдтарини онҳоро ёбед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int a, b, min; cout << "Adadhoi a va b - ro dohil kuned!\n"; cin >> a >> b; if (a < b) min = a; else min = b; cout << "min = " << min << "\n"; return; } Иҷроиши ин мисол чунин аст: аввал шарти санҷида мешавад, агар қимати а аз b хурд бошад, қимати он ба тағйирёбандаи min бахшида мешавад, вагарна (else) қимати b ба тағйирёбандаи min бах ш ид а мешавад. Иҷроиши ин барнома ба оператории шарти (тернари) эквивалент мебошад, яъне min=(a<b)?a:b Операторҳои шартии мураккаб(nested if-else) Оператори if мутавонад ба намуди мураккаб ичро гардад. Ин сохтори оператори шартӣ барои масъалаҳое, ки дорои шартҳои зиёд мебошанд истифода мешаванд. Тарзи истифодабарии ин оператор шакли зайлро дорад: if (condition) { Statements } Else if (condition) { Statements } Else if (condition) { Statements } -------------- - - -- -- Else if (conditionN) { Statements N } Else (condition N+){ Statements N+ } Мисол. Решаҳои муодилаи квадратии ax +bx+c= – ро ёбед. Қайд. Маълум аст, ки буда, карда мешаванд. формулаи зерин ҳисоб карда мешаванд. Матни барнома: #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main(){ float a, b, c, D, X, X; cout << "Adadhoi a,b va c - ro dohil kuned!\n"; cin >> a >> b >> c; D = pow(b, ) - * ac; if (D > ) { X = (-b - sqrt(D)) / a; X = (-b + sqrt(D)) / * a; cout << "D = " << D << " X = " << X << " X = " << X << "\n"; } else if (D == ) { X = -b / * a; X = X; cout << "D = " << D << " X = " << X << " X = " << X << "\n"; } else if (D < ) { cout << "Muodila reshahoi hakiki nadorad!\n"; } return; } Тавре ки дар ин ҷо дидем, дар операторҳои шартӣ операторҳои мантиқӣ (logical operators) ё булӣ (Boolean opretors) ва ё ифодаҳое, ки аз онҳо таркиб ёфтааанд ба сифати шарт (condition) истифода шудаанд. Операторҳои мантиқӣ ҳатман бо яке аз операторҳои шартии ==; >=; <=;!=; >; < истифода бурда мешаванд. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ int a; cin >> a; if (a > && a < ) cout << "Adeadi " << a << " dar porchai[; ] mehobad." << endl; return; } Мисол. Қимати ифодаи шартии зерин ҳисоб карда шавад. { #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main(){ double f, x, y; cout << "Adadhoi x va y - ro dohil kuned!\n"; cin >> x >> y; if ((x >= && x <= ) \|\| (y!= && x!= )) f = (x + y) / ( * xy); else f = xy; cout << "f = " << f << "\n"; return; } Оператори switch Бигзор масъалае дорои якчанд шарт бошад ва талаб карда шавад, ки аз маҷмӯи шартҳои гузошташуда як ва ё якчанд шарти интихобшудааш иҷро карда шаванд. Барои иҷрои ин амал аз оператори switсh истифода бурда мешавад. Агар дар оператори if-else ҳангоми дурустии шарт яке аз ду дастурҳо интихоб ва иҷро карда шаванд. Вале дар оператори switch бошад, аз маҷмӯи дастурҳо (шартҳо) танҳо дастури интихобшуда, ки ба шарти гузошташуда мувофиқ аст, иҷро карда мешавад. Наҳви умумии истифодаи ин оператор шакли зеринро дорад: switch (expression) { case: statement; break; case: statement; break; - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - default; statements; break; } Ин оператор чунин иҷро карда мешавад. Агар қимати дохили қавси баъди switch омада (шарти гузошташуда) ба кадоме аз ин қиматҳо мувофиқ ояд, он гоҳ идоракунии ин барнома ба он сатр равона карда мешавад. Оператори мазкур фақат қимати бутун қабул мекунад. Дар ин сохтор case маънои интихоб, break маънои танаффус ва default бошад, маънои вагарнаро дорад. Қайд: Ҳамаи калимаҳои (case, break ва default) бояд пурра бо ҳарфи хурд навишта шаванд. Мисол. Барномае нависед, ки ҳангоми дохил намудани рақам номи онро барорад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int adad, i =; cout << "Adadro dohil kuned!\n"; while (i++ < ) { cin >> adad; switch (adad) { case: cout << "one\n"; break; case: cout << "two\n"; break; case: cout << "thre\n"; break; case: cout << "four\n"; break; default: cout << "namedonam"; break; } } return; } Дар ин барнома тавре ки дида мешавад, оператории даврии while(i++<) истифода шудааст. Оператори мазкур то ҳангоме ки қимати i ба баробар шудан саҳифаи тасвирро дар ҳолати дохилкунӣ нигоҳ медорад. Дар ҳар як дохилкунӣқимати i як воҳид афзоиш меёбад. Пас аз дохилкунӣ қимати adad санҷида мешавад. Дар вақти санҷиш қимати он ба кадом сатре, ки мувофиқ ояд, он сатр иҷро мешавад. Яъне ҳангоми то ба чор баробар будани қимати adad дар саҳифаи тасвир мувофиқан one,two,thre, four ба чоп дода мешаванд. Дар ҳолате, ки қимати adad аз боло ва ё аз як хурд бошад, калимаи «namedonam» ба чоп дода мешавад. Яъне, калимаи default маънои вагарна (ва ё case else)-ро дорад. Ба ғайр аз ин як оператор дар баъзе ҳолатҳо метавонад барои якчанд қимат иҷро гардад. Мисол. Барномае нависед, ки ҳангоми дохил кардани ҳарфҳо миқдори ҳарфҳои садонок ва ҳамсадоро ҳисоб кунад. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main(){ char chr; int vowels =, consonants =, i =; cout << "Harfi anglisi dohil kuned\n"; while (i++ < ) { cin >> chr; switch (chr) { case ’a’: case ’e’: case ’i’: case ’o’: case ’u’: vowels++; break; default: consonants++; } } cout << "Sadonocho = " << vowels << "\t" << "Hamsado= " << consonants << "\n"; return; } Операторҳои swich ()-и дохилиҳам Оператори swith() дар намуди дохилиҳам метавонад низ иҷро гардад. Агар доимие, ки барои иҷроиши оператори swith() дар оператори swith()-и берунӣ гузошта шудааст, ба доимии swith()-и дохилӣ якхела бошад низ барнома ба хатогӣ рӯбурӯ намешавад. Мисол.: #include <iostream> using namespace std; int main(){ int m, n; cout << "n = "; cin >> n; cout << "m = "; cin >> m; switch (n) { case: cout << "Adadi az switchi beruni ast!" << endl; switch (m) { case: cout << "Adadi az switchi dohili ast!" << endl; break; case: cout << "Adadi az switchi dohili ast!" << endl; break; } break; case: cout << "Adadi az switchi beruni ast!" << endl; break; } return; Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ду оператори swith() дар намуди дохилиҳам омадаанд. Қимати шартҳои ҳар ду якхела мебо-шанд. Забони С++ ба зудӣ метавонад байни онҳо фарқ гузорад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Операторҳои такрорӣ Дар табиат ҳама гуна ҳодисаҳо ба намуди даврӣ иҷро мешаванд. Масалан, гардиши шабонарӯз, ақрабаки соъат, Замин дар атрофии Офтоб ва ғайра. Дар забонҳои барномасозӣ низ барои ҳалли масъалаҳои хусусияти даврӣ дошта, ба монанди ҳисоб намудани суммаҳо, факториали адад, якчанд маротиба иҷро намудани ягон қисмати барнома ё дастур ва ғайра операторҳои даврӣ вуҷуд доранд. Ин операторҳо имконияти якчанд маротиба иҷроиши як дастур ва ё як қитъаи барномаро фароҳам меоранд. Пайдарпайии дастурҳое, ки ҳангоми дар дохили давр иҷро мешаванд, тани давр номида мешавад. Як маротиба иҷроиши операторро як қадам ё итератсия меноманд. Шарте, ки дар аввал гузошта шудааст ва ба охиррасии даврро муайян мекунад, параметри давр номида мешавад. Муҳимтарин ва ё асоситарин операторҳои даврӣ дар забони С++ сето мебошанд, ки дутоашонро операторҳои даврӣ бо шарти пешоянду пасоянд ва яктоашро оператори даврии параметрдор меноманд. Оператори даврӣ бо шарти пешоянд Дар оператори даврӣ бо шарти пешоянд шарти баохиррасии давр дар аввал гузошта мешавад ва чанд маротиба такрор шудани ин оператор дар аввал муайян нест ва то шарти гузошташуда ҳақ будан иҷро карда мешавад. Аввал шарти гузошташуда санҷида мешавад, баъд операторҳои дохили ҳалқа иҷро мешаванад. Тарзи истифодабарии ин оператор шакли зайлро дорад: Тарзи истифодаи Тарзи истифодаи оператор оператор while(condition) while(шарт) { { Statements маҷмӯи операторҳо } } Маҷмӯи операторҳои дохили ҳалқа то он замоне такроран иҷро мешаванд, ки шарти гузошташуда ҳақ бошад. Намуди умумии иҷроиши оператори мазкур ба намуди зерин иҷро мешавад: Қимати операторҳои дохилии ҳалқа як маротиба иҷро гардида, шарти гузош-ташуда санҷида мешавад агар он ҳақ бошад, маҷмӯи операторҳо аз нав иҷро карда мешаванд, то он замоне ки шарти гузошташуда ҳақ бо-шад. Шарти гузошташуда пеш аз ҳар як итератсия санҷида мешавад. Чанд итератсия иҷро шудани давр дар ибтидо маълум нест. Мисол. Ҳамаи ададҳои натураалии аз як то -ро дар саҳифаи тасвир бароред. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i =; while (i < ) { ++i; cout << i << "\t"; } return; } Дар ин ҷо i++ ва cout<<i<<«\t» операторҳои дохили давр буда, ифодаи i++ пас аз ҳар итератсия ба i як воҳид илова намуда, шарти гузошташударо месанҷад, агар қимати i ба баробар шавад, дигар иҷроиши давр боздошта шуда, идоракунӣ ба операторҳои баъдидаврӣ мегузарад. Мисол. Ду адади бутун дода шудаанд КТУ-и ин ададҳоро ёбед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int adad, adad, S, KTU; cout << "Adadi yakum va duyum - ro vorid kuned!\n"; cin >> adad >> adad; while (S > ) { S = adad%adad; adad = adad; adad = S; KTU = adad; } cout << "KTU = " << KTU << "\n"; return; } Оператори даврии бо шарти пасоянд do/while Оператори do/while ҳам монанди оператори while амал мекунад, вале дар ин оператор аввал операторҳои дохили ҳалқа иҷро гардида, баъд шарти гузошташудак санҷида мешавад. Аз ин рӯ, оператори мазкурро оператори даврӣ бо шарти пасоянд меноманд. Тарзи истифодабарии ин оператор чунин аст: do { Statements-Маҷмӯи операторҳои дохили давр } while (condition-шарт) Мисол. Мисоли пешинаро бо ёрии оператории даврии бо шарти пасоянд иҷро кунед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i =; do { i++; cout << i << "\t"; } while (i < ); return; } Мисол. Суммаи ҳамаи ададҳои ҷуфти порчаи […]-ро ҳисоб кунед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i =, Summa =; do { i +=; Summa += i; } while (i < ); cout << "Summai adadhoi jufti az to barobar ast ba: " << Summa << "\n"; return; } Қайд. Дар ин мисол як тағйирёбанда ба номи Summa муаррифӣ карда шудааст ва ба он ба сифати қимати ибтидои бахшидем. Ифодаи i+=- қимати i-ро дар ҳар як итератсия ду воҳид зиёд мекунад, то замоне ки қимати i ба баробар шавад. Ифодаи Summa+=i бошад, дар ҳар зиёдшавии i қимати i-ро ба Summa мебахшад ва дар охир қимати Summa ба чоп дода мешавад. Оператори даврии параметрдор Оператори даврии параметрдор операторе мебошад, ки дар он оператор қимати ибтидоӣ, интиҳоӣ ва қадами зиёдшавии давр нишон дода мешавад. Тарзи истифодабарии ин оператор шакли зайлро дорад: for(variable; shart; change-var) { statements } Дар ин ҷо variable ифодае мебошад, ки ба тағйирёбанда (пара-метр)-и давр қимати аввала мебахшад, change-var –ифодаест, ки қи-мати variable–ро тағйир медиҳад ва shart бошад, ифодаеаст, ки шарти баитмомрасии даврро муайян мекунад. Ба таври дигар гӯем, variable-як ифодаи бахшиш буда, ба тағйирёбандаи давр қимати аввала мебахшад, shart –ифодаи мантиқиест, ки шарти баитмомрасии даврро муайян мекунад ва change-var бошад, як ифодаи унарӣ (ягона) ва ё бахшиш буда, қимати тағйирёбандаи даврро тағйир медиҳад. Оператори мазкур монанди оператори while амал мекунад, яъне пас аз ҳар итератсия шарти гузошташуда санҷида мешавад ва то замоне ки он ҳақ аст, давр такрор меёбад. Мисоли. Суммаи ҳамаи ададҳои натуралии аз то -ро ҳисоб кунед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i, Summa =; for (i =; i <; i++) Summa += i; cout << "Summai adadhoi naturalii az to barobar ast: " << Summa << "\n"; return; } Қайд. Дар ин барнома ду тағйирёбанда аз навъи бутун Summa ва i муаррифӣ карда шудааст. Сипас, оператори for (i=;i<;i++), ки дорои се параметр мебошад, иҷро карда мешавад. Параметри якум ба тағйирёбандаи i қимати ибтидоии нолӣ мебахшад. Параметри дуввум ифодаи шартии i< ҳалқаро маҷбур месозад, ки то қимати i баробари шудан, иҷро гардад. Параметри сеюм бошад, ифодаи унари i++ қимати i-ро дар ҳар итератсия як воҳид афзоиш медиҳад. Ин барномаро метавонем низ ба суратҳои зерин нависем. ) #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i =, Summa =; for (; i <; i++) Summa += i; cout << "Summai adadhoi naturalii az to barobar ast: " << Summa << "\n"; return; } ) #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i =, Summa =; for (; i <;) Summa += i++; cout << "Summai adadhoi naturalii az to barobar ast: " << Summa << "\n"; return; } ) #include <iostream> using namespace std; int main(){ int Summa, i; for (Summa =, i =; i <; i++) Summa += i; cout << "Summai adadhoi naturalii az to barobar ast: " << Summa << "\n"; return; } ) #include <iostream> using namespace std; int main(){ int Summa =, i =; for (;;) { Summa += i; i++; if (i >= ) break; } cout << "Summai adadhoi naturalii az to barobar ast: " << Summa << "\n"; return; } Тавре ки дидем, як оператори for-ро ба чандин тарз истифода бурдан мумкин аст. Аз ин ҷо чунин хулоса мебарояд, ки барои компилятор фаҳмо будани параметр аст на тарзи навишти он. Дар мисоли сеюм бошад, оператори коммо истифода шудааст ва он нишон медиҳад, ки дар дохили қавси ин оператор якчанд ифода навишта мешавад ва онҳо аз ҳамдигар бо оператори мазкур ҷудо карда шудаанд. Сохтори даврҳои мураккаб ё дохилиҳам Дар дохили як ҳалқа ба сифати операторҳои дохилӣ, яъне statements метавонем ҳалқаи дигарро нависем, вале дар ин навишт бояд диққат дод, ки ҳалқаҳо ҳамдигарро маҳдуд накунанд. Дар ин на-муд операторҳо аввал оператори берунӣ иҷро мешавад, баъд операторҳои дохилӣ. Мисол. Даврҳои дохилиҳам. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i, j; for (i =; i <=; i++) for (j =; j <=; j++) cout << i << "\t"; return; } Барномаи мазкур ҳар як қимати i- дар ҷои худ маротибагӣ чоп мекунад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Барномаи зерин бошад, ҳар маротиба қиматҳои j-ро маротиба ба чоп медиҳад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i, j; for (i =; i <=; i++) for (j =; j <=; j++) cout << j << "\t"; return; } Натиҷаи ин барнома ба сурати зерин аст: Мисол. Барномае нависед, ки ҷадвали зарбро дар саҳифаи тасвир ба чоп диҳад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i, j; for (i =; i <=; i++) { for (j =; j <=; j++) cout << ij << "\t"; cout << endl; } cout << endl; return; } Ин барнома як қимати i-ро интихоб карда, ба ҳамаи қиматҳои j зарб мекунад, то он замоне ки шартҳои гузошташуда дуруст (true- ҳақ) бошанд. Натиҷаи ин барнома ба сурати зерин аст: Мисол. Барномае нависед, ки ададҳои натуралии аз то -ро ба сурати зерин чоп кунад. Матни барнома: #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i, j; for (i =; i <=; i++){ for (j =; j <=; j++) cout << * (j - ) + i << " "; cout << endl; } cout << endl; return; } Мисол. Барномае нависед, ки ададҳои ба панҷ каратиро аз поён ба боло ва ададҳои каратии даҳро аз боло ба поён чоп кунад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i, j; for (i =, j =; i < j; i +=, j -= ) cout << i << " " << j << endl; cout << endl; return; } Оператори коммо (the comma operators) Тавре ки қаблан гуфтем, оператори комо операторе мебошад, ки ба ҷои як ифода имконияти иҷрошавии якчанд ифодаро фароҳам меорад. Ин оператор бештар бо оператори for истифода мегардад ва он имконият медиҳад, ки якчанд ифодаи дар дохили қавси баъди оператори for омада иҷро гарданд. Мисол: Суммаи n адади аввалаи натуралиро ҳисоб кунед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int Summa, i, n; for (cout << "n = ", cin >> n, Summa =, i =; i <= n; Summa = Summa + i, i = i + ); cout << "Summa = " << Summa << "\n"; return; } Тавре ки мушоҳида кардем, оператори коммо иҷозат дод, ки ба ҷои як expression якчанд expression-иҷро гардид. Тарзи истифодабарии ин оператор чунин аст: for (expressiona, expressionb; expression; expression) statements Дар ин ҷо expressiona, expressionb ифодаҳое ҳастанд, ки аз ҳамдигар бо ёрии оператори коммо ҷудо карда шудаанд. Ин оператор аз чап ба рост амал мекунад, яъне иҷрои амалҳо аз чап ба рост аст. Ҳангоми муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳо оператори коммо танҳо онҳоро аз ҳамдигар ҷудо мекунад. Дар забони С++ оператори мазкур ҳамчун оператори сатҳи поён шинохта мешавад. Операторҳои continue ва break Операторҳои continue ва break операторҳое мебошанд, ки ҷараёни барномаро қатъ мекунанд. Оператори break операторе мебошад, ки идоракунӣ (контролӣ) барномаро ба поёнии сохторе, ки break дар дохили он аст, интиқол медиҳад, яъне ин оператор сабаби баромадан аз барнома мегардад. Тавре ки аз мисолҳои боло дидем, ин оператор идоракунии ба сатри навбатӣ ва ё ба сатре, ки қимате он ба қимати додашуда мувофиқ меояд, интиқол медиҳад. Аслан ин оператор бо операторҳои даврии while, do/while ва for истифода мешавад ва сабаби баромадан аз давр мешавад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i =; while (++i < ) { if (i == ) break; cout << i << "\t"; } cout << "\nHalka hangomi i = budan qat meshavad.\n"; return; } Аз матни барнома айён аст, ки ҳангоми i< будан қимати i-ро ба чоп медиҳад ва оператори break қиматҳои дигарро сарфи назар мекунад. Оператори мазкур сабаби баромадан аз дохили оператори даврӣ ва ё шартӣ мегардад. Оператори continue (идома) бошад операторест, ки барои гузаштан аз як қисмати барнома ба қисмати дигари он истифода бурда мешавад, яъне ин оператор аз такрори ҷории давр як ҳалқаро сарфи назар меку-над ва ё як ҳалқаро нодида мегузарад. Ин оператор ҳам дар операторҳои даврии while, do/while ва for истифода мешаванд. Мисол. Истифодаи оператори continue бо оператори даврии while #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i =; while (++i < ) { if (i == ) continue; cout << i << "\t"; } cout << "\nHalka qimati i = -ro sarfi nazar mekunad.\n"; return; } Чунончи мушоҳида гардид, оператори continue дар оператории даврии while як итератсияро, яъне i=-ро сарфи назар мекунад, яъне онро нодида мегузарад. Оператори гузариши бешарт (goto) Оператори goto барои гузаштан аз як қисмати барнома ба қисмати дигар ба кор бурда мешавад. Ҳангоми истифодаи оператори мазкур барои гузаштан ба мавқеи лозимӣ бояд нишонае истифода бурда шавад. Нишона метавонад ягон калимаи ёрирасон ва ё калимаи дигар бошад. Нишона ҳатман бо ҳарф ва ё рамзи хати поён сар мешавад. Тарзи истифодабарии ин оператор чунин аст: goto label, ки дар ин ҷо label нишонаест, ки дар аввали ягон сатри барнома навишта шудааст. Бояд пас аз он ҳатман ду нуқта гузошта шавад. Мисол. { goto end; } e nd: cout<<”Barnamea ba ohir rasid!\n”; Бояд қайд кард, ки монанди забони Паскал дар забони С++ нишона (Label)-е ки бояд идоракуни ба он гузашта шавад, муаррифӣ карда намешавад. Мисол. Барномае нависед, ки суммаи n адади аввалаи натуралиро ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int Summa =, i =, n; cout << "n = "; cin >> n; label: Summa += i; i++; if (i <= n) goto label; cout << "Summa = " << Summa << "\n"; return; } Қайд. Пас аз иҷрои ҳар як давр қимати i санҷида мешавад, агар шарт дуруст бошад, идоракунӣ ба сатре, ки оператори goto ба он ишора кардааст (дар ин мисол label), мегузарад. Ва бо ҳамин монанд ин амал то замоне ки шарти гузошташуда дуруст аст, такрор мегардад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ бурда мешавад? мешаванд? ҳам оператори do … while истифода бурда шавад? шартӣ якҷоя истифода шаванд? чанд ҳалқа метавонанд дохилиҳам бошанд? шартии if истифода бурда шавад? Намунаи ҳалли масъалаҳо #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main(){ double x, p; char op; cout << "\n >> "; cin >> x; p = x; while () { cout << "\n >> "; cin >> op; if (op == ’ = ’) { cout << "--->" << p << endl; exit(); } cout << " >> "; cin >> x; switch (op) { case ’ + ’: p += x; break; case ’ - ’: p -= x; break; case ’’: p = x; break; case ’ / ’: p /= x; } cout << p; } return; } тақсим шавад. Барномае нависед, ки миқдори ададҳои содаи фосилаи [; N]-ро ҳисоб кунад ва ададҳои содаро ба чоп диҳад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i, j, N; bool d; cout << "N = "; cin >> N; for (i =; i <= N; i++) { d = false; for (j =; j <= i /; j++) if (i%j == )d = true; if (!d) cout << i << "\t"; } return; } тақсимкунандаҳояш ғайр аз худаш баробар бошад. Масалан, адади мукаммал аст, чунки =++. Барномае нависед, ки ҳангоми дохил намудани адад агар мукаммал бошад, сатри «мукаммал». Ва худи ададро ба чоп диҳад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i, N, S =; cout << "N = "; cin >> N; for (i =; i <= N /; i++) if (N%i == ) S += i; if (S == N) cout << S << " Addadi mukammal meboshad: " << endl; return; } ин пайдарпайи мебошад. Аз ин ададҳои додашуда калонтаринашро бароред. Инчунин миқдори ададҳои калонтаринро барорад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int N, Max, k; for (cout << "N = ", cin >> N, k =; N!=; cout << "N = ", cin >> N) if (k == ) { k =; Max = N; } else if (N > Max) { Max = N; k =; } else if (N == Max) k++; if (k) cout << "Max = " << Max << "\n" << "k = " << k << "\n"; return; } ин пайдарпайи мебошад. Барномае нависед, ки қимати миёнаи арифметикии ин ададҳоро ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ float N, k, S =, MArif; for (cout << "N = ", cin >> N, k =; N!=; cout << "N = ", cin >> N, k++) S += N; MArif = S / k; cout << "k = " << k << "\t" << "MArif = " << MArif; return; } барорад. Масалан: Дохилкунӣ: Хориҷкунӣ: #include <iostream> using namespace std; int main(){ int ruz, moh, sol, k =; cout << "Ruz moh sol\n"; cin >> ruz; cin >> moh; cin >> sol; if (moh == ) { if ((sol % )!= && ruz == ) k =; if ((sol % ) == && ruz == ) k =; } else if ((moh == \|\| moh == \|\| moh == \|\| moh == ) && (ruz == )) k =; else if (ruz == ) k =; if (k == ) { cout << "ogohi: Ohiri ruzi moh ast!\n"; ruz =; if (moh == ) { moh =; sol++; cout << "Soli nav omad, shodu gazalhon.\n"; } else moh++; } else ruz++; cout << ruz << " " << moh << " " << sol << "\n"; return; } намуди дуӣ гардонад. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main(){ int N, k, b =; unsigned long summa =; cout << "N = "; cin >> N; while (N) { k = N %; k = kb; summa += k; b = b ; N /=; } cout << "N / = " << summa << "\n"; return; } ∑∑ #include <iostream > #include <cmath> using namespace std; int main(){ int i, j, n, m; float S =; cout << "n = "; cin >> n; cout << "m = "; cin >> m; for (i =; i <= m; i++) for (j =; j <= n; j++) S += i + j; cout << "S = " << S << "\n"; return; } барорад. Масалан: Дохилкунӣ: Хориҷкунӣ: Сешанбе Қайд. Барои ёфтани рақами рӯзҳои ҳафта бо дода шудани таърихи рӯз аз формулаи истифода бу(р д а м[еш а ва д, ки д]а р и н ҷо[ d]-р ӯз[и ]ҳа ф т а, m –р а)қ ам и м о ҳ, с, у рақами аср ва сол дар ин аср буда, []-ишораи қисми бутун мебошад. Инчунин рӯзҳои ҳафта чунин рақамгузорӣ мебошанд. -Якшанбе, -душанбе,…, -шанбе #include <iostream> using namespace std; int main(){ int ruz, moh, sol; int c, y, m, d; cin >> ruz >> moh >> sol; if (moh == \|\| moh == ) sol--; m = moh -; if (m <= ) m +=; c = sol /; y = sol - c ; d = (ruz + ( m - ) / + y + y / + c / - * c + ) %; switch (d) { case:puts("Dushanbe"); break; case:puts("Seshanbe"); break; case:puts("Chorshanbe"); break; case:puts("Panjshanbe"); break; case:puts("Juma"); break; case:puts("Shanbe"); break; case:puts("Yakshanbe"); break; } return; } мешавад. Агар тақсим шавад, натиҷаи тақсимро бароред. Ва дар акси ҳол пайғоми «намешавад» хориҷ карда шавад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int N; bool bl; cout << "N = "; cin >> N; bl = (N % ); if (bl) cout << "Adadi dodashuda ba taqsim nameshavad\n"; else cout << "N / = " << N /; return; } #inclu de <√i os tr√e am > √ √ #include <cmath> using namespace std; int main() { float S =; int i =; while (i >= ){ S = sqrt(S + i); i -=; } cout << "S = " << S << " \n "; return; } Масъалаҳо барои кори мустақилона Масъалаҳои гурӯҳи If гоҳ бо ҳам зарб карда шаванд. Дар ҳолати акс ба онҳо қимати сифр бахшида шавад. онҳо ёфта шавад. хурдтарин ва калонтарин ҷойгир аст) хориҷ карда шавад. қуллаҳои секунҷаро ифода мекунан ё не. Кадоме аз ин суръатҳо тезтар мебошад? Кадоме аз ин ду ҷисмҳо зиччии зиёд дорад? ёфта шаванд. а) доира дар дохили квадрат ҷой мегирад ё не? б) квадрат дар дохили доира ҷой мегирад ё не? тақсим шавад натиҷаи тақсим ва дар ҳолати акс иттилооти матнии «адади m ба адади n бебақия тақсим намешавад» бароварда шавад. а) оё суммаи рақамҳои он адади дурақама мешавад ё не? б) оё он аз суммаи рақамҳояш калон аст ё не? а) оё рақами дуюми он сифр аст? б) оё рақами якуми он тоқ аст? баробартараф мебошад ё не. оё роткунҷаи бо тарафҳои бударо дар дохили росткунҷаи бо тарафҳои c ва d буда ҷойгир кардан мум к и н а с т ё не. будани онро муайян кунед. мавҷуд буда муайян карда шавад. шабонарӯз иборат аст, агар он бе бақия ба тақсим шавад, ба истиснои солҳое, ки ба тақсим мешаванду ба не. Дар акси ҳол аз шаонарӯз иборат мебошад. муайян карда шавад. ақибмонӣ идома ёбад, баъд аз кадом муддати камтарини вақт соат боз аз нав вакти аниқро нишон хоҳад дод? Масъалаҳои гурӯҳи Case феврал,…., декабр) ва фасли сол (зимистон, баҳор, тобистон, тирамоҳ) хориҷ карда шавад. -ҷамъ, -тарҳ, -зарб, - тақсим. Рақами иҷроиши амал ва ду адади бутуни мусбати ғайрисифрӣ дода мешавад. Амали интихобшуда бо ин ададҳо иҷро гашта натиҷа ба чоп бароварда шавад. -якшанбе. Адади бутуни -и фосилаи - ҷойгирбуда дода шудааст. Номи рӯзи ҳафтаро барои рӯзи уми сол муайян кунед, агар маълум бошад, ки якуми январи ин сол сешан бе аст. ададҳои,,, рақамгузорӣ гаштааст. Дар ҳолати дохил намудани адади чоррақамаи ихтиёрӣ ва дохил намудани яке аз ададҳои муайянкардашуда, қисми интихобшудаи адади чоррақама ба чоп бароварда шавад. Адади натуралии n, ки рақами солро ифода менамояд, дода шудааст. Таърихи ҳамаи рӯзҳоеро, ки дар моҳҳои январ, феврал, …., декабри ин сол рӯзи санитарӣ ба онҳо мувофиқ меояд, ба тартиб бароред. шанбе, -якшанбе. Адади бутуни К-и фосилаи - ҷойгирбуда дода шудааст. Номи рӯзи ҳафтаро барои рӯзи К-уми сол муайян кунед, агар маълум бошад, ки якуми январи ин сол шанбе аст. шанбе, -якшанбе. Адади бутуни К-и фосилаи - ҷойгирбуда дода шудааст. Номи рӯзи ҳафтаро барои рӯзи К-уми сол муайян кунед, агар маълум бошад, ки якуми январи ин сол чоршанбе аст. шанбе, -якшанбе. Ададҳои бутуни ва m дода шудааст. Номи рӯзи ҳафтаро барои рӯзи К-уми сол муайян кунед, агар маълум бошад, ки якуми январи ин сол рузи m аст. хобанда ) дода шудааст. Сиёҳ будани майдони поёнии чапи тахта (х)-ро ба назар гирифта, муайян кунед, ки оё майдони сафед аст? дар фосилаи - хобанда ) дода шудааст. Си ё ҳ б удани катакчаи чапи поёнии тахта (х)-ро ба назар гирифта, муайян кунед, ки оё ра н ги майдонҳои (х, у) ва якхела аст? мек у н а нд, дода шудааст. Қиматҳои D ва М-ро барои санаи ба санаи додашуда гузаштаро муайян кунед. мекунанд, дода шудааст. Қиматҳои D ва М-ро барои санаи ба санаи додашуда баъдинаро муайян кунед. гаштаанд: - катет a, – гипотенуза, – баландӣ h, ки ба гипотенуза фароварда шудааст(h=c/), – масоҳат S=c·h/. Рақами яке аз ин элементҳо бо қиматаш дода шудааст. Қимати ди г ар э√ле ментҳои секунҷа ёфта шавад. D=R, -дарозӣ,, -масоҳати давра,. Рақами яке аз ин элементҳо ва қимати он дода шудааст, қимати элементҳои боқимондаро ҳисоб кунед. … дода шудаанд. Номи адади k –ум муайян карда шавад. …..… дода шудаанд. Номи адади k –ум муайян карда шавад. лаҳзаи ҳар як соат тӯли дақиқа ранги сабз равшанӣ медиҳад, пас аз он тӯли як сония ранги зард ва баъд тӯли ду сония ранги сурх, тӯли се сония боз ранги сабз ва ғ. (ва боз такрор меёбад). Қимати ҳақиқии t, ки вақтро бо дақиқа аз оғози вақти гузашта ифода мекунад дода шудааст. Муайян карда шавад, ки дар ин лаҳзаи вақт кадом ранг равшанӣ медиҳад. «Ҷ» — ҷануб, «Ғ» — ғарб, «С» — шарқ) фармони рақамӣ қабул кунад: — давом додани ҳаракат, — гардиш ба чап, – — гардиш ба рост. Рамзи s — мавқеи ҷории робот ва адади бутуни N — фармони ба он равонкардашуда дода шудааст. Самти роботро пас аз қабул кардани ин фармон муайян кунед. Масъалаҳои гурӯҳи For ) Ададиҳои бутуни n ва k дода шудаанд. n маротиба адади k-ро хориҷ кунед. ) Суммаи ҳамаи ададҳои мукаммали порчаи [..]-ро ҳисоб кунед. ) Суммаи қисмҳои даҳии ҳамаи ададҳои серақамаро ҳисоб кунед. ) Ададҳои содаи порчаи аз то ёфта шаванд. ) Суммаи ҳисоб карда шавад. ) Суммаи ҳисоб карда шавад. ) Суммаи ҳисоб карда шавад. ) Суммаи ҳисоб карда шавад. Оператори шартӣ истифода бурд а н ашавад. ) Барномае нависед, ки бо дода шудани қимати )- ро, ки ба намуди қатор дода шудааст ҳисоб кунад. ) Адади бу т у н и N ( N >) д ода шудаа ст. С у∑ммаи зеринро ҳисоб кунед. ) Маблағи дар бонк гузошташуда сомонӣ аст. Ҳар моҳ ҳаҷми он Р фои з зиёд м е ша ва д (Р-адади ҳақиқӣ Бо фоизи додашудаи Р муайян кунед, ки пас аз чанд моҳ маблағи гузошташуда аз с. зиёд мешавад. Миқдори ёфташудаи моҳҳо K ( а д ади б ут у н ) ва ҳаҷми умумии маблағи дар бонк гузошташуда пас аз зиёдшавӣ S (S-адади ҳақиқӣ)-ро хориҷ кунед. ) Барномае нависед, ки маълумотҳои зеринро дар чунин шакл хориҷ кунад: а) б) ) Барномае нависед, ки дар намуди ҷадвали зерин ададҳоро хориҷ кунад: ) Барномае нависед, ки дар намуди ҷадвали зерин ададҳоро хориҷ кунад: ) Барномае нависед, ки ҷадвали зерин хориҷ кунад: ) Барномае нависед, ки ҷадвали зерин хориҷ кунад: ) Адади натуралии n ( дода шудааст. Талаб карда мешавад, ки барномаи ҳисобкунии қимати ифодаи барнома тартиб дода шавад. ⏟ ) Адади натуралии n ( дода шудааст. Талаб карда мешавад, ки барномаи ҳисобкунии қимати ифодаи +++…n… барнома тартиб дода шавад. ) Адади натуралии дода шудааст. N –то ададҳои аввале, ки аз тақсимкунандаҳои сода танҳо,, -ро доранд (пайдарпайии Ҳемминг), бо тартиби афзуншави а ш он б а чо п бароред. Масалан адади аввалае, ки ин шартро қаноат мекунонанд, инҳоянд:,,,,,,,,, ) Барномае нависед, ки қимати суммаи зеринро ҳисоб кунад. ) Адади натуралии х д∏ода∑ шу∏даа с т. М иқд о ри тарзҳои дар суммаи чор адади натуралӣ тасвир кардани он: -ро ёбед, ки дар ин ҷо мебошанд ) Адади натуралии n ( д о да шу д аа ст. Талаб карда меша ва д, к и ба рн омаи ҳисобкунии қимати ифодаи +++n…n барнома тартиб дода шавад. ) Ададҳои аз то n ро бо миқдори имконпазири максималии ҷуфтҳо тавре ҷудо кардан лозим аст, ки суммаи ададҳо дар ҷуфтҳо адади сода бошад. Миқдори ҷуфтҳоро чоп кунед. Масалан, ҳангоми n= як ҷуфт (,) ва ҳангоми n= сетои ин гуна ҷуфт-(,), (, ) ва (, ) мешаванд. ) Пайдарпайии ададҳои бутун,,,… дода шудааст. Чор аъзои навбатии ин пайдарпайиро муайян кунед. Масъалаҳои гурӯҳи While ) Адади натуралӣ дода шудааст. Муайян карда шавад, ки оё пайдарпаии рақамҳои он аз тарафи рост ба чап ба таври афзуншавӣ ҷойгир шудаанд ё не. Масалан, барои адади ҷавоб дуруст аст, барои адади бошад ҷавоб нодуруст аст. ) Адади ҳақиқии а дода шудааст. Қимати n, ки барояш а аст, ёфта шавад. ) Адади бутуни мусбат дода шудааст, муайян кунед, ки он ба каратӣ мебошад?. ) Ду адади бутуни мусбати А ва В дода шудааст. Амалҳои тақсимро истифода набурда муайян кунед, ки натиҷаи тақсими В бар А чанд мешавад? ) Шаҳрванд дар бонк барои худ с у ра тҳ ис о б кушода дар он сомонӣ гузошт. Ҳар моҳ маблағи гузошташуда % аз ҳисоби маблағи мавҷудбуда зиёд мешавад. Муайян карда шавад, ки суммаи маблағи гузошташуда пас аз,, …, моҳ чанд сомониро ташкил медиҳад. ) Суммаи ҳамаи ададҳои дурақамаро ёбед, ки решаи квадратии онҳо адади тоқ мебошад. ) Қори Исмат як миқдор тангаҳои тиллоиро дар сандуқ ҷойгир намуда, соли дуюм аз он ҷо якчанд тангаро гирифт. Аз соли сеюм сар карда, вай ба сандуқ ба миқдори тангаҳои ду соли пешина танга ҳамроҳ мекард. Талаб карда мешавад, ки барномаи муайянкунии миқдори тангаҳоеро, ки дар соли дуюм аз сандуқ гирифтан лозим аст, сохта шавад, агар дар соли якум ба сандуқ У-то танга ҷойгир намуда, дар соли Х-ум дар сандуқ Z-то танга мавҷуд бошад. ) Маблағи дар бонк гузошташуда сомонӣ аст. Ҳар моҳ ҳаҷми он Р фоиз зиёд мешавад (Р-адади ҳақиқӣ Бо фоизи додашудаи Р муайян кунед, ки пас аз чанд моҳ маблағи гузошташуда аз зиёд мешавад. Миқдори ёфташудаи моҳҳо K ( а д ади б ут у н ) ва ҳаҷми умумии маблағи дар бонк гузошташуда пас аз зиёдшавӣ S (S-адади ҳақиқӣ)-ро хориҷ кунед. ) Адади бутуни а дода шудааст. Муайян карда шавад, ки он адади дараҷаи аст. ) Адади бутуни а дода шудааст. Муайян карда шавад, ки он адади дараҷаи аст. ) Адади бутуни а дода шудааст. Муайян карда шавад, ки дар навишти он адади вомехурад ё не? ) Адади бутуни N (> ) дода шудааст. Чунин адади хурдтарини K-ро ёбед ки квадратии он аз N зиёд шавад:. Функсияи аз решабарорӣ истифода бурда нашавад. ) Адади бутуни N (> ) дода шудааст. Чунин адади калонтарини K-ро ёбед ки квадрати он аз N зиёд нашавад:. Функсияи аз решабарорӣ истифода бурда нашавад. ) Адади бутун дода шудааст. Ададеро хориҷ кунед, ки аз рақамҳои он вале бо тартиби баръакс ҷойгир бошанд. ) Адади бутуни N (> ) дода шудааст. Чунин адади хурдтарини K-ро ёбед ки барои он нобаробарии иҷро шавад. ) Адади бутуни N (> ) д ода шудааст. Чунин адади калонтарини K-ро ёбед ки барои он нобаробарии < N иҷро шавад. ) Адади ҳақиқии ( > ) дода шудааст. Пайдарпайии ададҳои ҳақиқии A K чунин муайян кра мешаванд: A =, A = + /A, K =,, …. K K– Рақами тартибии нахустини K ёфта шавад, ки барои он шарти зерин иҷро мегардад \|A – A \| <, K K– аъзоҳои A ва A хориҷ карда шаванд. K– K ) Адади ҳақиқии ( >) дода шудааст. Пай дарпайии ададҳои ҳақиқии A K чунин муайян карда мешаванд: A =, A =, A = (A + ·A )/, K =,, …. K K– K– Рақами тартибии нахустини K ёфта шавад, ки барои он шарти зерин иҷро мегардад \|A – A \| <, K K– аъзоҳои A ва A хориҷ карда шаванд. K– K ) Факториали адад дода шудааст. Худи адад му айян карда шавад. ) Хурдтарин каратноки умумии ду адади натуралии додашуда ёфта шавад. ) Адади натуралӣ дода шудааст. Миқдори рақамҳои он ва суммаи рақамҳои он ҳисоб карда шавад. Боби. Функсияҳо(functions) Муқаддима Дар мавзӯъҳои қаблӣ мо ба функсияҳои математикӣ ва ё стандартии забони С++ шинос шудем ва аз онҳо ҳам истифода кардем. Тавре ки дидем, ин функсияҳо дар китобхонаи cmath (math.h) ҷойгир буда, ҳангоми даъват дар дихоҳ ҷойи барнома ҳозир шуда, амали хоссеро анҷом медиҳанд. Аксари забонҳои барномасозӣ имконият медиҳанд, ки барномаҳои ҳаҷман калонро ба якчанд қисматҳои ба ҳам вобаста ҷудо намуда, ҳал кунем ва дар охир онҳоро якҷоя намуда, ҳалли матлубро ба даст оварем. Таҷрибаҳо нишон доданд, ки агар барномаи калонро ба қисматҳои хурд ба номи «unit» ва ё «modul» ҷудо кунем, идора намудани онҳо хеле сода мешавад. Дар охир ин қисматҳоро гирд оварда, дар дохили барномаи асосӣ истифода мебарем. Масалан, талаб карда шавад, ки қимати ифодаҳои зерин ҳисоб карда шавад. ) ∑ ) S =! +!+!∑+! - { Ба намуди умумӣ ба рои ҳал намудани ин ифодаҳо, ба барноманавис лозим аст, ки барои якчан д қисматҳоро такроран код нависад. Масалан, барои ҳал намудани мисоли ду бояд барои ҳар як қимат алоҳида факториалро ҳисоб намуда, сипас онҳоро якҷоя намуда ҳалли матлубро ба даст орад. (Ин мисолҳо танҳо барои намуна оварда шудаанд, ҳол онки метавон мисолҳои дигар низ овард ва ҳар як мисолро бо роҳ ва усулҳои гуногун ҳал кард). Барои ба таври содатар ҳал намудани ин ифодаҳо оҳоро ба қисматҳо ҷудо намуда, барои ҳар қисмати барномаи алоҳида менависем ва дар охир онҳоро ҷамъ намуд, ҳалли лозимиро меёбем. Барои фаҳмо шудан мисоли дуввумро бо ду роҳ ҳал мекунем, то хонандаи азизи мо ба ин матлаб беҳтар сарфаҳм равад. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main(){ long int S =, S =, S =, S =, S =, S =, S =; float S; for (int i =; i <=; i++) S = Si; for (int i =; i <=; i++) S = Si; for (int i =; i <=; i++) S = Si; for (int i =; i <=; i++) S = Si; for (int i =; i <=; i++) S = Si; for (int i =; i <=; i++) S = Si; for (int i =; i <= ( - ); i++) S = Si; S = S + S - S + S - (S) / (SS); cout << S << "\n"; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо аз тағйирёбанда (ба ғайр аз i) ва давр (сикл) истифода шудааст. Чи таре ки медонем, истифодаи тағйирёбандаи зиёд аз як тараф хотираи зиёдро банд намуда, қобиляти иҷроиши барномаро суст мегардонанд. Аз тарафи дигар бошад, чанд маротиба такроран навиштани як қитъаи барнома хело дилгиркунанда буда, матни барномаро зиёд мекунад ва ба вуҷудоии хатогиҳоро сабаб мешавад. Агар монанди функсияҳои стандартӣ дар китобхонаи С++ як функсия барои ҳисоб намудани факториал вуҷуд медошт матни барнома ин қадар калон намешуд. Чунин функсияҳоро дар забони С++ худи барномасоз метавонад низ эҷод кунад. Ҳоло мисоли болоро бо истифода аз функсияи навиштаи барномасоз ҳал мекунем. #include <iostream> using namespace std; long int fact(int n){ long int P =; for (int i =; i <= n; i++) P = Pi; return P; } int main(){ float S; S = fact() + fact() - fact() + fact() – fact() / (fact()fact( - )); cout << S << "\n"; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин барнома ягон қисмат такрор нашуда, тағйирёбандаҳои иловагӣ низ вуҷуд надоранд. Амалкарди барномаро баъдтар ширҳ медиҳем. Ҳангоми ба қисматҳо ҷудо намудани барнома, ҳар қисматро зербарнома (sub program) мегӯянд. Зербарнома дар ҳар забонҳои барноманависӣ ба таври гуногун буда, номҳои махсусро дорад. Маса-лан, дар забонҳои Паскал зербарномаро модул ё проседуре ва дар забонҳои Бейсик function мегӯянд. Дар забони С++ бошад, ин қисматҳоро функсия (тобеъ) мегӯянд. Пас, барои ҳалли масъалаи калон онро ба қисматҳо ҷудо намуда, барои ҳар қисмат барномаи алоҳида менависем ва дар охир ҳамаи қисматҳоро дар як функсияи асосӣ якҷо ҷамъ мекунем. Ин равишро барномасозии модулӣ (modular programming) мегӯянд. Дар забони С++ чунон ки қаблан ишорат кардем, як функсияи аслӣ ба номи main () вуҷуд дорад, ки барнома кори худро аз он оғоз мекунад. Инчунин, тамоми функсияҳои фаръӣ дар он гирд оварда мешаванд. Дар забони С++ ду намуди функсияҳо мавҷуданд: якум, функсияҳои стандартӣ ва ё китобхонаӣ (library functions), ки онҳо функсияҳои тайёр (build in functions) низ мегӯянд, ки бо пайваст кардани китобхонаи лозимӣ ба кор омода мегарданд, ба монанди функсияҳои математикӣ, дохилкунию хориҷкунӣ ва ғайра. Дуюм, функсияҳое, ки худи барномасоз барои осон намудани идоракунии барнома менависад ва дар ҷои лозимии барнома аз онҳо истифода мекунад. Ин намуд функсияҳоро функсияҳои фаръӣ меноманд. Ба намуди диаграмма силсилаи функсияҳо намуди зеринро доранд. Шояд баъзе хонандагони мо суол кунанд, ки ба таври мушаххас функсия барои чӣ лозим аст ва он барномасоз чӣ имкониятро медиҳад? Барои ба ин савол ҷавоб гирифтан матлаби зеринро дида мебароем, ки иборат аст аз чунин имкониятҳои функсия: бузург ба якчанд қисматҳо тақсим карда шуд. Ҳар як қисмат алоҳида буда, амали хоссеро иҷро мекунанд, аз ин рӯ, метавонем ҳар яки онҳоро ба таври алоҳида навишт ва ҳар кадоми онҳоро санҷиш намуд. Агар онҳо бехато бошанд, пас, дар функсияи асосӣ онҳоро ба кор мебарем. Ин амал ислоҳи хатогиҳо ва тағйири барномаро хеле осон мегардонад. ки ба як қисмати барнома тағйироте дохил карда шавад, зарур нест, ки тамоми барнома аз назар гузаронида таҳлил кард, балки тағйироти зарурӣ вобаста ба функсияе, ки ба он тағйирот алоқаманд аст дохил карда мешавад. қисмати барнома дар якчанд ҷойҳо пеш меояд. Агар он қисматро ба намуди як функсия нависем, дигар зарурате намешавад, ки он қисматро пурра дар ҷойи лозимӣ аз сари нав навишта шавад, танҳо даъват намудани он кифоя аст. Ин амал коди барномаро хело сода ва кӯтоҳ мегардонад. Барои ба моҳияти функсия сарфаҳм рафтан мисолеро дида мебароем: ҳамаи мо медонем, ки ҳар давлат дар худ шоҳ ҳукмрон дорад. Ҳуди шоҳ наметавонед тамоми корҳои давлатиро иҷро намояд ва ҳамаи қисматҳои давлатро идора кунад, аз ин ҷо зарурат ба шахсоне пайдо мешаванд, ки бо корҳои давлатӣ ва идоракунӣ ба ӯ кӯмак кунанд. Аз ин рӯ, давлатро ба вилоятҳо, шаҳрҳо, ноҳияҳо, ҷамоаҳо ва деҳаҳо тақсим мекунанд ва барои ҳар кадомаш як роҳбаре таъйин мекунад. Роҳбарони мазкур бар замми он ки дар ягон ҷо роҳбаранд, ба роҳбари олӣ, яъне шоҳ итоат мекунанд. Бо ин равиш идоракунии як давлати бузург хеле сода мегардад. Функсияҳо дар забони С++ низ ба ин сурат амал мекунанд. Тавре ки қаблан гуфтем, функсияи асосӣ (main) ҳамчун шоҳ хизмат намуда, функсияҳои боқимонда ба он пайравӣ мекунанд ва ҳамчуноне, ки як вилоят ба ноҳияҳо тақсим мешавад ва ё дар дохилаш якчанд вилоятҳоро дар бар мегирад. Як функсия ҳам метавонад дар дохилаш функсияи дигареро нигоҳ дорад, яъне барои функсияи дигар функсияи аслӣ бошад. Мисоли овардаамонро метавонем тавассути нақшаи зерин тасвир кунем. Тарзи муаррифӣ (declaration) намудани функсияҳо Тарзи муаррифӣ намудани як функсияро дар мавзӯи гузашта баён карда будем. Ҳоло бошад, дар ин мавзӯъ онро ба таври пурратар дида мебароем. Ба намуди умумӣ тарзи муаррификунии як функсия шакли зеринро дорад: data_type func_name(data_type argv, data_typе argv,…) { title function; return value } Ё ба таври дигар: <навъи функсия> <номи функсия > <аргументҳои функсия> Муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳо { Муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳои маҳаллӣ Тани функсия (яъне маҷмӯи операторҳо) Қимат баргардонидани функсия } Дар ин ҷо func_name-номи функсия (яъне ҳар функсияе, ки мо менависем, дорои ном аст, ки он ном дар функсияи аслӣ даъват карда мешавад.), data_type- навъи функсия (функсия бояд муайян бошад, ки чӣ гуна қимат бармегардонад, яъне қимати баргарданда аз кадом навъи стандартӣ аст), ва argv, argv,…- аргументҳои функсия мебошанд (дар сурати вуҷуд доштани аргумент.), title func-тан ва ё амали иҷро мекардаи функсия, қавсҳои фигуравӣ ({}) маънои ибтидо ва интиҳо (bagin ва end)-и функсия (ҳар функсия ва барнома дар дилхоҳ забони барномасозӣ бо калима ва ё мафҳуме оғоз гардида бо мафҳуме ба охир мерасад) ва return value бошад, қимате, ки функсия бармегардонад мебошад. Тавре ки мушоҳида кардем, як функсия дорои ном ва навъ буда, дар дохили қавс аргументҳо ва навъи онҳо навишта мешаванд, албатта, дар сурати вуҷуд доштани аргументҳо. Яъне бояд функсия пурра муайян бошад, ки чӣ гуна аргумент қабул мекунад ва чӣ гуна қимат бармегардонад. Дар функсия ба ғайр аз аргументҳо, Тавре ки пештар гуфтем, тағйирёбандаҳои дохили қавси баъди номи функсия омада, инчунин тағйирёбандаҳои маҳаллӣ (local variables declaration) метавонанд муаррифӣ ва истифода шаванд. Тағйирёбанда агар ҷузъи аргументҳои функсия набошад, яъне худ функсия бошад, маҳаллӣ номида мешавад. Тағйирёбандаҳои маҳаллӣ пас аз унвони функсия навишта мешаванд. Унвони функсия - ин номи функсия, навъи функсия, аргументҳои функсия ва навъи аргументҳои функсия мебошад. Оператори return Барои баромадан аз функсия дар вақти ба интиҳои функсия расидан оператори return истифода бурда мешавад. Агар лозим шавад, ки функсия ягон қимат баргардонад, оператори мазкур дорои аргумент мешавад. Ба намуди пешфарз аргументи ин оператор (сифр) мебошад. Ин оператор аргументашро аввал ба номи функсия ихтисос медиҳад ва баъд идоракунӣ ба функсияи дигар мегузарад. Мисол. Функсияе нависед, ки квадрати ададҳои натуралии фосилаи аз то –ро ҳисоб намуда, ба функсияи аслӣ баргардонад #include <iostream> using namespace std; // номи функсия, навъи функсия int Kvadrat(int n), аргументи функсия ва навъи { аргументи функсия return nn; // оператори return қимати nn } -ро бармегардонад. int main() { for (int i =; i <=; i++) cout << i << " ^ = " << Kvadrat(i) << " \n "; return; } Тавре ки мушоҳида гардид, ин функсия қимати i-ро аз функсияи аслӣ (main) ба параметри n нусхабардорӣ намуда, баъд бо ёрии оператори return nn қимати онро ба квадрат бардоштаб ба фкнсияи аслӣ бармегардонад. Маҳдудияти оператори return дар он аст, ки он фақат як миқдорро ба функсия бармегардонад. Навъи void навъест ягон қимат барнамегардонад. Вақте ки функсия бо ин навъ навишта мешавад, зарурати истифодаи оператори return ба миён намеояд. Масалан, мисоли пешина ҳангоми навъи функсия void-будан дар шакли зерин навишта мешавад. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; void Kvadrat(int n){ for (int i =; i <= n; i++) cout << i << " ^ = " << ii << " \n "; } int main() { Kvadrat(); //даъвати функсия return; } Функсияи мазкур қимате барнамегардонад, зеро он аз навъи холӣ (void) муаррифӣ шудаст ва дар фурухонии функсия номи он фақат дар як оператор истифода шудааст. Натиҷаи ин мисол низ монанди мисоли боло мебошад. Тавре ки аз ин мисолҳо мушоҳида шуд, номи функсия фақат дар оператори чопкунӣ навишта шуд, яъне функсия дар вақти чоп намудан даъват карда шуд, илова бар ин, метавон номи функсияро дар ягон ифодаи ҳисобкунӣ истифода кард. Мисол: #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int Kvadrat(int n) { return nn; } int main(){ double LOG; for (int i =; i <=; i++) { LOG = log((double)Kvadrat(i)); // Истифодаи функсия cout << "log(" << i << ") = " << LOG << " \n "; } return; } Оператори return на танҳо дар интиҳои барнома, инчунин метавонад дар дилхоҳ ҷойи барнома, ки зарурат бошад, истифода шавад. Мисол: Қимати ифодаи зеринро бо истифода аз функсия ҳисоб кунед. Матни барнома. { #include <iostream> using namespace std; double F(double x){ if (x < ) return - x +; else return * x -; } int main(){ double x, i =; while (++i <= ) { cout << "x = "; cin >> x; cout << "F(" << x << ") = " << F(x) << " \n "; } return; } Тавре ки дидем, дар ин барнома оператори return дар функсия ду маротиба истифода шуд, ба ҳамин шаклаш метавонад дар дилхоҳ ҷойи функсия истифода шавад. Дар функсияи аслӣ истифодаи дастури даврии бо шарти пешоянд саҳифаи тасвирро то дохил кардани ду рақам нигоҳ медорад. Аз мисолҳои фавқ маълум гардид, ки дар функсияи фаръӣ тағйирёбандаҳое, ки ба сифати аргумент истифода шуданд, аз тағйирёбандаҳои функсияи аслӣ истифодашуда фарқ мекунанд. Инчунин онҳо метавонанд ҳамном бошанд. Монанди мисоли дидабаромадаамон ҳам дар функсияи фаръӣ ва ҳам дар функсияи аслӣ аргумент тағйирёбандаи х истифода шудааст. Тағйирёбандаҳои функсияи фаръӣ тағйирёбандаҳои маҷозӣ (dummy variables) номида мешаванд. Барои онҳо дар хотира катакча (ҷое) ҷудо карда мешавад. Ба функсия равон кардани параметрҳо Аз функсияи аслӣ ба функсияи фаръӣ аргументҳо бо ду тарз интиқол дода мешаванд: ) Интиқол аз рӯи қимат (pass-by value) ) Интиқол аз рӯи истинод (pass- by reference) Дар равиши аввал худи аргументҳо ба функсияи фаръӣ фиристода намешаванд, танҳо нусха (copy)-и онҳо фиристода мешавад. Аз ин сабаб ҳар тағйироте, ки дар функсияи фаръӣ ба амал меояд, ҳеҷ таъсире ба функсияи аслӣ намегузорад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int davatazruiqim(int adad){ adad +=; return adad; } int main(){ int N; cout << "N = "; cin >> N; cout << "Istifodai tobei davatazruiqim = " << davatazruiqim(N) << endl; cout << "N = " << N << endl; return; } Дар мисоли мазкур пас аз даъ-вати функсия, қимати тағйирбан-даи N тағйир наёфт, балки ҳамон тавре, ки буд, чоп гардид. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст. N= Istifodai tobei davatazruiqim= N= Дар равиши дуюм бошад, суроғаи аргументҳо дар функсияи аслӣ нишон дода мешавад, аз ин рӯ, функсия метавонад бе нусхабардории аргумент бо он дастрас шавад ва ҳар амале, ки дар функсияи фаръӣ болои аргумент ба амал меояд, он дар функсияи аслӣ низ болои он аргумент таъсир мерасонад. Барои равон кардани истиноди параметрҳо ба функсия аз оператори амперсанд (&) истифода бурда мешавад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int davatazruiqim(int &N){ N +=; return N; } int main(){ int N; cout << "N = "; cin >> N; cout << "Istifodai tobei davatazruiqim = " << davatazruiqim(N) << endl; cout << "N = " << N << endl; return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: N= Istifodai tobei davatazruiqim= N= Дар ин равиш тавре ки аз натиҷа бармеояд, тағйиротеро ки дар функсияи фаръӣ болои аргумент ба амал омад, он тағйирот ба аргумент дар функсияи фаръӣ асар гузошт. (Минбаъд дар ин бора эзоҳи пурратар дода мешавад.) Мисол. Барномае нависед, ки факториали дукаратаи адади натуралии n- ро ҳисоб кунад. Қайд: Факториали дукарата дорои ду махсусияти зерин аст: { #include <iostream> using namespace std; double Fact(double n){ double f =, k; k = ((int)n % == )?:; for (int i = k; i <= n; i += ) f = fi; return f; } int main() { int N; cout << "N = "; cin >> N; cout << N << "!!= " << Fact(N) << " \n "; return; Функсияҳои бозгаштӣ (Рекурсивний функция ) Функсияҳои бозгаштӣ функсияҳое мебошанд, ки дар онҳо аз дохили функсия боз худи функсия ҷеғ зада мешавад. Барои ба ин матлаб пурратар шинос шудан биёед факториали ададро дида мебароем. Факториали адади бутуни n чунин муайян карда мешавад: Ба мо маълум аст, ки факториа л и а д а д ҳ оси ли зарби ададҳои аз як то худи { адад мебошад, яъне n!=…(n-)n аз ин ҷо n!=n(n-)! Тавре ки дидем, дар сатри дуввум факториал мустақиман ҳисоб нашуда, балки ба намуди n(n-)! таъриф шудааст. Дар функсияҳои бозгаштӣ ин амал чунин иҷро карда мешавад: n!=n(n-)(n-)… Ин амал то замоне давом мекунад, ки аргументи функсия ба баробар шавад, яъне: n!=n(n-)(n-)…* дар охир сар карда, ҳамаи элементҳоро ба ҳамдигар зарб мекунад: Ҷараёни даъвати бозгашт(рекурсия). Миқдоре, ки аз ҳар даъват бармегардад. Мисол. Адади бутуни n дода шудааст, факториалӣ онро бо истифода аз функсияи бозгаштӣ ҳисоб кунед. #include <iostream> using namespace std; unsigned long int factorial(unsigned int n){ if (n <= ) return; else return nfactorial(n - ); } int main() { unsigned int n; cout << "n = "; cin >> n; cout << n << "!= " << factorial(n) << endl; return; Дар забонҳои Basic ва Fortran равиши бозгаштӣ пешбинӣнашудааст. Дар баъзе забонҳои дигар ин равиш пешбинӣ шудааст, вале ҳангоми муаррифӣ намудани функсия бояд ба таври сареъ муайян карда шавад, ки функсия аз навъи бозгаштӣ аст ё не, то компилятор онро аз дигар функсияҳо фарқ кунад. Барои ба моҳияти ин навъ функсияҳо шинос шудан мисоли зеринро дида мебароем. Мисол. Суммаи n ададӣ аввали натуралӣро ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; long int Summa(unsigned int n){ if (n <= ) return n; else return n + Summa(n - ); } int main(){ unsigned int n; cout << "n = "; cin >> n; cout << "Summai " << n << " adadi avalai naturali\nSumma = " << Summa(n) << endl; return; } Пешнамунасозӣ аз функсия (Function Prototypes) Дилхоҳ функсия дар забони C++ бояд то замони даъват муаррифӣ карда шавад. Ин хел тавсифнамоиро пешнамунасозии функсия меноманд. Наҳви пешнамунасозии функсия ба сурати зерин аст: data_type func_name(data_type, data_typе,…) Ин навъ имконият медиҳад, ки дар сурати яксон (якнавъ) набудани аргументҳо ва ё дар сурати баробар набудани миқдори ар-гументҳо аз вуҷуд омадани хатогиҳо пешгирӣкунад. Дилхоҳ функсияе, ки пеш аз функсияи асосӣ муаррифӣ мегардад, ҳамчун пешнамуна фаҳмида мешавад. Мисол. Функсияе нависед, ки суммаи ададҳои тоқи натуралии аз то -ро ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; int SummaAToq(int n); int main(){ cout << "SummaAToq = " << SummaAToq() << endl; return; } int SummaAToq(int n){ int S =; for (int i =; i <= n; i += ) S += i; return S; } Натиҷаи барнома: SummaAToq= Истифодаи якчанд функсия дар як барнома Дар забони С++ ба ҳар миқдоре, ки лозим бошад, метавон функсия навишта (муаррифӣ кард) истифода кард. Ҳар функсия метавонад функсияи дигарро даъват кунад. Дар забони Паскал ва дигар забонҳо функсияе, ки дар дохили як функсия таъриф шудааст, наметавонад бо ёрии функсияи дигар ҷеғ зада шавад. Дар забони С++ ҳамаи функсияҳо баробар буда, ҳуқуқҳои баробар доранд ва ҳар функсия метавонад функсияи дигарро фурӯхонӣ (даъват) кунад. Робитаи байни функсияҳо дар забони С++ ба сурати зерин аст: Тавре ки аз ин расм бармеояд, ҳар функсия имконият дорад, ки бо функсияи дигар мустақиман ва ё ғайримустақиман робита дошта бошад. Мисол. Барномае нависед, ки дар он аз якчанд функсия истифода карда шавад. #include <iostream> using namespace std; double Kvadrat(double x){ return xx; } double Cube(double x) { return Kvadrat(x)x; } double DarChor(double x) { return Kvadrat(x)Kvadrat(x); } double DarPanj(double x) { return Kvadrat(x)Cube(x); } int main(){ double x; cout << "x = "; cin >> x; cout << x << " ^ = " << Kvadrat(x) << endl; cout << x << " ^ = " << Cube(x) << endl; cout << x << " ^ = " << DarChor(x) << endl; cout << x << " ^ = " << DarPanj(x) << endl; return; } Чунончӣ аз дида мешавад, дар функсияи Cube () функсияи Kvadrat истифода шудааст. Дар функсияи DarPanj() бошад, ҳам функсияи Cube () ва ҳам Kvadrat() истифода шудааст. Натиҷаи ин барнома ба сурати зерин аст: Қаламрави тағйирёбандаҳо Дар забони С++ ду намуди тағйирёбандаҳо ба кор бурда мешаванд: ) Тағйирёбандаҳое, ки дар дохили як функсия ё як блок муаррифӣ карда мешаванд, тағйирёбандаҳои маҳаллӣ номида мешаванд. Ин гуна тағйирёбандаҳо фақат дар дохили як функсия шинохта мешаванд. Онҳоро ҳатто функсияи аслӣ ҳам намешиносад, аз ин хотир онҳоро тағйирёбандаҳои маҳаллӣ ё хусусӣ меноманд. Дар забони С++ ин навъи тағйирёбандаҳоро тағйирёбандаҳои худкора (automatic) низ мегуянд. Тағйирёбандаҳои мазкур дар вақти иҷроиши барнома, ҳангоме ки идоракуни дохили он блок ё функсияе, ки дар он муаррифӣ шудаанд, мегардад, арзи вуҷуд мекунанду халос. Ҳарчанд ки дар блокҳо ё функсияҳои дигар бо ин ном тағйирёбандаҳо мавҷуд бошанд, онҳо байни ҳам ҳеҷ робитае надоранд. Ин ба монанди он аст, ки дар як шаҳр ду одам бо як ном мавҷуданд ва бо ҳамдигар ҳеҷ робитае надоранд. Мисол: Func() { int d=; } Func() { int d=-; } Тавре ки аз ин мисол айён аст, ду функсия тағйирёбандаҳои бо номи d муаррифӣ ва истифода шудаанду миқдорашон аз ҳамдигар фарқ мекунад. Ин тағйирёбандаҳо бо як ном муаррифӣ шудаанд, вале байни ҳам ҳеҷ робита ё алоқамандие надоранд, яъне тағйирёбандаи d-и функсияи дуюм аз тағйирёбандаи d-и функсияи якум фарқ мекунад. Онҳо метавонанд аз навъҳои гуногун иборат бошанд. Тағйирёбандаҳои маҳаллӣ метавонанд дар як функсия дар дохили ҳар блокҳо тавсиф карда шаванд. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ double x, S; cout << "x = "; cin >> x; S = x /; cout << "S = " << S << endl; { int x, S; cout << "local variables " << endl; cout << "x = "; cin >> x; S = x; cout << "S = " << S << endl; } cout << "\nS = " << S << endl; return; } Дар ин ҷо чи хеле ки гуфтем, дар дохили блок тағйирёбандаи x ва S аз навъи бутун ҳамчун тағйирёбандаи маҳаллӣ муаррифӣ шудааанд. Вақте ки иҷроиши барнома дохили блок мешавад, онҳо вуҷуд доранд, вале дар ҳолати берун шудан аз блок дигар онҳо вуҷуд надоранд ва ҳофиза аз онҳо холӣ карда мешавад. Аз натиҷаи барнома, ки сурати зеринро дорад метавон сареътар мушоҳида кард: x= S= local variables x= S= S= Тағйирёбандаҳои умумӣ бошанд, тағйирёбандаҳое ҳастанд, ки дар тамоми тӯли барнома шинохта шуда, ҳар куҷо метавонанд мав-риди истифода қарор гиранд. Инчунин миқдори худро дар тамоми вақти иҷроиши барнома нигоҳ доранд. Тағйирёбандаҳои мазкур пеш аз функсияи аслӣ муаррифӣ карда мешаванд. Барои ба онҳо зудтар дастрас шудан ва аз тағйирёбандаҳои маҳаллӣ фарқ карданашон, аз оператори ягонаи иҷозати ҳудуди фаъолият:: истифода бурда мешавад. Мисол. Барномае нависед, ки дар он аз тағйирёбандаҳои маҳаллӣ истифода шуда бошад. #include <iostream> using namespace std; const double PI =.; int main(){ float PI =.; cout << "Qimati Localii PI = " << PI << endl; cout << "Qimati globalii PI = " <<::PI << endl; return; } Тавре ки аз ин мисол маълум гардид, ду тағйирёбанда бо номи PI муаррифӣ шудаанд, ки якеаш тағйирёбандаи маҳаллӣ аз навъи float буда, дорои қимати PI=. мебошад. Тағйирёбандаи дигар бо ин ном ҳамчун тағйирёбандаи умумӣ аз навъи double муаррифӣ шуда, дорои қимати PI=. мебошад. Дар операторҳои хориҷкунӣ нахуст қимати тағйирёбандаи PI, ки аз навъи маҳаллӣ аст, дар саҳифаи тасвир хориҷ карда шудааст. Дар оператори хориҷкунии дуввум бошад, қимати тағйирёбандаи умумии PI бо ёрии оператори ягонаи иҷозати ҳудуди фаъолият (::) дар саҳифаи тасвир навишта шудааст. Тағйирёбандаҳои умумӣ корбурди зиёде доранд, вале бар замми ин аз норасоӣ холӣ нестанд. Бинобар ин, бо далелҳои зерин бояд аз истифодаи ин навъ тағйирёбандҳо худдорӣ кард. сабабҳо шинохта нашаванд, дар натиҷа барнома ба хатогӣ рӯбарӯ мешавад. дар баъзе қисмат дигар карда, дар ҷои дигар боз ба қимати аввала соҳиб шавад. Тағйирёбандаҳои умумӣ бошанд, Тавре ки гуфтем, дар тамоми тӯли барнома қимати худро тағйир намедиҳанд. Class-ҳои ҳофиза Class-ҳои ҳофиза қаламрав ва бақои як тағйирёбандаро дар як барнома муайян мекунанд, яъне дар куҷо дастрас будан ва дар куҷо дастрас набудани тағйирёбандаро муайян мекунанд. Дар забони С++ чунин class-ҳо и ҳофиза вуҷуд доранд: № Номи class Истифодаи class дар забони С++ Синфи ҳофизаи худкор (automatic) auto Синфи ҳофизаи доимӣ ва ё собит static (static) Синфи ҳофизаи registerӣ (register) register Синфи ҳофизаи хориҷӣ (external) external Тарзи истифодаи ин class-ҳо ба сурати зерин аст: auto int variable, variable, static int variable =; register int variable; Дар сатри дуюм илова бар он ки variable аз навъи бутун муаррифӣ шудааст, ба он қимати аввала бахшида шудааст. Ҳоло барои пурратар шинос шудан ҳар яке аз ин class-ҳоро дар алоҳидагӣ дида мебароем. Синфи ҳофизаи худкор (automatic) Тағйирёбандаҳои синфи худкор ( automatic) ҳамеша дар дохили як функсия муаррифӣ ва истифода мешаванд, яъне қаламрави исти-фодаи онҳо танҳо дохили як функсия ва ё як блок мебошанд. Бинобар ин, бо ин ном тағйирёбандаҳое, ки дар дигар ҷойҳо муаррифӣ мешаванд, аз ҳамдигар ҷудо буда мустақил мебошанд. Ба ҳар ҳол, Тавре ки гуфтем, тағйирёбандаҳои худкор ба берун шудан аз функсия ё блоке, ки дар дохили он муаррифӣ шудаанд, миқдори худро аз даст медиҳанд. Аз мантиқи барнома дида мешавад, ки ҳар гоҳ ки функсия ё блоке вобаста ба он иҷро гардад, тағйир-ёбандаи худкорӣ боз аз сари нав шинохта мешавад. Мисол. Барномае нависед, ки дар он аз тағйирёбандаҳои навъи худ-кора истифода карда шавад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int a =; cout << a << endl; { auto int a = -; cout << "auto a = " << a << endl; } cout << a << endl; return; } Тавре ки айён аст, дар ин мисол тағйирёбандаи a аввал аз навъи бутун муаррифӣ гардидааст ва дар дохили як блок низ бо ин ном тағйирёбандаи худкоре муаррифӣшудааст. Вақте ки идоракунии барнома вориди блок мегардад, қимати ин тағйирёбанда шинохта мешавад ва ҳангоми хориҷ шудан аз блок қимати ин тағйирёбанди дигар мешавад ва боз қимати аввалаи а дар саҳифаи тасвир хориҷ карда мешавад. Синфи ҳофизаи доимӣ (static) Тағйирёбандҳои доимӣ тағйирёбандҳое мебошанд, ки дар тамоми барнома то замоне ки барнома истифода мешаванд, қимати худро тағйир намедиҳанд. Тағйирёбандҳои синфи мазкур, Тавре ки тағйирёбандҳо синфи худкор буданд, дар дохили як функсия муаррифӣ ва истифода мешаванд, ба ин фарқият, ки пеш аз онҳо калимаи калидии static навишта шуда, барои онҳо низ қимати аввала бахшида мешаванд. Дар ҳолати ба онҳо набахшидани қимати аввала ба таври автоматӣ барои худ қимати нол қабул мекунанд. Онҳо метавонанд ба тағйирёбандҳои беруни ҳамном бошанд. Мисол. Барномае нависед, ки дар он тағйирёбандаҳои классиstatic истифода шаванд. #include <iostream> using namespace std; float a =, b =; int main(){ cout << "a = " << a << endl; cout << "b = " << b << endl; static int a =, b; cout << "static a = " << a << endl; cout << "static b = " << b << endl; return; } Тавре ки аз ин мисол маълум шуд, тағйирёбандҳои a ва b аз навъи умумӣ муаррифӣ шуда, дар функсияи асосӣ хориҷ карда шудаанд, сипас, дар дохили ҳамон функсия ду тағйирёбанда ба ҳамин ном аз синфи static муаррифӣ шуда, ба якеаш қимати аввала бахшида шуда, ба дигараш қимате бахшида нашудааст. Бинобар ин, ба таври автомати қимати қабул мекунад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: a= b= static a= static b= Синфи ҳофизаи registerӣ (register) Синфи ҳофизаи registerи (register)-як навъи дигари мушах-хаскунии ҳофиза мебошад, ки он фақат барои тағйирёбандаҳои навъи бутун (int) ва рамзӣ (char) хос буда, бештар дар операторҳои даврӣ барои зуд иҷро намудани давр истифода мешаванд. Тағйирёбандаҳои навъи мазкур имконият медиҳанд, ки ба ҷойи ҳофизаи компютер, ки дар он ҳамаи тағйирёбандаҳо нигоҳ дошта мешаванд, ҳофизаи registerӣ (яъне ҳофизаи худашон) (CPU) истифода шавад. Дар ин сурат амалиёт болои ин навъ тағйирёбандаҳо хеле дуруст ва саҳеҳ амалӣ мегардад. Аз сабаби он ки CPU маҳдуд аст, миқдори барномаҳое, ки дар онҳо тағйирёбандаҳои синфи мазкур истифода мешаванд, кам аст. Инчунин ин навъ синфи ҳофиза танҳо барои тағйирёбандаҳои маҳалли хос мебошад. Мисол. Барномае нависед, ки дар он тағйирёбандаҳои класси register истифода шаванд. #include <iostream> using namespace std; int main(){ register int k; int S =; for (k =; k <=; k++) S += k; cout << "S = " << S; return; } Натиҷаи ин барнома S= мешавад. Синфи ҳофизаи хориҷӣ (external) Тавре ки қаблан гуфтем, барои суръати иҷроиши барномаро зиёд намудан дар забони С++ барномаи бузургро ба якчанд қисмҳо бо номи unit-воҳид ё modul ҷудо намуда, дар дар файлҳои ҷудогона қарор дода, баъдан якҷоя намуда тарҷума (Compile) мекунанд. Дар ин равиш агар бихоҳем, ки тағйирёбандаҳоро дар воҳиди аслӣ муаррифӣ кунем ва онҳоро дар функсияҳои фаръӣ истифода барем (бе он ки дар функсияҳои фаръӣ барои онҳо ҳофиза ихтисос диҳем), зарурат мешавад, ки онҳоро аз навъи хориҷӣ муаррифӣ кунем. Барои дар функсияи лозимӣ онҳоро истифода бурдан, пеш аз навъи тағйирёбандаҳо, калимаи калидии extern навишта мешавад ва он ба компилятор мегӯяд, ки тағйирёбанда аз навъи берунӣ аст ва барои он ҳофиза ҷудо карда нашавад. Агар як тағйирёбандаи хриҷӣ дар дохили функсияе, ки тағйирёбандаҳои умумӣ дар онҷо муаррифӣ шудаанд истифода шавад, пеш аз он навиштани калимаи extern зарур намебошад. Вақте ки компилятор ба мавқеъе, ки дар он тағйирёбанда муаррифӣ нашудааст, расад ташхис мекунад, ки оё он аз навъи умумӣ аст, агар бошад, онро ҳамчун extern дар назар мегирад. Агар тағйирёбандаҳои хориҷӣ ба намуди умумӣ (global) муар-рифӣшуда бошанд, қаламрави истифодаи онҳо аз мавқеи муар-рифишуда то охири барнома мебошад. Дар ҳар функсияе, ки мо ба ин навъ тағйирёбандаҳо қимат бахшем, бо баромадан аз функсия низ қимати худро аз даст намедиҳанд. Барои тағйирёбандаҳо навъи мазкур бахшидани қимати аввала хос нест, бо истиснои навъи умумӣ будани онҳо. Ба ҳар ҳол, муаррифӣ намудани функсия агар пеш аз муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳои хориҷи биёяд, бояд тағйирёбандаҳои мазкур дар дохили ин навъи функсия ҳамчун хориҷӣ муаррифӣ гардад. Мисол. Дар ин мисол тарзи истифодаи тағйирёбандаҳои класси extern истифода шудаанд. #include <iostream> using namespace std; extern int d=; int main(){ cout<<"d="<<d<<endl; { d=; cout<<"d="<<d<<endl; } cout<<"d="<<d<<endl; { d=; cout<<"d="<<d<<endl; } cout<<"d="<<d<<endl; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин мисол тағйирёбандаи d аз навъи умумӣ ва хориҷӣ муаррифӣ гардида, дар дохили функсия бо ёрии оператори ҳоиҷкунӣ ба чоп дода шудаааст, сипас, дар дохили блоки якум ба он қимати d= бахшида шуда, бо ёрии оператори хориҷкунӣ низ ба чоп дода шудааст. Берун аз блок бори дигар бо ёрии оператори хориҷкунӣ d-ро ба чоп дода шудааст ва Тавре ки дида мешавад, қимате, ки дар дохили блок омадааст, ба қимати пас аз он омада якхела мебошад. Баъд аз ин, бори дигар дар дохили блоки дигаре ба тағйирёбандаи мазкур қимати d= бахшида, бо ёрии оператори хориҷкунӣ ба чоп дода шудааст. Пас аз ин функсия бошад, қимати d низ бо ёрии оператори хориҷкунӣ ба чоп дода шудааст ва Тавре ки маълум мешавад, дар ин ҷо қимати d ба қимати аз ҳама охирон бахшидаи он баробар мебошад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: d= d= d= d= d= Ба аргументҳои функсия бахшидани қимати аввала Ҳангоми даъвати функсия аргументҳое, ки ба он равона карда мешаванд, бояд лорои ягон қиммат бошанд, вагарна барнома ба хатогӣ рӯбарӯ мешавад. Дар забони C++ барномасоз метавонад ҳангоми пешнамунасозӣ ба аргументҳои яунксия қимати ибтидои бахшад. Пас, иҷрои ин амал агар дар вақти даъвати функсия аргументҳо нишон дода нашуда бошанд ҳам, барнома ба хатогӣ рубарӯ намешавад. Функсия ба таври автоматӣ ҳамон қимати аргументҳоеро, ки ба он пештар бахшида будем, истифода мекунад. Мисол. Функсияе нависед, ки ҳаҷми параллелопипедро ҳангоми дода шудани баландӣ, дарозӣ ва васеъгии он ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; int HajmParall(int darozi=, int bar=,int balandy=); int main(){ cout<<"Hajmi Parallelopiped bo qimathoi qably:"<<HajmParall()<<"\n"; cout<<"Hajmi Parallelopiped bo doda shudani darozi va bar ="<<HajmParall(,)<<"\n"; cout<<"Hajmi Parallelopiped bo doda shudani darozi,bar va balandi:"<<HajmParall(,,)<<" \n "; return; } int HajmParall(int darozi, int bar,int balandy){ return darozi* bar* balandy; } Тавре ки аз ин ҷо дида мешавад, ҳангоми пешнамунасозии функсия барои аргументҳои он қимати бахшида шудааст. Дар оператори хориҷкунии якум ҳарчанд ки функсия дорои аргумент намебошад, вале ба таври автоматӣ қиматҳои авваларо қабул мекунад. Дар оператори хориҷкунии дуввум бошад, танҳо дарозӣ ва бари параллелопидед нишон дода шудааасту халос, баландии он ба таври автоматӣ қимати авваларо қабул мекунад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Hajmi Parallelopiped bo qimathoi qably = Hajmi Parallelopiped bo doda shudani darozi va bar = Hajmi Parallelopiped bo doda shudani darozi,bar va balandi = Сарборгузории функсияҳо Забони С++ имконият медиҳад, ки якчанд функсияҳоро бо як ном ва набори аргументҳои гуногунавъ муаррифӣ кунем. Чунин амалро сарборигузории функсия меноманд. Компилятор ҳангоми даъвати функсия ба навъи аргументҳои он назар меафканад. Агар аргументҳо ба кадом варианти функсия, ки мувофиқ оянд, ҳамон варианти функсия даъват карда мешавад. Мисол. Функсияе нависед, ки квадрати адади навъи дилхоҳро ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; int Kvadrat(int n){ return nn; } double Kvadrat(double n){ return nn; } float Kvadrat(float n){ return nn; } int main(){ cout<<"Kvadrati int="<<Kvadrat()<<endl; cout<<"Kvadrati float="<<Kvadrat(.)<<endl; cout<<"Kvadrati double="<<Kvadrat(.)<<endl; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо се функсия бо як ном вале бо аргументҳои гуногунавъ муаррифӣ шудаанд. Дар функсияи асосӣ бо ёрии оператори хориҷкунӣ ин функсия бо аргументҳои гуногун ба чоп дода шудааст. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Kvadrati int= Kvadrati float=. Kvadrati double=. Қолаби функсияҳо Тавре ки аз мавзӯи «сарборгузории функсияҳо» мушоҳида кардем, барои онуи функсяамон болои навъи дилхоҳ кор кунад, зарур аст барои ҳар як навъ варианти ба он вобастаи функсия навишта шавад. Ин амал хело хуб аст, вале вақти зиёд ва ҷои зиёдро банда намуда, матни барномаро зиёд мекунад. Барои ин амалро ба таври сода иҷро намудан, ки камтар бошад, аз қолаби функсияҳо, ки дар версияҳои охирини С++ ба вуҷуд омаданд, истифода бурдан мумкин аст. Қолабҳои функсия матни барномаро хело кӯтоҳ намуда, аз вуқуи хатогиҳо пешгири мекунанд. Мисол. Функсияе нависед, ки аз се адади додашуда калонтаринашро барорад. Ададҳои додашуда метавонанд аз дилхоҳ навъи стандартӣбошанд. Ҳал. Аввал масъалаи додашударо тавассути сарборигузории функсияҳо ва баъд бо истифода аз қолабҳо менависем, то ин ки ба хонанда амалкарди ин ду механизм ошкор ва фаҳмо гардад. Ба намуди сарборигузорӣ лозим аст, ки барои ҳар навъи стандарти варианти ба он мувофиқи функсияро нависем. #include <iostream> using namespace std; int Max(int a, int b,int c){ int max=a; if (max<b) max=b; if (max<c) max=c; return max; } double Max(double a, double b,double c){ double max=a; if (max<b) max=b; if (max<c) max=c; return max; } int main() { cout<<"Max int="<<Max(,,)<<endl; cout<<"Max double="<<Max(.,.,.)<<endl; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо барои ду навъи додаҳо (int ва double) варианти функсияро навистем, агар мо барои ҳамаи навъи додаҳо функсия нависем, хело бузург мешавад ва идоракунии он мушкил мегардад. Аз ин рӯ зарурат мешавад, ки роҳеро ҷустуҷӯ кунем, ки матни барномаи мо кӯтоҳ гардад, то барои навиштани он вақти камтар сарф шавад. Роҳи аз ҳама хуб истифодаи қолибҳои функсия мебошад. Ҳамаи қолабҳои функсия бо калимаи калидии «template» оғоз мешаванд. Тарзи муаррифӣ намудани қолаби функсия бошад, ба сурати зерин аст: template <class Type> //сарлавҳа { Тани функсия } Дар ин ҷо template калимаи калидӣ, class Type-навъи класс ё навъи аргументҳо ва натиҷаи функсия. Тани функсия бошад, маҷмӯи амалҳоиҳои иҷроменамудаи функсия мебошанд. Ба сифати мисол метавонем барномаи қаблиро ба сурати зерин навист. #include <iostream> using namespace std; template <class T> T Max(T a,T b, T c){ T max=a; if(max<b) max=b; if(max<c) max=c; return max; } int main(){ cout<<"Max int="<<Max(,,)<<endl; cout<<"Max double="<<Max(.,.,.)<<endl; cout<<"Max char="<<Max(’x’,’y’,’Z’)<<endl; return; } Дар ин ҷо template- калимаи калидӣ, <class T>- номи класс, ва T Max(T a, T b, T c)-бошад, функсияе бо номи Max аз навъи қолаб мебошад. Ифодаи T max=a бошад, тағйирёбандаи max-ро аз навъи қолаб муаррифӣ мекунад. Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо бо як қолаб калонтарин қимати дилоҳ навъи додаҳо муайян карда мешавад. Ин амал Тавре ки аён аст, вақти камтарро гирифта матнӣ барномаро аз зиёдшавӣнигоҳ медорад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ дар чист? мешавад? қимати аввала махшем? мегарданд, чӣ гуна тағйирёбандаанд? Намунаи ҳалли масъалаҳо #include <iostream> using namespace std; long int summa(int n){ long int S=; int i; if (n>) for ( i=;i<=n;i++){ if (i%!=) S+=i; } return S; } int main(){ int n; cout<<"n=";cin>>n; cout<<"Summa adadhoi toqi az to "<<n<<" = "<<summa(n)<<endl; return; } ситорача «» тасвир кунад. #include <iostream> using namespace std; void Sekunja(){ cout<<" "; } int main(){ int i,j; for(i=;i<=;i++) { for (j=;j<=i;j++) Sekunja(); cout<<endl; } return; } Мақсади бозӣ аз он иборат буд, ки се то сутунча дода мешаванд. Дар сутунчаи якум ҳалқаҳо бо тартиби калоншавиашон чида мешаванд. Талаб карда мешавад, ки ҳалқаҳоро ба сутунчаи дигар (сеюм) тавре гузаронед, ки тартиби ҷойгиршавиашон дигар нашавад, яъне ҳеҷ гоҳ ҳалқаи калон дар болои ҳалқаи хурд қарор нагирад. Илова бар ин, бояд ҳалқаҳо якто-якто кӯчонида шаванд. Дар поён барои се ҳалқа расми бозӣ оварда шудааст. Функсияи бозгаштие нависед, ки кори ин бозиро иҷро кунад. Матни барнома: #include <iostream> using namespace std; int n; void BurjHano(int m, int a,int b, int c){ if (m>){ BurjHano(m-, a, c, b); cout<<"Halkai raqami "<<m<<" az sutuni "<< a<<" ba sutuni "<<b<<" kuchonida shud: "<<endl; BurjHano(m-, c, b, a); } } int main(){ cout<<"n=";cin>>n; BurjHano(n,,, ); return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: n= Halkai raqami az sutuni ba sutuni kuchonida shud: Halkai raqami az sutuni ba sutuni kuchonida shud: Halkai raqami az sutuni ba sutuni kuchonida shud: Halkai raqami az sutuni ba sutuni kuchonida shud: Halkai raqami az sutuni ba sutuni kuchonida shud: Halkai raqami az sutuni ba sutuni kuchonida shud: Halkai raqami az sutuni ba sutuni kuchonida shud: мураттаб намояд. #include <iostream> #include <stdlib.h> #include <string.h> using namespace std; void buble_sort(char array[], int n){ char temp; int i, j; for(i=;i<n;i++) for(j=;j<n;j++) if (strcmp(array[i], array[j])<) { temp=array[i]; array[i]=array[j]; array[j]=temp; } } int main(){ char mass[]= {"Zaripov", "Alimov", "Fozilov", "Qamarov","Nuriddinov", "Davlatov", "Saidov"}; int i; buble_sort(mass, ); for(i=;i<;i++) cout<<mass[i]<<" "; return; } ки қимати миёнаи арифметикии ададҳои содаи воридшуда ва функсияи дигар нависед, ки қимати миёнаи ададҳои содаи воридшударо ҳисоб кунад. Агар чунин ададҳо набошанд, пайғоми муносибе чоп кунад. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; unsigned int sodda(unsigned int N){ int i,k; for(k=,i=;i<=N/;i++) if (N%i==){ k=;break; } return k; } unsigned int Mukammal(unsigned int N){ unsigned int i,S; for (S=,i=;i<=N/;i++) if (N%i==) S+=i; if(S==N)return; else return; } int main(){ unsigned int i,N,X,S,ks,km; long int P; cout<<"N=";cin>>N; for(ks=km=S=,P=,i=;i<=N;i++) { cout<<"X=";cin>>X; if (sodda(X)) { ks++; //Ҳисобкунаки миқдори ададҳои сода P=X; //Ҳосили зарби ададҳои сода } if (Mukammal(X)) { km++; //Ҳисобкунаки ададҳои мукаммал S+=X; //Суммаи ададҳои мукаммал } } if (ks>) cout<<"MGeom="<<pow(P,(float)/ks)<<" \n "; else cout<<"Adadi sodda nest!\n"; if (km>) cout<<"MArif="<<(float)S/km<<" \n "; else cout<<"Adadi mukammal nest!\n"; cout<<sodda(); return; } мешаванд. Барномае нависед, ки суммаи ададҳои сода ва суммаи ададҳои ғайри содаи дохили пайдрпайиро ҳисоб кунед. Барои муайянкунии ададҳои сода функсия нависед. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; unsigned int Sodda(unsigned int N){ int i,k; for(k=,i=;i<=N/;i++) if(N%i==) k=; return k; } int main(){ unsigned int X, M=, S=; for(cout<<"X=",cin>>X;X!=;cout<<"X=",cin>>X) { if (Sodda(X)) S+=X; else M+=X; } cout<<"Murakkab="<<M<<"\nSodda="<<S<<endl; return; } L)-ро ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; double DarDavra(double R){ return.R; } int main(){ double R; cout<<"R=",cin>>R; cout<<"Darozi davra="<<DarDavra(R)<<endl; return; } элементҳои пайдарпайии ададҳои ҳақиқии -ро, ки намуди зеринро доранд, барорад. #include <iostream> using namespace std; double PP(int N){ if (N==) return; else return +/(PP(N-)); } int main(){ int n; cout<<"n=";cin>>n; for (int i=;i<=n;i++) cout<<i <<"."<<" Paydarpai="<<PP(i)<<endl; return; } кунад. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int KTU(int a,int b){ if(b==) return a; else return KTU(b,a%b); } int main(){ int a,b; cout<<"a=";cin>>a; cout<<"b=";cin>>b; cout<<"KTU("<<a<<","<<b<<")="<<KTU(a,b); return; } Функсияи гиперболи ҳангоми ба қатор паҳн кардан намуди зеринро дорад: ∑ #include <iostre a m> #include <cmath> using namespace std; const int N=; double sh(double z){ int i; double S=z,q=z; for (i=;i<=N;i++){ q=zz/(i)/(i+); S+=q; } return S; } int main(){ double x; int i; cout<<"x=";cin>>x; cout<<"sh("<<x<<")="<<sh(x)<<endl; cout<<"sinh("<<x<<")="<<sinh(x)<<endl; return; } #includ e < i o s t r e a m >∏ ( ) #include <cmath> using namespace std; double Zarb(double x, int i){ if (i>) return Zarb(x,i-)(+pow(x,pow(,i))); else return +x; } int main(){ double x; int n,i; cout<<"x=";cin>>x; cout<<"i=";cin>>i; cout<<"Qimati Zarb dar tobe="<<Zarb(x,i)<<endl; cout<<"Qimati Zarb be tobe="<</(-x)<<endl; return; } кунад. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; long SummaSodda(int n){ int i,j,S,k; for (S=,i=;i<=n;i++){ for (k=,j=;j<=(int) sqrt(i);j++) if (i%j==) k++; if(!k) S+=i; } return S; } int main(){ int n,i; cout<<"n=";cin>>n; cout<<SummaSodda(n)<<"\n "; return; } кунад. #include <iostream> using namespace std; template <class A> A KTU (A a,A b){ if(b==) return a; return KTU(b,a%b); } int main(){ int a,b; cout<<"a=";cin>>a; cout<<"b=";cin>>b; cout<<KTU(a,b)<<" \n "; return; } шудани қиматҳои a ва b қимати f(f(a+b))-ро ҳисоб кунад. Барои ҳалли ин мисол функсия нависед. #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; double F(double x){ return pow(x,(double)/)+pow(x,(double)); } int main(){ double a,b,P; cout<<"a=";cin>>a; cout<<"b=";cin>>b; P=F(a+b); cout<<F(P)<<" \n "; return; } тақсимкунандаҳои дигараш (бе худи адад) баробар бошад. Функсияе нависед, ки ададҳои «дӯст»-и порчаи […n]-ро барорад. #include <iostream> using namespace std; int main() { int n,i,S,k,j; cout<<"n=";cin>>n; for (i=;i<=n;i++) { S=; for (j=;j<=i/;j++) if((i%j)==) S+=i; cout<<S<<endl; for (k=;k<=n;k++) if ((k==S) && (k!=i) ) cout<<k<<" " <<i<<endl; } return; } Масъалаҳо барои кори мустақилона пайдарпайии ададҳои ҳақиқии -ро чоп кунад. намуди зеринро доранд: Функсияе нависед, ки пайдарпайиии элементҳои -ро чоп кунад. ин пайдарпайи мебошад. Функсияе нависед, ки суммаи қисмҳои касрии ин ададҳоро ҳисоб кунад. маълуманд. Функсияе нависед, ки масоҳати секунҷаро ҳисоб кунад. кунад, ки оё бо ёрии ин порчаҳо секунҷа сохтан мумкин аст. { min( m a x (m, n ),m a x (x,y )) cosxtg(x+)+ шудаанд: { бо додашудани адади бутуни n ( n ) элементи n-уми ин пайдарпайиро ёбед. ) ) номи рақамро ба чоп диҳад. Масалан: Дохилкунӣ,,,… Хориҷкунӣ як, ду, се,… квадрати пуррарор ташкил медиҳанд. ки дараҷаи n-и адади х бо ёрии формулаи зерин ҳисоб карда мешавад. { Боби. Массивҳо (arrays) Муқаддима Барои иҷрои ягон амал (масалан ҷамъ) бо ду адади додашуда, се тағйирёбанда гирифта, якеашонро бо a, дигарашро бо b ва натиҷаро бо s ишора мекунем. Ба ҳамин монанд барои се адад аз чор тағйирёбанда истифода бурда мешавад. Акнун бигзор адад дода шуда бошад. Агар барои ҳар яке аз ададҳо як тағйирёбанда гирифта шавад, матни барнома хело калон шуда, барноманавис дилгир ме ш а ва д. А з ин ҷо зарурати истифодаи роҳи дигаре пеш меояд, ки идораи барномаро осон гардонида, матни онро аз зиёдшави нигоҳ дорад. Якчанд роҳи бартараф намудани ин мушкили вуҷуд дорад, ки аз ҳама роҳи содда истифода аз массивҳо мебошанд. Ҳар гоҳ ки маҷмӯи додаҳо дорои хусусият ва сифати якхела бошанд, метавонем барои ҳамаи онҳо як ном гузошта, ҳангоми истифодабари он номро барои ҳамаашон истифода кард. Барои ба ҳар як дода дастрас шудан аз зернавис (subscript) ва ё индекси он истифода мебарем, яъне ҳамаи элементҳои дорои як ном буда, танҳо аз ҳамдигар бо зернависашон фарқ мекунанд. Зернавис аз нуқтаи назари риёзӣ рақами тартибии додаро ифода мекунад. Масалан, дар дафтари синф ҳар як донишҷӯ дорои ном (фамилия ва ном) ва рақами тартибии ҷойгиршавии номҳо ме-бошад. Аз нуқтаи назари риёзӣ бигзор ба мо пайдарпайии дода шуда бошад. Дар ин ҷо a-номи массив ва адади дар тарафи рост ва поён навишташуда зернавис ва ё индекс мебошад. Аъзои к-ум гуф та, эле ме н ти дар назар гирифта мешавад. Ин гуна маҷмӯъҳоро дар забонҳои барноманависи массив (array) мегӯянд. Бинобар ин, таърифи илмӣ ва пурраи массивро метавонем ба сурати зерин баён кард: Таъриф. Гурӯҳи элементҳои дорои хусусият ва сифати якхелае, ки аз ҳамдигар танҳо бо зернавис фарқ мекунанд, массив номида мешавад. Аз ин ҷо метавонем маҷмӯи элементҳои якҷинсаро ба як ном муаррифӣ кунем. Ба ғайр аз ин, метавонем ҷадвали дорои m-сатр ва n-сутунеро, ки элементҳои он дорои сифати якхела мебошанд, бо як ном муаррифӣ ккунем. Барои дастрасӣ ба элементҳои ин ҷадвал дар тарафи поёнии ҳар як элементи ду зернавис, ки яке нишондиҳандаи сатр ва дигаре нишондиҳандаи сутун мебошад, истифода мекунем. Масалан, бигзор ҷадвале дорои n-сатр ва m-сутун буда, катакчаҳои он бо додаҳои якҷинса пур карда шуда бошанд. Метавонем барои ҳамаи додаҳои ҷадвал як ном гузорем. Масалан, а ва барои ба ҳар як элемент дастрас шудан, Тавре ки гуфтем, дар тарафи рости қисми поёнии элементҳо ду зернавис менависем, яъне (i=…n ва j=…m). Аз нуқтаи назари риёзӣ, массивҳое, ки як зернавис доранд, вектор ва массивҳое, ду зернавис доранд, матритса мегӯянд. Эълон ва ё муаррифӣ намудани массивҳо (declaration arrays) Тавре ки қаблан зикр кардем, ҳар гуна дода дар забони С++ пеш аз истифодабарӣ муаррифӣ карда мешавад. Массивҳо низ пеш аз истифодабарӣ муаррифӣ карда мешаванд. Як хусусияте, ки барои дигар додаҳо набуда, танҳо барои массивҳо хос мебошад, ин андозаи массив аст, ки дар вақти муаррификунии массивҳо нишон дода мешавад. Андоза ва ё мавқеи ҷойгиршавии массив ҳатман дар дохили қавси фигуравӣ «[]» навишта мешавад. Наҳви эълони массив ба сурати зерин аст: data_type array_name[array_Size] ё навъи массив номи массив [андозаи массив] Дар ин ҷо data_type-навъи массив (дилхоҳ навъии стандартӣ), array_name- номи массив (номи массив бояд монанди дигар тағйирёбандаҳо бо ҳарф сар шавад) ва array_Size бошад, андозаи массивро нишон медиҳад. Массиви дорои элементи аз навъи бутун чунин муаррифӣ карда мешавад: int a[]. Зернависи (Индекси) нахустини массив дар забони С++ аз сар шуда, ҳамаи элементҳои массив ба сурати зерин нишон дода мешаванд: Ба сифати зернависи массив метавон танҳо аз адади бутун ва ё ифодае, ки натиҷааш адади бутун истифода кард, яъне ифодае, ки аз ададҳои саҳеҳи бутун ва тағйирёбандаҳои бутун, ки бо ёрии операторҳои риёзии + ва - ташкил шудааст, метавонад ба сифати зернависи массив истифода шавад. Масалан, массиви дорои элементро низ метавон ба сурати зерин муаррифӣ кард: const int x=,y=; int a[x+y]; Равиши хуби барномасозӣ он аст, ки андозаи массив ҳамчун як адади доимӣ бо ёрии фармони #define ва ё const муаррифӣ гардад. Навъи массив метавонад дилхоҳ навъҳои стандартӣ бошад ва вобаста ба навъи додашуда барои ҳар як элементи массив дар ҳофиза ҷое банд карда мешавад. Масалан, агар массив аз навъи бутун бошад, барои ҳар як элемент ду байт ҳофиза ҷудо карда мешавад. Аз ин ҷо барои массиве, ки мо қаблан муаррифӣ кардем байт аз ҳофиза банд карда мешавад. Барои ба элементи дилхоҳи массив дастрас шудан аввал номи массив, баъдан пас аз ном зернависи он дар дохили қавси фигуравӣ навишта мешавад. Масалан, барои элементи чоруми массиви пештар муаррифӣ кардаамонро ба тағйирёбандаи с бахшидан ифодаи зерин истифода бурда мешавад: Ин ифодаи як нусхаи элементи чоруми массиви а-ро ба тағйирёбандаи с мебахшад. Элементҳои массив аз нол рақамгузорӣ мешаванд аз ин рӯ, б а р о и ба элементи k-уми массив дастрас шудан ифодаи зерин лозим аст:. Ба массивҳо бахшидани қимати аввала (initialization arrays) Ҳангоми муаррификунии массивҳо монанди тағйирёбандаҳои оддӣ метавон ба онҳо қимати аввала бахшид. Элементи аввала дар дохили қавси системави «{ }» навишта шуда, барои аз ҳамдигар ҷудо кардани элементҳо оператори коммо истифода бурда мешавад. Мисол: int array[]={,,,,}; char arraychr[]={’R’,’I’,’y’,’o’, ’z’, ’I’}; Дар ин ҷо - дар сатри якум, массиве аз навъи бутун муаррифӣ карда шудааст, ки дорои элементи бутун мебошад ва дар сатри дуввум бошад, массиве аз навъи рамзи муаррифӣгардидааааст, ки андозааш ба баробар мебошад. Массивҳои навъи рамзиро низ метавон ба таври зерин муаррифӣ кард: char arraychr[]={'Riyozi'}; Агар андозаи массив аз шумораи элементҳои он зиёд бошад, ба таври автоматӣ элементҳои боқимондаи массив бо нулҳо пур карда мешаванд, инчунин метавон ҳангоми муаррификунӣ ба ҳамаи элементҳои массив қимати нолӣ бахшид. Ба дастури зерин диққат диҳед: int array[]={}; Агар дар массив ҳангоми муаррификунӣ ҳамаи элементҳои он нишон дода шуда бошанд, ҳоҷати дар дохили қавси фигуравӣ навиш-тани андозаи он нест, аз ин ҷо мисоли болоро метавонем ба сурати зерин низ муаррифӣкард: int array[]={,,,,}; Ба ҳамин монанд ба массивҳои дилхоҳ навъ қимати аввала бахшида мешавад. Дохилкунӣ ва хориҷкунии элементҳои массив Тавре ки қайд кардем, ҳангоми муаррификунӣ метавон ба массив қимати аввала бахшид, вале баъзан зарурат мешавад, ки элементҳои массивро пас аз ба кор даромадани барнома монанди тағйирёбандаҳои муқаррарӣ дохил намоем. Ҳангоме ки элементҳои массив ба барнома дохил карда мешаванд, зарурате дидани натиҷаи амалиёти иҷрошуда ба он элементҳо пеш меояд, яъне лозим мешавад, ки натиҷаи барномаро бинем. Дохилкунӣ ва хориҷкунии элементҳои массив монанди тағйирёбандаҳои муқаррарӣ сурат мегирад, вале фарқияташ дар он аст, ки дар массивҳо зернавис низ нишон дода мешавад, яъне элементҳои массив аз рӯи шарти гузошташуда дохил ва хориҷ карда мешаванд. Мисол. Барномае нависед, ки аввал элементҳои массивро дохил намуда, Сипас ба намуди зерин хориҷ кунад: Array[]=el; Array[]=el; - - - - - - - - - - - Array[n-]=eln; #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int massiv[n]; int i; for (i=;i<n;i++) cin>>massiv[i]; for (i=;i<=n;i++) cout<<"massiv["<<i<<"]="<<massiv[i]<<endl; return; } Дар ин ҷо андозаи массив ҳамчун як доимии муаррификардашуда ба баробар мебошад, сипас, то замоне ки шарти оператори даврӣ ҳақ аст, аз клавиатура элементҳои массив дохил карда мешаванд. Ҳангоми ба охир расидани давр идоракунӣ ба даври дуюм мегузарад ва то он замоне ки давр дуруст аст, элементҳои дохил намуда хориҷ карда мешаванд. Агар хоҳем, ки элементҳои массив ба намуди сатр хориҷ карда шаванд, он гоҳ дар дастури хориҷкунӣ ба ҷои рамзи идоракунии «\n» рамзи «\t» мегузорем, ба ғайр аз ин, бо ёрии функсияҳои забони С низ метавонем элементҳои масссивро хориҷ кунем. Ба барномаи зерин диққат диҳед: #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int massiv[]={,,,,}; for (int i=;i<n;i++) printf("massiv[i]=%i\t",massiv[i]); return; } Агар хоҳем, ки элементҳои массив ба намуди сутун хориҷ карда шаванд, ҳангоми хориҷкунӣ ба ҷои рамзи идоракунии «\t» рамзи «\n» мегузорем, дар натиҷа сатре, ки дар он фармони хориҷкунӣ омадааст, намуди зеринро мегирад. printf(«massiv[i]=%i\n»,massiv[i]); Сумма ва ҳосили зарби элементҳои массив Бигзор ба мо массиви андозааш муайян дода шуда бошад ва талаб карда шавад, ки суммаи элементҳои онро ҳисоб кунед. Барои иҷрои ин амал дар аввал тағйирёбандае ба номи Summa муаррифӣ карда, ба он ба сифати қимати аввала мебахшем. Баъд аз он, бо ёрии оператори даврӣ ҳар як элементи массивро ба он илова мекунем ва дар охир пас аз тамомшавии давр тағйирёбандаи Summa – ро ба чоп медиҳем, ки дар он ҳамаи элементҳо гирд оварда шудаанд. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int summa=; int a[]={,,,,}; for (int i=;i<n;i++) summa+=a[i]; cout<<summa<<endl; return; } Ин барномаро метавон бо истифода аз оператори коммо ба намуди зерин низ навишт. Мисол: #include <iostream> #include <cmath> using namespace std; int main(){ const int n=; int summa,i; int a[]={,,,,}; for (summa=, i=;i<n;summa+=a[i],i++); cout<<summa<<endl; return; } Барои зарб намудани элементҳои массив дар аввал тағйирёбандае муаррифӣ мекунем ва ба он ба сифати қимати аввала мебахшем ва баъд ба ёрии оператори даврӣ ҳамаи элементҳои массивро ба қимати тағйирёбандаи мазкур зарб мекунем, дар натиҷа ҳосили зарби элементҳои массив ба даст меоянд. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; long int Z; int i; int a[]={-,,,,-}; for (Z=, i=;i<n;Z=a[i],i++); cout<<"Z="<<Z<<endl; return; } Ба намуди диаграмма тасвир намудани элементҳои массив Элементҳои массивро метавонем ба намуди график, яъне гистограмма низ тасвир кард. Вобаста ба миқдори ҳар як элементи массив дар саҳифаи тасвир ягон рамз чоп карда мешавад. #include <iostream> #include <iomanip> using namespace std; int main(){ const int n=; int i,j; int a[]={,,,,}; cout<<"Element"<<setw()<<"Qimat" <<setw()<<"histogramma"<<endl; for (i=;i<n;i++){ cout<<setw()<<i<<setw()<<a[i]<<setw(); for(j=;j<a[i];j++) cout<<""; cout<<endl; } return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин мисол функсияи setw () аз библиотекаи «iomanip.h» истифода бурда шудааст. Функсияи мазкур барои пур намудани саҳифаи тасвир ба ҷои холӣ истифода бурда мешавад, ки дар оянда дар борааш пурратар эзоҳ медиҳем. Ду ҳалқаи такрории дигар, ки якеаш барои элементои массивро дар саҳифаи тасвир чоп намудан ва дигараш бошад, ба миқдори аз то ҳар як элементи массив дар саҳифаи тасвир рамзи ситорача «» чоп мекунад. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: Element Qimat histogramma ***************** **** ********************* ************* ******** Бо ададҳои тасодуфи пур намудани элементҳои массив Агар массив барои ягон масъалаи санҷишӣ истифода шуда бошад, пас, метавон элементҳои онро аз ададҳои тасодуфӣ пур кард. Барои иҷрои ин амал аз функсияи rand() ва ё randomize() истифода бурда мешавад. Дар функсияҳои мазкур метавонем ҳудуди болоии массивро нишон диҳем. Масалан, агар талаб карда шавад, ки элементҳои массиверо аз ададҳои тасодуфии аз калон набуда пур кунед, барои ин яке аз операторҳои зерин истифода бурда мешаванд: A[i]=rand()% ё A[i]=random(). Барои массивро аз ададҳои манфӣ пур кардан бошад, ин операторҳо ба суратии зерин истифода бурда мешаванд: A[i]=rand()%- ё A[i]=random()-. Агар ҳудуди болоӣ дар массив нишон дода нашуда бошад, компилятор ба таври ихтиёрӣ аз ададҳои бузург массивро пур мекунад. Мисол. Барномае нависед, ки дар он элементҳои массив ба таври тасодуфӣ интихоб карда шуда бошанд ва дар саҳифаи тасвир нишон дода шаванд. #include <iostream> using namespace std; #define n int main() { int a[n]; for (int i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } cout<<endl; return; } Тавре ки мебинед, дар ин ҷо аввал андозаи массив ҳамчун адади доимӣ тавассути роҳнамуни #define муаррифӣ карда шудааст. Дар дохили функсияи асосӣ массиве бо андозаи n муаррифӣгардида, дар дохили ҳалқаи такрорӣаз ададҳои тасодуфӣ пур карда шудааст. Дар дохили ҳалқаи мазкур элементҳои массив дар саҳифаи тасвир ба чоп омода карда шудаанд. Натиҷаи барномаи мазкур намуди зеринро дорад. Ҷустуҷӯи элементи калонтарин ва рақами тартибии он дар массив Масъала: Массиви а дорои n элемент мебошад. Барномае нависед, ки элементи калонтарин ва рақами тартибии онро муайян кунад. Алгоритми ин масъала чунин аст: дар аввал ду тағйирёбандаро ба номи max ва nmax муаррифӣ мекунем ва фарз мекунем, ки элементи аввала калонтарин аст. Элементи мазкурро ба тағйирёбандаи max ва рақами тартибии онро ба тағйирёбандаи nmax мебахшем. Баъд аз он max ба элементҳои ояндаи массив муқоиса карда мешавад, агар max аз он бузургтар бошад, ҷойи уро ба max иваз мекунем ва агар max аз он элемент хурд бошад, элементи мазкурро ба max мебахшем, яъне ба ҷои он элементи max навишта мешавад ва рақами тартибии он ба nmax бахшида мешавад. Ин амалро ба элементҳои боқимондаи массив низ иҷро мекунем. Барои пурратар фаҳмо шудани ин амал онро дар ҷадвали зерин гирд овардем. № Массиви додашуда Қимати max Қимати nmax Барномаи алгоритми ёфтани элементи калонтарин. #include <iostream> using namespace std; int main() { const int n=; int i,j,max,nmax,a[n]; for (i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%; cout<<"a["<<i<<"]="<<a[i]<<endl; } for (max=a[],nmax=,i=;i<n;i++) if (max<a[i]) { max=a[i]; nmax=i; } cout<<"\nmax="<<max<<" \n "; cout<<"nmax="<<nmax<<" \n "; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо элементҳои массив аз ададҳои тасодуфии аз калон набуда, пур карда шудаанд, сипас барнома аз рӯи алгоритми дар боло овардашуда амал намуда, элементи калонтарин ва рақами тартибии онро мебарорад. Равон кардани массив ба функсия ба сифати аргумент Тавре ки қаблан гуфтем, дар забони С++ ҳангоми ба функсия равон кардани аргумент ду роҳ мавҷуд аст: якум, ба ёрии адрес (суроға), дуюм, ба ёрии қимат. Элементҳои массивро низ метавонем бо ёрии ин ду роҳ ба функсия равон кунем. Дар забони С++ номи массив ҳамчун суроғаи аввалини массив фаҳмида мешавад. Ҳангоми ба функсия равон кардани массив номи массив бе истифодаи қавси фигуравӣ навишта мешавад. Ҳангоми массивҳоро ба сифати аргумунт ба функсия равон кардан номи массив дар функсия бо қавсҳои фигуравӣ навишта шуда, андозаи массив бошад, берун аз қавси фигуравӣ, баъди оператори коммо навишта мешавад. Ҳангоми даъват намудани функсия дар функсияи аслӣ номи массив бе қавси фигуравӣ ва андозаи массив навишта мешавад. Ин навъ равонкун монанди тағйирёбандаҳои оддӣ фурӯхонӣ ба миқдор (call by value) номида шуда, дар он нусхаи ҳамаи элементҳо ба функсия равон карда мешаванд. Мисол: #include <iostream> #include <iomanip> using namespace std; void modifyArray(int[],int); int main(){ const int n=; int a[n],i; for (i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%; cout<<setw()<<a[i]; } cout<<endl; modifyArray(a,n); for (i=;i<n;i++){ cout<<setw()<<a[i]; } return; } void modifyArray(int a[],int n) { for (int i=;i<n;i++) a[i]=; } Тавре ки дар ин ҷо дида мешавад, дар пешнамунасозии функ-сия ва худи функсия номи массив бе истифодаи андозаи он (андозаи он берун аз мавқеи муқаррариаш пас аз оператори коммо) навишта шудааст, яъне void modifyArray(int[],int). Ҳангоми фурӯхонӣ бошад, танҳо ном ва андозаи массив бе истифодаи қавсҳои фигуравӣ ба намуди зерин навишта шудааст: modifyArray(a,n); Роҳи дигари равон кардани массив ба функсия. Дар функсия танҳо суроғаи массив нишон дода мешаваду халос. Мисоли гузаштаро метавон ба намуди зерин низ навишт. #include <iostream> #include <iomanip> using namespace std; void arrayprint (int a,int n){ int i; for(i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<" "; } int main() { const int n=; int a[n],i; for (i=;i<n;i++) a[i]=rand()%; arrayprint(a,n); return; } Дар мисоли мавриди назарамон ба функсияи arrayprint (int a,int n) суроғаи массив нишон дода шудааст, яъне a ишорагар ба массив мебошад. Дар оянда ин матлабро пурратар мавриди баҳс қарор медиҳем. Массивҳои динамикӣ Ба намуди пешфарз ҳангоми муаррифӣ намудани массив дар хотира вобаста ба андозаи он маҳал (ҷой)-е ҷудо карда мешавад. Вале дар баъзе масъалаҳои андозаи массив пешакӣ маълум набуда, дар баъзеи дигарашон ҳангоми иҷро намудани барнома зарурати андозаи массивро тағйир додан пеш меояд, барои ин лозим меояд, ки хотираи динамикиро истифода барем. Ҳангоми массивро аз навъи динамики муаррифӣ кардан дар аввал массив ҳамчун як ишорагар муаррифӣ карда мешавад. Баъд аз дохил намудани андозаи массив барои он ҳофиза ҷудо карда мешавад. Ҳангоми ба намуди статикӣ (қарордоди) муаррифӣ намудани массив барои нигоҳ доштани элементҳои массив як блоке аз ҳофиза ҷудо карда мешавад. Агар массив ҳамчун як ишорагар муаррифӣ гардад, он гоҳ, барои он чунин ҷой ҷудо (reserve) карда намешавад. Дар натиҷа барои ишорагарро ҳамчун як массив истифода бурдан зарур аст, ки ҳофизае барои элементҳои массив ҷудо карда шавад. Барои ҷудо намудани чунин намуди ҳофиза яке аз роҳҳои зерин истифода бурда мешавад: ) Бо истифода аз функсияҳои malloc, calloc, realloc ва free ) Бо истифода аз операторҳои new ва delete Функсияи malloc як блок ҳофизаро барои нигоҳ доштани объекти нишондодашуда ҷудо (reserve) намуда, ба катакчаи якуми он блок ишорагар бармегардонад. Наҳви истифодабарии ин функсия намуди зеринро дорад: void malloc(size) Дар ин ҷо size -андозаи ҳофизаи ҷудоrfhlfielfро ба ҳисоби байт ифода мекунад. Агар ҷудо намудани ҳофиза бомуваффақият анҷом пазирад, он гоҳ ин тобеъ тағйирёбандаи навъи void–ро бармегардонад. Дар ҳолати акс бошад, қимати Null бармегардонад. Мисол. Бигзор, мо мехоҳем массиве аз навъи бутун бо номи а, ки дорои n элемент мебошад, эълон кунем. Дар аввал онро ҳамчун ишорагаре ба сурати зерин муаррифӣ мекунем: int a; Дар ин равиш ҳофиза ҷудо карда намешавад, пас аз дохил кардани n барои ҷудо намудани ҳофиза аз функсияи malloc ба сурати зерин истифода мебарем: a=malloc (nsizeof(int)); Ин оператор як блок ҳофизаро барои нигоҳ доштани элементи массив ҷудо мекунад. Дар ин ҷо оператори sizeof() андозаи навъи int-ро бо ҳисоби байт баргардонида, онро ба миқдори элементҳои массив зарб мезанад. Аз ин ҷо ҳофизаи мавриди назар ҷудо (reserve) карда мешавад. Тағйирёбандаи a аз навъи бутун муаррифӣ карда шудааст ва тобеъи malloc бошад, ишорагари рамзӣ бармегардонад. Аз сабаби он ки дар забони С/С++ рамзҳо низ ҳамчун адади бутун фаҳмида мешаванд, пас, оператори дар боло истифодабурдаамон қобили қабул аст. Барои бо боварии комил истифода бурдани тобеъи мазкур хубтар аст, ки дар дохили он амали табдилдиҳии навъ (cast)-ро низ истифода барем. Аз ин ҷо оператори дар боло навиштаамон намуди зеринро мегирад: a=(int ) malloc (nsizeof(int)); Функсияи calloc низ барои ҷудо намудани ҳофизаи динамикӣ истифода бурда мешавад. Наҳви умумии он намуди зеринро дорад: void * calloc (num, size) Функсияи мазкур барои ба массиви num ба андозаи size ҷудо намудани ҳофиза хизмат мекунад. Агар амали ҷудо намудани ҳофиза бо муваффақият анҷом гирад, он гоҳ ин функсия ба мавқеи ҷудокардашудаи ҳофиза ишорагар бармегардонад. Дар акси ҳол бошад, қимати Null бармегардонад. Функсияи realloc бошад, андозаи ҳофизаи пештар ҷудокардашударо метавонад тағйир диҳад. Наҳви умумии ин функсия намуди зеринро дорад: char realloc (void p, size) Дар ин ҷо p -ишорагар ба мавқеи ҳофизаест, ки бояд ба андозаи size тағйир дода шавад. Агар ҳангоми иҷроиши функсияи мазкур суроғаи мавқеи ҳофиза тағйир дода шавад, он гоҳ суроғаи нав ба сифати натиҷа баргардонида мешавад. Агар қимати параметри якум Null бошад, он гоҳ ин функсия монанди функсияи malloc кор карда, ба андозаи size ҳофизаро ҷудо мекунад. Барои озод намудани ҳофизаи ҷудокардашуда аз функсияи free() истифода бурда мешавад. Наҳви умумии ин функсия намуди зеринро дорад. void free (void p) Дар ин ҷо p ба он мавқеи ҳофизае ишорат мекунад, ки пештар тавассути функсияҳои malloc, calloc ва ё realloc ҷудо карда шудааст. Роҳи дигари ҷудо кардани ҳофизаи динамикӣ истифода аз оператори new мебошад. Барои аз ин оператор истифода бурдан дар аввал массив ҳамчун як ишорагар муаррифӣ карда шуда, сипас андозаи он бо ёрии оператори new муайян карда мешавад. Мисол: int n, a; …. a=new int[n]; Дар ин ҷо тавре ки дида мешавад, дар сатри якум ду тағйирёбандаи бутун, ки якеаш аз навъи ишорагар буда, номи массивро ифода мекунад, муаррифӣ карда шудааст. Баъдан бо ёрии оператори new андозаи тағйирёбандаи ишорагар нишон дода шудааст. Андозаи массивро ҳангоми иҷроиши барнома аз берун низ дохил кардан мумкин аст. Барои озод намудани хотира бошад, аз оператори delete [] истифода бурда мешавад. Илова ва нест намудани элемент дар массив Бигзор массиве дорои n –элемент дода шудааст. Талаб карда мешавад, ки элементи k-уми он нест карда шавад. Бигзор, k рақами тартибии ягон элементи бошад, он гоҳ элементҳои массив чунин тағйир меёбанд: элементи k+-ум ҷойи элементи k-ум ва элементи k+m -ум ҷойи элементи k+m--умро ишғол мекунад. Барои хубтар шинос шудан ва дарк намудани ин матлаб, ҳамаи элементҳои массивро дар дохили як ҷадвал ба сурати зерин тасаввур мекунем: k k+ k+ k+ n- n- Бо суханҳои дигар элементи k--ум сарфи назар шуда, аз элемент k-ум сар карда, ҳар як элемент як мавқеъ ба тарафи чап кӯчонида мешаванд. Дар натиҷа элементҳои массив n- то мешаванд. Матни барнома: #include <iostream> using namespace std; int main() { int i,k; int n,a; cout<<"n=";cin>>n; cout<<"k=";cin>>k; a=new int [n]; for (i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%; cout<<"a["<<i<<"]="<<a[i]<<endl; } cout<<endl; for (i=k;i<n-;i++) a[i]=a[i+]; n--; for (i=;i<n;i++) cout<<"a["<<i<<"]="<<a[i]<<endl; delete []a; return; } Барои нест кардани элементе ё элементҳо аз массив, метавон аз функсияҳо низ истифода бурд. Мисоли. Барномае нависед, ки нахустин элементи манфии массиви додашуда нест кунад. #include <iostream> using namespace std; const int n=; int a[n]; void shiftLeft(int pos, int m, int dsp, int a) { for(int i=pos; i<n-dsp;i++) a[i]=a[i+dsp]; m-=dsp; } int main() { int i, j=; int a[n]; cout<<"massivi dodashuda:\n"; for (i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%-; cout<<a[i]<<" "; } cout<<"\nmassiv pas az nest kardani elementho:"<<endl; while(j<n && a[j]>) j++; if (j<n) shiftLeft(j,n,,a); for (i=;i<n-;i++) cout<<a[i]<<" "; cout<<endl; return; } Дар ин ҷо аргументи якуми функсия мавқеъ ё рақами тартибии элементеро, ки бояд аз массив нест карда шавад, ифода намуда, аргументи дуввум андозаи массивро нишон медиҳад. Аргументи саввум миқдори элементҳои нестшавандаро нишон медиҳад ва аргументи охирон ишорагар ба массив мебошад. Дар функсияи аслӣ ҳалқаи такрории while() барои дастрас шудан ба рақами тартибии элементи мавриди назар истифода шудааст. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: massivi dodashuda: - - - massiv pas az nest kardani elementho: - - Ба ҳамин монанд функсияе барои ба массив гузоштани элемент метавон таъриф кард. Мисоли. Барномае нависед, ки пас аз элементи якуми мусбати массив адади -ро гузорад. #include <iostream> using namespace std; const int n=; int a[n]; void shiftRight(int pos, int m, int dsp, int a){ for(int i=m; i>=pos;i--) a[i+dsp]=a[i]; m+=dsp; } int main(){ int i, j=; int a[n]; cout<<"massivi dodashuda:\n"; for (i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%-; cout<<a[i]<<" "; } cout<<"\nmassiv pas az nest kardani elementho:"<<endl; int k=; while((k<n) && (a[k]>=)) k++; if (k<n) { j=k; shiftRight(k,n,,a); a[j+]=; } for (i=;i<=n;i++) cout<<a[i]<<" "; cout<<endl; return; } Ин барнома низ монанди барномае пешина буда, фақат баръакси он амал мекунад. Массивҳо аз сатрҳои матнӣ Мо то ҳоло ба массивҳое, ки элементҳои он аз навъи шуморишӣ (ададӣ) будаанд, сарукор гирифтем. Илова бар ин, элементҳои массив метавонанд дилхоҳ навъи стандартӣ бошанд. Ҳоло массивҳоеро дида мебароем, ки элементҳои он сатрҳо (риштаҳо) мебошанд. Дар забони С++ сатрҳо ҳамчун массивҳои рамзӣ шинохта шуда, охири ҳар сатр бо рамзи Null (охири сатр ) ба поён мерасад. Дар дохили барнома рамзи мазкур дар қолаб (форма)-и escape squance бо ‘\’ нишон дода мешавад. Индексии поёнии элементҳои як массив аз навъи сатрҳо буда, индекси болоӣ якто кам аз миқдори рамзҳои ҳамон сатр мебошад. Масалан, сатри «Hello world» як массиви рамзии дорои рамз мебошад. Дар ин навъ массивҳо ҷойи холӣ низ ҳамчун як элемент фаҳмида мешавад. Ба массивҳои сатрӣ низ дар вақти муаррифӣ кардан метавон қимати авввала бахшид. Масалан: char Arsatr[]=”Hello World”; Массиви муаррифишуда дорои элемент мебошад. Инчунин массивҳои сатриро метавонанд ҳар як элементашон алоҳида бошанд. Масалан: массиви болоро метавонем ба сурати зерин низ таъриф кард: char Arsatr[]={‘H’,’e’,’l’,’l’,’o’,’\‘,’W’,’o’,’r’,’l’,’d’} Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ҳар як элементи массиви рамзӣ дар дохили нохунаки якто-якто навишта шуда, барои ҷойи холӣ (фосила) рамзи ’\‘ истифода шудааст ва оператори коммо барои аз ҳамдигар ҷудо намудани рамзҳо ба кор рафтааст. Барои дар ин навъ массивҳо ба элементи зарурӣ дастрас шудан, аз номи массив ва зернависи (рақами тартиби)-и элементи мавриди назар истифода бурда мешавад. Монанди дигар массивҳо зернависи элементҳои массиви рамзӣ низ аз нол оғоз ёфта, ба n- ба охир мерасад, яъне дар массиви мазкур элементи нолум ин рамзи (ҳарфи ) «H» буда элементи n- (-)-ум рамзи «d» мебошад. Мисол. Барномае нависед, ки ҳамаи элементҳои массиви Arsatr[]-ро ба чоп диҳад. Инчунин элементи аввалин ва охиринашро низ ба чоп диҳад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; cout<<"Massivi dodoshuda="; char Arsatr[]={’H’,’e’,’l’,’l’,’o’,’\’,’W’,’o’,’r’,’l’,’d’}; for (int i=;i<n;i++) cout<<Arsatr[i]; cout<<endl; cout<<"Elementi yakum="<<Arsatr[]<<"\nElementi duyum="<< Arsatr[]<<endl; return; } Чи хеле ки мебинем, дар ин ҷо аввал доимие муаррифӣ шуда аст, пас аз он массив бо элементҳои аввалааш таъриф шудааст. Ҳалқаи такрорӣто замони элементҳои массив ба охир расидан давр зада, дар ҳар итератсия як элементи массивро бо ёрии оператори хориҷкунӣ ба саҳифаи тасвир равон мекунад (менависад). Тавре ки гуфтем, дар оператори хориҷкунӣ ифодаи Arsatr[] ва ифодаи Arsatr[n-] нишондиҳандаи элементҳои аввалин ва охирони массив буда, элементҳои мазкурро ба саҳифаи тасвир пешниҳод мекунанд. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Massivi dodoshuda= Elementi yakum=H Elementi duyum=e Дар вақти муаррификунӣ метавонем танҳо андозаи массивро нишон дода, элементҳои онро аз клавиатура дохил кунем. Масалан, бигзор массиве бо номи name [] ки андозааш ба баробар аст, ба сурати зерин муаррифӣ карда шуда бошад: char name[]; Барои элементҳои массиви мазкурро тавассути дастури дохилкунии cin аз клавиатура дохил намудан андозаи массив навишта намешавад. Мисол. Барномае нависед, ки дар он номи як нафар донишҷӯй аввал аз клавиатура дохил карда шуда, Сипас ба чоп дода шавад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; cout<<"Enter you name\n"; char name[n]={}; cin>>name; for (int i=;i<n;i++) cout<<name[i]; cout<<endl; return; } Ҳангоми аз клавиатури ворид кардани массиви рамзӣ объекти cin то расидан ба рамзи фосила сатри додашударо мехонаду халос. Дар оянда дар ин бора эзоҳи пурратар медиҳем. Мураттабсозӣ ва ҷустуҷӯии элементҳо дар массив Мураттабсозӣ ва ҷустуҷӯи элементе дар дохили як маҷмӯъ дар аксар ҷойҳо, ба хусус дар системаҳои иттилоотии ҷустуҷӯӣ, тиҷоратӣ, ёфтани луғат аз фарҳанг, ёфтани китоб аз китобхона ва ғайра корбурди зиёде дорад. Мақсади асосии мураттабсозӣ (sorting) ба тартиб аз рӯи қоидаи муайяне (аз рӯи алифбо, ё зиёдшавии қимат) гузоштани додаҳо (дар массив элементҳо) мебошад, ки он ҷустуҷӯи элементи заруриро осон мекунад. Чунончи агар додаҳо аз аз рӯи қоидаи муайяне дастабандӣ нашуда бошанд, ёфтани як унсури муайяне дар дохили додаҳои душвор ҳатто имконнопаз мегардад. Биёед, фарҳанг (dictionary)-ро ки дар он луғатҳои зиёде мавҷуданд, пеши назар меорем. Агар дар фарҳанг калимаҳо аз рӯи алифбо ҷобаҷо нашуда бошанд, барои ҷустуҷӯи калимаи мавриди ниёз чи қадар вақт беҳуда сарф мешавад, яъне барои ёфтани он калима зарур мешавад, ки ҳамаи саҳифаҳои фарҳангро аз назар гузаронем. Пас, барои сареътар ва осонтар дастрас шудан ба калимаи мавриди ниёз агар дар фарҳанг калимаҳо аз рӯи алифбо ҷобаҷо шуда бошанд, танҳо саҳифаи лозимиро мебинему бас. Пас, биёед аввал алгоритмҳои мураттабсозӣ ва баъд алгоритмҳои ҷустуҷӯиро дида мебароем. Гурӯҳбандии равишҳои мураттабкунӣ Алгоритмҳои мураттабсозии элементҳои массив ба ду гурӯҳ ҷудо карда мешаванд: ) Мураттабсозии дохилӣ (internal sort)-ки дар он ҳамаи додаҳо дар хотираи компютер қарор дода мешаванд. ) Мураттабсозии хориҷӣ( external sort), ки дар он додаҳои мавриди назар дар ҳофизаҳои бегона (аҷнаби) монанди навор ё саҳифаҳо қарор доранд, ки барои ин гуна додаҳо истилоҳи файл (File) ба кор бурда мешавад, ки он дар мавзӯҳои оянда мавриди баҳс қарор мегирад. Мураттабсозии дохилӣ аз рӯи алгоритм ё равишҳои зерин амали карда мешавад: ) bubble sort ) sheel sort ) tos sort ) selection sort ) insertion sor ) quick sort ) merge sort ) binary tree sort ) heop sort ) rabix sort (bucket sort) Мураттабсозии ҳубобӣ (buble sort) Яке аз содатарин равишҳои мураттабсозӣ мураттабсозии ҳубо-бӣ мебошад, агарчанде ки дар муқоиса нисбат ба равишҳои дигар ҷойи поёнтареро ишғол мекунад, вале хело сода буда, ба истифодабаранда фаҳмо мебошад. Вожаи bubble мафҳуми илмӣ набуда, танҳо дар луғат ба маънои ҷушидан ва ғулғула кардан омадааст. Вақте ки зарфи обро ҷӯшонидем, ҳубобчаҳои ҳаво, ки дар об мавҷуданд, дар сатҳи об ҳаракат мекунанд. Дар равиши мазкур элементи калонтарин ба ҳубобчаҳои зарфи об монанд ҳар маротиба ба самти боло ё интиҳо ҳаракат мекунад. Аз ин ҷост, ки ин навъ мураттабсозиро мураттабсозии ҳубобӣ номидаанд. Дар равиши мураттабсозии мазкур элементи якум ба элементи дуввум муқоиса карда мешаванд, агар узви якум аз дуюм калонтар бошад, ҷойи онҳо иваз карда мешавад. Сипас, ин амал дар мавриди элементи дуюм бар сеюм ва ҳамин тариқ барои элементҳои боқимонда сурат мегирад, яъне дар охир элементи n--ум бо элементи n-ум муқоиса карда мешавад, агар элементи n- – ум аз элементи n-ум калон бошад, ҷояшон иваз карда мешавад. Вақте ки ин амал як маротиба иҷро карда шуд, элементи калонтарин дар охир қарор мегирад. Акнун фарз мекунем, ки элементи n-уми массив вуҷуд надорад. Амали пештар иҷро кардаамонро ба (n-) элементи боқимонда якбор иҷро карда, элементи калонтаринро дар ҷойи (n-)-ум қарор медиҳем. Агар ин амалро (n-) маротиба такрор карда, ҳар маротиба як хонаро нодида гирем, дар охир элементҳои массив ба тартиби зиёдшавиашон ба намуди зерин ҷобаҷо карда мешаванд: a[] a[] a[] … a[n-] Агар хоҳем, ки элементҳои массив бо тартиби камшавиашон (отсортир овать ) ҷойг ир карда шаванд. Ҳангоми муқоисакунӣҷойи элементи хурдтаринро аз мавқеи a[i-] ба a[i] баръакси равиши боло иваз мекунем. Дар ин сурат элементҳои массив ба сурати зерин ҷобаҷо карда мешаванд. a[] a[] a[] … a[n-] Мисол. Барномае нависед, ки элементҳои массиви додашударо аз рӯи равиши ҳу боби б о тарт иби зиёдшавиашон ҷобаҷо гузорад. #include <iostream> using namespace std; int main() { const int n=; int a[n]; int i,b,j; cout<<" Elementhoi massiv pesh az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } cout<<endl; for (j=;j<n;++j) for (i=;i<n-j;++i) if (a[i]>a[i+]) { b=a[i]; a[i]=a[i+]; a[i+]=b; } cout<<endl; cout<<" Elementhoi massiv pas az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<" "; cout<<endl; return; } Дар ин ҷо аввал массиве аз навъи бутун, ки дорои n (n=) элемент мебошад, муаррифӣ карда шудааст. Баъд элементҳои массив аз ададҳои тасодуфи пур карда шуда, бо ёриии оператори хориҷкуни ба хориҷ карда шудаанд. Сипас ду давр истифода шудааст, даври якум шароит фароҳам меоварад, ки (n-)-маротиба барои ҳар як элементи массив амали муқоисакуни иҷро карда шавад. Дар аввал элементи якум ( бо индекси ) бо элементи дуввум муқоиса карда мешавад. Агар он аз элементи дуввум калон бошад, қимати он ба тағйирёбандаи ёрирасони b бахшида мешавад. Сипас элементи элементи a[i] ба элементи a[i+] иваз карда мешавад, ки дар натиҷа тағйирёбандаи b аз қимат холи мешавад ва элементи a[i+] бошад, қимати худро ба тағйирёбандаи b мебахшад ва ҳоказо. Тавре ки дар боло гуфтем, элементҳои массив ҷобаҷо карда мешаванд. Баъди иҷрои амалҳои мазкур элементҳои массив бори дигар ба сурати зерин хориҷ карда мешаванд. Elementhoi massiv pesh az jobajoguzori Elementhoi massiv pas az jobajoguzori Мураттабсозӣ бо равиши интихоб (selection sort) Моҳияти ин навъ мураттабсозӣ аз он иборат аст, ки дар миёни элементҳои массив элементи калонтарин ҷустуҷӯ карда шуда, ҷойи он ба элементи охирон иваз карда мешавад. Баъд аз он фарз карда мешавад, ки элементи n-ум вуҷуд надорад ва аз байни (n-)-элементи боқимонда калонтаринаш ҷустуҷӯ карда мешавад, ҳангоми ба даст омадани он ҷояш бо элементи (n-)-ум иваз карда мешавад. Амали мазкур n- маротиба такрор карда мешавад. Дар охир танҳо ду эле-мент якум ва дуюм боқӣ мемонанд, ки аз онҳо калонтаринашро ба хо-наи дуввум ҷой дода мешавад. Ба ҳамин тариқ, элементҳои массив ҷо-баҷо карда мешаванд. Бартарии ин равиш назар ба равиши ҳубобӣ аз он аст, ки дар ин навъ мураттабсозӣ ҷойивазкунии элементҳо камтар ба амал меояд, зеро дар ин равиш дар ҳар такрор фақат як маротиба ҷойивазкунӣ ба амал меояд. Мисол: Барномаи усули ҷобаҷогузории интихоб. #include <iostream> #include <iomanip> using namespace std; int main(){ const int n=; int i,j,max,b,name; int a[n]; cout<<"Elementhoi massiv pesh az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } cout<<endl; for (j=;j<n;b=a[n-j],a[n-j]=a[name],a[name]=b,j++) for (max=a[],name=,i=;i<=n-j;i++) if(a[i]>max) { max=a[i]; name=i; } cout<<endl; cout<<" Elementhoi massiv pas az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<" "; cout<<endl; return; } Мураттабсозии гузориши (insertion sort) Бигзор массиви а дорои n элемент бошад, яъне. Барои ба тартиб гузоштани элементҳои массиви мазкур дар аввал ду элементро мегирем, яъне ва фарз мекунем, ки онҳо мурат-табанд, б аъ д а з о н, аъзои сеюм, яъне -ро интихоб карда, онро нисбат ба ду аъзои аввала дар ҷойи муносибе мегузо ре м, ки маҷмӯи дорои се элемент мураттаб ҳосил гардад. Ба ҳамин монан д то элементи n-ум давом дода мешавад, ки дар охир ҳамаи элементҳои массив ҷобаҷо карда мешаванд. Барои ин матлабро пурратар дида баромадан биёед массиви дорои -элементро дида мебароем. Мисол: Элементҳои массиви дода шуда: - ->,,,; Қадами: - ->,,,; Қадами: --->,,,; Қадами: -->,,,; Тавре ки дида мешавад, барои мураттабсозии чор элементи массив - итератсия истифода карда шудааст. Барои пурратар фаҳмо шудан, массиви дорои элементро пеши назар меорем ва фарз мекунем, ки элементи он мураттаб шуда, элементи шашуми аз эле-менти чорум хурд (ё баробар ) аст. Ба тағйирёбандаи иловагие элемен-ти шашумро бахшида, баъд онро дар ҷойи чорум қарор медиҳем. Ба ҳамин монанд ҳар як элементҳои номураттаби массив ба элементҳои ҷойи муносиб иваз карда мешаванд. Дар ҷадвали поён ин равиш овар-да шудааст. Мисол: Барномаи усули муратабку нии гузориш навишта шавад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int i,j,max,b,name; int a[n]; cout<<" Elementhoi massiv pesh az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } cout<<endl<<endl; for (i=;i<n;a[j+]=b,i++) for (b=a[i],j=i-;(j>- && b<a[j]);a[j+]=a[j],j--); cout<<" Elementhoi massiv pas az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<" "; cout<<endl; return; Мураттабсозии tag (tag sort) Чанде қабл мо алгоритми мураттабсозиеро ба номи мурат-табсозии ҳубобӣ дида баромада будем. Акнун фарз мекунем, ки мас-сиви дорои андозаи бузург дода шуда бошад. Масалан, дорои млн. элемент барои ҳар як элементро муқоиса намудан вақти зиёд сарф мешавад. Барои ин навъ массивҳо ва массивҳоеро ки элементҳои онҳо сатрҳо, рамзҳо ва сохторҳо мебошанд, равиши нави мураттабсозиро ба намуди tag sort истифода мешавад. Моҳияти ин усул аз он иборат аст, ки як массиви нав муаррифӣ карда шуда, дар он ба сифати элемент массиви аввала қарор дода мешаванд. Сипас, дар ҳар куҷое, ки ҳоҷати ду элементро ба ҳамдигар муқоиса намудан пеш ояд, ин амал хело сода анҷом мегирад, зеро ба ин усул андозаи массив хурд карда мешавад. Мантиқи кори равиши мазкур ҳам монанди равиши ҳубобӣ мебошад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main() { const int n=; int i,j,k; int a[n],b[n],x; cout<<"Elementhoi massiv pesh az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } cout<<endl<<endl; for (k=;k<n;++k) b[k]=k; for(i=;i<n;i++) for(j=;j<n-i;j++) if(a[b[j]]>a[b[j+]]) { x=b[j]; b[j]=b[j+]; b[j+]=x; } cout<<"Elementhoi massiv pas az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<a[b[i]]<<" "; cout<<endl; return; } Мураттабсозии босуръат ё зуд (quick sort) Бигзор элементҳои массив ба сурати ҷадвале бузурге дода шуда бошанд. Барои онҳоро мураттаб намудан равиши наве бо номи мураттабсозии босуръатро дида мебароем. Моҳияти ин навъ мурат-табсозӣ аз он иборат аст, ки аввал як элементро аз ҷадвали додашуда интихоб намуда, элементҳои боқимондае, ки аз он калонанд, дар тарафи рости он ва элементҳои боқимондаро бошад, дар тарафи чапи он қарор медиҳем. Дар натиҷа ҷадвали мо ба ду ҷадвал тақсим карда мешавад. Амали мазкурро бо он ҷадвалҳо низ иҷро мекунем, ки дар натиҷа ҷадвалҳои нав ҳосил карда мешаванд. Ин амалро то замоне иҷро мекунем, ки элементҳои ҷадвал ба таври зиёдшавиашон ҷо ба ҷо гузошта шаванд. Элементе, ки дар ибтидо мо интихоб кардем, шояд баъзе хонандагони арҷманди мо дар бораи чи тавр интихоб кардани он суол кунанд. Дар аввал ҷадвалро ба намуди уфуқӣ тасаввур карда, хонаи аввал ё самти чапи онро бо L ва хонаи охир ё самти рости онро бо К ишора мекунем, яъне Ду тағйирёбандаи i ва j интихоб намуда, тағйирёбандаи i-ро ба L ва тағйирёбандаи j-ро ба R баробар қарор дода, элементи миёнаро чунин интихоб мекунем. Баъд аз он то замоне (мавқеъе), ки a [i] <x ва i<R будан, тағйир-ёбандаи i- [ ] ро ба тарафи рост ҳаракат медиҳем. Ин ам алро барои тағйирёбандаи j низ иҷро мекунем, яъне то замони a[j]>x будан тағйирёбандаи j-ро ба тарафи чап ҳаракат медиҳем, баъд аз он, ҷойи a[i]-ро ба a[j] иваз мекунем, сипас ба тағйирёбандаи i як воҳид илова намуда, аз тағйирёбандаи j як воҳид кам мекунем ва то замони -шудан ин амал такрор карда мешавад. Элементе, ки ба сифати элементи мобайнӣ интихоб намуда, будем онро дар дохили ҷадвал ҳаракат дода, дар охир да р ҷойи худ қарор медиҳем. Ба ҳамин тариқ, элементҳои аз он хурдбуда дар тарафи чапи он ва элементҳои аз он калон буда дар тарафи росташ қарор мегиранд. Дар натиҷа, элементҳои массив мураттаб карда мешаванд. Мисол. Барномае нависед, ки элементҳои массиви додашударо ба равиши мураттабсозии босуръат (quick sort) мураттаб намуда, дар функсияи аслӣ ба чоп диҳад. #include <iostream> using namespace std; void QuickSort(int a[],int avval,int ohir); int main() { const int n=; int i,j,avval=,ohir=n-,x,k,t; int a[n],b[n]; cout<<"Elementhoi massiv pesh az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } cout<<endl<<endl; QuickSort(a,,n-); cout<<"Elementhoi massiv pas az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<" "; cout<<endl; return; } void QuickSort(int a[],int avval,int ohir) { int i=avval; int j=ohir; int t, x; x=a[(avval+ohir)/]; while (i<=j) { while(a[i]<x && i<ohir) i++; while( a[j]>x && j>avval) j--; if(i<=j) { t=a[i]; a[i]=a[j]; a[j]=t; i++; j--; } if (j>avval) QuickSort(a,avval,j); if(i<ohir) QuickSort(a,i,ohir); } } Ҷустуҷӯ кардан( searching) Баъзан лозим меояд, ки дар дохили маҷмӯе аз элементҳо элементеро ҷустуҷӯ кунем. Масалан, ҷустуҷӯи калима дар фарҳанги луғат. Барои онро ба даст овардан ҷойи лозимии фарҳангро ҷустуҷӯ мекунем. Барои ба таври электронӣ ҷустуҷӯ кардан якчанд алгоритм ё роҳҳое мавҷуд аст, ки онҳо ба мо имконият медиҳанд, ки аз дохили маҷмӯъ элементи лозимиро дарёфт намоем. Алгоритмҳои асосии ҷуcтуҷӯи инҳо мебошанд: ) Ҷуcтуҷӯи хатти(liner search) ) Ҷуcтуҷӯи равиши дӯӣ (binary search) ) Тасодуфӣ Ҷуcтуҷӯи хаттӣ Яке аз роҳҳои содатарини ҷуcтуҷӯи элементе дар дохили массив ё ҷадвали номураттаби додаҳо он аст, ки элементи мавриди назарро ба элементҳои якум, дуюм ва ҳоказо n-ум муқоиса мекунем, агар ба ягон элементи маҷмӯъ баробар бошад, он гоҳ шумораи онро ба хотир гирифта, ба амали ҷуcтуҷӯӣ хотима мебахшад. Ва дар ҳолати акс пайғоми муносибе чоп мегардад. #include <iostream> using namespace std; int Hatti_search(int a[],int n,int x) { int i; for (i=;i<n;i++) if (x==a[i]) return a[i]; return; } int main() { const int n=; int i,search_key; cout<<"search_key=";cin>>search_key; int a[n]; cout<<"\nElemenhoi massiv\n\n"; for (i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } cout<<endl<<endl; if (Hatti_search(a,n,search_key)) cout<<"Elementi mavridi nazar="<<(Hatti_search(a,n,search_key)); else cout<<"Chunin element vujud nadorad!"; cout<<endl; return; } Ҷуcтуҷӯи равиши дуӣ ( binary search) Яке аз равишҳои содаи дигари ҷуcтуҷӯи элементҳои массив дар дохили ҷадвал равиши дуӣ мебошад. Равиши мазкур дар мавриде, ки элементҳои массив мураттабанд, ба кор бурда мешавад. Дар муқоиса нисбат ба равиши хаттӣ сареътар мебошад. Алгоритми ин равиш чунин аст: дар аввал ибтидо ва интиҳои ҷадвалро ба тағйирёбандаҳои l ва m нисбат дода, элементи мавриди назарро бо элементи муқоиса мекунем, агар баробар бошад, пас, он пайдо шудааст ва дар акси ҳ о л, агар элементи мавриди назар аз элементи m-ум калонтар бошад, тағйирёбандаи h-ро ба m+ баробар қабул карда мешавад. Ва дар ҳолати элементи мазкур аз элементи m-ум хурд будан, h –ро ба m- қарор медиҳем ва элементи мавриди назарро боз бо элементи мобайнии нав ёфтаамон муқоиса мекунем. Ин амалро то замоне идома медиҳем, ки шарти дуруст бошад. Баъд амали мазкур хотима меёбад ва элементи мавриди назар ба чоп дода мешавад. Мисол: функсияе нависед, ки аз элементҳои мас си ви бо ягон равиш мураттабшуда, элементи лозимиро бо равиши бинари ҷустуҷӯ намуда барорад. #include <iostream> using namespace std; int Binary_search(int a[],int n,int x){ int m,l=,h=n-; while (l<=h) { m=(l+h)/; if (x==a[m]) return a[m]; if (x>a[m]) l=m+; else h=m-; } return; } int main(){ const int n=; int a[n]; int i,b,j,search_key; cout<<" Elementhoi massiv pesh az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } cout<<endl; for (j=;j<n;++j) for (i=;i<n-j;++i) if (a[i]>a[i+]) { b=a[i]; a[i]=a[i+]; a[i+]=b; } cout<<endl; cout<<"Elementhoi massiv pas az jobajoguzori"<<endl<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<" "; int d=; while(++d<) { cout<"\n\nsearch_key=";cin>>search_key; if ( Binary_search(a,n,search_key)) cout<<"\nElementi mavridi nazar="<<Binary_search(a,n,search_key ); else cout<<"\nChunin element vujud nadorad!\n"; } return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо аввал элементҳои массив бо равиши ҳубобӣ мураттаб карда шуда, баъд бо ёрии фурӯхонии функсияи Binary_search() элементи лозимиеро аз маҷмӯа ҷустуҷӯ намуда, баъди ёфтан он ба чоп дода шудааст. Ҷустуҷӯи равиши тасодуфӣ Моҳияти равиши мазкур аз он иборат аст, ки массиви додашуда ба се қисмат ҷудо карда мешавад. Элементҳои аз адади тасодуфии интихобкарда калон, элементҳои рақамашон аз адади тасодуфи хурд ва элементҳои ба адади тасодуфи рақами тартибиашон баробар. Адади тасодуфӣ дар фосилаи аз то n, ки дар ин ҷо n андозаи массив мебошад, интихоб карда мешавад. Баъд вобаста аз миқдори элементҳо дар ҳар як қисмат барои ҷустуҷӯ як қисмат интихоб карда мешавад. Массивҳои бисёрченака Тавре ки қаблан гуфтем, массивҳо якченака дученака ва n-ченака мешаванд. Массивҳои бисёрченака ҳам монанди массивҳои якченака муаррифӣ карда мешаванд, вале фарқияти онҳо дар он аст, ки бузургии (ҳар як ченак) ченакҳои массив дар дохили n- қавси фигу-рави навишта мешавад. Наҳви муаррифӣ намудани чунин массивҳо шакли зеринро дорад: data_type array_Name [size][size] [size n] Дар ин ҷо data_type навъи массив, array_Name-номи массив ва size, size, size n мувофиқан андоза (ч енак)-ҳои якум, дуюм ва ҳоказо n-ум мебошанд. Барои ба массивҳои n-ченака шинос шудан ҳолати n= буданро дида мебаро ем. Бигзор ба мо ҷадвале дорои n- сатр ва m –сутун дода шуда бошад. Дар ин ҷо n-миқдори сатрҳо ва m-миқдори сутунҳо мебошад. Барои ҳар як элементи ин ҷадвал дастёб шудан бояд, ки суроғаи ҳар як катакчаро донем. Аз нуқтаи назари математика массивҳои дученака ин матритсаи дорои n сатр ва m сутун мебошанд. Ҳангоми n= ва m= будан, матритса шакли зеринро мегирад: Тавре ки дида мешавад, д[а р ин ҷо ҳ ар ]як элементи матритса дорои ду зернавис буда, якеаш нишондиҳ андаи сатр ва дигараш нишондиҳандаи сутун мебошад. Масалан, барои элементи сеюми сатри дуввумро ба тағйирёбандаи t бахшидан чунин менависем: t= Дар ин ҷо ададди нишондиҳандаи сатр ва бошад, нишондиҳандаи сутун мебошад. Наҳви муаррифӣ намудан и массиви дученака шакли зеринро дорад: data_type array_Name [n][m] Фарз мекунем, ки n= ва m= мебошад, он гоҳ мастритсаи мазкур ҷадвалеро мемонад, ки дорои ду сатр ва се сутун мебошад, яъне Дар ҳолати умумӣ массиви дорои n-сатр ва m сутунро масссиви n бар m мегӯянд. Массивҳои сеченака чорченака ва ғай-ра низ ҳамин тавр муаррифӣ карда мешаванд. Корбурди ин гуна мас-сивҳо барои и ст иф о д аб ар а н д а и оддӣ камтар аст, аз ин рӯ, онҳоро сарфи назар карда, фақат массивҳои дученакаро дида мебароему бас. Ба массивҳои дученака бахшидани қимати аввала Монанди массивҳои якченака ба массивҳои дученака низ ҳан-гоми муаррификунӣ метавон қиматии аввала бахшид. Мисол. int array[][]={,,,,,} Агар ин массивро ба намуди ҷадвал тасвир кунем намуди зеринро хоҳад гирифт: дар ин ҷо: array[][]=, array [][]=, array [][]= array [][]=, array[][]=, array [][]= Бояд дар ёд дошт, ки зернависи элементҳои массив ду ченака низ аз сар мешавад. Ба ғайр аз ин навъ муаррификунӣ, элементҳои ҳар як сатр метавонанд дар дохили як қавси фигуравӣ навишта шаванд: int array[][]={ {,,}, {,,} }; Агар дар дохили ҳар қавси фигуравӣ элементҳои додашуда аз андозаи массив кам бошанд, элементҳои боқимонда ба таври пешфарз қимати қабул мекунанд. Мисол: int array[][]={ {}, {} }; Дар ин ҷо: array[][]=, array [][]=, array [][]= array [][]=, array[][]=, array [][]= Истифодаи массивҳои дученака Аз нуқтаи назари математика, Тавре ки қаблан гуфтем, массивҳои дученака ин матритсаҳо мебошанд. Матритса ин ҷадвали дорои n-сатр ва m- сутун мебошад. Одатан рақами сатр бо i ва рақами сутун бо j ишора карда мешавад. Тавре ки қаблан зикр гардид, зернавис (рақами тартиби)-и мебошад. Пас, аз ин ҷо ин матритса ҷадвали до-рои n- сатр ва m--сутун мебошад. Мисол int matr[][] матритсае аст, ки аз сатр ва сутун иборат мебошад. Монанди массивҳои якченака масссивҳои дученака низ ба барнома (компютер) дохил ва хориҷ карда мешавад. Мисол. Барномае нависед, ки элементҳои матритсаро дохил намуда, Сипас, ба сурати ҷадвал ба чоп диҳад. #include <iostream> using namespace std; int main() { const int n=,m=; int matr[n][m]; int i,j; for (i=;i<n;i++) for(j=;j<m;j++) cin>>matr[i][j]; for (i=;i<n;i++) { for (j=;j<m;j++) cout<<matr[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } return; } Натиҷаи барнома ба сурати зерин хоҳад буд. Matrix Матритсаҳои рамзӣ Монанди масссивҳои якченака, элементҳои масиви дученака метавонанд низ рамзҳо бошанд. Дар ин навъ массивҳо зернависи якум нишондиҳандаи сатр буда, зернависи дуввум дарозии сатрро нишон медиҳад. Мисол. Барномае нависед, ки номи рангҳои додашударо барорад. #include <iostream> using namespace std; int main() { const int n=,m=; int i,j; char Color[n][m]={ {’R’,’E’,’D’}, {’G’,’R’,’E’,’E’,’N’}, {’B’,’L’,’U’,’E’}, {’B’,’L’,’A’,’C’,’K’}, }; for (i=;i<n;i++) { for (j=;j<m;j++) cout<<Color[i][j]; cout<<endl; } return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: RED GREEN BLACK Ғалбери Эратосфен Барои муайян кардани ададҳои сода алгоритми махсусе мавҷуд аст, ки онро ғалбери Эратосфен (Эратосфе н Кире нский (Ἐρατοσθένης ὁ Κυρηναῖος; п.м.— п.м.) —математик, астроном, географ ва шоири Юнон) меноманд. Моҳияти ин алгоритм чунин аст: ) Ададҳои аз як то n-ро пайиҳам менависем; ) Адади якро хат мезанем; ) Адади -ро интихоб карда (дар дохили давра гирифта), ададҳои бо он каратиро хат мезанем; ) Барои адади низ қадами серо иҷро мекунем; ) Барои ададҳои боқимонда, ки каратиии онҳо хат зада нашудаанд, қадами серо иҷро мекунем; ) Пас аз хат задани ададҳо, танҳо ададҳои содда боқӣ мемонанд. Мисоли ин алгоритм дар поён оварда шудааст. #include <iostream> using namespace std; const int N=; unsigned long long int a[N]; int main(){ long int i; for(long int i=; i<N; i++) a[i] = i; a[]=; for(long int s=; s<N; s++) if(a[s]!=) for(long int j=s; j<N; j+=s) a[j]=; for(i=; i<N; i++) if(a[i]!=) cout<<a[i]<< " "; return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Ғалбери Сундарама Барои ёфтани ададҳои содда якчанд алгоритмҳо вуҷуд дорад. Яке аз чунин алгоритмҳои хеле машҳур ғалбери Эратосфен мебошад. Новабаста аз маъмул будани алгоритми мазкур суръати муайянкунии ададҳои содда дар он суст мебошад. Соли алгоритми наве бо номи ғалбери Сундарама пайдо шуд, ки нисбат ба ғалбери Эратосфен тезтар иҷро карда мешавад. Хосияти асосии алгоритми мазкур аз он иборат аст, ки бо дода шудани адади n ададҳои соддаи фосилаи то n муайян карда мешаванд. Дар ин алгоритм аз ду ҳалқаи такрорӣ истифода бурда мешавад, ки ҳалқаи такрории беруна то замоне, ки қимати хурд аз n будан иҷро карда мешавад. Ҳалқаи такрории дохилӣ бошад, то замоне ки шарти j<=(n- i)/(i+) дорои қимати ҳақ аст, иҷро к ар д а ме ш ав ад. Барои ба моҳияти алгоритми мазкур шинос шудан барномаи ин алгоритмро менависем. #include <iostream> using namespace std; const int n=; int x[n]; int main() { int i, j; cout<<"Adadhoi sodda:"<<endl<<<<" "; for (i=; i<=n; i++) x[i]=; i=; j=; while ((ij+i+j)<=n) { while (j<=(n-i)/(i+)) { x[ij+i+j]=; j++; } i++; j=i; } for (i=; i<=n; i++) if (x[i]) cout<<i+<<" "; return; } Намунаи ҳалли масъалаҳо нависед, ки миқдор ва суммаи элементҳои ҷуфти онро ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int a[n]; int i,k=; long int S=; cout<<" Masiivi dodoshuda\n"; for (i=;i<n;i++) cin>>a[i]; for (i=;i<n;i++) if(a[i]%==) { k++; S+=a[i]; } cout<<"S="<<S<<"\nk="<<k<<endl; return; } элементҳояш аз ададҳои тоқи фосилаи аз як то N иборат бошанд. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int a[n]={}; int i,nol,kol=; long int S=; cout<<" Masiivi dodoshuda\n"; for (i=;i<n;i++) if (i%!=) a[i]=i; for (i=;i<n;i++) if (a[i]!=) cout<<a[i]<<"\t"; return; } элементҳои он аз N ададҳои аввалаи Фибоначӣ иборат бошанд. Маълум аст, ки ададҳои Фибоначӣ намуди зеринро доранд. #include <iostream> us ing n a m e sp ace s t d; int main() { const int n=; int a[n]={}; int i,nol,kol=; long int S=; cout<<" Adadhoi Fibonachi\n"; a[]=;a[]=; for (i=;i<n;i++) a[i]=a[i-]+a[i-]; for (i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<"\t"; return; } Массиви якченакаи андозааш N ва ададҳои бутуни K ва L ( ) дода шудааст. Суммаи ҳамаи элементҳои аз K то L –и массив ҳисоб карда шаванд. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int a[n]={}; int i,L,K; long int S=; cout<<"K=";cin>>K; cout<<"L=";cin>>L; for(i=;i<n;i++){ a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<"\t"; } for (i=K;i<=L;i++) S+=a[i]; cout<<"S="<<S<<"\t"; return; } манфӣ, баъд мусбат ва дар охир элементҳои нулии онро бароред. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int a[n],Z[n]; int i,k=-; long int S=; cout<<"Massivi dodashuda\n\n"; for(i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%-; cout<<a[i]<<"\t"; } cout<<endl; cout<<"Massivi nav\n\n"; for (i=;i<n;i++) if(a[i]<) { ++k; Z[k]=a[i]; } for (i=;i<n;i++) if(a[i]>) { k++; Z[k]=a[i]; } for (i=;i<n;i++) if(a[i]==) { k++; Z[k]=a[i]; } for (i=;i<n;i++) cout<<Z[i]<<"\t"; return; } элементҳои массивро чунин иваз кунад: элементи якумро ба элементи n-ум, элементи дуюмро ба элементи n--ум ва ҳоказо. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int i,j; int A[n],b; for (i=;i<n;i++) { A[i]=rand()%(); cout<<"A["<<i<<"]="<<A[i]<<" \n "; } cout<<endl; for (i=;i<=n/;b=A[i],A[i]=A[n--i],A[n--i]=b,i++); for (i=;i<n;i++) cout<<"A["<<i<<"]="<<A[i]<<" \n "; return; } элементи калонтарини массиврро бароред. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=,m=; int a[n],b[m]; int i,j,minmax; for (i=;i<n;i++) a[i]=rand()%; for (i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<"\t"; cout<<endl; for(i=;i<m;i++) b[i]=a[i]; for(i=m+;i<n;i++) { minmax=; for (j=;j<m;j++) if (b[j]<b[minmax]) minmax=j; if (a[i]>b[minmax]) b[minmax]=a[i]; } for (i=;i<m;i++) cout<<b[i]<<"\t"; return; } намуди дӯӣ гардонад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int a[]={},n,i=; cout<<"n=";cin>>n; while(n>=) { a[i]=n%; n/=; ++i; } for(;i>=;--i) cout<<a[i]; return; } элементи хурдтарини массивро бо тартиби зиёдшавиаш барорад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=,m=; int a[n],b[m],temp; int i,j,minmax; for(i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<"\t"; } cout<<endl; for(i=;i<m;i++) b[i]=a[i]; for (i=m;i<n;i++) { minmax=; for(j=;j<m;j++) if(b[j]>b[minmax] ) minmax=j; if(a[i]<b[minmax]) b[minmax]=a[i]; } for(j=;j<m;j++) for(i=;i<m-j;i++) if(b[i]>b[i+]) { temp=b[i]; b[i]=b[i+]; b[i+]=temp; } for (i=;i<m;i++) cout<<b[i]<<"\t"; cout<<endl; return; } ки элементҳои диагонгали асосии онро ба элементи диагонали баракс (ёрирасон) иваз кунед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=,m=; int a[n][m],i,j,k,temp; double S; for(i=;i<n;i++) for(j=;j<m;j++) a[i][j]=rand()%; for(i=;i<n;i++) { for(j=;j<m;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } cout<<endl; for(i=;i<n;i++) { temp=a[i][i]; a[i][i]=a[i][n--i]; a[i][n--i]=temp; } for(i=;i<n;i++) { for(j=;j<m;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } return; } ки элементҳои ҳар як сатри онро ба тартиби калонша-виашон барорад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=,m=; int a[n][m],i,j,k,temp; double S; for(i=;i<n;i++) for(j=;j<m;j++) a[i][j]=rand()%; for(i=;i<n;i++){ for(j=;j<m;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } cout<<endl; for(i=;i<n;i++) if(j%==) { for(k=;k<m;k++) for (j=;j<m-k;j++) if(a[i][j]>a[i][j+]) temp=a[i][j]; a[i][j]=a[i][j+]; a[i][j+]=temp; } else for(k=;k<m;k++) for (j=;j<m-k;j++) if (a[i][j]<a[i][j+]) { temp=a[i][j]; a[i][j]=a[i][j+]; a[i][j+]=temp; } for(i=;i<n;i++) { for(j=;j<m;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } return; } аввалаи ҳар як сатрро ба қимати миёнаи арифметикии ҳар сатр иваз кунед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=,m=; int a[n][n],i,j; double S; for(i=;i<n;i++) for(j=;j<n;j++) a[i][j]=rand()%; for(i=;i<n;i++) { for(j=;j<n;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } cout<<endl; for(i=;i<n;a[i][]=S/n,i++) for(S=j=;j<n;j++) S+=a[i][j]; for(i=;i<n;cout<<endl,i++) { for(j=;j<n;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } return; } оё он воҳиди аст? Қайд. Матритса воҳидӣ номида мешавад, агар дар диагонали асосии он воҳидҳо ва боқимонда элементҳои он аз нолҳо иборат бошанд. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=,m=; int a[n][n],i,j,pr; for(i=;i<n;i++) for(j=;j<n;j++) a[i][j]=rand()%; for(i=;i<n;i++) { for(j=;j<n;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } cout<<endl; for(pr=,i=;i<n;i++) for(j=i;j<n;j++) if(((i==j) && (a[i][j]!=)) \|\|((i!=j) && (a[i][j]!=))) { pr=; break; } if (pr) cout<<"Vohidi ast \t"; else cout<<"Vohidi nest \t"; cout<<endl; return; } элементҳои аз диагонали асосӣ поёнро ҳисоб кунед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int i,j; int a[n][n]; for (int i=;i<n;i++) for(int j=;j<n;j++) cin>>a[i][j]; for (int i=;i<n;i++) { for(int j=;j<n;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } for (int i=;i<n;i++) { for (j=;j<i;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } return; } элементҳои диагонали баракси массиро барорад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; int i,j; int a[n][n]; for (int i=;i<n;i++) for(int j=;j<n;j++) cin>>a[i][j]; for (int i=;i<n;i++) { for(int j=;j<n;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } cout<<" \n "; for (int i=;i<n;i++){ for (j=n-i;j<n;j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<endl; } return; } Ададҳои бутуни аз то ро дар матритсаи дученакаи квадратии андозааш ба n баробар ба тав ри морпеч нависед. Намуна: ҳангоми n=. Матни барнома. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int const n=; int A[n][n]; int i=,j,k,p=n/; for(k=;k<=p;k++)/давр бо рақами гардиш (витка)/ { /Муайянкунии қимати болоии қуллаи сутунҳо/ for (j=k-;j<n-k+;j++) A[k-][j]=i++; / Тарафи рости амудии сутунҳо/ for (j=k;j<n-k+;j++) A[j][n-k]=i++; / Тарафи поёнии уфуқии сутунҳо / for (j=n-k-;j>=k-;--j) A[n-k][j]=i++; /Тарафи чапи амудии сутунҳо/ for (j=n-k-;j>=k;j--) A[j][k-]=i++; } if (n%==) A[p][p]=nn; for(i=;i<n;i++) for(j=;j<n;j++) { cout<<A[i][j]<<" "; if(j==n-) cout<<endl; } return; } Масъалаҳо барои кори мустақилона Масъалаҳои гурӯҳи Array Барномае нависед, ки суммаи қисми касрии элементҳои онро ҳисоб кунад. диҳед, ки аввал элементҳои ба ду каратӣ ва баъд элементҳои ба се каратии онро хориҷ кунад. тартиб диҳед, ки сумма ва ҳосили зарбии қисмҳои бутуни массиви додашударо ҳисоб кунад. элементҳои минималӣ ва максималиро мехобанд, ёфта шавад. элементҳои боқимондаро ҳисоб кунед. ки миқдор ва суммаи элементҳои ҷуфти онро ҳисоб кунад. элементҳои он аз N ададҳои аввалаи Фибоначӣ иборат бошанд. Маълум аст, ки ададҳои Фибоначӣ шак ли з ер ин р о доранд. ( дода шудааст. Суммаи ҳамаи элементҳои аз K то L –и массив ҳисоб карда шаванд. баъд мусбат ва дар охир элементҳои нулиионро бароред. тартибиашон тоқ адади ҷамъ карда шавад, аз ҳамаи элементҳои рақами тартибиашон ҷуфт бошад адади тарҳ карда шавад. массив қимати элементи якум ҷамъ карда шавад, аз ҳамаи элементҳои қиматашон нол адади b тарҳ карда шавад ва элементҳои мусбати он бетағир гузошта шаванд (a, b, c -ададҳои ихтиёрӣ). массив адади a тарҳ карда шавад, аз ҳамаи элементҳои манфии массив адади b тарҳ карда шавад ва ба ҳамаи элементҳои қиматашон нол адади c ҷамъ карда шавад (a, b, c -ададҳои ихтиёрӣ). элементҳои массивро чунин иваз кунад: элементи якумро ба элементи n-ум, элементи дуюмро ба элементи n--ум ва ҳоказо. элементи калонтарини массиврро бароред. не. Агар не, пас элементе, ки ин қонуниятро(тартибро) вайрон мекунад хориҷ карда шавад. ҷуфт ва мавқеи ҷойгиршавиашон низ ҷуфт аст партофта карда шаванд. намуди дӯӣ гардонад. элементи хурдтарини массивро бо тартиби зиёдшавиаш барорад. системаи шонздаҳӣ гардонад. зарб карда шаванд. символҳо, ададҳои ҳақиқӣ ва ғайра) амалӣ созед. Масъалаҳои гурӯҳи Matrix калонтарин ва дар сутун хурдтарин мебошад, ёфта шавад. намуда дар массиви якченакаи A[K] гирд оваред. намуда, бо элементҳои диоганали асосӣ иваз кунед. сутунро ҳисоб намуда, ба элементҳои диогонали баръакс иваз кунед. рӯи зиёдшавии қиматҳояшон ҷобаҷо гузоред. сатри онро ба элементи минималии ҳар як сутун иваз намоед. массивро дар массиви C[X][Y] бо тартиби зиёдшавиашон гирд оваред. ҳар як сутунионро мураттаб кунад. элементҳои диагонгали асосии онро ба элементи диагонали баракс (ёрирасон) иваз кунед. элементҳои ҳар як сатри онро ба тартиби калоншавиашон барорад. як сатрро ба қимати миёнаи арифметикииҳар сатр иваз кунед. диагонали асосӣ поёнро ҳисоб кунед. он воҳиди аст? якуми массив ҳисоб карда шавад. сутуни чоруми массив ҳисоб карда шавад. карда шавад. сатри массив ёфта шавад. сатри массив ёфта шавад. хурдтарини массив ҷойгир аст ёфта шавад. Агар дар массив қимати хурдтарин якчандто мавҷуд бошад, пас ҳамоне, ки аз тарафи чап аввал омада аст ба назар гирифта шавад. калонтарини сутуни якуми массив ҷойгир аст ёфта шавад. Агар дар сутуни якум қимати калонтарин якчандто мавҷуд бошад, пас ҳамоне, ки аз боло аввал аст ба назар хориҷ карда шавад. ёфта шаванд. Боби. Ишорагарҳо (Pointers) Муқаддима Яке аз хусусият ва имкониятҳои забони С/С++ истифода ва корбурди ишорагарҳо мебошад. Ишорагар ин тағйирёбандаест, ки ба ҷойи додае суроға ё маҳалли онро нишон медиҳад. Ба таври дигар гӯем, ишорагар тағйирёбандае мебошад, маҳал ва ё суроғаи додаи дигарро дар худ нигоҳ медорад, яъне миқдори ишорагар суроғае аз ҳофиза аст. Аз ҷо метавонем ба миқдори як дода ба таври ғайримустақим бо ёрии суроғааш аз ҳофиза дастёб шавем. Дар забонҳои куҳна ба монанди Algol, Gobol, Fortran ин навъ тағйир-ёбандаҳо пешбинӣ нашуда буд, аммо дар забонҳои Паскал, PL/ ин гуна тағйирёбанда пешбинӣ шудааст. Забони С++/С забоне мебошад, ки нисбат ба забонҳои дигар аз ишорагарҳо ба таври васеътар истифода мебарад. Шояд хонандагони арҷманди мо суоле кунанд, ки истифодаи тағйирёбандаҳои навъи мазкур барои барномасоз чи имкониятеро фароҳам меоранд? Барои ба ин суол ҷавоб гуфтан матлабҳои зеринро дида мебароем: ) Ҳангоми ба функсия интиқол намудани ягон дода, ба таври пешфарз нусхаи дода равон карда мешавад, ва ҳар амале, ки болои дода дар функсияи фаръӣ иҷро мегардад, ҳеҷ таъсире ба функсияи аслӣ намегузорад ва инчунин агар дода аз навъи массив ва ё сохтор буда, миқдори зиёд дошта бошад, ҳангоми нусхабардорӣ намудани он вақти зиёд сарф мешавад. Пас, барои содатар иҷро намудани ин амал аз тағйирёбандаҳои навъи ишорагар истифода мебарем. Тағйирёбандаи навъи ишорагар заминаи фурухонӣ ба суроға (call by address) ва ё фурухони бо нишона (call by reference)-ро фароҳам меорад, яъне он имконият медиҳад, ки ба функсияи фаръӣ на миқдори дода, балки суроғаи он интиқол дода шавад ва ҳар амале, ки болои додаи мазкур дар функсияи фаръӣ иҷро карда мешавад, таъсироти зиёде болои он дода, дар функсияи аслӣ мегузорад. ) Медонем, ки ҳар функсия танҳо як миқдореро бо номи худ бармегардонад. Агар лозим шавад, ки функсия якчанд миқдорро бар-гардонад, ба роҳи муқаррарӣ иҷрои ин амал ғайриимкон аст. Ишо-рагарҳо иҷрои ин амалро метавонанд ба роҳи содатар ва қулайтар иҷро кунанд, яъне ишорагарҳо суроғаи додаеро ба функсияи фаръӣ равон мекунанд ва миқдоре, ки функсияи фаръӣ бармегардонад дар суроғаи мазкур қарор мегирад. ) Ишорагар бо массивҳо робитаи зиёд доранд. Дар натиҷа роҳи дигари дастёб шудан ба элементҳои массив фароҳам меорад. Инчунин ишорагар имконият медиҳад, ки як маҷмӯи сатрҳо дар дохили як массив танҳо намоиш дода шаванд, агарчанде, ки дарозии онҳо аз ҳамдигар фарқ кунанд низ. ) Амали ҷудо намудани ҳофизаро ба таври айёни (dymastic sto-rage allonameion) имконпазир мегардонанд. ) Тавассути ишорагарҳо сохтмони додаҳои динамикӣ, ки пушаҳо (стек), сафҳо (очеред), графҳо, дарахтҳои дӯи ва ғайра сохта мешаванд. Метавон оиди ишорагарҳо мисолҳои зиёде орем, то хонандаи мо ба моҳияти тағйирёбандаҳои навъи мазкур пурратар шинос шавад. Масалан, мо ба одами наве шинос шуда, дар дафтарчаи худ ном ва суроғаи онро сабт кардем. Дар ин ҷо метавонем номи одамеро, ки бо он шинос шудем, як такғийрёбанда номида, суроғаи онро барояш як ишорагар ҳисоб кард. Бояд қайд кард, ки тавасути ишорагарҳо листҳои пайванди, графҳо, сафҳо, стекҳо ва ғайра сохта мешаванд. Муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳои навъи ишорагар Монанди дигар тағйирёбандаҳо пеш аз истифода тағйирёбан-даҳои навъи ишорагар низ муаррифи карда мешаванд. Наҳви таърифи тағйирёбандаҳои ишорагар ба сурати зерин аст: data_type Ptvariable Дар ин ҷо Ptvariable-номи тағйирёбанда буда, data_type-навъи тағйирёбанда аст, ки суроғаи он метавонад дар тағйирёбандаи ишорагари Ptvariable қарор гирад. Рамзи ситорача («») бошад, оператори ишорагар ба ҳисоб меравад, ки танҳо барои тағйирёбандаҳои ишорагар истифода мешавад. Ҳар тағйирёбандае, ки дар забони С++ истифода бурда мешавад, пеш аз истифода бояд муаррифӣ карда шавад ва дар вақти муаррифӣ як миқдор ҳофизаро банд мекунад, ки суроғаи онро бо ёрии оператории ягонаи амперсанд (&) метавонем ба даст орем. Масалан, суроғаи тағйирёбандаи n, ки қаблан аз ягон навъ муаррифӣ шудааст, бо ёрии ифодаи зерин ба даст оварда мешавад: аd=&n; Дар ин ҷо маҳалли тағйирёбандаи n ба тағйирёбандаи ad бахшида шудааст. Бояд қайд кард, ки оператори ишорагар на қимати тағйирёбанда, балки суроғаи онро муайян мекунад. Масалан, бигзор тағйирёбандаи a аз навъи бутун буда, тағйирёбандаи Pa а з навъи ишорагар бошад, яъне: int a; int Pa; Ҳоло метавонем бо ёрии оператори бахшиш суроғаи а-ро ба тағйирёбандаи Pa бахшид, яъне: Pa=a; Тавре ки қайд намуда будем, тағйирёбандаи Pa на қимат, балки танҳо суроғаи а-ро нигоҳ медорад, аз ин рӯ, онро тағйирёбандаи ишорагар (pointer variable ) меноманд. Алоқаи байни тағйирёбандаи a ва Pa ба сурати зерин аст Тағйирёбандаҳои а ва Ра ҳар ду дар ҳофиза хонаҳои яксонро банд мекунанд. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ int a,b; int Pa; cout<<"a=";cin>>a; Pa=&a; b=Pa; cout<<"Addressi a="<<&a<<" qimati Pa="<<Pa<<endl; cout<<"Qimati a="<<a<<" qimati b="<<b<<endl; cout<<"Munosibati * va & bo &Pa="<<&Pa<<"&Pa="<<&Pa<<endl; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо тағйирёбандаи а ва b ҳар ду як миқдорро муаррифӣ мекунанд. Бинобар ин, оператори * дар мавриди Ра муҳтаво ё ҷойи тағйирёбандаи а-ро бармегардонад, ки суроғаи он дар тағйирёбандаи Ра қарор дорад. Аз ин рӯ, онро тағйирёбандаи ғайримустақим низ меноманд. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: A= Addressi a= qimati Pa= Qimati a= qimati b= Munosibati va & bo yakdigar &Pa= &= Ёфтан ё пайдо кардани суроғаи як тағйирёбанда Тавре ки гуфта гузаштем, ҳар тағйирёбанда дар ҳофиза вобаста ба навъаш (types) ҷойи муайнеро ишғол мекунад, яъне дорои суроғаи муайян аст. Баъзан барои ба он дастрас шудан беҳтар аст ба ҷойи худи он ба суроғаи он муроҷиат кунем. Барои ба даст овардани суроғаи тағйирёбанда аз оператори амперсанд «&» истифода бурда мешавад. Масалан, фарз мекунем, ки тағйирёбандаи х аз навъи doube буда, дорои суроғаи бошад. Ифодаи Px=&x миқдори –ро дар тағйирёбандаи Рх захира мекунад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main() { double x,b; double Px; cout<<"x="; cin>>x; Px=&x; cout<<"Addressi x="<<&x<<endl; cout<<"Qimati x="<<x<<endl; cout<<"Qimati Px="<<Px<<endl; return; } Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: X=. Suragai x= Qimati x=. Qimati Px= Аз матлаби баҳсамон чунин хулоса мебарояд, ки оператори «» ба ду маҳфум ба кор бурда мешавад. a) Барои муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳои аз навъи ишорагар. Дар ин ҳолат дар тарафи чапи тағйирёбанда навишта мешавад. Ба монанди: int a, b, c; float x, y; char s, s; b) Барои дастёбди ба қимати тағйирёбандае, ки дар як ишорагар қарор дорад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main() { char P_chr; char chr=’a’,chr; cout<<"Qimati chr=="<<chr<<endl; cout<<"Surogai P_chr="<<&P_chr<<endl; P_chr=&chr; cout<<"Qimati tagiyryobandae, ki surogai on dar P_chr qaror dorad="<<P_chr<<endl; chr=P_chr; cout<<"Qimati chr=="<<chr<<endl; return; } Дар ин барнома тағйирёбандаи P-chr аз навъи char (рамзи) буда, тағйирёбандаҳои chr ва chr низ аз навъи char мебошанд. Ҳангоми муаррифкунӣ ба тағйирёбандаи chr ба сифати қимати аввала рамзи ‘a’ бахшида шудааст. Дар оператору хуруҷии якум, яъне cout<<"Qimati chr=="<<chr<<endl; Миқдори тағйирёбандаи chr, ки дорои қимати аввала буд, ба чоп дода шудааст. Дар оператори хуруҷии дуввум суроғаи тағйирёбандаи P-chr ба чоп дода шуда, пас аз он бо ёрии оператори ҷойгузорӣ, яъне P_chr=&chr; Суроғаи тағйирёбандаи chr ба ба он нисбат дода шудаст. Дар оператори хуруҷии саввум бошад, тағйирёбандаи P-chr, ки пештар бо ёрии оператори ҷойгузори, ки суроғаи chr ба он нисбат дода шуда буд, бо ёрии оператори ишорагар ба чоп дода шудааст ва Тавре ки мебинем, миқдори chr, яъне ‘a’ ба чоп дода шудааст. Баъдан ба ёрии оператори ҷойгузори миқдори P-chr ба тағйирёбандаи chr бахшида шуда, сипас бо ёрии оператори хуруҷи ба чоп дода шудааст. Ба ғайр аз ин, агар дар суроғаи ишорагарҳо миқдореро илова ва ё кам кунем, суроғаи нав пайдо мешавад. Масалан, фарз мекунем, ки тағйирёбандаи ишорагари Р ба қимати баробар буда, барои навиштании навъи он байт ҷудо карда шуда бошад. Ҳангоми ба Р илова кардани ягон миқдори бутуни n, яъне Р+n қимати Р ба Р+n* баробар мешавад. Бигзор, n= бошад, қимати P= мешавад. Аз ин ҷо шояд саволе ба миён ояд, ки чаро ба илова кардани воҳид қимати Р воҳид зиёд мешавад?. Тавре ки пештар дар мавзӯи навъи додаҳо гуфта будем, ҳар навъи додаҳо дорои миқдори муайяне мебошанд. Аз ин ҷо ҳар гуна тағйирёбандаи навъи double дар ҳофиза байтро ишғол мекунад. Пас, миқдори иловашуда ба миқдори навъи дода зарб карда мешавад, яъне =* Инчунин аз як ишорагар ишорагари дигарро тарҳ кардан суроғаи нав пайдо мешавад. Масалан, бигзор тағйирёбандаи ишорагари Р дорои қимати буда, тағйирёбандаи ишорагари Х дорои қимати бошад. Ифодаи Р- Х= мешавад, яъне (-)/= (Дар ин ҷо миқдори навъи дода мебошад). Ба ишорагар бахшидани қимати аввала Ба монанди дигар тағйирёбандаҳои муқаррарӣ ҳангоми муаррификунии тағйирёбандаҳои навъи ишорагар ба онҳо низ қимати аввали бахшида мешавад. Ишорагар метавонад ба сифати қимати аввала қимати Null ё суроғаи ягон тағйирёбандаи қаблан муаррифшударо бахшид. Масалан: int n; int Pn=&n; Бояд қайд кард, ки як тағйирёбанда пеш аз он ки муаррифӣ шавад, наметавонад барои тағйирёбандаи ишорагар қимати аввала бошад, аз ин ҷо ифодаҳои зерин ғайри қобили қабул аст. int Px=&x int x; Дар забони С++ мафҳуми Null мавҷуд аст, ки онро доимии рамзики Null мегӯянд. Доимии мазкур дар чандин китобхонаҳо (Header Files) мавҷуд аст, бахусус дар китобхонаи <iostream>. Мисол: char x; x=; Ишорагари Null дар забонии С++ истифодаи васеъ дорад, хусусан дар операторҳои идоракунӣ ё контролӣ (control-flow statements). Миқдори Null дар операторҳои мазкур ҳамчун false (ноҳақ) ва ҳар миқдори ғайринул ҳамчун true фаҳмида мешавад. Масалан, дар оператори даврии бо шарти пешоянд, то замоне ки шарти гузошташуда ба як ишорагари Null баробар шудан идома меёбад. chr P while(p) { } Бояд қайд кард, ки б арои ишорагарҳо низ метавон, амалҳои арифметикиро истифода кард. Ҳангоми зиёд ё кам кардани ишорагари ягон объект, ишорагари объекти дигар пайдо мешавад. Мисоли. Ду тағйирёбандаи бутун муаррифӣ намуда, сипас, ҷойи қимати ин тағйирёбандаҳоро бо истифода аз ишорагарҳо иваз кунед. #include <iostream> using namespace std; int main() { int a,b; cout<<"a=";cin>>a; cout<<"b="; cin>>b; int* p=new int; p=a; a=b; b=p; delete p; cout<<"a="<<a<< " b="<<b; return; } Мисоли. Як ишорагари типи бутун муаррифӣ намуда, сипас барои он ҳофиза ҷудо намоед. Барои ин ишорагар аз клавиатура қимат ворид намуда, пас аз он қимати онро ду воҳид зиёд кунед. Натиҷаи ҳосилшударо хориҷ намоед. #include <iostream> using namespace std; int main() { int p; p=new int; cin>>p; (p)+=; cout<<p; delete p; return; } Даъвати функсия аз рӯи суроға ва баргардонидани қимат Дар аксар забонҳои барноманависӣ ду роҳ барои равон кардани аргументҳо ба функсия ё даъвати аргументҳо вуҷуд дорад: Ҳангоми даъват намудан ба микдор - тавре ки дар мавзӯи функсияҳо мушоҳида ва истифода кардем, ҳамаи миқдори дода нусхабардорӣ шуда, ба функсия равона карда мешавад. Тағйир додани нусха ғайриимкон аст, зеро қимати аслӣ(original) дар функсияи даъват кунанда мавҷуд аст. Ҳангоми нусхабардорӣ намудан агар додаҳо сатрҳо сохторҳо ва массивҳо бошанд, вақти зиёд сарф мешавад. Аз ин рӯ, даъват ба нишона (address) истифода карда мешавад. Даъват ба суроға имконияти мустақим дастрас шуданро ба додаҳо дода, инчунин имконият медиҳад, миқдори дода тағйир дода шавад. Мисол. Барномае нависед, ки та-йирёбандаеро ба миқдор ба функсия равона кунад. #include <iostream> using namespace std; void gets(int, int); int main(){ int x,y; cout<<"x=";cin>>x; cout<<"y=";cin>>y; cout<<"Qimathoi x va y pesh az da‘vati function-i far‘i"<<endl; cout<<"x="<<x<<"\ty="<<y<<endl; gets(x,y); cout<<"Qimathoi x va y pas az da‘vati function-i far‘i"<<endl; cout<<"x="<<x<<"\ty="<<y<<endl; return; } void gets(int x, int y) { x+=; y+=; cout<<"Qimathoi x va y dar function-i far‘i"<<endl; cout<<"x="<<x<<"\ty="<<y<<endl; } Қиматҳои a ва b дар ба функсияи фаръӣ равон карда мешаванд ва сипас дар он ҷо бо ёрии операторҳои хуруҷӣ ба ҳар кадоми он миқдори ба воҳид баробар илова намуда, ба чоп дода мешаванд, сипас дар функсияи аслӣ функсияи фаръӣ даъват карда мешавад ва бо ёрии оператори хориҷкунӣ миқдори тағйирёбандаҳои мазкур ба чоп дода мешавад. Тавре ки дида мешавад, дар функсия аслӣ амале, ки дар функсияи фаръӣ иҷро шуда буд ҳеҷ таъсире нагузошт. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: x= y= Qimathoi x va y pesh az da`vati function-i far`i x= y= Qimathoi x va y dar function-i far`i x= y= Qimathoi x va y pas az da`vati function-i far`i x= y= Дар фурӯхонӣ бо суроға бошад, ба сифати қимат суроғаи дода ба функсияи фаръӣ равона карда мешавад ва ҳар амале, ки дар функсияи аслӣ дар болои он дода анҷом дода мешавад, дар функсияи аслӣ низ таъсир мегузорад. Ҳангоми ба таври мазкур равон намудани аргументҳо ба функсияи фаръӣ дар пешнамунасозии функсияи фаръӣ пас аз навъи аргумент, оператори амперсант (&) навишта мешавад. Мисол. Мисоли дар боло овардашударо ба таври даъват аз рӯи нишона менависем. #include <iostream> using namespace std; void gets(int &, int &); int main(){ int x,y; cout<<"x=";cin>>x; cout<<"y=";cin>>y; cout<<"Qimathoi x va y pesh az da‘vati function-i far‘i"<<endl; cout<<"x="<<x<<"\ty="<<y<<endl; gets(x,y); cout<<"Qimathoi x va y pas az da‘vati function-i far‘i"<<endl; cout<<"x="<<x<<"\ty="<<y<<endl; return; } void gets(int &x, int &y) { x+=; y+=; cout<<"Qimathoi x va y dar function-i far‘i"<<endl; cout<<"x="<<x<<"\ty="<<y<<endl; } Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: x= y= Qimathoi x va y pesh az da`vati function-i far`i x= y= Qimathoi x va y dar function-i far`i x= y= Qimathoi x va y pas az da`vati function-i far`i x= y= Ишорагар бар ишорагар (Pointer to Pointer) Чи хеле ки қаблан ишора гардид, ишорагар низ тағйирёбанда буда, қимати он адади додашуда набуда, балки суроғаи тағйирёбандаи дигар мебошад. Аз ин ҷо метавонем ишорагарро чунин таъриф диҳем: тағйирёбандае, ки дар худ суроғаи тағйирёбандаи дигарро нигоҳ медорад, ишорагар номида мешавад. Инчунин метавонем ишорагари дигарро бар ишорагар муаррифӣ кунем, ки онро ишорагар бар ишорагар (pointer to pointer) ё MULTIPlE INDIRECTION меноманд. Дар поён ба намуди диаграмма ду навъи ишорагар ишорагар бар тағйирёбандаи оддӣ ва ишорагар бар ишорагар нишон дода шудааст. Тавре ки мушоҳида мешавад, ишорагари якум дар худ суроғаи ишорагари дигарро дорад, он ҳам бошад, дар навбати худ суроғаи тағйирёбандаи дигарро нигоҳ медорад. Ин равиш метавонад якчанд маротиба иҷро гардад. Барои муаррифӣ намудани тағйирёбандаи ишорагар бар ишорагар пеш аз номи тағйирёбанда ду оператори «» гузошта мешавад. Наҳви таърифи ишорагар бар ишорагар ба сурати зерин аст: data_type Ptvariable Дар ин ҷо навъи тағйирёбанда, Ptvariable-номи тағйирёбанда ва ва ду рамзи «» бошад маънои ишорагар бар ишорагаррро доранд. Масалан, тағйирёбандаи бутуни х аз навъи ишорагар бар ишорагари чунин int *x муаррифӣ карда мешавад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ int n,x,*y; cout<<"n=";cin>>n; x=&n; y=&x; (x)++; (*y)--; cout<<"n="<<n<<"\n x="<<x<<"\n y="<<y<<"\n x="<<x<<endl; return; } Тавре ки дар барнома дида мешавад, пас аз муаррификунии тағйирёбандаҳо бо ёрии оператори дохилкунӣ қимати n ворид карда мешавад, сипас, ба ёрии оператори ҷойгузори суроға n ҳам ба x ва ҳам ба тағйирёбандаи *y бахшида шудааст. Сипас, қиматҳои ҳам х ва ҳам *у воҳид афзоиш дода шудааст. Дар охир ба ёрии оператори хориҷкуни қиматҳои х ва *у инчунин бар тағйирёбандаҳои мазкур бори дигар ишорагар таъсис дода шуда ба чоп бароварда мешаванд. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: N= N= x= *y= X= Y= Аз натиҷаи барнома бармеояд, ки ҳангоми суроғаи тағйирёбандаро афзоиш додан, қимати он ҳам афзоиш дода мешавад, миқдори афзоишшуда ба миқдори ҳофизае, ки компилятор барои навъи дода ҷудо мекунад, зарб карда мешавад. Аз ин ҷост ки қимати n= мешавад. Истифодаи ишорагарҳо барои кор кардан бо массивҳои дученака Монанди массивҳои якченака метавон массивҳои дученакаро низ ба таври динамикӣ муаррифӣ кард. Дар ин сурат аввал массиви дученака ҳамчун як ишорагари оддӣ муаррифӣ карда шуда, сипас, барои он бо андозаи MxN (Дар ин ҷо M-миқдори сатрҳо ва N- миқдори сутунҳои массив мебошад.) тавассути операторҳои кор бо ҳофизаи динамикӣ ҳофиза ҷудо карда мешавад. Барои ба массивҳои дученака ҷудо намудани ҳофизаи динамикӣ аз яке аз роҳҳои зерин истифода бурда мешавад. массивҳои дученакаи динамикӣ намуди зеринро дорад: int a, N, M; ….. a=(int ) сalloc(MN, sizeof(int)); массивҳои дученака намуди зеринро дорад: int a, N, M; ….. a=(int ) malloc(MNsizeof(int)); мазкур барои массивҳои дученака намуди зеринро дорад: int a, N, M; ….. a=new int[MN]; Дар ин ҷо дар ҳама операторҳо элементҳои матритса ҳамчун массиви якченака захира карда мешаванд. Дар ин массиви якченака аввал элементҳои сатри якум, баъд дуюм ва ҳоказо илова карда мешаванд. Барои ба элементи a[i][j] муроҷиат кардан лозим аст, ки тавассути рақами сатр i ва рақами сутун j рақами элементи k-ро ҳисоб кард. Фарз мекунем, ки элементҳои массиви дученака шуруъ карда, аз - рақамгузорӣ шуда бошанд, пас k=iM+j мешавад. Барои ба элементи a[i][j]- дастрас шудан аз оператори зерин истифода бурда мешавад: (a+iN+j); Мисол. Массиви динамикии андозааш MN дода шудааст. Барномае нависед, ки элементи хурдтарини матритсаро ҳисоб кунад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int a, M, N, i, j, min; cin>>M>>N; a=(int ) calloc(MN, sizeof(int)); for (i=; i<M; i++) for (j=; j<N; j++) cin>>(a+iN+j); min=a; for (i=; i<M; i++) for (j=; j<N; j++) if (min>(a+iN+j)) min=(a+iN+j); cout<<min<<endl; return; } Тавре ки аз ин ҷо дида мешавад, пас аз муаррификунии ишорагар (массиви дученака) андозаи он тавассути оператори дохилкунӣ ворид карда шудааст. Пас аз дохил намудани андозаи массив, барои он ҳофизаи лозимӣ ҷудо карда шуда, элементхои он дохил карда шудааанд. Пас аз дохил намудани элементҳои массиви дученака, элементи якум ба намуди пешфарз min ҳисоб карда шуда, сипас дар дохили оператори такрорӣ бо дигар элементҳо муқоиса карда шудааст. Операторҳои дигар низ монанди ин истифода карда мешаванд. Истифодаи ду ишорагар барои массивҳои дученакаи динамикӣ Массивҳои дученакаи динамикиро метавон низ ба сурати ду ишорагар, ки ишорагар ба ишорагар номида мешавад, эълон кард. Наҳви истифодаи ин амал намуди зеринро дорад: int *a, m, n; …. a=new int [m]; Дар ин ҷо массиви дорои n-элемент сохта шудааст, ки ҳар як элементи он суроға буда, ба суроғаи сабтшудаи int ишора мекунанд. Барои ишорагарҳои боқимонда ҳалқаи такрорие аз то n- ташкил карда мешавад, ки дар ҳар кадом ишорагар суроғаи хотирае, ки дар он ҷо m-элементи навъи int нигоҳ дошта мешавад. Мисол: for (i=; i<n; i++) a[i]=new int [m]; Баъд аз ин массиви дорои n ишорагар муаррифӣ карда мешавад, ки дар ҳар як ишорагар суроғаи массиви дорои m-элемент нигоҳ дошта мешавад. Муроҷиат ба элементҳои ин навъ массивҳои дученака монанди муроҷиат ба массивҳои дученакаи оддӣ мебошад. Мисол. Барномае нависед, ки ҳосили зарби ду массиви дученакаро ҳисоб кунад. Аз нуқтаи назари математикӣ формулаи зарби ду матритса намуди зеринро дорад. Матни барнома: ∑ #include <cstdlib> #include <iostream> using namespace std; int main(){ int i,k,j,l, m, n, a, b, *c; cin>>m>>n>>l; a=new int [n]; for (i=; i<m; i++) a[i]=new int [m]; cout<<"\n Enter Matrix one \n"; for (i=; i<m; i++) for (j=; j<n; j++) cin>>a[i][j]; for (i=; i<m; cout<<endl, i++) for (j=; j<n; j++) cout<<a[i][j]<<"\t"; cout<<"\n Enter Matrix two\n"; b=new int [l]; for (i=; i<n; i++) b[i]=new int [n]; for (i=; i<n; i++) for (j=; j<l; j++) cin>>b[i][j]; c=new int [l]; for (i=; i<m; i++) c[i]=new int [m]; for (i=; i<m; i++) for (j=; j<l; j++) for (c[i][j]=, k=; k<n; k++) c[i][j]+=a[i][k]b[k][j]; for (i=; i<n; cout<<endl, i++) for (j=; j<l; j++) cout<<c[i][j]<<"\t"; for (i=; i<n; i++) delete [] a[i]; delete [] a; for (i=; i<l; i++) delete [] b[i]; delete [] b; for (i=; i<l; i++) delete [] c[i]; delete [] c; return; } Барои боз ҳам пурратар шинос шудан мисоли дигареро дида мебароем. Мисол. Матритсае тартиб диҳед, ки элементҳои он аз ададҳои тасодуфи иборат бошанд, сипас элементҳоро хориҷ кунед. #include <cstdlib> #include <iostream> using namespace std; int main(){ int p; int m,n,i,j; cout<<"n=";cin>>n; cout<<"m=";cin>>m; p=new int [n]; for (i=;i<n;i++) { p[i]=new int[m]; for(j=;j<m;j++) { p[i][j]=rand()%; cout<<p[i][j]<<" "; } cout<<endl; } for (i=;i<n;i++) delete [] p[i]; delete []p; return; } Тавре ки аз мантиқи барнома дида мешавад, ки дар ин ҷо тағйирёбандаи p ҳамчун ишорагар бар ишорагар тавсиф шудааст, ин нишон медиҳад, ки p массиви дученака тавсиф шудааст. Баъд қи-матҳои сатр ва сутун аз клавиатура бо ёрии истифодабаранда ворид карда мешаванд, ифодаи p=new int [n]; нишондиҳандаи массив аз ишорагар мебошад. Баъдан дар қисмати зерин дар дохили ду оператори даврӣ аз ададҳои тасодуфӣ элементҳои массив пур карда шуда, ба чоп дода шудаанд. for (i=;i<n;i++){ p[i]=new int[m]; for(j=;j<m;j++){ p[i][j]=rand()%; cout<<p[i][j]<<" "; } cout<<endl; } Дар қисмати зерин дар дохили як давр бо ёрии оператори delete хотира аз массиви якченакаи динамикӣ озод карда шуда, дар охир бо ёрии фармони delete []p ҷойи хотираи асосии низ аз массив озод карда шудааст. for (i=;i<n;i++) delete [] p[i]; delete []p; Массивҳо ва ишорагарҳо Метавонем ҳангоми муаррификунии массивҳо онҳоро аз навъи ишорагарҳо таъриф кунем, яъне элементҳои массивро аз ишорагарҳо (ишорагаре, ки суроғаи тағйирёбандаи додашударо дар худ нигоҳ ме-дорад) пур кунем. int ar[] Масалан, барои суроғаи панҷуми масивро аз ягон тағйирёбандаи z пур кунем, менависем ar[]=&z Барои ба даст овардани қимати z аз ишорагари дукарата, яъне ишорагар бар ишорагар истифода бурда мешавад, ба монанди x[]; Дар забони С++ миёни ишорагарҳо ва массивҳо робитаи наздике вуҷуд дорад. Медонем, ки номи массив, суроғаи элементи массив мебошад. Бигзор массиви бутунӣ b[] ва тағйирёбандаи ишорагари Pb мавҷуд бошад. Бинобар ин, ду оператори зерин ба ҳам эквивалент мебо-шанд. Pb=b&b[] char str[],P; P=str; P=&str[]P=str Дар қитъаи барномаи боло дида мешавад, ки P суроғаи элементи массивро нишон медиҳад. Агар хоҳем, ки ба элементи чоруми массив дастрас шавем, аз операторҳои зерин истифода мекунем: str[] ё (str+) Ҳар ду оператор элементи чоруми массивро нишон медиҳанд. Ба таври умуми гӯем, операторҳои p[n] ва (p+n) аъзои чоруми массивро нишон надода, элементи (n+)-ро нишон медиҳанд, зеро ки зернависи якуми массив нол мебошад. Аз ин матлаби баҳсшуда бармеояд, ки элементҳои массивро ҳам аз рӯи зернавис ва ҳам аз рӯи суроға дастрас кардан мумкин аст, вале дастрасшавӣ аз рӯи суроға нисбат ба зернавис саҳеҳтар мебошад. Ба таври умумӣ ба элементҳои массив метавон бо роҳҳои гуногун дастрас шуд. Мисол. Барномае нависед, ки ба элементҳои массив бо роҳҳои гуногун дастрас гардиданро амалӣ гардонад. #include <cstdlib> using namespace std; int main(){ const int n=; int b[]={,,,,}; int Pb=b; int i; cout<<"Ba namudi muqarrari dastras shudan"<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<"b["<<i<<"]="<<b[i]<<endl; cout<<"Ba vositai ishoragar dastras shudan"<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<"(b+"<<i<<")="<<(b+i)<<endl; cout<<"az rui Address dastras shudan"<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<"Pb["<<i<<"]="<<Pb[i]<<endl; cout<<" Ba vositai ishoragar bar Address dastras shudan "<<endl; for (i=;i<n;i++) cout<<"(Pb+"<<i<<")="<<(Pb+i)<<endl; return; Миқдори тағйирёбандаҳои ишорагар наметавонанд ба таври дилхоҳ тағйир ёбанд. Аз ин рӯ, истифодаи оператори як воҳид афзоиш (increment) ва як воҳид коҳиш (decrement) барои элементҳои массив маслиҳат дода намешавад. Тавре ки дар гузашта дида будем, вобаста аз навъи дода дар хотира ҷойи махсусеро ишғол мекунад. Ба-рои миқдори навъҳои стандартиро мушаххас намудан аз оператори ҳофиза sizeof истифода бурда мешавад. Мисол. Барномае нависед, ки миқдори ҳофизаи ҳамаи навъҳои стандартиро барорад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr; short s; int i; long l; float f; double d; long double ld; int array[], Parray=array; cout<<"Miqdori nav‘hoi standarti"<<endl; cout<<" sizeof char="<<sizeof(chr)<<"\n sizeof short="<<sizeof(s)<<"\n sizeof int="<<sizeof(i)<<"\n sizeof long="<<sizeof(l)<<"\n sizeof double="<<sizeof(d)<<"\n sizeof long double="<<sizeof(ld)<<"\n sizeof array=" <<sizeof(Parray) <<endl; return; } Оператори sizeof имконияти қабули дилхоҳ тағйирёбанда навъи стандартӣ ва худи навъи стандартиро дорад. Бояд қайд кард, ки sizeof функсия набуда, оператори ягона мебошад. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: Miqdori nav`hoi standarti sizeof char= sizeof short= sizeof int= sizeof long= sizeof double= sizeof long double= sizeof array= Равон кардани массив ба функсия ба сифати аргумент Барои массивро ба функсия ба сифати аргумент равон кардан, фақат суроғаи массив ба функсия интиқол дода мешавад, ни нусхаи тамоми элементҳои массив, пас аз ин ҷо барои массивҳо фурӯхонӣ ба миқдор (call byvalue) ба кор намеояд. Ҳангоми дар функсия ба сифати аргумент даъват кардани массив як ишорагар бар элементи аввалаи массив ба функсия равона карда мешавад. Номи массив бе зернавис як ишорагар ба элементи якуми массив аст. Умуман, се механизм (роҳ)-и равон кардани массив ба сифати параметри функсия мавҷуд аст. Ба монанди мисоли зерин: #include <iostream> using namespace std; void show( int a[]){ for (int i=;i<;i++) cout<<a [i]<<"\t"; cout<<endl; } int main(){ int a[],i; for (i=;i<;i++) a[i]=rand()%; show(a); return; } Дар ин мисол функсияе ба номи show муаррифӣ шуда аст, аргументи он массиви дорои -элемент мебошад. С++ онро ҳамчун як ишорагар навъи бутун (integer pointer) табдил медиҳад, зеро ҳеҷ параметр наметавонад, ки тамоми элементҳои массивро дарёфт кунад. навишта мешавад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; void show( int a[]){ for (int i=;i<;i++) cout<<a [i]<<"\t"; cout<<endl; } int main(){ int a[],i; for (i=;i<;i++) a[i]=rand()%; show(a); return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин намуд андозаи массив муайян нашудааст. Дар ин ҷо низ a[]-як ишорагар ба элементи якуми массив мебошад. сифати аргументи функсия даъват карда мешавад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; void show( int a,int n) { for (int i=;i<n;i++) cout<<a [i]<<"\t"; cout<<endl; } int main(){ int a[],i; for (i=;i<;i++) a[i]=rand()%; show(a,); return; } Дар ин мисол ба сифати аргументи функсия ду адади бутун истифода шудааст, ки яке аз онҳо ишорагар ба массив буда, дигараш бошад, андозаи массив ба ҳисоб меравад. Як чизро дар хотир бояд дошт, ки ҳангоме, ки массив ба сифати аргументи функсия тавсиф мегардад, ҳамчун як ишорагар фаҳмида мешавад. Ҳар амалиёте, ки болои массив дар функсияи фаръӣ иҷро карда мешавад, дар функсияи аслӣ низ болои элементҳои массив низ амалӣ мегардад. Мисол. Функсияе нависед, ки элементҳои массиви додашударо аз рӯи алгоритми мураттабсозии ҳубобӣ мураттаб созад. #include <iostream> using namespace std; void bublesort( int ,const int); int main(){ const int n=; int a[n],i; cout<<"Elementhoi massiv pesh az jobajoguzory\n"<<endl; for (i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%; cout<<a [i]<<"\t"; } cout<<endl; cout<<"\nElementhoi massiv pas az jobajoguzory\n"<<endl; bublesort(a,n); for (i=;i<n;i++) cout<<a [i]<<"\t"; cout<<endl; return; } void bublesort( int massiv, int n) { int temp,i,j; for (i=;i<n;i++) for(j=;j<n-i;j++) if ((massiv+j)>(massiv+j+)) { temp=(massiv+j); (massiv+j)=(massiv+j+); (massiv+j+)=temp; } Тавре ки дида мешавад, функсияи фаръӣ дорои ду аргумент мебошад, ки якеаш ишорагар бар массив буда, дигараш нишон-диҳандаи андозаи массив мебошад. Ҳангоми равон кардани массиви n-ченака дар функсия ба ғайр аз андозаи якум, андозаи боқимондаҳо нишон дода мешаванд. Дар массивҳои якченака ҳангоми равон кардани он ба функсия андозааш нишон дода намешавад (равиши дуюм). Массивҳои n-ченака бошанд (сар карда аз дученака), массив бар массив мебошанд. Дар ин навъ массивҳо бошад, элементи якум худаш ҳам массив мебошад. Барои элементҳои баъдина бошад, бояд андоза мушаххас гардад, то ин ки компилятор барои он дар ҳофиза ҷоеро банд намояд. Мисол: #include <iostream> using namespace std; void show( int a[][],int n) { int i,j; for (i=;i<n;i++) { for ( j=;j<;j++){ cout<<a [i][j]<<" "; } cout<<endl; } } int main() { int a[][]={ {,,}, {,,}, {,-,}, }; show(a,); return; } Дар ин мисол ишораг бар элементи дуввуми массив ишора кардааст. Мисоли дигар. Массиви а, ки дорои n элемент мебошад, дода шудааст, функсияе нависед, ки элементҳои ҷуфти массивро барорад. #include <iostream> using namespace std; void Print(int a,int n){ for (int i=;i<n;i++) if ((a[i] %) ==) cout<<a[i]<<"\t"; cout<<endl; } int main() { const int n=; int a[n],i; for (i=;i<n;i++) { a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<"\t"; } cout<<endl<<endl; Print(a,n); return; } Аз функсия баргардонидани суроға То ҳол функсияҳое, ки мо навиштем, танҳо қимати ягон навъи стандартиро бармегардониданд. Илова бар ин функсия метавонанд ишорагарҳоро низ баргардонад. Барои иҷрои ин амал ҳангоми пешнамунасозӣ пеш аз номи функсия оператори ишорагар навишта мешавад. Ба барномаи зерин диққат диҳед: #include <iostream> using namespace std; int ishoragar( int &a){ return &a; } int main(){ int a, P; cout<<"a=";cin>>a; P=ishoragar(a); cout<<"Enter a="<<a<<endl; (P)++; cout<<"Result a="<<a<<endl; return; } Тавре ки мушоҳида мешавад, дар ин ҷо функсияи ishoragar дорои як аргументи суроға мебошад. Ва ҳангоми фурӯхонӣ дар функ-сияи аслӣ тавассути тағйирёбандаи ишорагари P суроғаи он баргардонида мешавад. Сипас, бо ишорагари P амали як воҳид афзоиш иҷро гардида, қимати a ба чоп дода мешавад. Натимҷа шакли зеринро дорад: Enter a = Result a= Ба ғайр аз он чи ки дар боло зикр кардем, функсияҳо низ метавонанд ба сифати аргумент суроғагарҳоро баргардонанд. Барои иҷрои ин амал ҳангоми пешнамунасозӣ пеш аз номи функсия оператори амперсанд навишта мешавад. Барои ин ба мисоли зерин таваҷҷуҳ фармоед: #include <iostream> using namespace std; int &nishoragar( int &a){ return a; } int main(){ int a,P; cout<<"Enter a=";cin>>a; P=ishoragar(a); P++; cout<<"Result a="<<a<<endl; cout<<"Result P="<<P<<endl; return; } Натиҷаи барнома шакои зеринро дорад: Enter a = Result a= Enter P = Пас аз оне, ки ба моҳияти ишорагарҳо шинос шудам, як микросхемаи компютерро мавриди баҳс қарор медиҳем. Таҷҳизоти хотираи фаврӣ Ҳар барномае, ки мо менависем, ҳангоми иҷроиш дар хотираи фаврӣ ҷой дода мешавад. Аз ин ҷо бо роҳи мустақим ё тавассути кэш протсессор фармонҳои барномаро хонда, иҷро мекунад. Барои ҳар барномасоз лозим аст, ки аз тарзи кори хотираи фаврӣ хабардор бошад, то битавонад, барномаҳои лозимиро ба таври сареътар нависад. Хотираи фаврӣ ин платаи на онқадар калони микросхемавӣ мебошад, ки бо разъёмҳои махсус ба платаи модари пайваст карда мешавад. Шакли умумии таҷҳизоти хотираи фаврӣ чунин аст: Баъзан хотираи фавриро хотираи динамикӣ низ мегӯянд. Сабабаш дар он аст, ки нисбат ба дигар нигоҳдорандаҳо (ё интиқолдиҳандагон)-и иттилоот (диски дурушт, флейшка ва ғайра) маълумотҳоро зудтар мехонад. Яке аз фарқияти дигари хотираи фаврӣ аз диски дурушт дар он аст, ки хотираи фаврӣ ба барқ вобаста мебошад. Аз ин ҷост, ки ҳангоми хомуш гардидани барқ маълумотҳои он нест карда мешаванд. Пеш аз мавриди баҳс қарор додани таҷҳизоти мазкур, хотирнишон мекунем, ки воҳиди хурдтарини ахбор бит мебошад. Як бит ин қимати ё мебошад. Асоси хотираи фавриро катакчаҳои ба андозаи як бит ташкил медиҳанд, ки шакли матритсаро доранд. Барои навиштани як байт маълумот дар хотираи фаврӣ бит катакча лозим меояд. Намуди умумии катакчаҳои хотираи фаври шакли зеринро доранд: Тавре ки аз ин расм мушоҳида мешавад, катакча воҳиди минималии хотира буда, ба бит баробар мебошад. Барои дар хотираи фаврӣ нигоҳ доштани байт катакчаи пайиҳам лозим меояд. Тавре ки медонем, як барномаи навишташуда метавонад, додаҳои навъҳои гуногунро қоркард кунад. Барои нигоҳ доштани додаҳои ҳар навъ дар хотира минтақае ҷудо карда шуда, сипас амали лозими болои додаҳо иҷро карда мешавад. Барои намуна барномаи кучаки зеринро дида мебароем. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int a=; cout<<"Size: "<<sizeof(a)<<endl; cout<<"Value: "<<a<<endl; cout<<"Address: "<< &a<<endl; return; } Дар ин барнома тағйирёбандае аз навъи int эълон карда шуда, ба сифати қимати ибтидои барои он қимати бахшида шудааст. Пас аз муаррификунӣ амалҳои зерин иҷро карда шудаанд: ) Муайян намудани андозаи хотира; ) Хориҷ намудани қимати тағйирёбанда; ) Муайян намудани суроғаи тағйирёбанда. Барои иҷрои ин амалҳо аз се сатри барнома, ки шакли зеринро доранд, истифода карда шудааст. cout<<"Size: "<<sizeof(a)<<endl; cout<<"Value: "<<a<<endl; cout<<"Address: "<< &a<<endl; Пас аз иҷроиши барнома натиҷа ба сурати зерин пешниҳод карда мешавад: Size: Value: Address: Тавре ки дида мешавад, дар сатри якум андозаи тағйирёбандаи навъи int, дар сатри дуввум қимати тағйирёбанда ва дар сатри сеюм суроғаи тағйирёбанда хориҷ карда шудааст. Аз ин ҷо шояд дар зеҳни хонандагон чунин савол пайдо шавад: Барои чӣ тағйирёбандаи навъи int () катакчаи хотираи фавриро банд мекунаду, лекин дорои як суроға аст?. Ҷавоби ин суол чунин аст: Суроғаи тағйирёбанда дар хотираи фаврӣ ин катакчаи нахустини хотира аст. Протсессор суроғаи нахустин ва андозаи навъи тағйирёбандаро дониста, медонад, ки барои он чӣ қадар катакча ҷудо кунад. Тавре ки медонем, ҳамаи додаҳо дар хотира ба намуди дӯи нигоҳ дошта мешаванд, аз ин ҷо намуди дуии адади шакли ро дорад. Аз ин ҷо он катакчаро аз катакчаи ҷудокардашуда банд мешаваду халос. Бинобар ин маслиҳат дода мешавад, ки аввал дарозии додаҳои лозимиро ба назар гирифта баъд навъи он муайян карда шавад. Масалан агар пешакӣ муайян бошад, ки қимати тағйирёбанда аз фосилаи -... берун намебарояд, аз навъи short истифода кардан хубтар мебошад, зеро он дар хотира байт ҷойро банд мекунад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ кардани элементҳои массив ба функсияи фаръӣ чанд роҳ мавҷуд аст? назарашро донад? чӣ қадар ҳофиза лозим мешавад? Масъалаҳо барои кори мустақилона Масъалаҳои гурӯҳи ишорагар ва суроға тағйирёбандаҳо ду ишорагар истифода бурда шавад. Тавассути ишорагар қимати тағйирёбандаи а-ро ду мароти ба зиё д карда, сипас ҷойи қимати ва иваз карда шавад. тағ йирёбандаҳо ду ишорагар истифода бурда шавад. Тавассути ишорагарҳо қимати тағйирёбандаи а- ро ҳан гоми иҷроиши шарти ду воҳид зиёд карда, дар ҳолати акс қимати -ро се воҳид кам кунед. тағйирёбандаҳо ду ишорагар истифода ка рда шавад. Тавассути ишорагар қимати тағйирёбандаи а-ро се маро тиба з иёд карда, сипас тавассути ишорагарҳо ҷойи қимати онҳо иваз карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Тавассути ишорагарҳо дурустии шарти с анҷид а шавад. тағйирёбандаҳо се ишорага р и ст иф ода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути и ш ораг арҳо қимати онҳо ду воҳид зиёд карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути и ш ораг арҳо қимати онҳо се воҳид кам карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути и ш ораг арҳо қимати онҳо се воҳид кам карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути ишорагарҳо қимати онҳо ду воҳид зиёд карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути и ш ораг арҳо қимати онҳо ду воҳид зиёд карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Тавассути ишорагарҳо қимати ро ду воҳи д, қим ати ро чор воҳид ва қимати ро се воҳид зиёд намоед. тағйирё ба ндаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Тавассути ишорагарҳо қимати ро панҷ воҳ и д, қ имати ро ду воҳид ва қимати ро шаш воҳид зиёд намоед. тағйирё ба ндаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Тавассути ишорагарҳо қимати ро ду воҳид зи ё д, қим ати ро чор воҳид кам ва қимати ро ду маротиба зиёд намоед. тағйирё ба ндаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Тавассути ишорагарҳо қимати ро ду воҳид ка м, қим ати ро чор воҳид зиёд ва қимати ро ду маротиба кам намоед. тағйирё ба ндаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути и ш ораг арҳо қимати онҳо ду воҳид зиёд ва дар ҳолати акс воҳид кам карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути и ш ораг арҳо қимати онҳо ду воҳид зиёд ва дар ҳолати акс воҳид кам карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути и ш орага рҳо қимати онҳо ба аломати баръакс гардонида шавад, дар ҳолати акс бошад, ду маротиба зиёд карда шавад. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Тавассути ишорагарҳо санҷида шавад, ки оё он ҳо та рафҳои секунҷаро ташкил медиҳанд ё не. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Тавассути ишорагарҳо санҷида шавад, ки оё м уоди лаи квадрати решаҳои ҳақиқӣ дорад не. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути ишорагарҳо қимати онҳо ба қимати миёнаи арифметикиашон иваз карда шавад, дар ҳолати акс бошад, ду воҳид зиёд карда ш ава н д. тағйирёбандаҳо се ишорагар истифода карда шавад. Ҳангоми ҷой доштани шарти тавассути иш орага рҳо қимати онҳо ба қимати миёнаи геометриашон иваз карда шавад, дар ҳолати акс бошад, ду воҳид зиёд карда шаван д. Масъалаҳои гурӯҳи ишорагар ва ҳофизаи динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид карда, сипас қимати тағйирёбандаи якум мартиба кам карда шавад. ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид карда, Сипас қимати тағйирёбандаи дуюм мартиба зиёд карда шавад. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид кунед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда мувофиқан қиматҳои true () ва false () бахшед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшида, сипас қимати ишорагари якум ду маротиба кам карда шавад. ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшида, сипас қимати ишорагари якум ду маротиба зиёд ва қимати ду ишорагари баъдӣ воҳид кам карда шавад. ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид карда, Сипас ҷойи қимати онҳоро иваз кунед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид карда, сипас ҷойи қимати дуто ишорагари авваларо иваз кунед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда мувофиқан қиматҳои true () ва false () бахшеда, сипас ҷойи қимати онҳо иваз карда шавад. ҷудо намоед. Сипас барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид намоед. ҷудо намоед. Барои ҳофизаи ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид карда, сипас онро мартиба зиёд кунед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид кунед. Сипас ҷойи қимати ду ишорагари охиронро иваз намоед. динамикӣ ҷудо намоед. барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшед. Қимати миёнаи арифметикии онҳоро ҳисоб кунед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшед. Ҳан го м и иҷроиши шарти қимати онҳо ду маротиба кам карда шавад. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшед. Ҳ а н г о м и иҷроиши шарти қимати ишорагари якум ду маротиба кам ва қимати ду ишорагари баъдӣ воҳид зиёд карда шавад. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда аз калавиатура қимат ворид карда, ҳангом и ҷ ой доштани шарти ҷойи қимати онҳоро иваз кунед. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшед. Ҳ а н г о м и иҷроиши шарти қимати ишорагари якум ду маротиба кам ва қимати ду ишорагари баъдӣ воҳид зиёд карда шавад. динамикӣ ҷудо намоед. Барои ҳофизаҳои ҷудокардашуда ба таври тасодуфӣ қимат бахшед. Ҳ а н г о м и иҷроиши шарти қимати ишорагари якум ду маротиба зиёд ва қимати ду ишорагари баъдӣ се маротиба кам карда шавад. Масъалаҳои гурӯҳи массивӣ динамикӣ шудани массиви рақами тартиби ва ҳосили зарби элементҳои аз хурди онро ҳисоб кунед. шудани массиви рақами тартиби ва ҳосили ҷамъи элементҳои аз хурди онро ҳисоб кунед. шудани массиви ва b(m) муайян кунед, ки элементи нахустини массиви дар массиви чанд маротиба во мехӯрад. шудани м ассиви ва b(m) муайян кунед, ки элементи дуюми массиви дар массиви чанд маротиба во мехурад. ш удани массив и ва b(m) муайян кунед, ки элементи охирони массиви дар массиви чанд маротиба во мехурад. шудани м ассиви в а b(m) муайян кунед, ки элементҳои мусбати кадоме аз ин масивҳо бештар аст? шудани массиви ва b(m) муайян кунед, ки элементҳои манфии кадоме аз ин масивҳо бештар аст?. шудани массиви элементҳои мусбати он ба квадрат бардошта шаванд. шудани массиви элементҳои манфии он ду воҳид кам карда шаванд. шудани массиви ва b(m) муайян кунед, ки элементҳои мусбати кадоме аз ин масивҳо камтар аст?. шудани массиви ва b(m) элементҳои мусбати массиви панҷ воҳид зиёд ва элементҳои манфии массиви ду воҳид кам кунед. шудани массиви элементҳои мусбати о н ро б а иваз кунед. шудани массиви ҳамаи элементҳоеро, ки аз элементи охирон хурданд ду воҳид зиёд карда, элементҳои боқимондаро воҳид кам кунед. шудани массиви ҳамаи элементҳоеро, ки аз адади додашудаи хурданд ду воҳид зиёд карда, элементҳои боқимондаро маротиба кам кунед. шудани массиви ҳамаи элементҳоеро, ки аз адади додашудаи калонанд се воҳид зиёд карда, элементҳои боқимондаро маротиба кам кунед. шудани массиви ҳамаи элементҳоеро, ки шарти ро қонеъ мекунонанд, се воҳид зиёд карда, элементҳои боқимондаро воҳи д к ам кунед. шудани массиви сумммаи ҳамаи элементҳоеро, ки шарти ро қонеъ мекунонанд ҳисоб кунед. ш у д а ни м ас си в и ҳамаи элементҳоеро, ки аз элементи дуюм калонанд воҳид кам кунед. шудани массиви ҳамаи элементҳоеро, ки аз решаи квадратии адади додашудаи хурданд се воҳид зиёд карда, элементҳои боқимондаро ду маротиба кам кун е д. шудани массиви ҳамаи элементҳоеро, ки аз адади додашудаи калонанд ба квадрат бардошта, элементҳои боқимондаро ду маротиба зиёд кунед. Масъалаҳои гурӯҳи ишорагарҳо ва мураттабсозӣ шудани массиви ҳамаи элементҳои мусбати онро ба зарб карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии о нҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои манфии онро ба зарб карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии ҳу б о б ӣ онҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои мусбати онро ба зарб карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии ин т и х обӣ онҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои мусбати онро ба тақсим карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии зу д ( q uick) онҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои манфии онро ба тақсим карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии tag о н ҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои мусбати онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии гузориши онҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои мусбати онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии гузориши онҳоро м у р аттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои манфии онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи зуд онҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои манфии онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии зуд онҳоро бо тартиби к а мшавӣ мураттаб намоед. шудани массиви ҳамаи элементҳои манфии онро ба квадрат бардошта, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи м у р а ттабсозии интихоб онҳоро бо тартиби камшавӣ мураттаб намоед. шудани массиви решаи квадратии ҳамаи элементҳои мусбати онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас бо истифода аз методи мураттабс о з и и зуд онҳоро бо тартиби камшавӣ мураттаб кунед. шудани массиви ҳамаи элементҳои манфии ду воҳид кам карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии ҳу б о б ӣ онҳоро мураттаб созед. шудани массиви квадрати ҳамаи элементҳои мусбати онро ба зарб карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабс о з и и интихобӣ онҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои ҷуфти онро, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии quick) онҳоро мур ат та б созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои ҷуфти манфии онро ба зарб карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабс о з и и tag онҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои тоқи онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии гузориши онҳоро м у ра ттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои шарти ро қаноаткунонандаи онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи мураттабсозии гузориши онҳоро м ур аттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои шарти қаноаткунонандаи онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути мето д и з уд онҳоро мураттаб созед. шудани массиви ҳамаи элементҳои манфии онро ба аломати баръакс иваз карда, дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи з у д онҳоро бо тартиби камшавӣ мураттаб намоед. шудани массиви ҳамаи элементҳои соддаи онро дар масиви нигоҳ доред (бахшед). Сипас, тавасути методи интихоб онҳоро бо тартиби камша вӣ м ураттаб намоед. Боби. Кор бо сатрҳо ва рамзҳо Муқаддима Ҳар гуна матн дар компютер ба намуди ададӣ нигоҳ дошта мешавад. Мувофиқи стандарти кодгузории ASCII (American standard code for Information Interchange) ҳар рамз дорои коди махсусе мебошад. Дар забони с++ додаҳои навъи char низ ҳамчун адади бутун фаҳмида шуда, фосилаи қиматҳояшон аз то мебошад. Наҳви муаррификунии додаҳои навъи мазкур намуди зеринро доранд: char str=”Salom!” Барои сатри мазкур, дар забонии С++ ҳафт байт ҳофиза ҷудо карда мешавад. Ҳар як рамз як байт фаҳмида шуда, нишонаи ба охир-расии сатр низ ҳамчун як байт фаҳмида мешавад. Дар компютер як байт аз бит иборат мебошад, дар навбати худ ҳар бит метавонад аз ду қимати системаи ҳисоби дуи ё -ро қабул кунад. Аз ин рӯ, сатри мо намуди зеринро мегирад. Ҳарф S a L O m! ASCII-коди ҳарф Битҳои код Ба тағйирёбандаҳои рамзӣ бахшидани қимати аввала Тағйирёбандаҳои рамзӣ низ монанди тағйирёбандаҳои дигар муаррифӣ карда мешаванд ва ҳангоми муаррификунии чунин тағйирёбандаҳо метавон ба онҳо қимати аввала бахшид. Дар забони С++ сатрҳо ҳамчун массивҳои рамзӣ шинохта шуда, охири он ба рамзи Null (охири сатр ) ба поён мерасад. Дар дохили барнома рамзи мазкур дар қолаб (форма)-и escape squance бо ‘\’ нишон дода мешавад. Зернависи поёнии элементҳои массиви навъи сатрҳо буда, зернависи болоӣ бошад, якто кам аз миқдори рамзҳои ҳамон сатр ба ҳисоб меравад. Масалан, сатри «Hello world» як массиви рамзии дорои рамз мебошад. Дар ин навъ массивҳо ҷойи холӣ низ ҳамчун як элемент фаҳмида мешавад. Ба массивҳои сатрӣ дар вақти муаррифӣ намудан, метавон қимати аввала бахшид. Ба дастури зерин диққат диҳед: char Arsatr[]=”Hello World”; Массиви муаррифишуда дорои элемент мебошад. Инчунин массивҳои сатрӣ метавонанд ҳар як элементашон алоҳида бошад. Масалан, массиви Arsatr-ро метавон ба сурати зерин низ эълон кард: char Arsatr[]={‘H’,’e’,’l’,’l’,’o’,’\‘,’W’,’o’,’r’,’l’,’d’} Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ҳар як элементи массиви рамзӣ дар дохили нохунаки якто-якто (апостроф) навишта шуда, барои ҷойи холӣ (фосила) рамзи ’\‘ истифода шудааст ва оператори коммо бошад, барои аз ҳамдигар ҷудо намудани рамзҳо ба кор рафтааст. Барои дар ин навъ массивҳо ба элементи зарури дастрас шудан аз зернависи (рақами тартиби)-и рамзҳо истифода бурда мешавад. Монанди дигар массивҳо, зернависи элементҳои массиви рамзӣ низ аз нол оғоз ёфта, ба n- ба охир мерасад, яъне дар массиви мазкур элементи нолум ин рамзи (ҳарфи ) «H» буда, элементи n- ()-ум рамзи «d» мебошад. Мисол. Барномае нависед, ки ҳамаи элементҳои массиви Arsatr[]-ро ба чоп диҳад. Инчунин элементи аввалин ва охиринашро низ алоҳида ба чоп диҳад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int n=; cout<<"Massivi dodoshuda="; char Arsatr[]={’H’,’e’,’l’,’l’,’o’,’\’,’W’,’o’,’r’,’l’,’d’}; for (int i=;i<n;i++) cout<<Arsatr[i]; return; } Чи хеле ки мебинем, дар ин ҷо авввал доимие муаррифӣ шуда аст, пас аз он массив бо элементҳои аввалааш таъриф шудааст. Оператори даврӣ то замони ба охир расидани элементҳои массив такрор шуда, дар ҳар итератсия (давр ё қадам) як элементро ба саҳифаи тасвир хориҷ мекунад. Ҳангоми сатрҳоро ба намуди муқаррарӣ эълон кардан, метавон қимати онҳоро аз клавиатура ворид кард. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr[]; cout<<"Enter you name, please "<<endl; cin>>chr; cout<<"You name is:"<<chr<<endl; return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Enter you name, please Ali You name is: Ali Чунончи аз мисол бармеояд, ҳангоми ворид кардани сатр оператори дохилкунии cin то мавқеи фосила рамзҳоро қабул кардаасту халос. Рамзҳои пас аз ҷои холӣ омада хонда нашуданд. Барои дастрас шудани тамоми сатр аз функсияи gets истифода бурда мешавад. Аз ин ҷо барномаи боло намуди зеринро мегирад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr[]; cout<<"Enter you name, please "<<endl; gets(chr); cout<<"You name is:"<<chr<<endl; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо функсияи getsба миқдори андозаи массив символҳои дохилкардашударо мехонад. Дар забони С++ тағйирёбандаҳои навъи char ҳамчун адади бутун фаҳмида мешавад. Аз рӯи кодгузории ASCII ҳар як рамз дорои қи-мати ададӣ аст. Аз ин хотир, метавон элементҳои массивро рамз ба рамз дохил кард. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr[]; int n=; char s=’a’; for (int i=;i<n;i++) chr[i]=s+i; chr[n]=’\’; cout<<chr<<endl; return; } Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст. abcdefhi….z Функсияҳои кор бо рамзҳо Ҳамаи маълумот ба компютер ҳамчун рамзҳо дохил карда мешаванд. Рамз ягон ҳарф ишора ва ё рақам мебошад. Сатр бошад, аз пайдарпайии рамзҳо таркиб ёфтааст. Дар забонии С++ барои кор кардан ба рамзҳо якчанд функсияҳо мавҷуданд, ки ҳангоми пайваст намудани китобхонаи <ctype.h> барои истифодабаранда дастрас мегарданд. Дар ҷадвали зерин рӯйхати якчандто аз ин функсияҳо оварда шудааст. № Номи функсия Маъно ва мафҳум int isdigit (int c) Дорои қимати true аст, агар аргументи он яке аз рақамҳои аз то бошад, дар акси ҳол дорои қимати false мегардад. int isalpha(int c) Дорои қимати true аст, агар аргументи он ҳарф бошад, дар акси ҳол дорои қимати false мегардад. int isalnum(int c) Дорои қимати ҳақ аст, агар аргументи он ҳарф ва ё рақам бошад. int isхdigit (int c) Дорои қимати true аст, агар аргументи он адади системаи шонздаҳӣ бошад, дар акси ҳол дорои қимати false мегардад. int islower(int c) Дорои қимати true аст, агар аргументи он ҳарфи хурд бошад, дар акси ҳол дорои қимати false мегардад. Функсия танҳо барои ҳарфҳои лотинӣкор мекунад. int isupper (int c) баръакси функсияи islower(int c) амал мекунад. int tolower (int c) Агар аргументи ин функсия ҳарфи калон бошад, онро ба ҳарфи кучак табдил медиҳад. int toupper (int c) Баръакси функсияи tolower (int c) мебошад. int isspace(int c) ба қимати true баробар аст, агар аргументи он яке аз рамзҳои ҷудокунанда бошанд ба монанди: гузаштан ба сатри нав(‘\n’), гузаштан ба саҳифаи нав (‘\f’ ), гузаштани сархати уфуқӣ (‘\t’), гузаштани сархати амудӣ(‘\v’), (carriage return) (‘\r’) дар акси ҳол бошад, дорои қимати false мешавад. int ispunct(int c) ба қимати ҳ а қ д о р о а с т, а г ар аргументи он рамзи пунктуатсия бошад. Рамзҳои пун-туаксия: фосила, рақам, ҳарф ва ғайра мебо-шанд. int isprint(int c) Ба қимати ҳақ доро аст, агар аргументи он символи чопшаванда бошад. isgraph(int c) Ба қимати ҳақ доро аст, агар аргументи он сим-воли чопи бошад, ба ғайр аз фосила. Қайд. Бозгашти навард (carriage return)- символи идоракунӣё механизмест, ки барои мавқеи курсорро ба аввали сатр овардан хизмат мекунад. Мисол. Истифодаи функсияҳои isdigit(), isalpha(),isalnum() ва isхdigit(). Барномае нависед, ки бо дохил кардани рамз муайян кунад, ки он рақам, ҳарф, ва ё рақами системаи ҳисоби шонздаҳӣ мебошад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr; int i=; while(++i<) { cout<<"chr=";cin>>chr; cout<<"Simvoli "<<chr<<(isdigit(chr)? " raqam hast": " raqam nest")<<endl; cout<<"Simvoli "<<chr<<(isalpha(chr)? " harf hast": " harf nest")<<endl; cout<<"Simvoli "<<chr<<(isxdigit(chr)? " raqami sistemai hisobi shonzdahi ast": " raqami sistemai hisobi shonzdahi nest")<<endl; cout<<"Simvoli "<<chr<<(isalnum(chr)? " harf yo raqam hast": " harf yo raqam nest")<<endl; } return; } Мисол. Истифодаи функсияҳои islower() ва isupper(). Барномае нависед, ки бо дохил кардани ҳарф муайян кунад, ки он хурд аст ё калон. #include <iostream> #include <ctype.h> using namespace std; int main(){ char chr; int i=; while(++i<) { cout<<"chr=";cin>>chr; cout<<"Simvoli "<<chr<<(islower(chr)? " harfi hurd ast": " harfi hurd nest")<<endl; cout<<"Simvoli "<<chr<<(isupper(chr)?" harfi kalon ast": " harfi kalon nest")<<endl; } return; } Функсияи get ва getline Функсияи get барои дохилкунии як рамз истифода шуда, метавонад ҳангоми дохилкунӣ дорои аргумент ва ё беаргумент бошад. яъне, он метавонад, қимати воридшударо ба аргументи худ ва ё ба ягон тағйирёбандаи дигар бахшад. Мисол: #include <iostream> #include <ctype.h> using namespace std; int main(){ char chr; chr=cin.get(); cout.put(chr); return; } Тавре ки дар ин мисол дида мешавад, функсияи мазкур якҷоя бо оператори дохилкунии cin истифода шуда, қимати воридшударо ба тағйирёбандаи chr бахшидааст. Илова бар ин, онро ба сурати зерин низ метавон истифода кард. #include <iostream> using namespace std; int main(){ char chr; cin.get(chr); cout.put(chr); cout.put(chr); return; } Аз ин мисол аён мегардад, ки функсияи get() тағйирёбандаи лозимиро ҳамчун аргумент қабул намуда, қимати онро вориди барнома намудааст. Ҳангоми дохил намудан якчанд рамз функсияи get() танҳо рамзи нахустинро мехонаду халос. Масалан, ҳангоми ворид кардани якчанд рамз натиҷа намуди зеринро мегирад. Input: Computer Output: C Равиши дуюми истифодабарии ин функсия ба аргументи рамзӣ то расидан ба нишонаи интиҳои матн пайиҳам рамзҳоро мебахшад. Ин равишро баъдтар ҳангоми истифодабарии операторҳои идоракунӣ дида мебароем. Равиши сеюми истифодаи ин функсия дорои се параметр мебошад. Массиви рамзӣ (ягон сатр), адади максималии микдори рамзҳои массив ва рамзи идоракунанда хусусан (‘\n’). Ин равиши истифодабарии рамзҳоро то замоне ки аз микдори максималии дода-шуда як воҳид хурданд мехонад, яъне (max-)-рамзро мехонад. Баъдан барои ба охиррасии сатрҳои дохилшуда дар массиви рамзӣ ба сифати буфери барнома рамзи нулӣ истифода бурда мешавад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int Size=; char Satr[Size]; cin.get(Satr,Size); cout<<Satr<<" \n "; return; } Натиҷаи барнома ба намуди зерин аст: Computer Comp Функсияи getline () бошад, монанди равиши сеюми функсияи get() буда, чи қадаре ки микдори максималӣ бошад, ҳамон қадар рамзро хонда, рамзи махдудкунандаро аз ҷараён нест мекунад, яъне онро ба рамзи массив сабт намекунад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ const int Size=; char Satr[Size]; cin.getline(Satr,Size); cout<<Satr<<" \n "; return; } Функсияи мазкур, бештар ҳангоми ягон файли маълумотро хондан, истифода бурда мешавад, ки дар оянда дар мавзӯи файлҳо муфассал ин матолибро мавриди баҳс қарор медиҳем. Функсияҳои табдилдиҳии сатрҳо Бисёр додаҳо дар аввал ба намуди матнӣ дода мешаванд, масалан, бигзор якчанд адад дар дохили як матн дода шуда бошанд, барои онҳоро истифода бурдан, ба мо лозим меояд, ки навъи онҳоро аз сатрӣ ба ададӣ гардонем. Барои иҷро ин амал, С++ ба мо имконият медиҳад, то аз функсияҳое, ки дар китобхонаи <stdlib> мавҷуданд, истифода барем. Дар ҷадвали поён якчандто аз ин функсияҳо оварда шудааст. Барои бо ин функсияҳо кор кардан, бояд китобхонаи <stdlib> пайваст карда шавад. № Наҳви функсия Маъно ва мафҳум double atof (const char nPtr) Сатри nPt-ро ба адади навъи double табдил медиҳад. double atoi (const char nPtr) Сатри nPt-ро ба адади навъи int табдил медиҳад. double strtod (const char nPtr) Сатри nPt-ро ба адади навъи long int табдил медиҳад. long strtol (const char nPtr,char Сатри nPt-ро ба адади навъи long endPtr, int base) табдил медиҳад. unsigned long stsrtoul (const char Сатри nPt-ро ба адади навъи nPtr,char endPtr, int base unsigned long табдил медиҳад. Истифодаи функсияҳои табдилдиҳии сатрҳо ) Функсияи atof(), atoi() ва atol() барои додаҳои ададии дар дохили нохунак навишта ва ё дар файл ҷойгирбударо мувофиқан ба намудҳои ҳақиқӣ ва бутуни дароз (long) табдил додан хизмат мекунанд. Мисол: #include <iostream> #include <stdlib.h> using namespace std; int main(){ double Db; int In; long Lg; char d,I,L; d="."; I=""; L=""; Db=(atof(d)+)/; In=atoi(I)-; Lg=-atol(L); cout<<"Db="<<Db<<"\nIn="<<In<<"\nLg="<<Lg<<endl; return; } Тавре ки дида мешавад, дар аввал тағйирёбандаҳои d, I ва L аз навъи char муаррифӣ гардидаанд ва баъд ба онҳо қимате ихтисос дода шудааст. Сипас, дар ифодаҳои муҳосиботӣ бо истифодаи аз функсияҳои atof(), atoi() ва atol() навъи онҳо ба намуди ададӣ гардонида шудаааст. Баъдан бо ёрии оператори хориҷкуни қимати ифодаҳои муҳосиботӣ ба чоп дода шудааст. ) Функсияи strtod() - функсия дорои ду аргумент, яке аз навъи char ва дигаре аз навъи ишорагар буда, қимати ададиро аз дохили сатр ҷудо мекунад (бармегардонад). Тағйирёбандаи ишорагар бошад, қисми боқимондаи сатрро бармегардонад, ин дар ҳолатест, ки агар адад дар аввали сатр бошад. Мисол: #include <iostream> sing namespace std; int main(){ double d; const char chr=". adadi haqiqi ast"; char chr; d=strtod(chr,&chr); cout<<"chr="<<chr<<"\nd="<<d<<"\nchr="<<chr<<endl; return; } ) Функсияи strtol() аз пайдапайии рамзҳо адади навъи long-ро бар мегардонад. Функсияи мазкур дорои се параметр аст, ки якеаш сатри додашуда, дигараш ишорагар ба сатр ва аргументи сеюм бошад, адади бутуни фосилаи то мебошад. Аксаран ба ҷойи аргументи сеюм адади нолро истифода мекунанд. Тағйирёбандаи ишорагар ҳамон қисматеро, ки пас аз гирифтани адади long боқӣ гузошта шудааст, дар худ нигоҳ медорад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ long d; const char chr="-abc"; char chr; d=strtol(chr,&chr,); cout<<"chr="<<chr<<"\nd="<<d<<"\nchr="<<chr<<endl; return; } ) Функсияи strtoul()-монанди функсияи strtol() аз пайдарпайии символҳо адади дарози беаломат (unsigned )-ро бармегардонад. Функсияи мазкур низ дорои се параметр мебошад, ки параметри якум, сатре ки бояд онро ба адад табдил диҳем, парамети дуввум тағйирёбандаи ишорагари сатрӣ, ки бақияи сатри додашударо бармегардонад ва параметри саввум адади бутуни аз то мебошад. Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ long d; const char chr="abc"; char chr; d=strtoul(chr,&chr,); cout<<"chr="<<chr<<"\nd="<<d<<"\nchr="<<chr<<endl; return; } Функсияҳои ҷустуҷӯи аз китобхонаи кор бо сатрҳо Ҳангоми навиштани барномаҳои калонтар, дар онҳо кор кардан ба сатрҳо ва рамзҳо лозим аст. Баъзан лозим мешавад, як сатрро аз дохили сатри дигар ҷустуҷӯ кунем. Барои иҷрои ин амалҳо С++ ба мо имконият медиҳад, ки аз функсияҳои тайёр, ки дар китобхонаҳои <string.h> ҷойгиранд, истифода намоем. Дар ҷадвали зерин якчандто аз он функсияҳо оварда шудаанд. № Наҳви функсия Маъно ва мафҳум char strchr(const Маҳалли аввалини рамзи с-ро дар сатри S ҷустуҷӯ char S,int n) мекунад, агар пайдо шуд, як ишорагар ба с баргардонида мешавад ва дар акси ҳол як ишорагари Null баргардонида мешавад. char strrchr(const Маҳалли охирини рамзи с-ро дар сатри S ҷустуҷӯ char S,int с) мекунад, агар пайдо шуд, як ишорагар ба с баргардонида мешавад ва дар акси ҳол як ишорагари Null баргардонида мешавад. size_t strspn (const Қисми аввалаи сатри S, ки танҳо аз рамзҳои сатри S char S,const chsr иборат аст муайян мекунад. S) char strpbrk(const Маҳалли вуқуъи аввалини симво-ли сатри S-ро дар char S,const chsr сатри S ҷустуҷӯ мекунад, агар пайдо шуд, як S) ишорагар ба ин рамз дар S баргардонида мешавад. Дар ҳолати акс қимати ‘\’ бармегардонад. size_t strcspn(const Қисми аввалаи сатри S, ки дар он рамзҳои сатри S char S,const chsr намехобанд, муайян мекунад. S) char strstrr(const Маҳалли аввалини ҷойгиршавии сатри S-ро дар сатри char S,const chsr S муайян мекунад, агар пайдо шавад, як ишорагар S) дар дохили S баргардонида мешавад ва дар ҳолати акс як ишорагари Null баргардонида мешавад. Тавре ки аз ин ҷадвал дида мешавад, функсияҳои strcspn() ва strspn() дорои навъ (type)-и size_t мебошанд. Ин навъи додашуда дар ҳолати стандарти ҳамчун навъи бутун буда, амали sizeof-ро муайян мекунад, яъне он ба навъҳои unsigned int ё unsigned long муродиф мебошад. Мисол. Истифодаи функсияи strchr(). #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ const char S="matematica"; char c=’e’; cout<<strchr(S,c)<<endl; return; } Натиҷаи барнома чунин аст: ematica Истифодаи функсияи strcspn()-ин функсия сатри якум ва дуюмро бо ҳам муқоиса мекунад ва миқдори рамзҳоеро, ки дар сатри якум ҳастанду дар дуюм нестанд, бармегардонад. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ const char S="Qimati Pi=."; char S=""; cout<<strcspn(S,S)<<endl; return; } Натиҷаи барнома чунин аст: Мисол. Истифодаи функсияи strpbrk()-ин функсия ду сатрро муқоиса мекунад. Агар ягон рамзи сатри дуюм дар сатри якум мавҷуд бошад, ишорагар онро бармегардонад, вагарна қимати null бармегардонад. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ const char S="Qimati Pi=. meboshad"; char S="Adadi doimi ast."; cout<<strpbrk(S,S)<<endl; return; } Ин барнома ҳар ду сатрҳоро муқоиса карда, шурӯъ аз он рамзе, ки бо он сатри якум ба охир расидааст, сатри дуввумро бармегардонад. Функсияҳои кор бо ҳофиза аз китобхонаи коркарди сатрҳо Китобхонаи коркарди сатрҳо дорои функсияҳои зиёде ҳаст, ки барои нусхабардорӣ, муқоисакунӣ ва ҷустуҷӯи қисмате аз хотира истифода мешаванд. Функсияҳои коркарди сатрҳо ба сифати ба охиррасӣ ё анҷомёбӣ қимати ‘\’ ё Null –ро қабул мекунанд, зеро ин функсия амали массиви рамзиро иҷро мекунад. № Наҳви Маъно ва мафҳум функсия void memcpy(void S, const void S, size_t n) n-рамзи нишондодашударо аз объекти S нусха-бардорӣ карда, ба S мегузаронад. void memmove(void S, const void S, size_t n) n-рамзи объектеро, ки дар сатри S нишон додааст, нусхабардорӣ карда, ба сатри S мегузаронад. int memcmp(const void S, const void S, size_t n) n-рамзи нишондодашудаи объекти S-ро ба S муқоиса мекунад. Агар онҳо бо ҳам баробар бошанд, қимати, ҳангоми S аз S хурд будан, қимати манфӣ ва дар акси ҳол, қимати мусбат бармегардонад. void memchr(const void S, int c, size_t n) Рамзи аввалаи дохилкардашударо муайян намуда, ба unsigned char табдил медиҳад ва мавқеи аввалаи аргументи с-ро дар объекти S ҷустуҷӯ мекунад, агар пайдо шуд, ишорагар онро бармегардонад. Дар акси ҳол қимати Null бармегардонад. void memcet(void S, int c, size_t n) Барои буферро ба рамзи дар парамери с нишон-додашуда пур кардан истифода мешавад. Дар ин ҷо S ишорагар ба буфер буда, n- миқдори рамзҳое, ки бояд ба буфер пур карда шаванд, мебошад. ) Истифодаи функсияи memcpy(). #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char S[]; char S[]="Copy the string"; memcpy(S,S,); cout<<S<<endl; return; } Ин барнома рамзи сатри S-ро ба сатри S нусхабардорӣ мекунад. Натиҷаи барнома чунин аст: Copy the s ) Истифодаи функсияи memmove(). #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char S[]; char S[]="Copy the string"; memmove(S,S,); cout<<S<<endl; return; } Натиҷаи ин барнома низ монанди мисоли аст. ) Истифодаи функсияи memcmp(). #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char S[]="Students"; char S[]="books"; memcpy(S,S,); cout<<S<<endl; return; } Ин барнома рамзи сатри S – ро ба сатри S нусхабардорӣ мекунад. Пас аз нусхабардорӣ чор рамзи аввалаи сатри S нест мешаванд. Натиҷаи барнома чунин намуд дорад: bookents ) Истифодаи функсияи memchr(). #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char S[]="It is string"; char S=’r’; cout<<static_cast<char >(memchr(S,S,)); return; } Ин барномаи саркарда аз рамзи S- рамзҳои сатри S-ро ба чоп медиҳад. Дар ин ҷо static_cast - оператори табдилдиҳӣ буда, натиҷаи функсияи memchr()- ро ба намуди рамзӣ табдил медиҳад. Дар сурати сарфи назар кардани он ASCII коди рамзҳо ба чоп бароварда мешаванд. Натиҷаи барнома чунин аст: restring ) Истифодаи функсияи memset() #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char S[]="AAAAAAAAAA"; char S=’s’; cout<<static_cast<char >(memset(S,S,))<<endl; return; } Ин барнома ба ҷои рамзи аввалаи сатри S то рамзи дар параметри S нишондодашударо мегузорад. Натиҷаи барнома чунин аст: sssssAAAAA Функсияҳои кор бо сатрҳо ва рамзҳо Барои кор кардан ба сатрҳои матнӣ (риштаҳо) дар забони С++ онҳоро ҳамчун массивҳои рамзӣ муаррифӣ менамоянд. Ҷои холигӣ низ ҳамчун як рамз фаҳмида мешавад. Дар ҳар забони барноманависӣ барои кор кардан ба сатрҳо функсияҳои стандартӣ мавҷуданд. Дар забони С++ низ функсияҳои зиёде мавҷуданд, ки дар ҷадвали зерин муҳимтарин аз онҳо гирд оварда шудаанд. № Функсия сарлавҳа Маъно ва мафҳум strcpy(s,s) <string.h> Сатри s-ро ба сатри s нусхабардорӣ мекунад. strcat (s,s) <string.h> Сатри s-ро аз қафои сатри s пайваст мекунад. strcmp (s,s) <string.h> Сатри s-ро ба сатри s муқоиса мекунад, агар онҳо баробар бо-шанд, қимати бармегардонад. strpbrc(const char <string.h> Сатрҳои S ва S ро ба ҳам му-қоиса S,const char S) мекунад. Агар ягон рамзи S дар S мавҷуд бошад, ишорагар онро бармегардонад strset(char_c, <string.h> Барои ба ҷойи сатри додашуда ба миқдори int_ch) рамзҳояш чоп намудани адад хизмат мекунад. strchr(s,ch) <string.h> Рамзи охирини воридшударо ба рамзҳои сатр муқоиса мекунад, агар пайдо шуд, ишорагар онро бармегардонад. strstr(s,s) <string.h> Аз рамзҳои сатри S сар карда сатри S-ро ба чоп медиҳад. strupr(_s) <string.h> Рамзҳои сатри _s ба registerи болоӣ табдил медиҳад strlen(s) <string.h> Дарозии сатри s-ро муайян мекунад. strrev(S) <string.h> Сатри S-ро баракс мегардонад. (Масалан S=roh; strrev(S)=hor) strlwr(S) <string.h> Баръакси функсияи strupr() амал мекунад. tolower(ch) <type.h> Рамзи додашударо аз ҳарфи хурд ба ҳарфи калон табдил медиҳад. toupper(ch) <type.h> Рамзи додашударо аз ҳарфи калон ба ҳарфи хурд табдил медиҳад. Функсияҳои кор бо сатрҳо ва рамзҳо дар китобхонаҳои <string.h>, <stdlib.h>, ва <type.h> мавҷуданд. Функсия дар ҳамон ҳолат ба кор медарояд, ки агар китобхонаи вобастаи ба он пайваст карда шудааст. Мисол. Барномае нависед, ки дар он функсияҳои ҷадвали мазкур истифода шавад. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char chr[],b="Hello ",c="World"; cout<<"Istifodai az function-i strcpy\n"; strcpy(chr,b); cout<<chr<<endl; cout<<"Istifodai function-i strcat\n"; strcat(b,c); cout<<b<<endl; cout<<"Istifodai function-i strcmp\n"; cout<<strcmp(b,c)<<endl; return; } Дар ин мисол функсияи strcpy қимати тағйирёбандаи рамзии b-ро ба тағйирёбандаи рамзии chr нусхабардорӣ мекунад. Функсияи strcat бошад, қимати тағйирёбандаи рамзии c-ро дар қафои тағйирёбандаи рамзии b пайваст мекунад ва охирон функсияи strcmp дар оператори хориҷкунӣ қимати сатри b ва с-ро муқоиса мекунад. Аз сабаби он ки сатрҳои мазкур баробар нестанд, функсия қимати манфӣ бармегардонад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Istifodai function-i strcpy Hello Istifodai function-i strcat Hello World Istifodai function-i strcmp - Истифодаи функсияи strcpy() ва strcat () Тавре ки гуфта будем, функсияи strcpy() сатри s-ро ба сатри s нусхабардорӣ мекунад. Функсияи strcat () бошад, сатри s-ро аз қафои сатри s пайваст мекунад. Ин ҳарду функсияро дар мисоли зерин дида мебароем. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char str[]; char namefirstName[]; char sur[]; char kor[]; cout<<"Nomatonro vorid namuda tugmachai Enter-ro zer kuned\n"; cin.getline(namefirstName,); cout<<"Addressatonro vorid namuda tugmachai Enter-ro zer kuned\n"; cin.getline(sur,); cout<<"Joi koratonro vorid namuda tugmachai Enter-ro zer kuned\n"; cin.getline(kor,); strcpy(str,"\n Nom LastName: " ); strcat (str,namefirstName); strcat (str," \nAddress: " ); strcat (str,sur); strcat (str," \nzoyi kor: "); strcat (str,kor); cout<<str<<endl; return; } Истифодаи функсияи strset(char_c, int_ch) Функсияи strset(char_c, int_ch) бошад, барои ба ҷойи сатри до-дашуда ба миқдори рамзҳояш чоп намудани адад хизмат мекунад, ҳоло иҷроиши ин функсияро бо як мисоли кӯчак дида мебароем. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char string[] = ""; char symbol = ’l’; printf("Pesh az strset(): %s\n", string); strset(string, symbol); printf("Pas az strset(): %s\n", string); return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Pesh az strset(): Pas az strset(): Массивҳои дученака аз навъи рамзӣ Массивҳои якченака аслан барои як сатри рамзӣ истифода бурда мешаванд. Барои якчанд сатрро муаррифӣ ва истифода кардан аз массивҳои дученакаи навъи рамзӣ истифода намудан лозим меояд. Дар ин ҳолат зернависи якуми массив миқдори сатрҳо ва зернависи дуввум бошад, дарозии сатрҳоро муайян мекунад. Мисол: #include <iostream> using namespace std; int main(){ char s[][]={"Toirov","Dodarov","Aliev","Saidov","Valiev"}; for (int i=;i<;i++) cout<<s[i]<<endl; return; } Дар ин ҷо массиви дученака муаррифӣ гардидааст, ки зернависи якуми он миқдори сатрҳо ва зернависи дувввуми он бошад, дарозии ҳар як сатрро нишон медиҳад, яъне дар мисоли мо дарозии ҳар як сатр то рамз шуда метавонад. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: Toirov Dodarov Aliev Saidov Valiev Равон кардани сатрҳо ба функсия ба сифати аргумент Тавре ки медонем, сатрҳо дар забони С++ ҳамчун массивҳои рамзӣ фаҳмида мешаванд ва барои ба функсия ҳамчун аргумент равон кардани онҳо дар функсия ишорагаре ба номи сатри додашуда истифода бурда мешавад. Инчунин онҳо метавонанд монанди массивҳо ба функсия фиристода шаванд. Мисол. Функсияе нависед, ки амали функсияи strLen-ро иҷро кунад. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int Len(char str){ for (int s=;str;s++,str++) return s; } int main(){ char str[]="This is string"; cout<<"Darozii satr bo istifoda az tobei farii Len="<<Len(str)<<endl; cout<<"Darozii satr bo istifoda az strlen="<<strlen(str)<<endl; return; } Дар ин ҷо функсияе ба номи Len муаррифӣ гардидааст, ки аргументи он як ишорагар бар сатре мебошад, сипас, дар дохили функсия тағйирёбандаи бутуни s муаррифӣ шудааст. Дар дохили ҳалқа то замони ба охири ҳалқа расидан миқдори рамзҳо ҳисоб карда шуда, бо ёрии оператори return баргардонида мешаванд. Дар функсияи аслӣ бошад, як маротиба функсияи фаръии навиштаамон дар оператори хориҷкунӣ даъват карда шудааст. Функсияи даъватшуда дарозии сатри додашударо ҳисоб намуда, қимати онро ба чоп медиҳад. Барои санҷиши дурусти функсия, як маротиба функсияи стандартии strLen низ истифода карда шудааст. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: Darozii satr bo istifoda az tobei farii Len= Darozii satr bo istifoda az tobei standardii strlen= Тавре ки аз натиҷаи барнома дида мешавад, қимати функсияи навиштаамон ба қимати функсияи стандартӣ якхела аст. Синфи нави кор бо сатрҳо дар забони С++ Дар фарзияҳои (версияҳои) нави забони С++ навъи тағйирёбандаҳои сатрӣ, ки корбурдашон хеле сода аст, амал мекунад. Азбаски навъи мазкур васеъшудаи навъҳои пешина мебошад, бинобар ин, дар китобхонаҳои стандартӣ нигоҳ дошта мешавад. Агар ба забони техники гӯем, навъи нав, ки string ном дорад, class мебошад. Class-ин навъи додаҳо буда, дар барнома ё дар китобхонаи махсус нигоҳ дошта мешавад. Навъи char, ки қаблан истифода кардем, он ҷузъиёт ва методҳои класси string-ро надошта танҳо ишорагаре ба массивҳои навъи рамзӣ буд. Сабаби камтар аз тағйирёбандаҳои класси string истифода кардан дар он аст, ки: мекунанд. вале тағйирёбандаҳои класси string ин хусусиятро надошта, ҳофизаи зиёдро банд мекунанд. Бар замми ин, набояд аз истифодабарии тағйирёбандаҳои навъи string руй гардонид, зеро онҳо дорои методҳои зиёде ҳастанд, ки дар тағйирёбандаҳои навъи char ин хусусият вуҷуд надошт. Барои истифодабарии класси string бояд пеш аз ҳама, китобхо-наи #include <string> насб карда шавад, ки класси string –ро пуштибонӣ мекунад. Китобхонаи мазкур аз китобхонае, ки функсияҳои навъи char-ро пуштибонӣ мекард, фарқ мекунад. Истифодабаранда метавонад, дар як вақт ҳарду китобхонаро пайваст кунад, вале барои кор кардан ба додаҳои навъи string пайваст намудани китобхонаи #include <string.h> лозим намебошад. Сохтани сатр Сатрҳо метавонанд бо якчанд услуб ё роҳ сохта шаванд. Масалан, ҳамчун сатри холӣ, бо қимати аввала, бо дарозии муайян, иборат аз як қимати муайян, аз қимати сатри дигар ва ғайра. Мисол: string sEmpty; //сатри ҳолӣ string str(“In satr ast”); string s=”satri dodashuda”; string s(str); // сохтани сатр дар асоси сатри дигар; string sFill(, ‘A’); // сатр иборат аз даҳто ҳарфи А; string str(str,, ); // сатр иборат аз чорто рамзи сатри str, сар карда аз мавқеи панҷум. Кор бо тағйирёбандаҳои навъи string Класси string дорои як қатор имкониятҳо, методҳо ва хосиятҳое мебошад, ки онҳо дар тағйирёбандаҳои навъи char хос набуданд. Масалан, барои нусхабардорӣ намудани сатр, муқоисакунии ду сатр ва якҷоякунии ду сатр лозим нест, ки ягон функсияе даъват карда шавад. Масалан, бигзор шумо дорои ду сатр бошед. string firstName (“Saidov”); string name (“Bobo”); Ин тағйирёбандаҳо метавонанд ба ягон сатри дигар қимати худро бахшанд ва қимати он сатрро дар худ гирд оваранд. Масалан, ба сатри firstName метавон ба сурати зерин қимати нав бахшид: firstName=”Saidov”; Барои муқоиса кардани сатрҳо метавон аз оператори муқоисакунии (==) истифода бурд. Ҳангоми муқоисакунӣ натиҷаи шарт ба қимати true баробар мешавад, агар сатрҳо якхела бошанд, дар ҳолати акс қимати шарт ба false баробар мегардад. (барои иҷрои ин амал рӯи тағйирёбандаҳои навъи char функсияи strcmp() даъват карда мешуд.) if (name ==firstName) cout<<””name and firstName have the some name); Барои нусхабардорӣ намудани як сатр ба сатри дигар аз оператори бахшиш ба сурати зерин истифода бурда мешавад. string country=firstName; Барои якҷоя кардани ду сатр низ аз оператори «+» ба сурати зерин истифода бурда мешавад. string str= firstName+name; Ин ифодаро метавонем низ ба сурати зерин навишт. string str=firstName+” “ + name; Дар ёд дошта бошед, ки истифодаи класси string табиати барномасозӣ ва кор кардан ба додаҳои сатриро тағйир надода, танҳо имконияти истифодабарии додаҳои навъи сатриро васеътар месозад. Дохилкунӣ ва хориҷкуни додаҳои навъи string Монанди дигар тағйирёбандаҳои навъҳои стандартии истифода- бурдаамон, метавонем қимати тағйирёбандаҳои сатриро аз ворид кунем ва ё натиҷаи тағйирёбандаҳои сатриро дар сафҳаи тасвир нависем. Объекти cin ва cout метавонанд барои дохилкунӣва хориҷкунии додаҳои навъи string истифода бурда шаванд, вале ба сабаби он ки объекти cin то мавқеи фосила сатри додашударо хонда, қисми боқимондаро сарфи назар мекунанд, аз ин сабаб истифодаи он барои хондани сатрҳо маслиҳат дода намешавад. Барои бенуқсон ворид намудани қимати тағйирёбандаҳои навъи мазкур аз функсияи getline() истифода мебаранд, ки наҳви умумии он шакли getline(cin,str)-ро дорад: Дар версияҳои пешина функсияи мазкур, ки барои тағйирёбандаҳои навъи char пешбинӣ шуда буд, қимати максималии миқдори сатрҳо низ ҳангоми ворид кардани сатр нишон дода мешуд, вале дар ин намуд бошад, метавон дилхоҳ сатрро ворид кард. Мисол. Сохтан ва дохилкуниву хориҷкунии сатр бо истифода аз тағйирёбандаҳои навъи string. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string satr,name, firstName,Address,tel; cout<<"Enter you firstName and press Enter\n"; getline(cin,firstName); cout<<"Enter you name and press Enter\n"; getline(cin,name); cout<<" Enter you Address and press Enter \n"; getline(cin,Address); cout<<"Enter you tel and press Enter\n"; getline(cin,tel); satr="\nfirstName: "+firstName + "\nname: " +name+"\nAddress: " + Address + "\ntel: " + tel + "\n"; cout<<satr; return; } Барои ҳалли мисоли мазкур аввал китобхонаи #include <string> ба барнома пайваст карда шудаст. Баъд аз ин, дар равиши барнома панҷ тағйирёбанда аз навъи string муаррифӣ шудаанд, ки мувофиқан чунин ном доранд: string satr, name, firstName, Address, tel; Баъд аз ин барои ворид кардани сатрҳои лозимӣ функсияи getline() ба сурати зерин даъват карда шудааст. cout<<«Enter you firstName and press Enter\n»; getline(cin,firstName); cout<<«Enter you name and press Enter\n»; getline(cin,name); cout<<«Enter you Address and press Enter\n»; getline(cin,Address); cout<<«Enter you tel and press Enter\n»; getline(cin,tel); Тавре ки дар ин ҷо дида мешавад, дар функсияи getline миқдори максималии рамзҳо нишон дода нашудааст. Аз ин пас, сатри satr, ки аз қимати сатрҳои name, firstName ва Address,tel таркиб ёфтаааст, дар охир бо ёрии объекти cout хориҷ карда шудаст. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: Enter you firstName and press Enter Saidov Enter you name and press Enter Saidmurod Enter you Address and press Enter Dushanbe Enter you tel and press Enter --- firstName: Saidov name: Saidmurod Address: Dushanbe tel: --- Дастрасӣ ба символҳои тағйирёбандаҳои навъи string Барои ба ҳар як рамзи сатр дастрас шудан, тағйирёбандаҳои сатриро ба намуди зернависдор навишта истифода мекунем. Ис-тифодаи наҳви мазкур монанди тағйирёбандаҳои навъи char мебошад, яъне Сатр[зернавис]; Масалан, барномаи дар поён овардашуда ҳар як рамзи сатри додашударо ҷудо карда, чоп мекунад. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string firstName="Saidov"; for(int i=;i<firstName.size();i++) cout<<firstName[i]<<endl; return; } Монанди тағйирёбандаҳои навъи char зернависи тағйир-ёбандаҳои навъи string низ аз нол оғоз мегардад. Шарти даврзании ҳалқа аз дарозии сатр вобастагӣ дорад. Барои дарозии тағйирёбандаҳои навъи char-ро дарёфт кардан аз функсияи lenght(), истифода бурда мешуд, барои дарозии тағйирёбандаҳои навъи string-ро дарёфт кардан аз методҳои класси string, ки наҳви он сурати зеринро дорад, сатр.size(); истифода бурда мешавад. Масалан, матни барномаи зерин ҳарфҳои сатри додашударо ба registerӣ болоӣ табдил медиҳад. #include <iostream> #include <string> #include <ctype.h> using namespace std; int main(){ string comp="Ilmhoi Computeri"; for(int i=;i<comp.size();i++) comp[i]=toupper(comp[i]); cout<<comp<<endl; return; } Амалиёт ба сатрҳо Дар болои тағйирёбанда ё объектҳои навъи string операторҳои зерин метавонанд амал кунанд: № Оператор Маъно ва мафҳум = Бахшиш + Якҷоякунӣ == Баробаркунӣ += Якҷоякунӣ ва бахшидан!= Нобаробар < Хурд <= Хурд ва баробар > Калон >= Калон ва баробар [] Зернавис >> Дохилкунӣ << Хориҷкунӣ Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str("In satr ast "); string s="satri dodashuda"; string s=str+s; // якҷоя намудани ду сатр cout<<s<<endl; return; } Функсия-аъзоҳои кор бо сатрҳо Монанди дигар контейнерҳо дар библиотекаи string барои коркарди сатрҳо функсияҳои зиёде мавҷуданд, ки муҳимтарини онҳо дар ҷадвали зерин гирд оварда шудаанд. № Номи функсия-аъзо Маъно ва мафҳум size() Андозаи ҷории сатрро муайян мекунад. length() Дарозии сатрро муайян мекунад max_size() Микдори максималии рамз- ҳои сатрро бармегардонад. resize() Андозаи сатрро тағйир медиҳад, яъне барои сатр андозаи нав барқарор мекунад. reserve() n-рамзи сатрро бурида ме-гирад. empty() Қимати ҳақ бармегардонад, агар сатр холӣ бошад erase() num рамзи сатри додашударо сар карда аз мавқеи start нест мекунад. append() Як сатрро дар охири сатри дигар пайваст мекунад find() Мавқеи аввалини вуқӯъи зер-сатрро дар сатр муайян меку-над. (бармегардонад) replace() Барои рамзҳои сатри ҷориро бо рамзҳои зерсатр иваз намудани хизмат мекунад. copy(char s, unsigned int Аз мавқеъи m-ум сар карда, n-рамзи сатри n, unsigned int m) ҷориро ба масиви рамзи s нусхабардорӣ мекунад. find_first_of() Мавқеи аввалини рамз ё зерсатрро дар сатр ҷустуҷӯ ме-кунад. find_first_not_of() Мавқеи аввалаи рамзи сатри ҷориро, ки ба рамзи зерсатр мувофиқат намекунад, муайян мекунад. find_last_of() Мавқеи охирини рамз ё зерсатрро дар сатр ҷустуҷӯ ме-кунад. find_last_not_of() Мавқеи охирони рамзи сатри ҷориро, ки ба рамзи зерсатр мувофиқат намекунад, муайян мекунад. assign (const char str, Барои як сатрро ба сатри дигар бахшидан size_type num) истифода бурда ме-шавад. at(unsigned int n) Функсия аъзо буда, ба рамзи n-уми сатри ҷорӣ ишорагар бармегардонад. substr(pos,n); Аз мавқеи pos-ум сар карда n-рамзи сатри ҷориро бурида мегирад. c_str Ба массиви символие, ки ба символи нол ба охир расида, қимати ҷории объекти String мебошад ишорагар бармегар-донад. swap Қимати сатри ҷориро бо сатри додашуда иваз мекунад. rbegin Итератори баракс ба символи охири сатр бармегардонад push_bask Ба охири сатр символи нав илова намуда, андозаи сатрро як воҳид зиёд мекунад. pop_bask Символи охирони сатрро нест намуда, андозаи сатрро як воҳид кам мекунад. clear Маълумотҳои саттро нест мекунад. insert() Пеш аз символи нишондодашуда, символҳои нави лова мекунад. Функсияи assign() Функсияи мазкур барои як сатрро ба сатри дигар бахшидан, истифода бурда шуда, дорои ду қолаб мебошад. Дар поён наҳвии умумии ин қолабҳо оварда шудаанд. Қолаби якум num рамзи сатри strob –ро сар карда аз мавқеи start ба сатри даъватшаванда мебахшад. Ҳангоми истифодабарии қолаби дуввум, num рамзи сатри str-ро бо охиррасии сатр ба сатри даъватшаванда мебахшад. Дар ҳар ду қолаб ишорагар баргардонида мешавад. Барои як сатрро пурра ба сатри дигар бахшидан, аз оператори “=” истифода бурда мешавад. Функсияи assign() бошад, ҳамчун ҳолати хусусии оператори “=” истифода бурда мешавад, яъне он барои як қисмати як сатрро ба сатри дигар бахшидан хизмат мекунад. Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main() { string str("In satri kutoh ast."); string str; str.assign(str,, ); cout<<str<<"\n"; return; } Дар ин мисол str =satri мегардад. Мисоли дигар. Ин мисол ҳар маротиба рамзи зиёдтар рамзи сатри ҷориро ба сатри s нусхабардорӣ мекунад. #include <iostream> #include <string> #include <ctype.h> using namespace std; int main() { string s, str = "***********************"; int pos = str.length(); while ( pos ){ s.assign ( str.begin(),str.end() - pos+); cout << s << endl; pos -=; } cout << endl; return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: **** ******* ************** Функсияи append() Функсияи мазкур барои як сатрро дар охири сатри дигар пайваст намудан, хизмат мекунад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: Қолаби якум num рамзи сатри strob –ро сар карда, аз мавқеи start ба қафои сатри даъватшаванда илова мекунад. Ҳангоми исти-фодабарии қолаби дуввум, num рамзи сатри str-ро бо охиррасии нол ба қафои сатри даъватшаванда илова мекунад. Дар ҳар ду қолаб ишорагар баргардонида мешавад. Мисоли. Истифодаи функсияи append. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str("In satr "); string str("kutoh ast."); str.append(str,, ); cout<<str; return; } Мисоли. Барномаи зерин ҳар маротиба, як рамзи тағйирёбандаи рамзии ch-ро ба сатри str нусхабардорӣ мекунад. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str; for ( char ch = ’a’; ch <= ’z’; ch++ ) str.append(,ch); cout << "str is: " << str << endl; cout << endl; return; } Натиҷаи барнома чунин аст: str is: abcdefghijklmnopqrstuvwxyz Функсияҳои insert(), erase() ва replace() Функсияи erase() барои аз сатри додашуда, нест намудани num рамзро сар карда, аз мавқеи start истифода бурда мешавад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: string &erase(size_type start=, size_type num=npos); Функсияи insert() ва replace() барои иваз намудани рамзҳои сатрро ба рамзҳои дигар хизмат мекунанд. Қолаби умумии функсияҳои мазкур намуди зеринро дорад: Функсияи insert: size_type num); Наҳви функсияи replace: size_type replaceStart, size_typereplaceNum); Қолаби якуми функсияи insert () num рамзи сатри strob-ро ба сатри даъватшаванда иваз мекунад. Қолаби дуввум бошад, num- рамзи сатри strob-ро аз мавқеи insStart ба мавқеи start-и сатри даъватшаванда мегузорад. Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str = "C++ language"; string s = "is best "; int pos =; str.insert(pos,s); cout << "str is: " << str << endl; return; } Натиҷаи барнома чунин аст: C++ is best language Қолаби якуми функсияи replace () барои num рамзи сатри strob–ро ба мавқеи start-и сатри даъватшаванда гузоштан истифода бурда мешавад. Қолаби дуввум бошад, orgNum рамзро дар сатри даъватшаванда аз мавқеи start иваз мекунад. Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str("In satr "); string str("kutoh ast."); cout<<"str="<<str<<endl; cout<<"str="<<str<<endl; str.insert(,str); cout<<"\nSatri str pas az guzoshtani symvol=\n"<<str<<endl; str.erase(,str.length()); cout<<"\nSatri str pas az guzoshtani symvol=\n"<<str<<endl; str.replace(,,str); cout<<"\nSatri str pas az guzoshtani symvol=\n"<<str<<endl; return; Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: str=In satr. str=kutoh ast. satri str pas az guzoshtani symvol= kutoh ast.In satr satri str pas az guzoshtani symvol= In satr satri str pas az guzoshtani symvol= In satr kutoh ast. Мисоли дигар. Ин барнома аз мавқеи -ум сар карда, рамзи сатри str- ро нест мекунад. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main() { string str; for ( char ch = ’a’; ch <= ’z’; ch++ ) str.append(,ch); cout << "str is: " << str << endl; str.erase(,); cout << "Erased range from str: " << str << endl; cout << endl; return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: str is: abcdefghijklmnopqrstuvwxyz Erased range from str: abcdtuvwxyz Функсияи at() Функсияи at дар мавқеи нишондодашуда, ишорагар ба символ бармегардонад. Наҳви умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: char& at (size_t pos); const char& at (size_t pos) const; Барномаи зерин, пас аз ҳар рамзи сатри додашуда, аломати хитоб «!» мегузорад. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string s = "Hello World"; for ( int pos =; pos < s.length(); ++pos ) cout << s.at(pos) << "!"; cout << endl; return; } Натиҷаи барнома чунин аст: H!e!l!l!o!!W!o!r!l!d! Мисоли функсияи find_last_of() Барои мавқеи охирони рамз ё зерсатрро дар дохили сатр ҷус-туҷӯ кардан, истифода бурда мешавад. Қолаби умумии он шакли зеринро дорад: size_t find_last_of (const string& str, size_t pos = npos) const; size_t find_last_of (const char* s, size_t pos = npos) const; size_t find_last_of (const char* s, size_t pos, size_t n) const; size_t find_last_of (char c, size_t pos = npos) const; дар ин ҷо: str сатри символҳо барои ҷустӯҷӯ; pos мавқеи охирон символ дар сатр барои ҷустӯҷӯ; s ишорагари масиви символӣ; n миқдори қиматҳои символ барои ҷустӯҷӯ; c характери индувидуалӣ барои ҷустӯҷӯ; size_t is навъи бутуни беаломат. Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str("C++ is best language"); string s = "g"; cout << "str is:" << str << endl; cout << "s is: " << s << endl; int n = str.find_last_of(s); cout << "last_of ’" << s << "’ faund"<< " at position " << n+ << endl; n = str.find_last_of(’ ’); cout << "last_of ’ ’ faund"<< " at position " << n+ << endl; n = str.find_last_of(" la"); cout << "last_of \" la\" faund"<< " at position " << n+ << endl; return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: str is: C++ is best language s is: g last_of 'g' faund at position last_of ' ' faund at position last_of « la» faund at position Истифодаи функсияи find() ва copy() Функсияи find() мавқеъ ё индекси аввалаи вуқӯъи зерсатрро дар дохили сатр муайян мекунад. Қолаби умумии он шакли зеринро дорад: size_t find (const string& str, size_t pos = ) const; size_t find (const char* s, size_t pos = ) const; size_t find (const char* s, size_t pos, size_t n) const; size_t find (char c, size_t pos = ) const; Функсияи copy() бошад, аз мавқеъи m-ум сар карда, n-рамзи сатри ҷориро ба масиви рамзии s нусхабардорӣ мекунад. Қолаби умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: size_t copy (char* s, size_t n, size_t pos = ) const; Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str = "First Name: Ali"; char fname[]; cout << "str is: " << str << endl; int n = str.find(’:’); str.copy(fname, n+, ); fname[n+] =; cout << "fname is: " << fname << endl; return; } Натиҷаи барнома чунин аст: fname is: First Name: Функсияҳои empty() ва erase(char s) Функсияи erase(char s) –барои аз сатри додашуда, рамзи дар парметри s- нишондодашуро нест кардан, истифода бурда мешавад. Қолаби умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: string& erase (size_t pos =, size_t len = npos); iterator erase (iterator p); iterator erase (iterator first, iterator last); дар ин ҷо: pos мавқеи символи аввала барои нест кардан; len миқдори символҳое, ки бояд нест карда шаванд; p итератор ба символе, ки бояд нест карда шавад; first, last итератор ба фосилаи [first,last) символҳое, ки бояд нест карда шаванд. size_t навъи бутуни беаломат. Функсияи empty() бошад, функсияи мантиқӣ буда, ҳангоми расидан ба охири сатр қимати true бармегардонад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: bool empty() const; Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str = "ABCDEFGH"; while (! str.empty() ){ cout << str << endl; str.erase(str.end()-); } cout << endl; return; } Ин барнома ҳар маротиба аз тарафи рост як рамзи сатри str-ро то расидан ба охири сатр, нест мекунад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: ABCDEFGH ABCDEFG ABCDEF ABCDE ABCD ABC AB A Функсияи substr(pos,n) Барои дар сатри ҷорӣ, сар карда, аз мавқеи pos-ум, ҷудо намуда гирифтани n-рамз, истифода бурда мешавад. Қолаби умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: string substr (size_t pos =, size_t len = npos) const; Мисол: #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str = "We go step by step to the target"; cout << "str is: " << str << endl; int n = str.find("step"); string s = str.substr(n); cout << "s is: " << s << endl; cout << endl; return; } Дар ин мисол, аввал тавассути функияи find() мавқеи нахустини зерсатри step муаяйян карда мешавад. Баъд аз ин мавқеъ сар карда, то охири сатр рамзҳои сатри ҷориро ба S нусхабардорӣ мекунад. Натиҷаи барнома чунин аст: s is: step by step to the target Агар функсияи мазкурро ба намуди s = str.substr(,)-даъват кунем, он гоҳ натиҷа чунин мешавад: s is: step by step Функсияи push_back Функсияи push_back барои дар охири сатр илова намудани символ истифода бурда мешавад. Пас аз илова намудани символ андозаи сатр як воҳид зиёд мешавад. Қолаби умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: void push_back (char c); Барномаи зерин додаҳои як файли матниро хонда, дар сатри S захира мекунад. #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main() { string S; ifstream file ("test.txt",std::ios::in); if (file) { while (!file.eof()) S.push_back(file.get()); } cout << S<< ’\n’; return; } Функсияи swap Функсияи swap барои сатри ҷориро бо сатри дар параметри str нишондодашуда иваз намудан хизмат мекунад. Қолаби умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: void swap (string& str) Мисол. Иваз намудани муҳтавои ду сатр. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string s="first", s="second"; cout<<"s after swap="<<s<<endl; cout<<"s after swap="<<s<<endl; s.swap(s); cout<<"s befor swap="<<s<<endl; cout<<"s befor swap="<<s<<endl; cin.get(); return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: s after swap==first s after swap =second s befor swap=second s befor swap =first Функсияи c_str Функсияи c_str ба массиви символие, ки ба символи нол ба охир расида, қимати ҷории объекти String мебошад, ишорагар бармегар-донад. Қолаби умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: const char* c_str() const; Мисол. Ба калимаҳо ҷудо намудани сатри додашуда. #include <fstream> #include <cstring> #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ ifstream ifs; int ind, i, iter=; string str; char s[]; ifs.open("test.txt"); while (!ifs.eof() ) ifs.getline(s, ); str=s; char * cstr = new char [str.length()+]; strcpy (cstr, str.c_str()); char * p = strtok (cstr," "); while (p!=) { cout << p << ’\n’; p = strtok(NULL," "); } delete[] cstr; return; } Дар ин ҷо аз унксияи strtok() истифода шудааст, ки он қисмати сатри додашударо то мавқеи нишондодашуда бармегардонад. Функсияи rbegin Функсияи rbegin() итератори баракс ба символи охири сатр бармегардонад. Қолаби умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: reverse_iterator rbegin(); const_reverse_iterator rbegin() const; Мисол. Баракс чоп намудани символҳои сатр. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ string str ("Please help me"); for (string::reverse_iterator rit=str.rbegin(); rit!=str.rend(); ++rit) cout << rit; return; } Натиҷаи барнома чунин аст: em pleh esaelP Функсияи clear Функсияи clear() барои сатри додашударо аз маълумот холӣ намудан истифода бурда мешавад. Қолаби умумии ин функсия намуди зеринро дорад: void clear() Мисол. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char c; string str; cout << "Marhamt yak satr matn dokhil karda, baroi ba anjomrasi nuqta(.)-ro zer kuned:\n"; do { c = cin.get(); str.push_back(c); if (c==’\n’) { cout<<str; str.clear(); } } while (c!=’.’); return; } Функсияи pop_back Функсияи pop_back cимволи охирони сатрро нест намуда, андозаи сатрро як воҳид кам мекунад. Қолаби умумии ин функсия намуди зеринро дорад: void pop_back() Мисол. #include <iostream> #include <string> using namespace std; int main(){ char c; string str ("Hello world!"); str.pop_back(); cout << str << ’\n’; return; } Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ шаванд? мебаранд? char зиёдтарро доранд? намекунанд? мешаванд? алоҳидаги барорем? қоиса карда мешаванд? Намунаи ҳалли масъалаҳо ҳисоб кунад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ int ln,m=,i; char b="adab oinaest bahri muaddab"; ln=strlen(b); char c=’a’; for (i=;i<ln;i++) if (b[i]==c) m++; cout<<"dar satri dodashuda "<<m<<" to harfi "<<c<<" mavjud ast."<<endl; return; } «А» табдил диҳад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ int ln,m=,i,k=; char a[],b="adab oinaest bahri muaddab"; ln=strlen(b); char c=’a’; for (i=;i<ln;i++,k++) if (b[i]==c){ m++; a[k]=’A’;} else { a[k]=b[i]; } cout<<"satri asli="<<b<<endl; cout<<"satri tagiyrdodashuda="<<a<<endl; return; } Барномае нависед, ки онро ба даҳӣ гардонад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ char bin[]; long int dec=; int i,v=; cout<<"bin=";cin>>bin; for (i=strlen(bin)-;i>=;i--) { if (bin[i]==’’) dec+=v; v=; } cout<<"dec="<<dec; return; } мебошад. Барномае нависед, ки сатри додашударо ба системаи даҳӣ гардонад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ char st[]; unsigned int dec=; int i,v=,er=; cout<<"st=";cin>>st; strupr(st); for (i=strlen(st)-;i>=;i--){ if (st[i]>=’’ && st[i]<=’’) dec+=v(st[i]-); else if (st[i]>=’A’ && st[i]<=’F’) dec+=v(st[i]-); else { er=; break; } v=; } if(!er) { cout<<st<<endl; cout<<"dec="<<dec; } else { cout<<"st="<<endl; cout<<"error"<<endl; cout<<"dec="<<dec; } return; } даҳӣ ба шонздаҳӣ табдил диҳад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ int dec,r,i=; char st[]; cout<<"dec=";cin>>dec; st[]=’\’; do{ r=dec %; dec=dec/; if(r<) st[i--]=r+; else st[i--]=r+; } while (dec>); ++i; int j=; while (st[i]) st[j++]=st[i++]; st[j]=’\’; cout<<"st="<<st<<endl; return; } истифода аз алгоритми мураттабсозии «ҳубобӣ» онҳоро аз рӯи алифбо мураттаб намуда, хориҷ кунад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ char temp; int i,j; const int n=; char array[]= {"Saidov","Mulloev","Saidov","Aliev","Valiev","Toirov","Abdulloev"}; for (i=;i<n;i++) for (j=;j<n;j++) if (strcmp(array[i],array[j])<){ temp=array[i]; array[i]=array[j]; array[j]=temp; } for (i=;i<n;i++) cout<<array[i]<<" \n "; return;} #include <iostream> #include <string.h> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ int n[],s=; float p[]; char mes[] ={"\","\","du\","se\","chor\","panj\"}; int i; cout<<"korkardi natilai imtihon\n"; cout<<"Qimathoro dohil kuned\n"; for(i=;i>=;i--){ printf("%s->",mes[i]); scanf("%i",&n[i]); s+=n[i]; } for(i=;i<;i++) p[i]=(float)n[i]/s; printf("%s %s %s%\n", "baho","miqdor","foiz"); for(i=;i>=;i--) printf("%s %i %.f%\n", mes[i],n[i],p[i]); return; } тартибии элемент он элементро аз сатр хат занед. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ int i,m; cout<<"m=";cin>>m; char a="In matn ast."; for(i=m;i<strlen(a);a[i]=a[i+],i++); cout<<a<<" "<<" "; return; } миқдори m рамзро ба сатри S нусхабардорӣ кунад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; void Str(char S[],char S[],int n, int m); { int i,j; for (i=n,j=;j<m;S[j++]=S[i++]); S[j]=’\’; } int main(){ char S[]="matematika",S[]; Str(S,S,,); cout<<S<<endl; return; } Масъалаҳо барои кори мустақилона нашудааст. ҷумларо ба ҳиҷҷоҳо тақсим кунед. садонокҳо ва ҳамсадоҳо бошанд. калимаи охирон ва аввалаи онро иваз кунад. чанд фисади ҳарфҳои боқимондаро ташкил медиҳанд. арифметикии ASCI-коди рамзҳои онро ҳисоб кунад. не. массив name ва tel хонда захира кунад. Сипас, бо ворид кардани номи ягон шахс рақами телефони вайро ёфта хориҷ кунад. рамзгузорӣ кунад. Моҳияти ин усул чунин аст: Матн ва як адади бутуни фосилаи дода мешавад. Ҳар як ҳарфи алифбо вобаста бо қимати n ба тарафи рост кӯчонида мешавад. Масалан, ҳангоми n= будан ҳарфи A ба D, ҳарфи D ба E, ҳ ар ф и E ба F ва ҳоказо кӯчонида мешавад. Пас аз иҷрои ин амал, ба ҷои ҳарфи A ҳарфи D, ба ҷои D ҳарфи E, ба ҷои ҳарфи E ҳарфи F ва ғайра навишта мешавад. кунад. кунад. «А»табдил диҳад. «часпондан» калимаи роман тартиб дода шавад. чап хондани калима s пайдо мешавад хориҷ карда шавад. Барномае нависед, ки онро ба системаи даҳӣ гардонад. Барномае нависед, ки сатри дода шударо ба системаи даҳӣ гардонад. шонздаҳӣ табдил диҳад. калима, калимаро аз сатр хат занед. ба миқдори m рамзро ба сатри S нусхабардорӣ кунад. шашум, нӯҳум ва ғ. буда ба ҳарфи “а ” иваз карда шаванд. дар мавқеи тоқ-ро чоп кунед. Ва агар тоқ бошад, ҳарфҳои дар мавқеи ҷуфт чоп карда шаванд. шаванд: якум, дувоздаҳум, дуюм, ёздаҳум,…, панҷум, ҳаштум, шашум, ҳафтум. якумро ташкил додаанд дар ҷумлаи дуюм дида мешаванд. шавад. Боби. Сохторҳо (structures ) Муқаддима Дар боби массивҳо мо ба сохторҳое сарукор гирифтем, ки онҳо аз маҷмӯи элементҳои якҷинса ва дорои сифати якхела таркиб ёфта буданд. Масалан, дастури int a[] муаррифгари як маҷмӯи элементҳои бутун мебошад, ки дар он метавон адади бутунро захира кард. Ба ҳамин монанд массивҳои навъҳои дигар муаррифӣ карда мешаванд. Акнун фарз мекунем, маҷмӯи додаҳои гуногуннавъе дода шуда бошанд. Барои ин навъ маҷмӯи додаҳо аз массивҳо истифода бурда намешавад, зеро ки масивҳо барои элементҳои аз ҷиҳати навъ якхела пешбинӣ шудаанд ва дар онҳо элементҳои якнавъ нигоҳ дошта мешаванд. Масалан, мехоҳем иттилооти як нафар коргарро, ки иборат аз насаб, ном, синну сол ва маош мебошанд, дар зери як ном муаррифӣ кунем. Барои ин аз сохтмони додаҳое, ки сохтор ном доранд, истифода бурда мешавад. Сохторҳо маҷмӯи додаҳое мебошанд, ки ба онҳо дар зери як ном муроҷиат карда мешавад. Сохторҳо имконият медиҳанд, ки бо роҳи сода додаҳои гуногунавъ дар зери як ном гирд оварда шаванд. Ин навъ маҷмӯи додаҳо дар забонҳои Паскал, Cobol ва PL/I record номида мешаванд. Ба ибораи дигар, сохторҳо навъи наве мебошанд, ки тавассути корбар муаррифӣ карда мешаванд. Додаҳои ин навъ як тағйирёбанда нубуда, балки метавонанд гурӯҳи тағйирёбандаҳо бошанд. Пас аз пайдоиши БОН аз сохторҳо ҳарчанд, ки камтар истифода бурда мешавад, вале ба ин нигоҳ накарда, онҳо дар баъзе корбурдҳо истифодаи васеъ доранд. Омӯхтани сохторҳо заминаи омӯхтани БОН-ро фароҳам меорад. Муаррификунии навъи сохтор Барои истифода аз сохтмони додаҳои сохтор аввал навъи сохтор эҷод карда шуда, сипас тағйирёбандаҳои лозими аз ин навъ муаррифӣ карда мешаванд. Наҳви умумии муаррификунии як сохтор шакли зеринро дорад: struct struct_name { Var; Var; Var n }; Дар ин ҷо struct-калимаи калидӣ буда, struct_name номи сохтор, var, var,..., varn аъзо ё тағйирёбандаҳои сохтор мебошанд, ки онҳоро майдон (field) низ меноманд. Дар дохили сохтор барои ҳар як майдон навъи он низ нишон дода мешавад. Барои номгузгории сохторҳо, аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Ҳамаи майдонҳои сохтор дар дохили қавси системавӣ навишта шуда, рамзи «;» интиҳо ё ба охиррасии сохторро муайян мекунад. Бояд қайд кард, ки сохтор пеш аз функсияи асосӣ муаррифӣ карда мешавад. Пас аз он ки сохтор муаррифӣ шуд, тағйирёбандаҳои лозимиро метавон аз навъи он муаррифӣ кард. Азои сохтор метавонанд, тағйирёбандаҳои маъмулӣ, ишорагарҳо, массивҳо ва ҳатто сохторҳои дигар бошанд. Ба ғайр аз ин, номи аъзоҳои сохтор низ метавонанд, тағйирёбандаҳое бошанд, ки дар ҷойи дигар муаррифӣ ва истифода шудаанд, вале маслиҳат он аст, ки аз ин кор даст кашем. Сабабаш дар он аст, ки бо ин амал метавон гоҳе ба хатогӣ рубурӯ шуд. Бигзор додаҳои як донишҷӯ ба сурати зерин дода шуда бошанд: № Насаб Ном Синну сол Маош Алиев Вали, Аз ин ҷо сохтори донишҷӯ ба сурати зерин муаррифӣ карда мешавад: struct Student { int no; string Fname; string Lname; int age; float balance; }; Пас аз он ки сохтор бо номи Student муаррифӣ шуд, зарурати муаррифиии тағйирёбандаҳои навъи сохтор пеш меояд, ки онҳо ба сурати зерин муаррифӣ карда мешаванд: Student S,S,S,…Sn; Дар ин ҷо ба сифати навъ барои тағйирёбандаҳои S, S, S,… Sn номи сохтор истифода шудааст. Тағйирёбандаҳои сохтор низ тавассути вергул аз ҳамдигар ҷудо карда мешаванд. Илова бар ин, тағйирёбандаҳои навъи сохторро метавон ҳангоми муаррификунии сохтор дарҳол муаррифӣ кард. Амали мазкур ба шакли зерин иҷро карда мешавад: struct Student { int no; string Fname; string Lname; int age; float balance; } S,S,S,…Sn; Ба ҳамин монанд, аз навъи сохтор метавон ба миқдори лозими тағйирёбанда муаррифӣ кард. Илова бар ин, як сохтор метавонад дар дохили функсияи асосӣ муаррифӣ гардад. Ин навъ сохторҳоро сохторҳои локалӣ меноманд. Дастраси ба майдонҳои сохтор Пас аз оне, ки тағйирёбандаҳо аз навъи сохтор муаррифӣ шуданд, зарурати дастрасӣ ба онҳо пеш меояд. Ба монанди қимат бахшидан ба майдонҳо, дохил ва хориҷ намудани қимати майдонҳо ва ғайра. Тавассути тағйирёбандаи навъи сохтор ва оператори нуқта (dot) ба майдонҳои сохтор дастрас шудан мумкин аст. Наҳви дастрасшави ба майдонҳои сохтор шакли зеринро дорад. Тағйирёбандаи_навъи_сохтор, майдони_сохтор; Ба ин тартиб барои дастрас шудан ба майдонҳои сохтори Student тавасссути тағйирёбандаи S, ки қаблан муаррифӣ шуда буд, ба сурати зерин амал карда мешавад: S.no; S.Fname; S.Lname; S.age; S.balance; Ба ҳамин монанд низ метавон ба майдонҳои сохтори Student қимат бахшид: S.no=; S.Fname="Aliev"; S.Lname="Vali"; S.age=; S.balance=.; Ба ҳамдигар бахшидани сохторҳо Монанди тағйирёбандаҳои муқаррарӣ як тағйирёбандаи сохторро метавон ба тағйирёбандаи дигаре аз ҳамин навъи сохтор бахшид. Масалан, фарз мекунем, ки тағйирёбандаҳои S ва S аз навъи сохтори Student мебошанд. Аз ин ҷо навишти дастурҳои зерин қобили қабул мебошад: S.no=; S.Fname="Aliev"; S.Lname="Vali"; S.age=; S.balance=.; …… S=S; Пас аз ин майдонҳои тағйирёбандаи S низ дорои қимати ба майдонҳои S монандмешавад. Дохил ва хориҷ намудани тағйирёбандаҳои сохтор Пас аз муаррификунии тағйирёбандаҳои навъи сохтор зарурати дохил ва хориҷ намудани онҳо пеш меояд. Имконити яку якбора дохил ва хориҷ намудани тағйирёбандаҳои сохтор вуҷуд надорад. Аз ин ҷо ҳар як майдони сохтор алоҳида-алоҳида дохил ва хориҷ карда мешаванд. Мисол. Барномае нависед, ки маълумоти n нафар донишҷӯро, ки дар сохтори Student муаррифӣ шудаанд, аз вуруди хонда, донишҷӯеро, ки аз ҳама balance-и зиёдтар дорад, хориҷ кунад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; struct Student { int no; char Fname; char Lname; int age; float balance; }; int main(){ Student S,max; int i, n; cin>>n; max.balance=-; for (i=; i<=n; i++) { S.no=i; cout<<"Enter Fname:"; cin>>S.Fname; cout<<"Enter Lname:"; cin>>S.Lname; cout<<"Enter age:"; cin>>S.age; cout<<"Enter balance:"; cin>>S.balance; if (S.balance>max.balance){ max=S; } } cout<<max.no<<"\t"<<max.Fname<<"\t"<<max.Lname<<"\t"<<max.age<<" \t "<<max.balance; return; } Дар ин ҷо ду тағйирёбанда бо номи S ва max аз навъи Student муаррифӣ карда шудааст, сипас, ба майдони balance-и max қимати - бахшида шудааст. Пас аз ин, дар дохили ҳалқаи такрорӣ маълумоти n нафар донишҷӯ аз клавиатура дохил карда мешаванд. Пас аз ҳар дохилкунӣ қимати balance-и S ба қимати balance-и max муқоиса карда мешавад. Агар қимати balance-и S аз қимати balance-и max калон бошад, ҳамаи майдонҳои S ба max бахшида мешаванд. Пас аз охиррасии давр ҳамаи маълумотҳои донишҷӯи мавриди назар хориҷ карда мешаванд. Ба аъзоҳои сохтор бахшидани қимати аввала Ҳангоми муаррификунии сохтор якбора наметавон ба ягон аъзои он қимати аввала бахшид. Барои ба майдонҳои сохтор бахшидани қимати аввала тағйирёбандае аз навъи сохтор муаррифӣ карда мешавад ва сипас тавассути он ба тағйирёбандаҳои сохтор қимати аввала бахшида мешавад. Қимати ибтидоӣ бояд ба тартиби ҷойгиршавии аъзоҳои сохтор дар дохили қавси системавӣ навишта шавад. Ба барномаи зерин диққат диҳед: #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; int main(){ double x; struct rec { int a; float b; double c; }; static struct rec d={,.,.}; x=d.a+d.b+d.c; cout<<"x="<<x; return; } Дар ин ҷо d як тағйирёбандаи доимии навъи сохтор мебошад, ки бо ёрии он ба тағйирёбандаҳои сохтор қимати авввала бахшида мешавад, яъне ба аъзои якум ба аъзои дуюм, ва ба аъзои охирон,. Агар дар дохили функсияе, ки дар он сохтор муаррифӣ шудааст, ба аъзоҳои сохтор қимати аввала бахшем, навиштани калимаи калидии struct лозим намебошад. Аз ин ҷо метавонем бо таври зерин ба аъзоҳои сохтор қимати аввала бахшем: static rec d={,.,.}; ва ҳатто метавонем калимаи static-ро низ истифода набарем, яъне rec d={,.,.} нависем. Методҳо. Муаррифӣ намудани методҳо Метод ин функсияе мебошад, ки дар дохили сохтор муаррифӣ гардида, метавонад амали муносиберо анҷом диҳад. Тамоми сигнатурҳои метод айнан ба функсия монанд буда, фарқияташ дар он аст, ки метод тавассути тағйирёбандаҳои навъи сохтор даъват карда мешавад. Барои даъвати функсия бошад, амали алоҳидае вуҷуд надорад, яъне метод қисми сохтор буда, барои даъвати он бояд объект сохта шавад. Аз ин рӯ, методҳоро инчунин функсия - аъзо низ меноманд.. Натиҷаи бадастомадаи метод аз намуди даъвати он вобастагӣ дорад. Наҳви умумии муаррифсозии метод шакли зеринро дорад: Тип номи_метод(Рӯйхати аргументҳо ) { Тани метод } Барои пурратар шинос шудан ба ин матлаб мисолеро дида мебароем. Мисол. Сохторе дорои ду майдони ададӣ дода шудааст. Барномае нависед, ки суммаи майдонҳои онро ҳисоб кунад. #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; struct Simple { float a; float b; float sum(){ return a+b; } }; int main() { Simple s; s.a=.; s.b=.; cout<<s.sum(); return; } Дар ин ҷо бо номи Sum() методе муаррифӣ шудааст, ки суммаи майдонҳои сохторро бармегардонад. Дар функсияи асосӣ, дар дастгоҳи вурудӣ тавассути тағйирёбандаи s методи мазкур даъват карда шудааст. Ба ҳамин монанд, метавон методҳои дигарро низ муаррифӣ кард. Конструктор. Истифодаи конструктор Конструктор монанди як функсия буда, барои ба тағйирёбандаҳои сохтор бахшидани қимати аввала хизмат мекунад. Конструктор дорои хосиятҳои зерин мебошад: намешавад. Конструктор метавонад дорои аргумент ва ё аргумент бошад. Вазифаи асосии коструктор ҳангоми муаррифӣ намудани тағйирёбандаи навъи сохтор ба майдонҳои он қимати аввала мебахшад. Барои ба ин матлаб хубтар шинос шудан ба мисоли зерин диққат диҳед: #include <iostream> #include <string.h> using namespace std; struct Student { int no; string Fname; string Lname; int age; float balance; //Конструктор Student(){ no=; Fname="Aliev"; Lname="Vali"; age=; balance=.; } }; int main() { Student S; cout<<S.no<<"\t"<<S.Fname<<"\t"<<S.Lname<<"\t"<<S.age<<" \t "<<S.balance; return; } Тавре айён аст, дар ин мисол конструкторе, ки номи он бо сохтор якхела аст, муаррифӣ гардидааст. Ин конструктор ҳамчун қимати ибтидои ба майдонҳои класс қимати ибтидои мебахшад. Сипас, дар методи асосӣ тағйирёбандаи S аз навъи Student муаррифӣ гардида, тавассути он майдонҳои сохтор хориҷ уарда шудаанд. Илова бар ин, конструктор метавонад дорои аргумент бошад. Дар ин сурат, пас аз тағйирёбандаҳои навъи сохтор дар дохили қавси оддӣқимати майдонҳо навишта мешаванд. Ба мисоли зерин диққат диҳед. #include <iostream> using namespace std; struct Student { int no; string Fname; string Lname; int age; float balance; Student(int n,string s, string s, int a, float b) { no=n; Fname=s; Lname=s; age=a; balance=b; } }; int main(){ Student S(, "Aliev", "Vali",,.); cout<<S.no<<"\t"<<S.Fname<<"\t"<<S.Lname<<"\t"<<S.age<<"\t " <<S.balance; return; } Массивҳо аз навъи сохтор Масивҳоро метавон аз навъи низ сохтор муаррифӣ кард. Барои ин аввал сохтор ва баъд аз навъи он масив муаррифӣ карда мешавад. Элементҳои чунин массив ҳамон аъзоҳои сохтор мебошанд. Мисоли. Барномае нависед, ки рақами тартибӣ, ному насаб, синну сол ва маоши нафар коргарро барорад. Барои ин аз сохторҳо истифода баред, яъне рақами тартибӣ, фамилия, ном, синну сол ва маъош аъзоҳои сохтор бошанд. #include <iostream> using namespace std; int main() { struct rec { char firstName[]; char name[]; int Ss; float maosh; }; static struct rec d[]={ {"Saidov","Said",,.}, {"Dodarov","Habib",,.}, {"Saidov","Salim",,.}, {"Younusov","Yousuf",,.}, {"Aminov","Amina",,.}, }; cout<<"Rt "<<"firstName\t"<<"\tname\t"<<"Age\t"<<"maosh\n"; for (int i=;i<;i++) cout<<i+<<" "<<d[i].firstName<<"\t"<<d[i].name<<"\t"<< d[i].Ss<<"\t"<<d[i].maosh<<endl; return; } Дар ин ҷо сохторе бо номи rec муаррифӣ шудааст, ки аъзоҳои он тағйирёбандаҳои Rt, firstName, name, Ss ва maosh мебошанд, яъне struct rec{ char firstName[]; char name[]; int Ss; float maosh; }; Баъд аз ин, масиве бо номи d, ки андозаи он пешакӣ муайян нест, аз навъи сохтор муаррифӣ шуда, ба сифати қимати аввала ба элементҳои он қимати аъзоҳоҳои сохтор бахшида шудаанд, яъне static struct rec d[]={ {"Saidov","Said",,.}, {"Dodarov","Habib",,.}, {"Saidov","Salim",,.}, {"Younusov","Yousuf",,.}, {"Aminova","Amina",,.}, }; Дар ин мисол индекси калонтари массив баробари мебошад, чунки масив дорои чор сатр аст ва аз то рақамгузорӣ карда мешавад. Агар пешакӣ қимати сатрҳо муайян бошанд, метавонем дар вақти муаррификунӣ андозаи массивро нависем, яъне d[]. Дар қисмати баъдӣ бо ёрии оператори хориҷкунӣ элементҳои массив, ки аз навъи сохтор буданд, хориҷ дода шудаанд. for (int i=;i<;i++) cout<<i+<<"\t"<<d[i].firstName<<"\t"<<d[i].name<<"\t"<< d[i].Ss<<"\t"<<d[i].maosh<<endl; Натиҷаи барнома шакли зайлро соҳиб мешавад. Rt firstName name Age maosh Saidov Said Dodarov Habib. Saidov Salim. Younusov Yousuf. Таҳлили як сохтор Ҳар як аъзои сохтор додаест мустақил ва метавон бо ҳар як аъзо амали алоҳидаеро анҷом дод. Барои дастрасшавӣ ба аъзоҳои сохтор аз оператори (dot) истифода бурда мешавад. Масалан, бигзор сохтори зерин муаррифӣ шуда бошад: struct Time { int soat; int minute; int second; }; Пас аз ин, бигзор тағйирёбандаи t-ро аз навъи сохтор муаррифӣ кунем. он гоҳ аз оператори зерин истифода мебарем. Time t; Барои қимате аъзоҳои сохторро аз клавиатура ворид кардан аз оператори dot(.) ба сурати зерин истифода бурда мешавад. cin>>t.soat; cin>>t.minute; cin>>t.secont Тавре ки қайд кардем, ҳар як аъзои сохтор мустақил буда, аз дигар аъзоҳо вобастагӣ надорад ва мо метавонем, болои ҳар кадом аъзо амали ҷудогонаеро анҷом диҳем. Мисол. Cохтор дода шудааст, барои ҳар кадом аъзои он амали муайянеро анҷом диҳед. #include <iostream> using namespace std; int main(){ struct pard { int a; float f; double d; }; pard P; cout<<"a=";cin>>P.a; cout<<"f=";cin>>P.f; cout<<"d=";cin>>P.d; P.a++; P.f+=; P.d--; cout<<"a="<<P.a<<"\tf= "<<P.f <<"\t d= "<<P.d; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин мисол барои ҳар як аъзои сохтор амали муайяне иҷро шудааст, яъне барои аъзои бутуни сохтор амали инкремент, барои аъзои ҳақиқии сохтор амали ҷамъи унарӣ ва барои аъзои ҳақиқии калони сохтор бошад, амали декримент иҷро карда шуда, сипас бо ёрии оператори хориҷкунӣ қиматҳои аъзоҳо хориҷ карда шудаанд. Сохторҳои дохилиҳам Ба ғайр аз ин, як майдони сохтор метавонад, ки худ сохтор бошад. Ин навъ сохторҳоро сохторҳои дохилиҳам мегӯянд. Дар ин ҳолат бояд аввал сохтори беруна ва баъд сохтори даруна муаррифӣ гардад. Мисол. Барномае нависед, ки ному насаб, рақами тартибӣ, рақами телефон ва суроғаи донишҷӯёнро аз рӯи алифбо мураттаб намуда, ба ҳамчун ҳисобот хориҷ кунад. Ба ғайр аз ин, дар барнома имконияти ҷустуҷӯӣ маълумот дар бораи як донишҷӯ аз рӯи рақами тартибии он мавҷуд бошад, яъне рақами тартибии як донишҷӯ аз оператори хориҷкунӣ дохил карда мешавад, агар донишҷӯ бо ин рақам мавҷуд бошад, тамоми маълумотҳои он хориҷ карда шаванд ва дар сурати акс пайғоми муносибе хориҷ гардад. Маълумоти як донишҷӯ ба сурати зерин дода мешаванд: Rt Ном (name) Телефон (tel) Суроға Фамиля Ном Насаб (adddres) (lastname) (firstname) (middLe name) Тавре ки аз ин ҷадвал дида мешавад, додаҳои як донишҷӯ сохторест, ки дорои чор майдон rt, name, tel ва address. Илова бар ин ҷо боз майдони name сохторест, ки дорои ду узв. Барои ҳалли ин масъала аз сохторҳои дохилиҳам истифода мебарем. Агар номи сохтори аслиро donishJu гузорем, пас метавонем, ба ҳар як аъзои он ба сурати: donishJu.rt, donishJu.name, donishJu.tel ва donishJu.address муроҷиат кунем. Ба ҳамин монанд барои ба аъзоҳои сохтори name дастрас шудан аз оператори дот ду маротиба истифода карда мешавад. Барои сохтори name номе ихтисос медиҳем. Масалан, name ва сипас бо аъзоҳои он ба шакли зерин дастрас шудан мумкин аст. donishJu.name.lastname, donishJu.name.firstname donishJu.name.middle.name Ҳал. Коди барномаи мавриди назар ба сурати зерин аст. #include <iostream> using namespace std; int main() { struct rec { int st_no; struct name { char l_name[]; char f_name[]; char m_name[]; }name; char tel[]; char addr[]; }; int i,j,n,s_no; struct rec donishJu[],temp; cout<<"n=";cin>>n; for(i=;i<n;i++) { cout<<"st_no="; cin>>donishJu[i].st_no; cout<<"l_name="; cin>>donishJu[i].name.l_name; cout<<"f_name="; cin>>donishJu[i].name.f_name; cout<<"m_name="; cin>>donishJu[i].name.m_name; cout<<"tel="; cin>>donishJu[i].tel; cout<<"addr="; cin>>donishJu[i].addr; } cout<<"Murattab nishon dodani donishjuyon az rui raqam\n"; for (i=;i<n;i++) for (j=i+;j<n;j++) if(donishJu[i].st_no>donishJu[j].st_no) { temp=donishJu[i]; donishJu[i]=donishJu[j]; donishJu[j]=temp; } cout<<"st_no "<<" firstNameilya\t"<<" name\t" <<" LastName "<<" telphon\t" <<" Address\n"; for (i=;i<n;i++) { cout<<donishJu[i].st_no<<"\t"; cout<<donishJu[i].name.l_name<<" "; cout<<donishJu[i].name.f_name<<" "; cout<<donishJu[i].name.m_name<<" "; cout<<donishJu[i].tel<<" "; cout<<donishJu[i].addr <<" "; cout<<endl; } cout<<"\n raqami tartibii donishjuro baroi justuju vorid kuned"<<endl; cout<<"st_no="; cin>>s_no; for (i=;i<n;++i) if(s_no== donishJu[i].st_no) break; if (i<n) { cout<<"firstName="<<donishJu[i].name.l_name<<endl; cout<< "name="<<donishJu[i].name.f_name<<endl; cout<< "LastName="<<donishJu[i].name.m_name<<endl; cout<< "tel="<<donishJu[i].tel<<endl; cout<< "Address="<<donishJu[i].addr <<endl; } else cout<<"Bo in raqam donishju vujud nadorad!!"<<endl; return; } Ишорагар ба сохтор (pointer to struct) Дар забони С++ ишорагар ба сохтор монанди ишорагар ба дигар навъҳои стандартӣ мебошад. Монанди ишорагарҳои дигар барои муаррифӣ намудани ишорагар ба сохтор аз опереатори ситорача () истифода бурда мешавад. Оператори мазкур дар вақти муаррификунӣ пеш аз номи ишорагар навишта мешавад. Масалан, барои муаррифӣ намудани ишорагар барои класи Student, ки пештар муаррифӣ ва истифода шуда буд, дастури зерин кифоягӣ мекунад. struct Student addr_pointer; Ишорагар ба сохторҳо дар ду ҳолат истифода бурда мешавад: ) Барои ба сифати аргументи функсия равон кардани суроғаи сохтор. ) Кор бо додаҳои динамикӣ. Барои дастрас намудани суроғаи тағйирёбандаи сохтор аз оператори & истифода бурда мешавад, ба қитъаи барномаи зерин диққат диҳед. char firstName[]; char name[]; int Ss; float maosh; struct Student p; / муаррифи ишорагар ба сохтор/ Барои суроғаи сохтори Student -ро ба тағйирёбандаи ишорагари p бахшидан аз дастури зерин истифода бурда мешавад: p = & firstName; Барои тавассути ишорагар дастрас шудан ба ягон аъзои сохтор бошад, аз оператори “->” истифода бурда мешавад, ки наҳви он шакли зеринро дорад: ишорагар->майдон. Барои пурратар ба ин матлаб шинос шудан барномаи зеринро дида мебароем. #include <iostream> using namespace std; struct adad{ int I; float f; char chr; }; int main() { adad a,b; adad x,y; x=&a; y=&b; x->I=; x->f =.; x->chr =’a’; (y).I =; (y).f =.; (y).chr=’b’; cout<<"I="<<x->I <<endl; cout<<"f="<<x->f<<endl; cout<<"chr="<<x->chr<<endl<<endl; cout<<"I="<<(y).I <<endl; cout<<"f="<<(y).f <<endl; cout<<"chr="<<(y).chr<<endl; return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо сохторе муаррифӣ гардидааст, ки дорои се аъзо мебошад, яъне struct adad{ int I; float f; char chr; }; Баъд аз ин, дар функсияи аслӣ ду тағйирёбандаи оддӣ ва ду тағйирёбандаи ишорагар аз навъи сохтор муаррифӣ гардидаанд. Дар тағйирёбандаҳои ишоргар суроғаи он ду тағйирёбандаи оддӣ ҷой дода шуда, сипас бо ду тарз ба аъзоҳои сохтор қимате бахшида шудааст. x->I=; x->f =.; x->chr ='a'; Дар ин тарз оператори “->” истифода бурда шудааст. Баъд аз ин, бо ёрии оператори ишорагар ва оператори dot бори дигар ба аъзоҳои сохтор қимат бахшида шудааст. (y).I =; (y).f =.; (y).chr='b'; Баъд аз ин қиматҳои додашуда хориҷ карда шудаанд. cout<<"I="<<x->I <<endl; cout<<"f="<<x->f<<endl; cout<<"chr="<<x->chr<<endl<<endl; cout<<"I="<<(y).I <<endl; cout<<"f="<<(y).f <<endl; cout<<"chr="<<(y).chr<<endl; Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: I= f=. chr=a I= f=. chr=b Равон кардани аъзоҳои сохтор ба функсия Ҳар як майдони сохтор ё як сохторро ба таври комил метавон ба сифати параметр ба зербарномаҳо равон кард ва ё ҳамчун қимати интиҳои аз зербарнома ба функсияи асосӣ баргардонд. Равон кардани майдонҳои сохтор ба зербарнома ва баракс монанди тағйирёбандаҳои маъмулӣ иҷро карда мешавад. Барои ин матлабро беҳтар фаҳмидан ва ба моҳияти он сарфаҳи рафтан мисолеро дида мебароем. struct SimpleStruct{ char x; int y; float z; char s[]; } mike; Пас аз муаррифӣ гардидани сохтор барои ба сифати аргументи зербарнома равон карлани аъзоҳо яке аз дастурҳои зерин истифода бурда мешавад: func(mike.x); / Қимати символии х равон карда мешавад / func(mike.y); / Қимати аъзои бутуни у равон карда мешавад / func(mike.z); / Қимати аъзои ҳақиқии z равон карда мешавад / func(mike.s); / Суроғаи аъзои сатрии s равон карда мешавад. / func(mike.s[]); /Қимати символи s[] равон карда мешавад. / Дар ҳар як аз ин ҳолатҳо ба функсия қимати элементи муайян равон карда мешавад. Баъзан лозим мегардад, ки суроғаи элементи муайяне равон карда шавад, барои иҷрои ин амал пеш аз номи аъзои сохтор оператори & навишта мешавад. Ба сифати мисол ба дастурҳои зерин диққат диҳед: func(&mike.x); / Суроғаи символии х равон карда мешавад / func(&mike.y); / Суроғаи аъзои бутуни у равон карда мешавад / func(&mike.z); / Суроғаи аъзои ҳақиқии z равон карда мешавад / func(mike.s); / Суроғаи аъзои сатрии s равон карда мешавад. / func(&mike.s[]); / суроғаи символи s[] равон карда мешавад. / Тавре ки дида мешавад, символи & пеш аз номи сохтор навишта мешавад, на пеш аз аъзоҳо. Ба ғайр аз ин, s худаш суроғаи сатрро муайян мекунад, аз ин ҷо пеш аз ин аъзо оператори & навишта намешавад. Мисоли дигар. Барномае нависед, бо истифода аз зербарнома суммаи ду адади комплексӣ ҳисоб карда шаванд. Қайд. Аз нуқтаи назари риёзӣ медонем, ки адади комплекси намуди зеринро дорад: дар ин ҷо х=Re(z) –қисми ҳақиқии адади комплексӣ буда, y=Im(z)– қисми мавҳум мебошад. Барои ҷамъ намудани ду а да д и к омплексӣ қисмҳои ҳақиқӣ бо ҳақиқӣ ва қисмҳои мавҳум бо мавҳум ҷамъ карда мешаванд. #include <iostream> using namespace std; struct Complex { float Re; float Im; }; void InputComolex(Complex &X){ cout<<"Enter Real part, unReal part \n"; cin>>X.Re>>X.Im; } int main() { Complex x,y,z; InputComolex(x); InputComolex(y); freopen("output.txt","w",stdout); z.Re =x.Re+y.Re; z.Im =x.Im +y.Im; cout<<"Summa Real part="<<z.Re <<" Summ unreal part="<<z.Im; return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Enter Real part, unReal part -.. Summa Real part=-. Summ unreal part=. Ишорагари сохторро баргардонидани функсия Як функсия метавонад, ишорагареро ба як сохтор баргардонад. Мисоли зерин ин амалро нишон медиҳад. Мисол. Барномае нависед, ки бо даъват кардани функсияи бо номи search массиве аз сохторро, ки аъзоҳои он маълумотҳои донишҷуён мебошанд, баргардонад. Ин барнома бояд дорои чунин имкониятҳо бошад: бо дохил намудани рақами тартибии як нафар донишҷуй маълумотҳои боқимондаи донишҷуйро барорад. Агар рақами воридшуда ба рақами тартибии ягон донишҷӯ мувофиқат накунад, пайғоми муносибе хориҷ кунад. Амали дохил намудани қимат барои ҷустуҷӯ то ҳангоме, ки адад ғайринулӣ аст, идома ёбад ва ҳангоми ворид намудан сифр барнома кори худро қатъ намояд. #include <iostream> #include <string> using namespace std; #define Null const int n=; struct student { int st_no; char l_name; char f_name; char m_name; long recordbook; char tel; }; student search(student table[],int s_no){ int k; for(k=; k<n;k++) if(table[k].st_no ==s_no) return (&table[k]); return Null; } int main() { static student customer[]={ {,"Saidov","Umar","Kurbonovich",,"---"}, {,"Dodarov","Habib","Kurbonovich",,"---"}, {,"Aliev","Vali","Saidovich",,"---"}, }; int s_no; studentpt; cout<<"s_no=";cin>>s_no; while( s_no!=){ pt=search(customer, s_no); if(pt!=Null) { cout<<"l_name="<<pt->l_name <<endl; cout<<"f_name="<<pt->f_name <<endl; cout<<"m_name="<<pt->m_name <<endl; cout<<"recordbook="<<pt->recordbook<<endl; cout<<"tel="<<pt->tel<<endl; } else cout<<"\nerror-pleas try again!!\n"; cout<<"\ns_no="; cin>>s_no; } return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: s_no = l_name=Saidov f_name=Umar m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- s_no= error-pleas try again!! s_no= Ба сифати аргументи функсия равон кардани сохтор Метавон тамоми як сохторро ба функсия ба сифати аргумент низ фиристод ва ё як сохторро аз функсия бо ёрии оператори return баргардонид. Чунин навъ равон кардани сохтор аз рӯи суроға набуда, аз рӯи миқдор мебошад, яъне як сохтор бо тамомӣ нусхабардорӣ шуда, ба функсия равона карда мешавад. Ҳар амале, ки дар функсия болои ин сохтор иҷро мекунад, дар функсияҳои дигар ҳатто функсияи аслӣ низ шинохта намешавад. Танҳо тағйирот дар нуқтаи фурӯхонанда фаҳмида мешаваду халос. Дар мисоли поён истифодаи ин амал нишон дода шудааст. Мисол. #include <iostream> #include <string> using namespace std; struct student { int st_no; char l_name; char f_name; char m_name; long recordbook; char tel; }; void func(student inf) { inf.st_no =; inf.l_name ="Saidov"; inf.f_name ="Umar"; inf.m_name ="Kurbonovich"; inf.recordbook =; inf.tel ="---"; } int main(){ static student inform={,"Dodarov","Habib","Kurbonovich",,"-- -"}; cout<<"st_no="<<inform.st_no <<endl; cout<<"l_name="<<inform.l_name <<endl; cout<<"f_name="<<inform.f_name <<endl; cout<<"m_name="<<inform.m_name<<endl; cout<<"recordbook="<<inform.recordbook<<endl; cout<<"tel="<<inform.tel <<endl<<endl; func(inform); cout<<"st_no="<<inform.st_no <<endl; cout<<"l_name="<<inform.l_name <<endl; cout<<"f_name="<<inform.f_name <<endl; cout<<"m_name="<<inform.m_name<<endl; cout<<"recordbook="<<inform.recordbook<<endl; cout<<"tel="<<inform.tel <<endl<<endl; return; } Барномаи мазкур як сохторро нусхабардорӣ намуда, ба функсия равон мекунад. Функсия бошад, сохтори фиристодашударо дарёфт карда, ба он қимат мебахшад. Аз сабаби онки дар ин ҷо ба функсияи аслӣ чизе баргардонида нашудааст, натиҷаи барнома фақат додаҳои дохили худи сохтор мебошанд. Қимате, ки дар функсия ба аъзоҳои сохтор бахшида шуда буд, дар функсияи аслӣ шинохта намешавад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: s_no = l_name=Dodarov f_name=Habib m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- s_no= l_name=Dodarov f_name=Habib m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- Илова бар ин, як функсия метавонад, ба сифати натиҷа як сохторро баргардонад. Барои намуна барномаи қаблиро камтар тағйир медиҳем. #include <iostream> #include <string> using namespace std; struct student { int st_no; char l_name; char f_name; char m_name; long recordbook; char tel; }; student func(student inf){ inf.st_no =; inf.l_name ="Saidov"; inf.f_name ="Umar"; inf.m_name ="Kurbonovich"; inf.recordbook =; inf.tel ="---"; return (inf); } int main(){ static student inform={,"Dodarov","Habib","Kurbonovich",,"---"}; cout<<"st_no="<<inform.st_no <<endl; cout<<"l_name="<<inform.l_name <<endl; cout<<"f_name="<<inform.f_name <<endl; cout<<"m_name="<<inform.m_name<<endl; cout<<"recordbook="<<inform.recordbook<<endl; cout<<"tel="<<inform.tel <<endl<<endl; inform= func(inform); cout<<"st_no="<<inform.st_no <<endl; cout<<"l_name="<<inform.l_name <<endl; cout<<"f_name="<<inform.f_name <<endl; cout<<"m_name="<<inform.m_name<<endl; cout<<"recordbook="<<inform.recordbook<<endl; cout<<"tel="<<inform.tel <<endl<<endl; return; } Дар ин намуди барнома, ки функсияро аз навъи сохтор муаррифӣ кардем ва бо ёрии оператори бахшиш ба аъзоҳои сохтор майдонҳои тағйирёбандаи inf бахшида шудааст. Дар ин ҳолат натиҷаи барнома шакли зеринро мегирад: s_no= f_name=Habib m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- s_no= l_name=Saidov f_name=Umar m_name= Kurbonovich recordbook= tel=--- Ҳангоми равон кардани сохтор ба функсия ва даъвати функсия бояд навъи сохторҳо ҳам дар функсияи даъваткунанда ва ҳам дар функсияи даъватшаванда якхела бошад. Дар сурати риоя накардани ин қонуният, барнома ба хатогӣ рубарӯ мешавад. Новобаста аз он ки ду сохтори дорои аъзоҳои якхела бошанд. Ба барномаи зерин диққат диҳед: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; / Муайян кардани навъи сохтор / struct Simple_Struct { int a, b; char ch; }; / Муайян намудани сохтор ба сохтори пешина монанд, вале бо дигар ном. / struct Simple_Struct { int a, b; char ch; }; void f(struct struct_type parm); int main() { struct struct_type arg; arg.a =; f(arg); / Навъи номувофиқ / return; } void f(struct struct_type parm) { printf("%d", parm.a); } Навъи додаҳое, ки ба воситаи корбар муаррифи мегарданд (user- defined data types) Дар забони С++/С истифодабарандагон (корбарон) имконият доранд, ки номи нав барои навъи додаҳо, яъне ба ягон навъи дода эк-вивилент муаррифӣ карда истифода барад. Ин амал ба ёрии калимаи калидии typedef анҷом меёбад. Агар ба мантиқӣ барнома нигарем, навъи нав пайдо нагардида, балки ба ягон навъ номи нав дода мешавад. Вақте ки номи нав пайдо шуд, метавонем тағйирёбндаҳои лозимӣ, ҳатто массивҳо ва сохторҳоро низ аз он навъ муаррифӣ кунем. Наҳви оператори typedef ба намуди зерин аст: typedef type new_type Дар ин ҷо type навъи дода буда, метавонад дилхоҳ навъи стандартӣ бошад, ба монанди int, float, double, char ва ғайра. Масалан, барои навъи int метавон ба таври зерин номи нав гузошт, яъне typedef int butun; Дар ин ҷо барои навъи int номи нав butun муаррифӣ шудааст. Пас аз ин, дар ҳар ҷойи барнома метавонем, тағйирёбандаҳои навъи бутунро ба номи butun ба таври муаррифӣ кунем: betun a,b; ё int a,b; Ба ҳамин монанд метавонем, барои дилхоҳ навъи додаҳо номи нав гузошта истифода барем. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; typedef int butun; typedef float haqiqi; int main(){ butun i,n=; haqiqi S=,P; for (i=;i<=n;i++) S+=i; P=S/n; cout<<"P="<<P<<endl; return; } Дар ин ҷо дида мешавад, ки барои навъи int номи butun ва барои навъи float номи haqiqi муаррифӣ шудааст ва дар барномаи тағйир-ёбандаҳои i ва n аз навъи butun ва тағйирёбандаҳои S ва P аз навъи haqiqi муаррифӣ шудааст. Истифодаи typedef ба хусус барои муаррифӣ намудани сохторҳо корро осон мекунад, яъне аз такроршавии калимаи struct озод меша-вем. Мисол: typedef struct{ var; var;.... Var n; } new_type; Дар ин ҷо new_type навъи сохторро муаррифӣ мекунад. Аз ин ҷо метавонем аъзоҳо ё тағйирёбандаҳои навъи сохторро бо чунин навъ муаррифӣкард. Мисол: typedef struct{ int st_no; char f_name[]; float balance; } record; record new_balance, l_name[], m_name[]; Дар ин ҷо record аз навъи сохтор муаррифӣ шудааст. Тағйирёбандаҳои new_balance, l_name[] ва m_name[] тағйирёбандаҳои сохторӣ буда, аз навъи record муаррифӣ гардидаанд. Сохтори додаҳо ва ишорагарҳо Ба монанди тағйирёбандаҳои дигар барои дастрас шудан ба як сохтор аз оператори амперсанд «&» истифода бурда мешавад. Маса-лан, бигзор тағйирёбандаи variable аз навъи сохтор бошад, ифодаи &variable суроғаи ибтидоии онро нишон медиҳад. Тағйирёбандаҳои ишорагарро метавонем ба намуди зерин муаррифӣ кунем: typeptvariable Дар ин ҷо type навъи додае аз таркиби сохтор буда, ptvariable муайянкунандаи номи ишорагар мебошад. Мисол: typedef struct{ int st_no; char l_name[]; char f_name[]; char m_name[]; float balance; } record; record cust,ptcust; Дар ин ҷо cust тағйирёбандае аз навъи record буда, ptcust бошад, тағйирёбандаи ишорагар аст, ки дар худ суроғаи сохторро нигоҳ медорад. ptcust=&cust; Ба ғайр аз ин, тағйирёбандаҳои навъи ишорагар метавонанд ба сурати зерин муаррифӣ гарданд. struct { member; member... member n } var,ptvar; Дар ин ҷо var тағйирёбандаи навъи сохтор буда, ptvar бошад, ишорагаре ба сохтор мебошад. Барои дастрасшавӣ ба аъзои сохтор аз оператори «->«истифода бурда мешавад. Барои дастрасшавӣ ба элементи як сохторе, ки худаш аъзои сохтор аст, оператори мазкур ба оператори дот якҷоя истифода бурда мешавад. ptvar->member.submember; Агар элементи сохтор массив бошад, барои дастрас шудан ба элементҳои массив номи массив ва зернависи массив истифода бурда мешавад, яъне ptvar->member[expression]; Мисол: typedef struct{ int st_no; char l_name[]; char f_name[]; char m_name[]; float balance; } student, ps=& student; Тавре ки дар ин ҷо дида мешавад, ба тағйирёбандаи ишорагари ps суроғаи аввалаи тағйирёбандаи student, ки аз навъи сохтор аст, ҳамчун аъзои аввала нисбат дода шудааст, яъне тағйирёбандаи ps барои тағйирёбандаи student ишорагар мебошад. Барои дастрасшави ба рақами тартибии ягон донишҷӯ се роҳ мавҷуд аст: ) student.st_no; ) ps->st_no; ) (ps).st_no; Дар ифодаи охирон навиштани қавс ҳатмист, зеро оператори дот аз оператори «» пурқудраттар аст, дар сурати нагузоштани қавс, шояд компилятор хатогӣдиҳад ва барнома кор накунад. Ба ҳамин монанд ба аъзоҳои дигар дастрас шудан мумкин аст. Ҳамин тавр, ба номи донишҷӯйи n-ум дастрас шудан аз ифодаҳои зерин истифода кардан мумкин аст. student.f_name[n] ps->f_name[], (ps).f_name[] ( student.f_name+)ps->(name+) ((ps).name+) Ишорагарҳо ба сифати элементи сохтор Як тағйирёбандаи ишорагар метавонад, элементи як сохтор бошад. Масалан, метавонем насаб, ном ва номи падари як нафар донишҷӯйро ба сурати сохтор ба намуди зерин эълон кунем. struct names{ char l_name; char f_name; char m_name; } Дар ин ҷо l_name, f_name ва m_name се тағйирёбандаи ишорагари рамзӣҳастанд, ки мувофиқан насаб, ном ва номи падар як донишҷӯйро нишон медиҳанд. Ҳаминтариқ аъзои як сохтор метавонад як ишорагар ё суроғаи сохтори дигарро дар худ нигоҳ дошта бошад ва ё суроғаи сохтореро аз навъи худаш ногаҳдорӣ кунад. Дар ҳолати умумӣ ин сохтор намуди зеринро дорад. struct rec { member member.... struct rec & f_name; }; Дар ин ҷо f_name тағйирёбандае аз навъи ишорагар мебошад, ки дар худ тағйирёбандаи дигареро аз навъи сохтор дар худ бо форми rec дар он қарор дод. Яке аз корбурдҳои равиши мазкур барои сохтани сохторҳое бо номи linked list-иттифоқи рӯйхатҳо корбурди зиёд доранд. Иттиҳодҳо (Unions) Иттиҳод (union) ҷое аз ҳофиза аст, ки дар он якчанд тағйирёбанда нигоҳ дошта мешавад. Навъи тағйирёбандаҳо метавонанд якхела ё гуногун бошад. Дар воқеъ иттиҳод тағйирёбандаест, ки имконияти захира кардани тағйирёбандаҳои гуногунро дар ҷойи муштараки ҳофиза фароҳам меорад. Наҳви муаррификунии иттиҳодҳо монанди сохторҳо мебошад, вале бартарияташ дар он аст, ки сохторҳо барои ҳар элементаш як ҷойи ҳофизаро банд мекунад. Иттиҳодҳо бошанд, барои ҳамаи аъзоҳояш танҳо як ҷойе аз ҳофизаро банд мекунад. Ин навъ сохтори додаҳо дар истифодабариҳо хело муфид аст, зеро дар он элементҳои чандгонаи навъҳояшон гуногун ҳастанд ва дар ҳар замон метавонем, ки ба ҳар як аъзо қимате бахшем. Тарзи эълон намудани иттиҳодҳо шакли зеринро дорад: union номи_иттиҳод { Навъи_тағйирёбандаи номи тағйирёбандаи; Навъи_тағйирёбандаи номи тағйирёбандаи;.... Навъи_тағйирёбандаиN номи тағйирёбандаиN; } Рӯйхати экземпиляторҳо; Дар ин ҷо union калимаи калидӣ буда, барои муаррификунии иттиҳодҳо истифода бурда мешавад. Мисол: union union_type{ int al; char ch; float f; }; Ин эълонкунӣ монанди сохторҳо сабаби муаррифӣ намудани тағйирёбанда намегардад, балки таърифи як намуди дода аст. Барои муаррификунии тағйирёбандаҳои навъи union пеш аз номи тағйирёбанда калимаи калидии union навишта мешавад. Наҳви муаррификунии тағйирёбандаҳои навъи union монанди тағйирёбан-даҳои навъи struct мебошад. Мисол: ё union union_type{ u n i o n u n i o n_type{ int a; int a; char ch; char ch; float f; float f; } b; }; union union_type b; Дар ин ҷо тағйирёбандаи a, ch ва f яке аз навъи int, дуввум аз навъи char ва саввумӣ аз навъи float мебошад. Ҳарчанд ки ин тағйир-ёбандаҳои дар хотира миқдорҳои гуногунро банд мекунанд, вале су-роғаи онҳо дар якҷост. Тавре ки аз расм дида мешавад, барои се тағйирёбандаи гуногунавъ як ҷойи хотира банд карда шудааст. Вақте ки union муаррифӣ шуд, компилятор ба таври автоматӣ як тағйирёбандае, ки бузургтарин элементи union-ро дар худ нигоҳ медорад, эҷод мекунад. Ба таври умумӣ, наҳви муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳои навъи сохтор намуди зеринро дорад. storage_сlass union union_type var,var,..., varN; Дар ин ҷо storage_сlass як доимии ихтиёрӣ мебошад, ки агар онро истифода набарем, ҳофизаи мавриди назар аз навъи автоматӣ мешавад. Тавре ки баён кардем, тағйирёбандаҳои навъи union пас аз муаррификунии unio, яъне пас аз қавси системавӣ навишта мешаванд ва ё дар алоҳидагӣ муаррифӣ карда мешавад. Мисол: union student { char name[]; int st_no; } a,b; Дар ин ҷо ду тағйирёбанда аз навъи union-е, ки ба номи student муаррифӣ гардидаанд, ҳар замон метавонанд муаррифгарӣ сатри -рамза ё адади бутун бошанд. Дар ин ҷо айён аст, ки тағйирёбанда name нисбат ба тағйирёбандаи st_no ба ҳофизаи зиёд ниёз дорад. Дар натиҷа компилятор барои ҳар як тағиёрёбанда ба миқдори тағйирёбандаи бузургтар минтақаи ҳофизаро ҷудо мекунад. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; union adad{ unsigned short int a; int b; } x; void print ( adad z){ cout<<"a="<<z.a <<endl; cout<<"b="<<z.b <<endl<<endl; } int main(){ adad y; x.b =; print(x); y.b =.; print(y); return; } Дар ин барнома тавре дида мешавад, иттиҳоде ба номи adad муаррифӣ гардидааст, ки дорои ду аъзо мебошад, ки якеаш аз навъи unsigned short int буда, дигараш аз навъи int мебошад. Баъдан функсияе бо номи print муаррифӣ шудааст, ки аргументи он аз навъи иттиҳод мебошад, сипас, дар функсияи аслӣ барои тағйирёбандаи навъи int яъне b қимате бахшида шудааст. Ҳангоми хориҷкунӣ, яъне даъвати функсияи print, дар саҳифаи тасвир қимати тағйирёбандаи unsigned short int низ ба он баробар ба чоп дода мешавад. Як union метавонад узви як сохтор бошад ва инчунин як сохтор низ метавонад узви union бошад. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ union student { int st_no; char jender; }; struct name{ char l_name[]; char f_name[]; char m_name[]; union student kurs; }; static name don[]={ {"Saidov","Umar","Kurbonovich",}, {"Aliev","Vali","Saidovich",’D’} }; cout<<"firstName="<<don[].l_name<<endl; cout<<"name="<<don[].f_name <<endl; cout<<"LastName="<<don[].m_name <<endl; cout<<"kurs="<<don[].kurs.st_no<<endl; cout<<don[].kurs.jender<<endl<<endl; cout<<"firstName="<<don[].l_name<<endl; cout<<"name="<<don[].f_name <<endl; cout<<"LastName="<<don[].m_name <<endl; cout<<"kurs="<<don[].kurs.st_no<<endl; cout<<don[].kurs.jender<<endl; return; } Дар ин мисол узви аввалаи union адади бутун буда, узви дигараш тағйирёбандаи рамзӣ мебошад. Унсурҳои сохтор бошанд, мувофиқан фамилия, ном ва насаби донишҷӯйро ифода мекунанд Ба ғайр аз ин, унсури дигари сохтор union мебошад. Дар функсияи аслӣ ба ҳар як унсури сохтор миқдоре бахшида мешавад. Аз ин ҷо мулоҳиза карда мешавад, ки барои дастрас шудан ба қимате, ки ба унсури сохтор, ки аз навъи union буд, бо ёрии операторҳои зерин амалӣ мешавад. don[].kurs.st_no; don[].kurs.jender; Дар ин ҷо аввал ба узви унсури навъи сохтор адади бутуни ба баробар бахшида шудааст. Тавре ки гуфтем, дар union ҳофиза муштарак аст, бинобар ин, қимати don[].kurs.st_no= ва қимати don[].kurs.jender=А ба чоп дода мешавд, яъне ASCII-коди A= мебошад, баъдан ба узви union сим- воли ‘D‘ бахшида шудааст. Дар ин ҷо низ қимати don[].kurs.st_no= ва қимати don[].kurs.jender =D баробар ба чоп дода мешавад. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: firstName=Saidov name=Umar LastName= Kurbonovich A firstName=Aliev name=Vali LastName= saidovich D Додаҳои навъи шуморишӣ Дар зери мафҳуми додаҳои навъи шуморишӣ дастаи додаҳои бутуни доимӣ фаҳмида мешаванд, ки ҳар яке аз онҳо барои муайянкунии қимати тағйирёбандаҳои навъи шуморишӣ истифода бурда мешаванд. Додаҳои навъи мазкур монанди додаҳои навъи сохтор ва ё union мебошанд. Пеш аз додаҳои навъи шуморишӣ ҳангоми муаррификунӣ калимаи калидии enum навишта мешавад. Наҳви умумии муаррификунии додаҳои навъи мазкур намуди зеринро дорад. enum constnum { const, const,...,constN}; Дар ин ҷо enum калимаи калиди буда, consenum номи ихтиёри мебошад, ки барои додаҳои навъи шуморишӣ истифода шудааст. Пас аз муаррификунии додаҳои навъи шуморишӣ метавонем дар дигар ҷойи барнома додаҳои мувофиқ ба ин навъро ба сурати зерин муар-рифи кард: constenum var,var,...,varN; Дар ин ҷо onsenum номи навъи шуморишӣ буда, var,var,...,varN тағйирёбандаҳои навъи шуморишӣ мебошанд. Ба ғайр аз ин, метавонем додаҳои навъи шумориширо ба сурати зерин муаррифӣкард: enum constenum { const, const,...,constN}, var,var,...,varN; Ҳар як унсури додаҳои навъи шуморишӣ дар ҳолати умумӣ дорои қимати бутун вобаста аз мавқеъашон мебошанд. Дар вақти муаррификунӣ метавонем ба додаҳои навъи мазкур қимати аввала бахшем. Амали мазкур пас аз рамзи навъи шуморишӣ аломати «=« гузошта иҷро карда мешавад. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main() { enum color{red,blue, black,green,magenta,white,yellow,cyan}; cout<<red<<"\t"<<blue<<"\t"<<black<<"\t"<<green<<"\t"<<magenta<<" \t"<<white<<"\t"<<yellow<<"\t"<<cyan<<endl; return; } Қимати ин рамзҳо ба сурати зерин аст: Яъне дар ин ҷо: red=; blue=; black=; grean=; magenta=; white=; yellow= ва cyan= мебошад. Агар мо бо ягонтои ин додаҳо қимате ихтисос диҳем, он гоҳ аз он сар карда, рақамгузорӣ карда мешаванд. #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ enum color{red,blue, black=,green,magenta,white=,yellow,cyan}; cout<<red<<"\t"<<blue<<"\t"<<black<<"\t"<<green<<"\t"<<magenta<<" \t"<<white<<"\t"<<yellow<<"\t"<<cyan<<endl; return; } Натиҷаи ин барнома ба сурати зерин хоҳад буд. Миқдори ин рамзҳо ба сурати зерин аст: red =, blue=, black=, grean=, magenta=, white=, yellow= ва cyan= мебошад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ бахшид? мешавад? Мисолҳои барои кори мустақилона дар мағозаи назди хонааш аз рӯи шарти зерин мефурӯшад: Агар нархи маҳсулот аз сомонӣ кам бошад, дар болояш % и нархашро илова мекунад ва агар нархи маҳсулот аз сомонӣ то сомонӣ бошад, дар болояш % и нархашро илова мекунад ва агар маҳсулот аз сомонӣ зиёд бошад, дар болояш % нархашро илова мекунад. Талаб карда мешавад, ки барномае нависед, ки нархҳои илованамуда ва фоидаи ба даст меовардаи Алиро ба намуди ҳисобот (ҷадвал) пешниҳод кунад. № Номи маҳсулот Нархи харид Фоизи иловашуда Нархи фурӯш Фоида супорид. Агар ҳамаи баҳоҳои гирифтааш ва бошанд, аз тарафи компании Tcell соҳиби дақиқаи бепул дар телефонаш мегардад. Гурӯҳе иборат аз нафар донишҷӯ имтиҳон супориданд. Барномае нависед муайян кунад, ки чанд нафар донишҷӯ ба мукофот сазовор мегарданд. Ному насаби онҳоро бо баҳоҳои фанҳояшон ба намуди ҷадвал бароред. шарт ё фоизи зиёдшавӣ. Барномае нависед, ки амалиёти зеринро муайян кунад ва ба саҳифаи тасвир барорад:  Андози солонаи муштариён дар охири сол;  Муштариёне, ки пасандози баробар доранд; зодрӯз дода шудаанд. Барномае нависед, то муайян кунад, ки оё дар гурӯҳ ягон нафар донишҷӯ дар рӯзи додашуда зодрӯз дорад ё не. Агар дошта бошад, маълумотҳои онро бароред ва дар ҳолати акс пайғоми муносибе чоп кунад. барориш ва кишвари истеҳсолшуда дода шудаанд. Барномае нависед, ки маркаи аз ҳама гаронтаринро бо маълумотҳояш барорад. нависед, ки бо дохил кардани таърихи рӯз рӯзи баъдинаро барорад. (рӯз, моҳ ва сол алоҳида алоҳида дода мешаванд.) шудааст: марка, рақам, соли барориш ва миқдори роҳи тайнамудаи мошин ва ному насаби ронанда. Барномае нависед, ки автомобилҳое, ки роҳи баробар тай карданд, мураттаб карда барорад. даъватшаванда ба сурати: ному насаб, дарозии қад ва вазн дода шудааст. Мувофиқи фармони вазири мудофиа ҷавононеро, вазнашон аз кг кам, баландии қадашон аз см кӯтоҳ набуда, синну солашон дар фосилаи - ҷойгир аст, ба хизмат даъват карда мешаванд. Барномае нависед, ки рӯйхати даъватшавандагонеро, ки ба талаботи хизмати ҳарбӣ ҷавобгӯянд, мураттаб намуда, ба сурати ҳисобот барорад. мебошад: Вақти ҳаракат (соати ҳаракат) ва масири ҳаракат. Барномае нависед, ки:  Бо дохил кардани масири ҳаракат соати ҳаракатро муайян кунад;  Бо дохил кардани соат масири ҳаракатро муайян кунад. Боби. Файлҳо Муқаддима То ҳол мо барномаҳое, ки навиштем ва истифода кардем, ҳамаи додаҳоро аз клавиатура дохил карда шуда, дар тағйирёбандаҳо, массивҳо ва сохторҳо захира мекардем. Додаҳое, ки ҳаҷми зиёд доштанд, дар массивҳо ба хусус аз навъи сохторҳо захир мешуданд. Масалан, иттилооте комиле, ки вобаста ба нафар донишҷӯ аст, дар массиве аз навъи сохтор ба дарозии захира карда мешуд. Ин амал хело хуб аст, аммо вақте ки барномаро иҷро карданӣ шавем, ба мо лозим мешавад, ки додаҳои ҳамаи донишҷӯёнро ба барнома аз саҳифаи вурудӣ дохил кунем. Додаҳои воридкардашуда дар массиве аз навъи сохтор захира мешуданд ва пардозиши лозимӣ болои онҳо гузаронида мешуд. Массив дар ин сурат дар RAM захира мегардад, бо поён расидани кори барнома додаҳо низ аз RAM нест мегарданд. Дафъаи дигар вақте ки барномаро иҷро карданӣ шавем, боз зарурати аз сари нав дохил намудани додаҳо пеш меояд. Ин корро шояд барои нафар карда тавонем, вале агар теъдоди донишҷӯён ба нафар баробар бошад, иҷрои амали мазкур хеле сангин ва дилгиркунанда гардида, вақти зиёде сарф мешавад. Агар додаҳои воридкардашударо дар диск захира намоем, ҳар маротиба аз сари нав дохил кардани онҳо душворӣ пеш намеорад. Додаҳо дар диск ба намуди файл захира карда мешаванд, яъне ҳамон тавре, ки барои нигоҳ доштани додаҳо дар ҳофизаи RAM аз массивҳо истифода мешуд, барои нигоҳ доштани додаҳо дар диск аз файлҳо истифода карда мешавад. Ҳар файл дорои ном аст, ва истифода-баранда метавонад файлро бо он ном дастёбӣ кунад. Барои номгу-зории файлҳо аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Номи файл дорои ду қисмат мебошад, ки бо нуқта аз ҳамдигар ҷудо карда мешаванд. Қисмати аввалро номи файл ва қисмати дуввум, яъне қисмати баъди нуқтаро пасванди файл меноманд. Пасванди файл дорои се ҳарф ё чор ҳарф буда, дар кадом барнома навиштани онро нишон медиҳад. Мисол Ali.txt, Vali.bat, said.docs ва ғайра. Барои захира кардани додаҳо дар диск барнома бояд файлро кушода иттилооти аз саҳифаи калидӣ хондашударо дар он захира кунад. Файле, ки барнома барои нигоҳ доштани иттилооти воридкарашуда мекушояд, файли хуруҷӣ номида мешавад. Додаҳое, ки бо воситаи барнома дар файл захира мешаванд, метавонанд ба воситаи барномаи дигар ё ҳамон барнома аз файл хонда шуда, мавриди истифода қарор гиранд. Файле вурудӣ номида мешавад, агар танҳо барои хондани иттилоот кушода шавад.. Файлеро, ки дар он ҳам амали хондан ва ҳам навиштани додаҳо сурат мегирад файли вурудӣ-хуруҷӣ ном дорад. Дар забони С++ барои амали дохилкунӣ ва хориҷкуниро ба файлҳо анҷом додан метавон аз усули С ва ё усули С++ истифода кард. Дар забони С/С++ нисбат ба забонҳои дигар функсияҳои зиёде вуҷуд доранд, ки амалиёти I/O-ро иҷро мекунанд. Баръакси дигар забонҳо, забони С/С++ байни дастёбӣ ба намуди мустақим ва тартибӣ фарқ намегузорад. Аслан дар забони С/С++ ду намуди файлҳои додаҳо мавҷуд аст: ) Файли додаҳои ба ҷараён вобаста (stream oriented) ) Файли додаҳои ба система вобаста (system oriented). Кор бо файлҳои додаҳои ба ҷараён вобаста назар ба файлҳои додаҳои ба система вобаста осонтар аст, аз ин рӯ, навъи стандартӣ ё ҷараёнгарро дар ин боб мавриди баҳс қарор медиҳем. Файлҳои додаҳои ҷараёнгар низ ба ду гурӯҳ ҷудо мешаванд: Гурӯҳи аввал танҳо аз рамзҳо таркиб ёфтаанд, яъне рамз метавонаад намуди гуногуни додаҳо бошад, ба монанди ададҳо ва сатрҳо. Барои навиштани додаҳо ва ё хондани додаҳо дар ин навъ файлҳо аз функсияҳои монанди printf() ва scanf() истифода бурда мешавад. Файли додаҳои ин навъ, файли додаҳои қолабдор номида мешавад. Гурӯҳи дигари файлҳои ҷараёнгар файлҳои додаҳои беқолаб номида шуда, додаҳои ин навъ файлҳо сохторҳо ва массивҳо мебо-шанд. Барои пардозиши ин гуна файлҳо боз функсияҳои дигаре низ вуҷуд доранд. Ин функсияҳо имконият медиҳанд, ки додаҳо як-як ё якбора навишта ва хонда шаванд. Тавре ки гуфтем, кор бо файлҳои системавӣ назар ба файлҳои ҷараёнгар душвортар мебошад, чунки файлҳои системавӣ вобаста ба системаи омилӣ мебошанд ва инчунин барои пардозиши онҳо функ-сияҳои махсус лозим аст. Додаҳо аслан бо яке аз чор усули дар поён овардашуда метавонанд дар файлҳо захира шаванд ва ё аз он хонда шаванд. Ҳар маротиба як рамз хонда ё навишта мешавад, яъне додаҳо як рамз навишта ё хонда мешаванд. Ба монанди он ки дар гузашта мушоҳида кардем, ки як рамз бо ёрии функсияҳои getchar(), putchar хонда ё навишта мешуд. Ин функсияҳо аслан дар услуби С ҳастанд, барои С++ бошад, функсияи get() ва getline() ин амалро иҷро мекунанд. Дар ин равиш додаҳо ба намуди маҷмӯи рамзҳо яъне як сатр хонда ё навишта мешаванд. Барои иҷрои ин амалҳо функсияи gets() (барои хондани як сатр) ва функсияи puts() ( барои навиштани як сатр) истифода бурда мешавад. Додаҳо ҳангоми навиштан бо як формати махсусе навишта шуда, дар вақти хондан бо он формат хонда мешаванд. Барои иҷрои ин амал аз функсияҳои scanf() ва printf(), ки шумо бо онҳо шинос ҳастед, истифода бурда мешаванд. Дар ин навъ додаҳо ба намуди як блок ё сохтор дар файлҳо навишта ё хонда мешаванд. Блок гуфта, маҷмӯи ифодаҳо (ё операторҳои) бо ҳамдигар аз ҷиҳати мантиқӣ алоқамандро меноманд, ки дар дохили қавсҳои системави «{…}» навишта мешаванд. Ҳангоми навиштан ё хондани додаҳо дар файлҳо системаи омили метавонад, таъсир расонад. Функсияҳои I/O –и стандартӣ ANSI дар забони С/С++ метавонад файлҳоро ба ду намуд: матнӣ ва бинарӣ дастёбӣ намоянд. Файлҳо ва ҷараёнҳо (Files and streams) Пеш аз он ки мо дар бораи системаи I/O сухан гӯем, бояд фарқи байни ҷараён ва файлро бидонем. Забони С /С++ барои барномасоз як василаеро ба вуҷуд меорад, ки нисбат ба дастгоҳ ҷудо аст, яъне як ҷудоии байни барномасоз ва дастгоҳ. Ин ҷудоисози ҷараён номида мешавад. Дастгоҳ аслан бингарем, ҳамон як файл аст ва ҷараён воситаест байни он ва барнома ба монанди пул (мост) алоқа барқарор мекунад. Ҷараёнҳо Яке аз хусусиятҳои забони С/С++ дар он аст, ки байни дастгоҳҳо фарқ намегузорад, яъне барои С/С++ фарқ надорад, ки файл дар диски мантиқӣ ё ягон барандагони иттилооти дигар дода шудааст. Ҳама вақт амали I/O ба воситаи як ҷараён, ки ба файлҳо вобаста аст, амалӣ мегардад. Агар як ҷараёнро аз рӯи байтҳо ба назар гирем, намуди зеринро дорад. Тавре ки дар мавзӯи сатрҳо гуфта будем, ҳар сатр ба як рамзи NULL ба анҷом мерасад. Дар ин ҷ о м ета вон гуфт, ки ҳ ар файл б о як рамзи EOF ба анҷом мерасад. Калимаи EOF низ шакли мухтасари End Of File буда, доими китобхонаи stdio.h ба ҳисоб меравад. Вақте ки як файл барои навиштан ё хондан кушода мешавад, дар ин ҳолат як ҷараён низ эҷод мегардад. Ба таври дигар гӯем, забонии С/С++ додаҳои як файлро ба монанди як массиви рамзии якченака дастёбӣ мекунад. Навиштани додаҳо дар як файл ин навиштани додаҳои як ҷараён ва хондани додаҳои як файл хондани як ҷараён мебошад. Пас, барои хондан ва навиштани файл бояд, ки ҷараёне эҷод гардад. Як ҷараён ҳангоми муаррификунии як тағйирёбандаи ишорагаре аз навъи сохтори файл ба вуҷуд меояд. Як барнома метавонад дорои як ё якчанд ҷараён бошад. Ҷараёнҳои стандартӣ (standard streams) Ҳамаи он амалиёти дохилкунӣ ва хориҷкуние, ки то ҳоло мавриди баррасӣ ва баҳс қарор дода будем, аз ду стандарт иборат буданд, яъне барои дохилкунӣ стандарти stdin (standard input) ва барои хориҷкунӣ аз стандарти stdout (standard output). Ба сифати ҷараёнҳои дохилкунӣ ва хориҷкунӣ дар забони С++ се ҷараён истифода бурда мешаванд. Ин ҷараёнҳо ба тарминали мо ишора мекунанд ва мувофиқан барои иҷрои амали хабар додан дар ҳолати хатогӣ, хориҷкунӣ ва дохилкунӣ истифода бурда мешаванд. Аз рӯи наҳви захираи додаҳо дар забони С/С++ ду стандарт вуҷуд дорад:  стандартӣ матнӣ (textstream)  бинарӣ (binarystream), яъне дар забони С/С++ додаҳо ба ду намуд: бинарӣ ва дар қолаби ASCII захира мешаванд. Ҷараёни матнӣ (text stream) Як ҷараёни матнӣ ё додаҳои матнӣ додаҳое, ҳастанд, ки аз сатрҳо таркиб ёфтаанд ва ҳар сатр бо як рамзи охири хат ё хати нав ба поён мерасад. Вақте ки ин сатрҳо ба ҳофиза хонда мешаванд, функсияи замони иҷро (runtime functions) рамзи хати навро дар охири сатрҳо илова мекунад. Ин амалиёт мумкин дар системаҳои омили гуногун иҷро шавад. Масалан, дар IBM-ҳои ибтидоӣ ҳар рамзи хати нав ҳамчун як индекс аз ишорагарҳо фаҳмида мешуд. Аз ин рӯ, файлҳои матнӣ дар муҳитҳои гуногун созгор мебошанд ва ҳангоми кор кардан бо онҳо бояд дар назар дошт, ки файлҳои матние, ки болои як система иҷро мешаванд, мумкин аст, ки дар системаи дигар иҷро нашаванд. Ҷараёнҳои бинарӣ ё дӯӣ Як ҷараёни бинарӣ ҷараёнест, ки бо додаҳои аз дастгоҳи берунӣ ба даст омада муносибати як ба як дорад, яъне додаҳо дар ин навъ файлҳо ба намуди пайдарпайии байтҳо захира мешаванд. Ба таври дигар гӯем, дар қолаби бинарӣ компилятор ҳеҷ гуна тафсире рӯи байти додаҳо анҷом намедиҳад, балки дақиқан байтҳоро ба ҳамон намуде, ки зоҳир мешаванд, мехонад ва менависад. Файлҳои бинарӣ аслан дар мавриди додаҳои ғайриматнӣ (nontextual data), ки дар ин сохтор хат вуҷуд надорад, яъне муҳтавои файл нигоҳ дошта мешавад, истифода бурда мешаванд. Фарқияти асосӣ байни додаҳои матнӣ ва бинорӣ ё дӯӣ Додаҳои матнӣ ва бинорӣ аз рӯи хосиятҳои зерин аз ҳамдигар фарқ мекунанд. Тавре ки баён шуд, наҳви захира шудани рамзи охири хат ё хати нав (“\n”) дар ду намуди файлҳо аз ҳамдигар фарқ мекунад, яъне дар файлҳои навъи матнӣ вуҷуд дораду дар файлҳои бинорӣ не. Фарқияти дигари ин ду навъ файлҳо дар муайянкунии охири файл ҳаст, дар ҳар ду намуд файлҳо барои муайянкунии охири файл функсияи EOF истифода бурда мешавад. Дар файлҳои матнӣ вақте ки идоракунӣ (хондан ё навиштан) ба ин мавқеъ расид, онро мефаҳмонад, ки файл ба охир расидааст, вале дар файлҳои намуди бинори EOF низ як рамзе аз ҷузъи файл фаҳмида мешавад. Яъне аз ин ҷо хулоса мебарояд, ки интиҳои файл дар ду намуд файлҳо якхела нест. Фарқияти асосии дигаре байни ин ду намуд файлҳо дар наҳвии захира шудани ададҳо мебошад. Дар намуди матнӣ ададҳо ба намуди сатре аз рамзҳо дар файл захира карда мешаванд. Дар намуди бинорӣ бошад, ҳамон тавре, ки дар хотира ҳастанд, дар файл захира карда мешаванд. Масалан, адади бутуни кӯтоҳ ( short int)-и, ки дарозиаш ду байт аст ва адади ҳақиқӣ (float)-и,, ки дарозиаш байт аст, ба сурати зерин дар ҳофиза ҷой мегиранд:, Аз ин намоиш дар файҳои матнӣ адади бутуни кӯтоҳ, ки аз се рамз иборат аст, дар хотира се байтро ишғол мекунад ва адади дуюм, ки дорои рамз аст, дар ҳофиза байтро ишғол мекунад. Тавре ки дар мавзӯи сатрҳо медонем, ҳар як рамз як байт ҳисоб карда мешавад. Ин ададҳоро агар дар файлҳои бинори захира кунем, барои адади, ки аз навъи бутуни кӯтоҳ аст, байт ва барои адади ҳақиқии, ҳамаги байт аз ҳофиза банд карда мешаваду халос. Кор бо файлҳои матнӣ Дар забони С++ барои кор кардан бо файлҳои матнӣ ду ҷараён истифода бурда мешавад. Ҷараёни ifstream-барои кор кардан бо файл дар реҷаи хониш ва ҷараёни ofstream - барои кор кардан бо файл дар реҷаи навиштан. Агар хоҳем, ки ҳам дар реҷаи хониш ва ҳам дар реҷаи навиштан бо файл кор кунем, он гоҳ лозим меояд, ки аз ҷараёни fstream истифода барем. Барои ба ин ҷараёнҳо дастрас шудан лозим аст, ки библиотекаи <fstream.h> пайваст карда шавад. Додаҳо аслан дар файли матнӣ аз рӯи алгоритми зерин навишта мешаванд: Сохтани як файли матнӣ ва навиштани додаҳо дар он Барои навиштани додаҳо дар як файли матнӣ аввал тағйирёбандае аз навъи ofstream ба сурати зерин муаррифӣ карда мешавад: ofstream ofs; Дар ин ҷо ofs номи ҷараён мебошад. Барои номгузории ҷараёнҳо низ аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода мебарем. Барои навиштани додаҳо дар файл бояд, ки аввал файл кушода шавад. Ин амал бо ёриии функсияи open() ба сурати зерин иҷро карда мешавад: ofs.open(“D:\\File_name”, mode) Дар ин ҷо ofs тағйирёбандае аз навъи ҷараёни ofstream, open() функсияе, ки бояд файлро боз кунад ва ё файли нав эҷод кунад, Filename –номи файл (барои номгузорӣ ба файлҳо низ аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода мебарем.) ва mode бошад, реҷаи кушодани файлро ифода мекунад, яъне он мушаххас мекунад, ки файл бо чи мақсад кушода шудааст. Реҷаҳое, ки бояд бо ёрии яке аз онҳо файли матнӣ кушода шавад, дар ҷадвали зерин оварда шудаанд: № Навъи файл Маъно ё амали иҷро мешудагӣ ios::in Кушодани файл дар реҷаи хониш ios::out Танҳо барои навиштан кушодани файли нав. Агар файли нав бо ягон файли мавҷудбуда ҳамном бошад, файли кӯҳна нест мешавад. ios::app Файли мавҷудбударо (файли дуӣ) барои дар охираш илова намудани додаҳо мекушояд. Агар бо номи нишондодашуда файл мавҷуд набо-шад, ба таври автоматӣ эҷод мегардад. ios::trunk Тоза кардани файл. ios::nocreate Амали кушодани файлро иҷро намекунад, агар файл мавҷуд набошад. ios::noreplace Файли мавҷудбуда кушода намешавад. Ҷадвали. Агар ҳангоми кушодани файл mode нишон дода нашуда бошад, компилятор ба таври худкора (автоматӣ) барои ҷараёни ifstream mode-и ios::in ва барои ҷараёни ofstream mode-и ios::out-ро истифода мебарад. Барои кушодани як файл як чанд роҳ мавҷуд аст, ки бо ёрии яке аз онҳо метавон файли лозимиро кушод. Бигзор файле ба номи sample.txt дар диски D мавҷуд бошад, пас, барои кушодани он яке аз равиш (роҳ)-ҳои зерин истифода бурда мешаванд: ) ofstream ofs; ofs.open(“D:\\sample.txt”, ios::out); ) ofstream ofs; ofs.open(“D:\\sample.txt”); ) ofstream ofs (“D:\\sample.txt”, ios::out); Ҳангоме, ки амали кушодани файл ба таври табии анҷом мепазирад, тағйирёбандаи ofs дорои қимати true мегардад. Дар акси ҳол он ба қимати false баробар мешавад. Пас аз он ки файл бо муваффақият дар реҷаи навиштан кушода шуд, бояд додаҳои лозимӣ дар он навишта шаванд. Навишти додаҳо дар файли матнӣ монанди навиштани додаҳо дар саҳифаи тасвир буда, фарқият дар он аст, додаҳо дар саҳифаи тасвир бо ёрии объекти cout анҷом мегирифтанд, вале дар ин ҷо бошад, бо ёрии ҳамон тағйирёбандае, ки аз навъи ҷараёни ofstream эълон гардидааст. Масалан, барои навиштани як сатр дар файл, оператори зерин истифода бурда мешавад. ofs<<”In Sample File ast!”; Амали навиштан адад бошад, намуди зеринро дорад: ofsу<<; Пас аз навиштани додаҳо дар файл бояд, ки файл баста шавад. Агар файл баста нашавад, пас аз итмомрасии кори барнома он ба таври худкора (автоматӣ) баста мешавад, вале дар ин сурат додаҳои дар ҷараён буда ба файл навишта намешаванд. Пас, барои нигоҳ доштани иттилооте, ки дар як ҷараён ҳастанд, ба мо лозим аст, ки бо ёрии функсияи close() файлро маҳкам кунем, ин функсия ба сурати зерин истифода бурда мешавад: ofs.close(); Акнун, ки ба навиштани додаҳо дар файл шинос шудем, мисолеро дида мебароем. Мисол. Барномае нависед, ки ҷадвали зарби ададҳои аз то -ро дар файли хориҷ кунад. #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main(){ ofstream ofs; ofs.open("simple.txt"); int i, j; for(i=;i<=;i++) for(j=;j<=;j++){ ofs<<ij<<"\t "; cout<<endl; } return; } Хондани додаҳо аз як файли матнӣ Барои хондани додаҳо аз як файли матнӣ, дар аввал тағйирёбан-дае аз навъи ifstream ба сурати зерин эълон карда мешавад: ifstream ifs; Барои хондани додаҳо аз файл бояд, ки аввал файл кушода шавад. Бо ёрии оператори функсияи open() файли лозимиро мекушояд: ifs.open(“D:\\File_name”, mode) Дар ин ҷо ifs тағйирёбандае аз навъи ҷараёни ifstream, open() зерфунксияе, ки бояд файлро боз кунад, Filename –номи файл (номи файл метавонад аз пайдарпайии ҳарфҳо, рақамҳо ва ё рамзи хати поён иборат бошад) ва mode бошад, реҷаи кушодани файлро муайян мекунад, яъне он мушаххас мекунад, ки файл ба чи хотир кушода шудааст. Ҳамаи он реҷаҳое, ки файл бо яке аз онҳо кушода мешавад, дар ҷадвали оварда шудаанд. Пас аз он ки файл бомуваффақият дар реҷаи навиштан кушода шуд, бояд додаҳои лозимӣаз он хонда шаванд. Хондани додаҳо аз файли матнӣ низ монанди хондани додаҳо аз саҳифаи калидӣ буда, фарқият дар он аст, додаҳо аз саҳифаи калидӣ тавассути объекти cin анҷом мегирифтанд, вале дар ин ҷо бо ёрии ҳамон тағйирёбандае, ки аз навъи ҷараёни ifstream эълон гардида буд, хонда мешавад. Масалан, барои хондани як адади бутун аз файл оператори зерин истифода бурда мешавад. ifs<<a; Агар дар файли мавриди назар ду адад навишта шуда бошад ва дар байи онҳо аломати фосила мавҷуд бошад, оператори ifs<<a рамзи фосиларо ҳамчун охири файл мефаҳмад. Аз ин ҷо саволе ба миён меояд, ки чӣ бояд кард, то ҳамаи додаҳои файлро ба даст овард? Барои ҳамаи додаҳои файлро ба даст овардан бояд, ки он пас аз ҳар хониш санҷида шавад, ки оё интиҳои файл аст ё не. Барои муайянкунии интиҳои файл функсияи eof() ба сурати ifs.eof() истифода бурда мешавад. Ҳангоме ки идоракунӣ(control) ба охири файл мерасад, тағйирёбандаи ifs дорои қимати true мегардад. Барои ҳамаи додаҳои дар файл мавҷуд бударо хондан ин функсия дар дохили ҳалқаи такрории while ё do… while истифода карда мешавад. Мисол. Дар як файли матнӣ элементҳои массиви навъи бутун навишта шудаанд. Ҳамаи элементҳоро дар саҳифаи тасвир ба чоп диҳед. #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main() { ifstream ifs; int k=,a; ifs.open("simple.txt"); if (ifs){ while (!ifs.eof() ) { ifs>>a; cout<<a<<" "; k++; } ifs.close(); cout<<endl; cout<<"k="<<k<<endl; } else cout<<"File not found\n"; return; } Ҳангоми хондани додаҳо аз файл, метавонем, ки додаҳои навро низ дар файл ҳамроҳ кунем. Барои иҷрои ин амал аз ҳар ду ҷараён ҳам ofstream ва ҳам ifstream истифода мебарем. Дар аввал тавассути тағйирёбандаи ҷараёни ifstream додаҳоро хонда, баъд бо ёрии тағйирёбандаи ҷараёни ofstream додаҳои навро дар файл менависем. Мисол. Элементҳои массив дар файли матнии simple.txt мавҷуд мебошанд. Барномае нависед, ки ин додаҳоро дар саҳифаи тасвир пешниҳод намуда, сипас, ҳар як элементро як воҳид афзуда, дар охири файл илова кунад. #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main(){ ifstream ifs; ofstream ofs; int k=,i; int a, b; a=new int[]; ifs.open("simple.txt",ios::in); if (ifs) { while (!ifs.eof() ) { ifs>>a[k]; cout<<a[k]<<" "; k++; } cout<<endl; cout<<"k="<<k<<endl; for (i=;i<=k;i++) a[i]=a[i]+; ifs.close(); ofs.open("simple.txt",ios::app); ofs<<"\t"; for (i=;i<=k;i++) ofs<<a[i]<<" "; ofs.close(); } else cout<<"File not found\n"; return; } Ҳангоми як маротиба иҷро гаштани барнома ҳамаи додаҳои файл дар саҳифаи тасвир пайдо мешаванд ва дар файл низ додаҳои нав навишта мешаванд. Вале ба ғайр аз додаҳои дар файл мавҷудбуда, дар охири додаҳо дар саҳифаи тасвир як ададе ба андозаи навъии int низ чоп мешавад. Ин метавонад, ҳангоми якчанд маротиба иҷро намудани барнома ба кори барнома халал ворид кунад. Ба хотири он ки ин адад дар саҳифаи тасвир чоп нагардад, ба мо лозим аст, ки оператори охири барномаро ба сурати зерин тағйир диҳем. for (i=;i<=k;i++) if (i<k-) ofs<<a[i]<<" "; else ofs<<a[i]; Пас аз тағйирдиҳӣ барномаи мо намуди зеринро мегирад. #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main(){ ifstream ifs; ofstream ofs; int k=,i; int a, b; a=new int[]; ifs.open("simple.txt",ios::in); if (ifs) { while (!ifs.eof() ){ ifs>>a[k]; cout<<a[k]<<" "; k++; } cout<<endl; cout<<"k="<<k<<endl; for (i=;i<=k;i++) a[i]=a[i]+; ifs.close(); ofs.open("simple.txt",ios::app); ofs<<"\t"; for (i=;i<k;i++) if (i<k-) ofs<<a[i]<<" "; else ofs<<a[i]; ofs.close(); } else cout<<"File not found\n"; return; } Кор бо файлҳои бинорӣ ё дуӣ Тавре ки қаблан қайд карда будем, додаҳо дар файлҳои матнӣ ба сурати рамзҳо захира карда мешаванд. Дар файлҳои бинорӣ бошад, додаҳо ба сурати пайдарпайи байтҳо навишта ва ё аз он хонда мешаванд. Барои кор кардан бо файлҳои бинорӣ функсияҳои зиёде истифода бурда мешаванд. Амали сохтан ва навиштани додаҳо дар як файли бинорӣ аз рӯи алгоритми зерин иҷро карда мешавад. ин ҷо FILE сохтори файл аст. маҳкам карда мешавад. Барои хондани додаҳо аз як файли бинорӣ бошад, аз алгоритми зерин истифода бурда мешавад: ин ҷо FILE сохтори файл аст. хонда мешаванд. маҳкам карда мешавад. Функсияҳои зиёде барои кор кардан бо файлҳои бинорӣ мавҷуданд, ки баъдтар дар ин бора эзоҳ хоҳем дод. Системаи I/O-и буфердор (buffering I/O system) Ба ғайр аз функсияҳое, ки мавриди истифода қарор додем, дар забони С++ функсияҳои дигаре барои кор бо файлҳо мавҷуданд, ки онҳоро системаи I/O- и буфердор мегӯянд. Системаи I/O-и забони С++ дар китобхонаи <stdio.h> муаррифӣ карда шудаааст. Барои бо он дастрас шудан бояд китобхонаи мазкур пайваст карда шавад. Функсияҳои муҳимтарини системаи I/O- и буфердор дар ҷадвали зерин оварда шудаанд. № Номи функсия Амали иҷро шаванда (operation) (function name) fopen() Як stream-ро мекушояд. fclose() Як stream-ро маҳкам мекунад. puts() Як рамзро ба як stream менависад. gets() Як рамзро аз як stream мехонад. fseek() Байти нишондодашуда (мушаххасшуда)-ро дар stream ҷустуҷӯ мекунад. fprintf() Ба функсияи pritnf() монанд амалро иҷро мекунад. fscanf() Амали ба функсияи scanf() монандро иҷро мекунад. feof() Агар ба интиҳои файл расила бошад, қимати true-ро бармегардонад. ferror() Дар вақти ба амал омадани хотогӣ қимати true-ро бармегардонад. rewind() Аз мавқеи охири файл ба аввали файл бармегардад. remove() Як файлро нест мекунад. freopen() Як файлро кушода,операторҳои дохилкунӣ ва хориҷкуниро ба он вобаста мегардонад Бояд қайд кард, ки функсияҳои системаи I/O- и буфердор то пур шудани буфер маълумотҳоро дар он нигоҳ медоранд. Пас аз пур шудани буфер амалиёти лозимиро болои додаҳои захирашуда анҷом медиҳанд. Ишорагари файл (File pointer) Унсури асосие, ки системаҳои I/O –и буфердорро бо ҳамдигар мепайвандад, ишорагари файл аст. Ишорагари файл тағйирёбандаест, ки ҳолати файл(status File), мавқеи ҷориии файл ё номи файлро ифода мекунад (нишон медиҳад). Ишорагари мазкур дар библиотекаи <stdio.h> муаррифӣ карда шудааст. Наҳви умумии истифодаи ин ишорагар ба сурати зайл аст: FILE ptvar; Кушодан ва пӯшидани як файли бинорӣ Вақте ки бо файлҳои додаҳои ҷараёнгар кор мекунем, бояд пеш аз ҳама, як миқдореро аз ҳофиза ҷудо кунем, то ин ки додаҳо дар вақти мубодила дар он ба таври муваққатӣ нигоҳ дошта шаванд. Ин амал дар сурате иҷро мегардад, ки агар ишорагар ба файл муаррифӣ гардида бошад. Наҳви муаррифии ишорагари файл шакли зеринро доард: FILE ptvar Дар ин ҷо FILE як навъ сохтор (structure)-и махсусест, ки барои дар буфер нигоҳ доштан минтақае аз пешбинӣ шудааст. Тағйирё-бандаи ишорагари ptvar бошад, ба ибтидои он мавқеъ ишора мекунад. Барои ин ки як файл эҷод ё пардозиш карда шавад, зарур аст, ки он кушода шавад. Амали мазкур номи файлро ба минтақаи буфер вобаста намуда, муайян мекунад, ки файл барои чӣ кушода шудааст. (масалан, барои хондан (read only File) ё барои навиштан (write only File) ва ё инки ҳам барои хондан ва ҳам барои навиштан. Барои кушодани як файл функсияи fopen() истифода бурда мешавад, ки наҳви он ба сурати зерин аст: Ptvar=fopen(File_name, File_type) Дар ин ҷо ptvar як тағйирёбандаи ишорагар ба номи FILE мебошад, параметри File_name номи файл ва параметри File_type бошад, сабаби кушодани файлро мушаххас мекунад. Функсияи fopen() як ҷараёнро барои истифода файл эҷод мекунад. Наҳви умумии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: FILE fopen(char File_name, mode) Дар ин ҷо mode –сатрест, ки вазъияти кушодашавии файлро нишон медиҳад. Дар забони С/С++ mode ё File_type-ҳои зиёде мавҷуданд, ки муҳимтаринашон дар ҷадвали зерин оварда шудааст: № Навъи Маъно ё амали иҷро мешудагӣ файл “r”, Файли додаи мавҷудбударо (файли матнӣ) барои хондан “rt” мекушояд. “w”, Як файли навро танҳо барои навиштан мекушояд. Агар файли нав “wt” бо ягон файли мавҷудбуда ҳамном бошад, файли кӯҳна нест мешавад. “a”, Як файли мавҷудбударо (файли матнӣ) барои илова намудан “at” мекушояд. Агар бо номи нишондодашуда файл мавҷуд набошад, ба таври автоматӣ сохта мешавад. Иттилооти нав дар охири файл захира мешавад. “r+”, Як файли мавҷудбударо ҳам барои хондан ва ҳам барои навиштан “r+t” мекушояд. “w+”, Файли наве ҳам барои хондан ва ҳам барои навиштан мекушояд. “w+t” Агар бо ин ном файл мавҷуд бошад, нест мешавад. “a+”, Файли мавҷудбударо ҳам барои хондан ва ҳам барои илова “a+t” намудан мекушояд. Агар бо ин ном файл мавҷуд набошад, ба таври автоматӣ файли нав сохта мешавад. “rb” Як файли бинориро барои хондан мекушояд. “wb” Як файли бинориро барои навиштан ме-кушояд. “ab” Файли бинорро барои илова намудани маълумотҳои нав мекушояд. “r+b” Як файли бинориро барои хондан ё навиш-тан мекушояд. “w+b” Як файли бинориро ҳам барои хондан ва ҳам барои навиштан мекушояд. “a+b” Як файли бинориро барои хондан ё навиш-тани мекушояд ва ё аз нав месозад. Чи хеле ки аз ин ҷадвал мушаххас шуд, як файл метавонад барои хондан ё навиштан ва ё барои хондану навиштан кушода ё эҷод гардад. Инчунин аз ҷадвал айён мегардад, ки файлҳо метавонанд ба намуди матнӣ ё бинорӣ кушода ва ё эҷод гарданд, яъне mode-ҳои бинорӣ аз mode-ҳои матнӣ фарқ доранд. Масалан, агар мо хоҳем, ки файли матниеро барои навиштан кушоем, оператори зерин кифоягӣ мекунад. Fp=fopen(“text”,”r”) Дар ин ҷо fp ишорагаре бо номи файл аст. Оператори мазкур дар амалия аслан ба намуди зерин истифода бурда мешавад. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main() { FILE fp; if ((fp=fopen("text","w"))==NULL) { puts("Cannot open File\n"); exit(); } return; } Равиши мазкур ҳар хатогие, ки ҳангоми кушодани файл пеш меояд ошкор менамояд. Аслан хатогиҳо дар ҳолати пур будани диск ва дигар ҳолатҳои монанди ин пеш меоянд. NULL бошад, як макросе мебошад, ки дар библиотекаи <stdio.h> нигоҳ дошта мешавад. Дар ин ҷо он барои санҷиши шарт истифода шудааст. Тавре ки қаблан баён карда будем, агар функсияи fopen()-ро барои хондани як файл истифода барем, ба ин ном файл мавҷуд набошад, файли нав сохта мешавад. Агар хоҳем, ки додаҳои лозимиеро дар охири файл нависем, истифодаи mode-и “a” кифоя аст. Дар ин ҳолат низ бо номи мавриди назар файли мавҷудбуда нест мешавад. Як чизро набояд фаромӯш кард, ки дар ҳолати нолозим шудани файл бояд он баста шавад, яъне маҳкам гардад. Барои бастан ё маҳкам намудани як файл функсияи fclose() даъват карда мешавад. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ FILE fp; if ((fp=fopen("text","w"))==NULL) { puts("Cannot open File\n"); exit(); fclose(fp); } return; } Дар ин ҷо агар файл бомуваффақият кушода нашавад, пайғоми “Cannot open File\n” дар саҳифаи тасвир намоиш дода шуда, файл маҳкам карда мешавад. Ин мисолро метавон низ ба намуди зерин навишт. #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ FILE fp; fp=fopen("text","w"); if (fp==NULL) { puts("Cannot open File\n"); exit(); fclose(fp); } return; } Тавре ки дар гузашта баён карда будем, забони С/С++ нисбат ба дигар забонҳо функсияҳои зиёдеро барои навиштан ва хондани додаҳо аз файл истифода мебарад. Ҳоло бошад, якчандто аз ин функсияҳоро дида мебароем. Функсияи putc() Функсияи putc() барои навиштани рамзе ба як stream, ки пештар тавассути fopen() кушода буд, хизмат мекунад. Наҳви умумии ин функсия намуди зеринро дорад. int putc(int chr, FILE fp) Дар ин ҷо fp-ишорагаре ба файл аст, ки онро функсияи fopen бармегардонад. Агар амали функсияи мазкур бомуваффақият ба анҷом нарасад, рамзи мавриди назарро бармегардонад, дар акси ҳол қимати EOF бармегардонад. EOF Тавре ки қаблан гуфта шуд, як макросе аз китобхонаи <stdio.h> аст, ки интиҳои файлро ифода мекунад, яъне он шакли тахфифшудаи End of File мебошад. Функсияи getc() Функсияи getc() барои хондани як рамз аз файле, ки бо ёрии функсияи fopen() кушода шудааст, хизмат мекунад. Наҳви умумии истифодаи ин функсия намуди зеринро дорад: int getc(int chr, FILE fp) Дар ин ҷо низ fp ишорагаре аз навъи FILE аст, ки бо ёрии функсияи fopen() баргардонида шудааст. Функсияи мазкур як миқдор бутунро бармегардонад ва вақте ки ба охири файл расид, як аломати EOF-ро бармегардонад. Барои хондани як файл то охираш метавонад қитъаи барномаи зерин кифоят кунад. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ FILE fp; char chr; fp=fopen("text","r+t"); if (fp!=NULL) { chr=getc(fp); while(chr!=EOF) { printf("%c",chr); chr=getc(fp); } } else { puts("Cannot open File\n"); exit(); fclose(fp); } return; } Дар ин мисол барои дар саҳифаи тасвир намоиш додани рамзҳои хондашуда функсияи printf(«%c»,chr) истифода бурда шудааст. Функсияи feof() Тавре ки баён гардид, системаи файлии буфердор метавонад бо файлҳои бинорӣ низ амалеро анҷом диҳад. Вақте ки файли бинорӣ кушода мешавад, интиҳои он низ адади бутун ба ҳисоб меравад. Пас саволе ба миён меояд, ки чӣ тавр интиҳои ин навъ файлҳоро муайян карда мешавад? Барои ҳалли ин мушкили функсияи feof() истифода бурда мешавад. Функсияи мазкур ҳангоми расидан ба охири файл қимати ва дар акси ҳол, қимати -ро бармегардонад. Қитъаи барномаи зерин як файлро то ба интиҳои он расидан мехонад. while (!feof(fp)) ch=getc(fp); Функсияи мазкурро метавон барои файлҳои матнӣ низ истифода бурд. Ҳоло мисоли дар боло овардашударо тавассути ин функсия дида мебароем. Мисол: #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ FILE fp; char chr; fp=fopen("text","r+t"); if (fp!=NULL){ chr=getc(fp); while(!feof(fp)) { printf("%c",chr); chr=getc(fp); } } else { puts("Cannot open File\n"); exit(); fclose(fp); } return; } Функсияи freopen() Функсияи мазкур файлро барои навиштан ва ё хондан боз намуда, ҷараёнҳои дохилкунӣ ва хориҷкуниро ба он пайваст мекунад. Наҳви умумии истифодабарии функсияи мазкур намуди зеринро дорад: freopen(«file_path»,»type»,»STREAM»). Дар ин ҷо «file_path» – номи файл ё роҳ ба файл, «type» реҷаи кушодани файл (ба ҷадвали мавзӯи “Кушодан ва пӯшидани як файли бинорӣ” нигаред) ва «STREAM» – ҷараёни дохилкуни ва хориҷкунӣ мебошад. Ҷараёни дохилкунӣ ва хориҷкунӣ яке аз стандартҳои stdin, stdout ё stderr мебошад. Мисол ду адади бутун дар файли матнӣ дода шудааст. Барномае нависед, ки суммаи онҳоро ёфта дар ҳамон файл илова кунед. Варианти якум. Бо истифода аз тобеъҳои scanf() ва printf(). #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ long a,b; freopen("input.txt","r",stdin); freopen("output.txt","w",stdout); scanf("%ld%ld",&a,&b); printf("%ld",a+b); return; } Варианти дуввум. Бо истифода аз объектҳои cin ва cout. #include <iostream> #include <stdio.h> using namespace std; int main(){ long a,b; freopen("input.txt","r",stdin); freopen("output.txt","w",stdout); cin>>a>>b; cout<<a+b; return; } Истифодаи массивҳои сеченака То ҳол мо массивҳои якченака ва дученакаро истифода кардем. Массивҳои сеченака низ баъзан барои ҳалли масъалаҳо истифода бурда мешаванд. Тавре ки медонем, наҳви муаррификунии массиви сеченака шакли зеринро дорад: тип номи массив[андозаи якум][ андозаи дуюм][ андозаи сеюм]; Дар ин ҷо ба сифати тип метавон, дилхоҳ типи стандарти (дар ҳолати лозими ғайристандарти)-ро истифода кард. Ном ва андозаҳои ин массивҳо низ монанди дигар массивҳо мебошад. Ҳоло тарзи истифодаи ин навъ массивҳоро дар мисоли кучаке дида мебароем. Масъала. Дар як файли матнӣ k- то массиви дученакаи андозааш ба MxN баробар дода шудааст. Талаб карда мешавад, барномае нависед, ки матритсаи L-умро ( ) дар файли дигар сабт кунад. Ҳал. Ин масъаларо метавон бо роҳҳои гуногун ҳал кард. Яке аз роҳҳои содда, ис т иф од аи массиви сеченака мебошад. Дар ин навъ массивҳо андозаи якум рақами матритса ва ду ченаки боқимонда бошанд, элементҳои матритсаро ифода мекунанд. Ба барномаи зерин диққат диҳед: #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main(){ ofstream("input.txt","r",stdin); freopen("output.txt","w",stdout); const int n=, m=, k=; int a[k][n][m]; int l,i,j,f; l=; for (f=; f<=l; f++) for (i=; i<n; i++) for (j=; j<m; j++) cin>>a[f][i][j]; for (i=; i<n; i++) { for (j=; j<m; j++) cout<<a[l][i][j]<<" "; cout<<endl; } return; } Функсияи fclose() Функсияи fclose() барои пӯшонидан ё маҳкам намудани як файл ё stream, ки тавассути функсияи fopen() кушода шудааст, истифода бурда мешавад. Тавре ки қаблан ёдрас карда будем, пеш аз анҷом ёфтани барнома бояд файл баста шавад. Ҳангоми баста нашудани файл сабаби аз даст додани додаҳо ва баъзан ҳатто сабаби нест шудани файл мегардад. Наҳви умумии ин функсия намуди зеринро дорад: int fclose(FILE fp) Дар ин ҷо fp низ ҳамон ишорагаре бо файл аст. Дар сурати бомуваффақият баста шудани файл функсия қимати ва дар акси ҳол қимати ғайринулӣ бармегардонад. Ҳангоми мавҷуд набудани файл ё пур будани диск хатогӣ ба вуқуъ меояд. Функсияи ferror() Функсияи ferror() барои ошкор намудани хатогиҳо дар файли сохташуда истифода бурда мешавад. Наҳви умумии он намуди зеринро дорад: int ferror(FILE fp) Дар ин ҷо fp як ишорагаре ба файл буда, ба қимати true доро аст, агар дар амали охирони ба файл гузаронидашуда хатогӣ вуҷуд дошта бошад ва дар акси ҳол, ба қимати false доро мегардад. Барои хатогиҳои дар файл содиршударо дарёфт кардан бояд пеш аз ҳар амале, ки бо файл карда мешавад, ин функсия даъват карда шавад, вагарна дар охир наметавонад ҳамаи хатогиҳоро муайян кунад. Функсияҳои fscanf() ва fprintf() Функсияҳои fscanf() ва fprintf() низ ду функсияи дигари системаи буфердори I/O буда, амали ба функсияи scanf() ва printf() монандро иҷро мекунанд. Тарзи умумии истифодаи ин функсияҳо ба сурати зерин аст. fprintf(fp,”Control string”, argument list) fscanf(fp,”Control string”, argument list) Дар ин ҷо fp ишорагаре аз навъи файл аст, ки тавассути функсияи fopen() баргардонида шудааст. Амали иҷромекардаи функсияҳо аз он иборат аст, ки қиматҳои худро ба файле, ки тавассути fp таъриф шудааст, равона мекунанд. Мисол. Барномае нависед, ки додаҳои як ширкати мобилӣ, ки дар файл захира шудаанд, пардозиш намояд. Яъне барнома имконият диҳад, ки дар файл рақами муштарии нав илова карда шуда, амали ҷустуҷӯ низ иҷро гардад. #include <iostream> #include <fstream> #include <stdio.h> #include <string.h> #include <ctype.h> using namespace std; void add(void); void lookup(void); char menu(void); int main(){ char choice; do { choice=menu(); switch(choice) { case ’a’: add(); break; case ’l’: lookup(); break; } } while(choice!=’q’); } char menu(void) { char chr; do { printf("a (Add),l (Lokup, q (Quit) \n"); chr=tolower(getch()); printf("\n"); } while (chr!=’q’ && chr!=’a’ && chr!=’l’); return chr; } void add(void){ FILE fp; char name[]; int code,num; if((fp=fopen("phone","a"))==NULL) { printf("Cannot open directory File"); exit(); } else { printf("Enter name and number\n"); fscanf(stdin,"%s %d",name, &num); fscanf(stdin,"%с"); fprintf(fp," %s %d \n",name, num); fclose(fp); } } void lookup(void){ FILE cpf; char name[], name[]; int code,num,exchg; if((cpf=fopen("phone","r"))==NULL) { printf("Cannot open directory File"); exit(); } printf("name?\n"); gets(name); while(!feof(cpf)){ fscanf(cpf,"%s %d",name, &num); if (!strcmp(name, name)) { printf("%s %d",name, num); break; } } fclose(cpf); } Функсияҳои remove() ва rename() Функсияи remove() барои аз диск нест кардани як файл истифода бурда мешавад. Наҳви истифодабарии он намуди зеринро дорад: int remove( const char Filename) Дар ин ҷо const char Filename ҳамон тағйирёбандаи ишорагар аз навъи сохтори FILE мебошад. Функсияи rename() бошад, барои номи файли дар диск мавҷуд бударо иваз кардан истифода бурда мешавад. Наҳви истифодабарии он намуди зеринро дорад: int remove( const char oldFilename, const char newFilename) Дар ин ҷо oldFilename, номи мавҷудбуда ва newFilename бошад, номи нави файл мебошад. Ҳангоми бомуваффақият иваз намудани номи файл, функсияи мазкур дорои қимати мегардад, дар акси ҳол бошад, қимати функсия ғайринулӣ аст. Функсияи fwrite()-ро аслан барои навиштани сохторҳо ва ё мас-сивҳо ба файл истифода мебаранд ва наҳви он ба сурати зерин аст: fwrite(array_name,sizeof(array_type),,fp). Функсияи fread()-ро бошад, барои хондани додаҳои як сохтор ё массив аз файл ба кор мебаранд. Наҳви умумии истифодаи он намуди зеринро дорад: fread(array_name,sizeof(array_type),,fp). Мисол. Дар як файли бинорӣ элементҳои массив захира шудааанд. Барномае нависед, ки ҳамаи элементҳоо массивро аз файл хонда, ба саҳифаи тасвир барорад. #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main(){ FILE f; int i, n,a; f=fopen("test.dat","rb"); fread(&n, sizeof(int),,f); cout<<n<<endl; a=new int [n]; fread(a, sizeof(int),n,f); for(i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<"\t"; fclose(f); return; } Тавре ки қайд карда будем, функсияҳои мазкур ҳам барои хондан ва навиштани массивҳо ва ҳам сохторҳо истифода бурда мешаванд. Ҳоло бошад, ба ин вобаста мисоли дигареро дида мебароем. Мисол. Барномае нависед, ки элементҳои сохтореро аз файл хонда, ба саҳифаи тасвир барорад. #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; struct{ int no; char name[]; float balance; } rec; int main(){ FILE fp; if((fp=fopen("piple ","rb"))==NULL) { cout<<"Cannot open File\n"; exit(); } while(fread(&rec, sizeof(rec),,fp)==) cout<<rec.no<<" " <<rec.name<<" " <<rec.balance; fclose(fp); return; } Дар ин ҷо оператори fread(&rec, sizeof(rec),,fp) додаҳое, ки аз файл хонда мешаванд, дар сохтори rec ҷой медиҳад, яъне функсияи fread() миқдори додаҳоеро, ки аз файл хондааст, бармегардонад, миқдори сохтори додаҳо дар аргументи сеюми функсияи мазкур мушаххас карда шудааст. Вақте ки хондан ба охири барнома расид, ин миқдор баробари нол мешавад. Дар системаи I/O додаҳои сохтор ба намуди бинорӣ захира карда мешаванд. Ва бояд ба таври бинорӣ хонда шаванд. Агар фарз кардему додаҳо дар файл ба намуди матнӣ захира карда шаванд ва дар байни додаҳо адади (дилхоҳ рақам дар ин ҷо барои мисол адади гирифта шуд) бутуни дар қолаби даҳӣ мавҷуд бошад. Аз сабаби он ки файлҳои бинорӣ додаҳоро ба намуди байтҳо захира мекунанд. Бинобар ин, агар адади -ро ба байтҳо тақсим кунем, намуди зеринро мегирад. =( ) вақте ки иҷроиши барнома ба ин ҷо мерасад, рақамҳои сифр ҳамчун EOF фаҳмида шуда, барнома кори худро ба анҷом мерасонад. Ин амал бошад, хатогии бузург ба ҳисоб меравад. Файлҳои бинорӣ Тавре ки қаблан баён кардем, ин пайдарпайии сохтори додаҳо мебошанд ва додаҳоро аз онҳо пайдарпай хонда ва навишта мешаванд. Масалан, дар файли бинорие, ки пайдарпайии ададҳои ҳақиқӣ дар он захира шудаанд, барои хондани адад аз ин пайдарпайи ва баъд як адад ба мо лозим меояд, ки ду маротиба файлро барои хондан кушоем. Ин амал дилгир-кунанда мебошад, зеро барои ҳар амал зарурати аз сари нав кушодан ва бастани файл пеш меояд. Барои пурратар шинос шудан ба ин амал барномаи зеринро дида мебароем. Мисол: #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main(){ FILE f; int i, n; int a[]; f=fopen("test.dat","rb"); for (i=;i<;i++) fread(a, sizeof(int),,f); fclose(f); for(i=;i<;i++) cout<<a[i]<<"\t"; f=fopen("test.dat","rb"); fread(&n, sizeof(int),,f); cout<<n<<"\t"; fclose(f); return; } Чи хеле ки дида мешавад, барои хондани адад аз файл як маротиба файл кушода шуда, пас аз хондани ададҳо баста шудааст. Барои аз сари нав хондани элементи якум, бори дигар иҷрои амали кушодан ва пӯшидани файл лозим шудаст. Ин амал ҳарчанд, ки иҷро мешавад, вале агар онро тавассути функсияи fseek() анҷом диҳем, хеле сода иҷро мегардад. Функсияи fseek() Функсияи мазкур мавқеи файл ё ишорагари мавқеи файлро метавонад муайян созад. Бо ёрии ин функсия ишорагаре ба мавқеи лозимиии файл равон карда мешавад. Наҳви умумии истифодаи функсияи мазкур намуди зеринро дорад: int fseek(FILE fp, long int num_инt, int origin); Дар ин ҷо fp ишорагаре аз навъи сохтори FILE аст, ки бо фурӯхонии функсияи fopen() баргардонида шудаааст, num_инt-миқдои ҷустуҷӯшаванда аз мабдаъ ё origin мебошад, ки origin дар навбати худ яке аз макросҳои ҷадвали зерин мебошад. Н№оми макрос Мабдаъ ё origin SEEK_SET Шуруъ аз авввали файл SEEK_CUP Шуруъ аз мавқеи ҷорӣ SEEK_END Шуруъ аз интиҳои файл Ин макросҳо дорои миқдори бутун низ мебошанд. Масалан, дар мавриди SEEK_SET дар мавриди SEEK_CUP ва дар мавриди SEEK_END. Агар қимати num_инt мусбат бошад, ишорагари файл додаҳоро аз мавқеи нишондодашуда ба пеш мехонад ва дар сурати манфӣ будан додаҳоро аз мавқеи нишондодашуда ба қафо мехонад. Истифодаи функсияи fseek() барои файлҳои матнӣ тавсия дода намешавад, зеро он махсус барои файлҳои бинорӣ пешбинӣшудаааст ва дар сурати файлҳо матнӣ барнома ба хатогӣ рӯбарӯ мешавад. Мисол. Дар як файли бинорӣ элементҳои массиви навъи бутун дода шудаааст. Барномае нависед, ки ҷойи элементи максималӣ ва минималии массивиро дар дохили файл иваз кунад. #include <iostream> #include <fstream> using namespace std; int main(){ FILE f; int i, n, nmax, nmin, max, min; double a; f=fopen("simple.dat","rb+"); fread(&n, sizeof(int),,f); cout<<"n="<<n<<endl; a=new double[n]; fread(a, sizeof(double),n,f); for (i=;i<n;i++) cout<<a[i]<<"\t"; nmax=nmin=; max=min=a[]; for(i=;i<n;i++) { if (a[i]>max) { max=a[i]; nmax=i; } if (a[i]<min) { min=a[i]; nmin=i; } } fseek(f, sizeof(int)+nmaxsizeof(double),SEEK_SET); fwrite(&min, sizeof(double),,f); fseek(f, sizeof(int)+nminsizeof(double),SEEK_SET); fwrite(&max, sizeof(double),,f); fclose(f); delete [] a; return; } Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ мешавад? файл истифода бурда мешавад? мешавад? аст? саҳифаи тасвир навишт? macro мебошад? мекунад? дар файл истифода бурда мешаванд? навишт? медиҳад? мувофиқтар аст? Намунаи ҳалли масъалаҳо ) Ҳама элементҳои матритсаи квадратии андозааш ба N x N баробар аз сифрҳо () ва воҳидҳо () таркиб ёфтаанд. Миқдори «ҷазираҳо»-е, ки аз воҳидҳо иборатанд ёфта шавад. Таҳти мафҳуми «ҷазира» гурӯҳи воҳидҳо (ё як воҳид) фаҳмида мешавад, ки аз ҳамаи тарафҳо бо сифрҳо иҳота карда шудааст. (ё бо тарафҳои матриса). Гурӯҳи воҳидҳо як ҷазираро ташкил медиҳанд, агар аз яктои онҳо ба катакчаи ҳамсоя бе убури катакчае, ки дар он сифр аст, гузаштан мумкин бошад. Катакчаҳо ҳамсоя номида мешаванд, агар дар самти амуди ё уфуқии якдигар ҷойгир бошанд. Додаҳои вурудӣ Дар сатри нахустини файли input.txt адади натуралии N (андозаи матриса), ки аз зиёд нест навишта мешавад. Дар N сатри боқимонда элементҳои матритса тавассути фосила (пробел) навишта мешаванд. Додаҳои хуруҷӣ Дар файли output.txt як адад- миқдори ҷазираҳо хориҷ карда мешавад. Мисол input.txt output.txt Матни барнома. #include <bits/stdc++.h> using namespace std; char a[][]; bool used[][]; void dfs(int x, int y){ used[x][y] = true; if(a[x+][y] == '' &&!used[x+][y]) dfs(x+, y); if(a[x-][y] == '' &&!used[x-][y]) dfs(x-, y); if(a[x][y+] == '' &&!used[x][y+]) dfs(x, y+); if(a[x][y-] == '' &&!used[x][y-]) dfs(x, y-); } int main(){ int n; freopen("input.txt", "r", stdin); freopen("output.txt", "w", stdout); cin >> n; for(int i=; i<=n; ++i){ for(int j=; j<=n; ++j){ cin >> a[i][j]; } } int ans =; for(int i=; i<=n; ++i){ for(int j=; j<=n; ++j){ if(a[i][j] == '' &&!used[i][j]){ dfs(i, j), ++ ans; } } } cout << ans << endl; return; } ) Рассоми машҳур хост то шоҳкории нав созад. Пас аз чанд рӯзи кори хост то заҳмати (санъати) худро таҳқиқ кунад Рассом ба ёд овард, ки ба сурати зерин расм тасвир карда шудааст: ибтидо матоъи сафед (доска), ки шакли росткунҷавии паҳноияш ба w ва баландиаш ба h баробар аст мегирад. Сипас, дар ин матоъи сафед n росткунҷа, ки тарафҳояш ба тарафи матоъи сафед паралелл буда, қуллаҳояш дорои координатаҳои бутун мебошанд, тасвир мекунад. Ба рассом кумак кунед, то масоҳати ранг накардаи матоъи сафедро муайян кунад. Додаҳои вурудӣ Дар сатри нахустини файли вурудии INPUT.TXT ду адади натуралии w ва h ( ≤ w, h ≤ ) ва дар сатри дуюм адади бутуни n ( ≤ n ≤ ) – миқлори росткунҷаҳо навишта мешавад. Дар n-сатри боқимонда бошад, маълумот оиди ҳамаи росткунҷаҳо навишта мешавад. Ҳар як сатр маълумоти як росткунҷаро ба шакли чор адад x, y, x, y ифода мекунад. Дар инҷо (x, y) ва (x, y) – мувофиқан координатаҳои кунҷҳои рости болоӣ ва чапи поёнии росткунҷаро ифода мекунанд. Додаҳои хуруҷӣ Дар файли хуруҷии output.txt як адади бутун – масоҳати қисми рангнокардаи муқаллам хориҷ карда мешавад. Мисол № input.txt output.txt Матни барнома. #include <bits/stdc++.h> using namespace std; bool used[][]; int main(){ int n, m, k; freopen("input.txt", "r", stdin); freopen("output.txt", "w", stdout); cin >> n >> m >> k; swap(n, m); for(int a=; a<=k; ++a){ int x, y, x, y; cin >> x >> y >> x >> y; for(int i=x; i<x; ++i){ for(int j=y; j<y; ++j){ used[i][j] = true; } } } int ans =; for(int i=; i<n; ++i){ for(int j=; j<m; ++j){ ans += ( - used[i][j]); } } cout << ans << endl; return; } ) Миқдори ҳамаи ададҳои N-рақама дар системаи ҳисоби K, ки дар навишташон ду сифр() пайдарпай вонамехурад, ҳисоб карда шавад. Додаҳои вурудӣ Дар файли input.txt ду адади натуралии N ва K дар системаи ҳисоби даҳӣ навишта мешаванд. ( ≤ K ≤; ≤ N; ≤ N+K ≤ ). Додаҳои хуруҷӣ Дар файли output.txt як адади бутун дар системаи ҳисоби даҳӣ-ҷавоби мисол хориҷ карда шавад. Мисолҳо № input.txt output.txt Матни барнома. #include <bits/stdc++.h> using namespace std; char a[], b[]; int ans =; void rec(int n, int m, int k){ if(n == ){ ++ ans; return; } int i =; if(n == m \|\| b[n+] == '') i =; for(; i<k; ++i){ b[n] = a[i]; rec(n-, m, k); } } int main(){ int n, k; freopen("input.txt", "r", stdin); freopen("output.txt", "w", stdout); cin >> n >> k; a[n+] = ''; for(int i=; i<; ++i) a[i] = i + ''; for(int i=; i<; ++i) a[i] = (i - ) + 'A'; rec(n, n, k); cout << ans << endl; return; } ) Шоҳи Флатландия хост то якчанд дарахти назди қасрашро бурад. Дарахтон дар назди қасри шоҳ дар як қатор шинонида шудаанд, ки миқдори умумии онҳо ба n баробар аст. Масофаи байни дарахтон якхела мебошад. Баъди буридан дар назди қаср бояд m дарахт боқи монда, ки масофаи байни онҳо низ якхела бошад. Ба шоҳ кумак кунед, яъне миқдори имконпазири усулҳои буридани дарахтонро ба ӯ фаҳмонед. Барномае нависед, ки бо дода шудани ададҳои n ва m миқдори усулҳои буридани якчанд дарахтро аз байни n дарахт муайян кунад, ки m то боқӣ монад ва масофаи байни онҳо якхела бошад. Додаҳои вурудӣ Дар файли input.txt ду адади бутуни n ва m ( ≤ m, n ≤ ) навишта меҳӯшавад. Додаҳои хуруҷӣ Дар як сатри файли output.txt як адади бутун—миқдори усулҳо. Мисол № input.txt output.txt Қайд. Агар шартан ададҳои дар назди қаср руидаро бо ҳарфҳо ба шакли «TTTTT» ишорат кунем, онгоҳ пас аз буридан дарарахтони боқимонда метавонанад чунин шакл дошта бошанд: «TTT..», «.TTT.», «..TTT», «T.T.T». #include <bits/stdc++.h> using namespace std; int main(){ int n, m; freopen("input.txt", "r", stdin); freopen("output.txt", "w", stdout); cin >> n >> m; int ans =; for(int i=; i<n; ++i){ int k = (m - ) i + m; if(k <= n) ans += (n - k + ); } cout << ans << endl; return; } ) Масъала. Барномае нависед, ки бо додаҳои як файл, ки аз маъ-лумотҳои коргарон иборатанд, чунин амалиётро иҷро кунад: Барои ҳалли ин масъала сохторе, ки майдонҳои он аз код, ном, насаб, маъош ва синну сол иборат мебошанд, ба намуди зерин муаррифӣ карда мешавад: struct StructKorgar { int kod; char name[]; char LastName[]; long int maosh; int sol; } Баъд аз ин массиве бо номи korgaron аз навъи сохтор муаррифӣ карда мешавад. Ба ғайр аз ин, ҳафт функсия, ки пешнамунаи онҳо намуди зеринро дорад, муарррифӣ карда мешаванд: void namoish_dodan (int n); void khondan_az_file (int n); void sabt_kardan (int n); int ilova_kardan (int n); void tahrir_kardan (int n); int nest_kardan (int n); void hisobot (n); Биёед, аввал ҳар яке аз ин функсияҳоро алоҳида-алоҳида дида мебароем. Функсияи namoish_dodan (int n), функсияи мазкур барои дар саҳифаи тасвир намоиш додани додаҳои аз файл хондашуда хизмат мекунад. Функсияи khondan_az_file (int n) барои аз файл хондани додаҳои коргарон ва тавассути функсияи namoish_dodan (int n) дар саҳифаи тасвир навиштани додаҳо истифода бурда мешавад. Функсияи sabt_kardan (int n) барои сабт намудани додаҳо дар файл хизмат мекунад. Функсияи ilova_kardan(int n) барои илова намудани коргари нав истифода бурда мешавад. Функсияи tahrir_kardan (int n) барои таҳрир намудани додаҳои n-ум коргар истифода бурда мешавад. Функсияи nest_kardan (int n) барои нест кардани додаҳои коргар n-ум истифода бурда мешавад. Функсияи hisobot (n) бошад, барои ҳамаи додаҳои коргаронро дар саҳифаи тасвир намоиш додан истифода бурда мешавад. Акнун, ки ба функсияҳои лозимӣ шинос шудем, биёед матни барномаро ба таври пурра меорем. Матни барнома. #include <iostream> #include <fstream> #include <iomanip> using namespace std; int n; struct StructKorgar{ int kod; char name[]; char LastName[]; long int maosh; int sol; } korgaron[]; void namoish_dodan (int n){ int i; if (n!= ) { for (i =; i < n; i++) { cout << "\t-------------------------"; cout << "\n\tKod: " << korgaron[i].kod; cout << "\n\tname: " << korgaron[i].name; cout << "\n\tLastName: " << korgaron[i].LastName; cout << "\n\tMaosh: " << korgaron[i].maosh; cout << "\n\tSol: " << korgaron[i].sol << "\n"; } cout << "\t-------------------------"; } } void khondan_az_file (int n){ int i; ifstream fin ("korgaron.txt"); fin >> n; for (i =; i < n; i++) { fin >> korgaron[i].kod; fin >> korgaron[i].name; fin >> korgaron[i].LastName; fin >> korgaron[i].maosh; fin >> korgaron[i].sol; } namoish_dodan (n); cout << "\n\n\tbarovardan..."; } void sabt_kardan (int n){ int i; ofstream fout ("korgaron.txt"); fout << n << "\n"; for (i =; i < n; i++){ fout << korgaron[i].kod << "\t"; fout << korgaron[i].name << "\t"; fout << korgaron[i].LastName << "\t"; fout << korgaron[i].maosh << "\t"; fout << korgaron[i].sol << "\n"; } cout << "\tSabt..."; } int ilova_kardan (int n){ cout << "\tKod: " << n +; korgaron[n].kod = n +; cout << "\n\tName: "; cin >> korgaron[n].name; cout << "\tLastName: "; cin >> korgaron[n].LastName; cout << "\tMaosh: "; cin >> korgaron[n].maosh; cout << "\tSod: "; cin >> korgaron[n].sol; n++; cout << "\n\tIlova..."; return n; } void tahrir_kardan (int n){ int tmp; namoish_dodan (n); cout << "\n\n"; cout << "\tKodi korgarro baroi tahrir kardan dohil kuned: "; cin >> tmp; if (tmp!= ) { tmp--; cout << "\n\tKod: " << tmp +; korgaron[tmp].kod = tmp +; cout << "\n\tName: "; cin >> korgaron[tmp].name; cout << "\tLastName: "; cin >> korgaron[tmp].LastName; cout << "\tMaosh: "; cin >> korgaron[tmp].maosh; cout << "\tSol: "; cin >> korgaron[tmp].sol; cout << "\n\tTahrir\n\n"; namoish_dodan (n); } } int nest_kardan (int n){ int i, tmp; namoish_dodan (n); cout << "\n\n"; cout << "\tKodi korgarro baroi nest kardan dohil kuned: "; cin >> tmp; if (tmp!= ) { tmp--; for (i = tmp; i < n; i++) { korgaron[i] = korgaron[i+]; korgaron[i].kod = i +; } n--; cout << "\n\tNest kardan\n\n"; namoish_dodan (n); return n; } } void hisobot (int n) { int i, phoiz; float daromad; cout << " --------------------------------------------\n"; cout << " \| LastName \| Sol \| Maosh \| % \| Daromad \|\n"; cout << " -------------------------------------------\n\n"; for (i =; i < n; i++) { phoiz =; if (korgaron[i].maosh >= ){ phoiz++; } if (korgaron[i].sol <= ){ phoiz++; } daromad = korgaron[i].maosh / phoiz; cout << " ---------------------------------------\n"; cout << " \|" << setw() << korgaron[i].LastName << " \|" << setw() << korgaron[i].sol << " \|" << setw() << korgaron[i].maosh << setw() << "somoni" << " \|" << setw() << phoiz << "%" << " \|" << setw() << daromad << setw() << "somoni" << " \|\n"; } cout << "--------------------------------------------------\n"; } int main(){ int n, tmp; ifstream fin ("korgaron.txt"); fin >> n; menu: cout << ". Hondan az fayl" << endl; cout << ". Dar fayl sabt kardan" << endl; cout << ". Ilova namudani korgar" << endl; cout << ". Tagiiir dodan" << endl; cout << ". Nest kardani korgar" << endl; cout << ". Namoish dodani korgar" << endl; cout << ". Barovardani hisobot" << endl; cout << ". Baromad" << endl; cout << "\n\n" << "Amaliyotro dohil kuned: "; cin >> tmp; cout << "\n"; switch (tmp) { case: khondan_az_file (n); cout << "\n\n"; goto menu; case: sabt_kardan (n); cout << "\n\n"; goto menu; case: if (korgaron[].kod == \|\| n == ) { n = ilova_kardan (); cout << "\n\n"; goto menu; } else { n = ilova_kardan (n); cout << "\n\n"; goto menu; }; case: if (korgaron[].kod == \|\| n == ) { cout << "\tBD holi...\n\n"; goto menu; } else { tahrir_kardan (n); cout << "\n\n"; goto menu; }; case: if (korgaron[].kod == \|\| n == ) { cout << "\tBD holi...\n\n"; goto menu; } else { n = nest_kardan (n); cout << "\n\n"; goto menu; }; case: if (korgaron[].kod == \|\| n == ) { cout << "\tBD holi...\n\n"; goto menu; } else { namoish_dodan (n); cout << "\n\n"; goto menu; }; case: if (korgaron[].kod == \|\| n == ){ cout << "\tBD holi...\n\n"; goto menu; } else { hisobot (n); cout << "\n\n"; goto menu; }; case: break; default: break; } return; } Масъалаҳо барои кори мустақилона геометрии онҳоро ёбед. бо ин давра маҳдудро ҳисоб кунед. иваз кунед. геометрии рақамҳои ададро ҳисоб кунед. ки бо истифода аз формулаи Герон масоҳати онро ҳисоб кунед. Қайд.Формулаи Герон наму ди з е ринро дорад, ки дар ин ҷо r-нимпериметр мебошад. Ва аз геометрия маълум аст, ки √ P=a+b+c ва максималиро ёфта, дар файли нав нависед. Барномае нависед, ки дар охири ҳар сатр миқдори ҳарфҳои ҳар сатрро нависад. ададҳои манфиро ҳисоб намуда дар файли нав нависед. файли якум мавҷуданду дар файли дуввум нестанд, нависед. Барномае нависед, ки …-и онро ҳисоб кунад.  миқдори ададҳои ҷуфт ва тоқ  миқдори ададҳои мусбат ва манфӣ  миқдори ададҳои сода ва мураккаб  миқдор ва суммаи ададҳои мукаммал  қимати миёнаи арифметикӣ ва геометрии ададҳо  адади максималӣ ва минималӣ Барномае нависед, ки бо дохил кардани калима тарҷумаи онро барорад. калонтарин тақсимкунанда (КТУ) – и онҳоро созед. шудааст. Элементи максималиро дар ҳар сатр ёбед. нависед. файли матнӣ ҷойгиранд, дода шудааст. Миқдори ададҳоеро, ки дар байни аввалин ва охирин адади калонтарин ҷойгиранд, ёбед. Агар дар гурӯҳи ададҳо танҳо як адади калонтарин мавҷуд бошад, он гоҳ хориҷ карда шавад. Натиҷаи амалиётҳо дар файли мавҷудбуда сабт карда шавад. Муайян карда шавад, ки оё дар массив ададҳои ҷуфт ва тоқ пайдарпай ҷойгир шудаанд ё не. Агар ададҳои ҷуфт ва тоқ пайдарпай ҷойгир бошанд, он гоҳ ва дар ҳолати баръакс рақами тартибии аввалин адади пайдарпайиро вайронкунанда хориҷ карда шавад. Натиҷаи амалиётҳо дар файли мавҷудбуда сабт карда шавад. сатрҳои файли додашуда ба таври лексикографӣ, яъне сатрҳо бо тартиби зиёдшавии коди рамзҳояшон (аз рамзи аввалин сар карда) ҷойгир шудаанд. матнӣ дода шудааст. Дар байни онҳо аломатҳои "+" ва "-" –ро тавре гузоред, ки қимати ифодаи со х таш уд а б а адади бутуни додашудаи S баробар бошад. Агар чунин амал ғайриимкон бошад, он гоҳ сатри "No solution" ва дар ҳолати баръакс ифодаи тартибдодашуда дар файли нав хориҷ карда шавад. Агар чунин ифодаҳои тартибдодашуда, ки қиматашон ба S баробар аст, якчандто бошанд, он гоҳ яке аз онҳо дар файл хориҷ карда шавад. файл нависед. боқимондаро аз рӯи формулаи ҳисоб карда дар файл сабт кунед. Сипас, аъзои -у ми о нр о х о риҷ кунед. калимаҳо, микдори сатрҳ о, миқдори калимаҳои такроршавандаро дар намуди ҷадвали содиротӣ дар экран хориҷ кунед. калимаҳое, ки ҷумлаи якумро ташкил додаанд дар ҷумлаи дуюм дида мешаванд ё не. Боби. Барноманависии динамикӣ Муқаддима Барноманависии динамикӣ ин усули барноманависие мебошад, ки дар он барномаҳои калон ба қисматҳои хурд тақсим карда шуда, ба намуди соддатар ҳал карда мешаванд. Ин навъ барноманависӣ дар назарияи идоракунӣ, назарияи системаҳои ҳисобкунӣ ва ғайра истифода бурда мешавад. Сабаби динамикӣ ном гирифтани ин навъ барноманависӣ дар он аст, ки қариб ҳамаи додаҳо (тағйирёбандаҳо) ба намуди динамикӣ муаррифӣ гардида истифода бурда мешаванд. Дар боби ишорагарҳо баъзе аз истифодаи додаҳои динамикиро дида баромада будем. Дар ин боб, қариб ҳамаи он мафҳумро истифода мекунем. Воситаҳои муҳимтарини ин навъ барноманависӣ дар поён оварда шудаанд: ) Листҳои пайвандӣ; ) Пушаҳо (стек); ) Сафҳо (очеред); ) Графҳо: ) Дарахтҳои дуӣ. Ҳар яке аз ин воситаҳоро мавриди баҳс қарор медиҳем. Листҳои пайвандӣ Листҳои пайвандӣ як навъе аз сохтори додаҳои динамикӣ мебошанд, ки онҳо доимӣ набуда, дар рафти иҷроиши барнома метавонанд андозаи худро дар хотираи компютер тағйир диҳанд. Ҳар як элементи листи пайвандӣ гиреҳ (node) номида шуда, дорои ду элемент мебошад, ки элементи аввала ягон додаро ифода намуда, элементи дуввум ба гиреҳи баъди ишора мекунад. Ба сифати элементи аввала метавон дилхоҳ додаро (тағйирёбандаҳои оддӣ, массивҳо, сохторҳо, объектҳо ва ғайра) истифода кард. Ҳар як элементи листи пайвандӣ суроғаи элементи листи дигарро дар худ нигоҳ медорад. Ба ин минвол метавон ба ҳамаи гиреҳҳои листи пайвандӣ дастрас шуд. Баъзан листи пайвандиро инчунин листҳои динамикӣ низ мегӯянд. Сабаби пайвандӣ ном бурдани онҳо дар он аст, ки ҳар як гиреҳ бо гиреҳҳои дигар пайванд мебошад. Сабаби динамикӣ гуфтани ин навъ додаҳо дар он аст, ки андозаи онҳо пас аз иҷроиши барнома метавонад ба таври дилхоҳ тағйир ёбанд. Барои ба хонанда пурратар шинос шудан дар поён листи пайвандии дорои чор гиреҳеро ба намуди графикӣ меорем. Расми. Расми. Тавре ки аз ин расм дида мешавад, ҳар як гиреҳи листи пайвандӣ дорои ду элемент иттилоот ва суроға мебошад. Ҳар як гиреҳ суроғаи гиреҳи баъдинаро дар худ нигоҳ медорад. Гиреҳи листи охирон ба ҷое ишора намекунад ва қимати қисми суроғаи он NULL (сифр) мебошад. Листеро, ки ҳар гиреҳи он бо як пайванд ба гиреҳи баъди пайваст мешавад, листи якпайвандӣ номида мешавад. Баъзе аз листи пайвандӣ ҳастанд, ки ҳар гиреҳи онҳо дорои ду пайванд буда, як пайванди он ба гиреҳи баъди ва пайванди дигарашон ба гиреҳи қабли ишора мекунад. Ин навъ листҳоро листҳои ду пайвандӣ меноманд. Дар ин навъ листҳо ишорагари гиреҳи аввал ва охир ба ҷое ишора намекунанд, ва қимати қисми суроғаи онҳо NULL мебошад. Барои ба хонанда пурратар намудани ин матлаб дар поён листи дупайвандии дорои се гиреҳ оварда шудааст. Расми. Илова бар ин навъи дигари листи пайванди низ вуҷуд доранд, ки онҳоро листи пайвандии ҳалқавӣ меноманд. Дар ин навъ листи пайванди қисми ишорагари гиреҳи охирон ба гиреҳи аввала ишора мекунад. Листҳои пайвандии ҳалқавӣ метавонанд, листҳои якпайванди ё ду пайвандӣ бошанд. Листҳои пайвандии ҳалқавӣ шакли зеринро доранд: Расми. Барои ба моҳияти листҳои пайванди хубтар шинос шудан аввал листҳои якпайвандӣ ва баъд листҳои дупайвандиро мавриди баҳс қарор медиҳем. Эълон намудани Node Пеш аз кор кардан ба листҳои пайвандӣ зарур аст, ки навъе барои гиреҳҳои он муаррифӣ карда мешавад. Гиреҳҳои листи пайвандӣ асосан ба намуди сохтор муаррифӣ карда мешаванд. Наҳви муаррификунии сохтори Node шакли зеринро дорад: struct номи сохтори Node { Навъ итилоот; Номи сохтор ишорагар; } Дар ин ҷо ба сифати итилоот, метавон додаи дилхоҳ навъи стандартӣ ва ғайристандартиро истифода кард. Ба сифати мисол cохтори Node-ро дида мебароем, ки дорои ду майдон мебошад. Майдони якуми он адади бутун буда, майдони дуввум ишорагар мебошад. struct Node{ int data; Node next } Пас аз ин дастур метавон гиреҳҳои лозимиро аз навъи ин сохтор ба сурати зерин муаррифӣ кард. Node p,q; Бо ёрии ин дастур ду гиреҳ муаррифӣ карда мешавад. Пайваст намудани гиреҳҳои листҳои якпайвандӣ Барои эҷод намудани листҳои пайвандӣ бояд, гиреҳҳои он ба ҳамдигар пайваст карда шаванд. Ишорагарҳои p ва q –ро, ки қаблан муаррифӣ намуда будем, дар назар гирифта, қитъаи барномаи зеринро менависем. p=new Node; p->data =; q=new Node; q->data =; Бо иҷрои ин дастурҳо ду node барои листи пайванди эҷод карда мешавад. Пас аз эҷод намудани node-ҳо зарурати пайваст намудани онҳо пеш меояд. Барои пайваст намудани гиреҳҳои p ва q аз дастурҳои зерин истифода бурда мешавад. p->Next =q; Маънои ин дастур ин аст, ки ҷое, ки q ба онҷо ишора мекунад p->Next низ бояд ба онҷо ишора кунад. Бо суханҳои дигар ишорагари гиреҳи p ба гиреҳи q ишора мекунад. Азбаски ишорагари Next –и гиреҳи q ба ҷое ишора намекунад, ба он қимати NULL мебахшем. Барои иҷрои ин амал яке аз роҳҳои зерин истифода бурда мешавад: ) q->Next =NULL; ) p->Next->Next =NULL; Маънои дастури якум ин аст, ки ба майдони Next-и гиреҳи q қимати NULL бахшида шавад ва маънои дастури дуввум ин аст, ки ба майдони Next-и node ки ишорагари p ба он ишора мекунад қимати NULL бахшида шавад. Барои моҳияти ин дастурҳоро фаҳмидан онҳоро ба намуди графикӣ тасвир мекунем. Дар натиҷа шакли зерин ҳосил мешавад. Илова намудани node дар листи пайвандӣ Дар расми листи пайвандии дорои ду гиреҳҳои оварда шудаааст. Дар онҷо p-ро ибтидои лист ва q-ро интиҳои лист меноманд. Илова бар ин метавон ба листи пайвандӣ гиреҳҳои нав низ ҳамроҳ кард. гиреҳҳои нав метавонанд дар аввал, дар мобайн ёдар охири листи пайвандӣ қарор гиранд. Масалан, барои дар байни гиреҳҳои p ва q илова намудани гиреҳи нав аввал онро ба сурати зерин эҷод мекунем: Node d=new Node; d->data=; Пас аз сохта шудани гиреҳи нав зарурати онро дар байни гиреҳҳои p ва q гузоштан пеш меояд. Барои иҷрои ин амал дастурҳои зерин истифода бурда мешавад: p->Next=d; d->Next=q; Намуди графикии ин амал чунин шакл дорад: Расми. Барои дар ибтидои лист гузоштани гиреҳи аввал бо номи head ишорагаре муаррифӣ намуда, гиреҳи нав эчод мекунем. Node head=new Node; head->data=; Пас аз муаррифии гиреҳи нав зарурати ба ибтидои лист гузоштани он пеш меояд. Барои иҷрои ин амал бояд ишорагар (node) p ба ибтидои гиреҳи нав ишора кунад. Ба дастурҳои зерин диққат диҳед: head->Next=p; P=head; Намуди графикии ин амал шакли зеринро дорад: Расми Расми. Эҷоди листҳои якпайвандӣ Пас аз муаррифи кунии навъи node ба сохтани худи сохтори листи пайвандӣ шуруъ мекунем. Тавре ки қайд карда будем, листи пайванди аз гиреҳҳо ташкил ёфтааст, бинобар ин дар сохтори List ҳамаи амалиётҳои марбут ба листи пайвандӣ (илова, нест, ҷустуҷӯ ва ғайра) навишта мешаванд. Дар аввал ду амалиёти асосиро дар сохтори List дида мебароем. Ин амалиётҳо иборатанд аз илова намудани гиреҳи нав ва хориҷ намудани node-ҳо. Барои ба хонанда фаҳмо шудани ин матлаб намуди умумии класи List-ро дар поён меорем. struct List{ Node head; //сар (ибтидо) и листи пайвандӣ; List(){ //Конструктор; head=NULL; // то ҳол дар листи пайвандӣ ягон элемент нест; } // метод барои илова намудани элемент нав void addNode(int d){ } // Метод барои хориҷ намудани элементҳои листи пайвандӣ void printNode() { } Ин сохтор дорои як майдони ишорагар бо номи head, як конструктор ва ду метод (функсия-аъзо) мебошад. Ишорагари head аз навъи Node буда, ба ибтидои листи пайванди ишора мекунад. Конструктор барои ба гиреҳи нахустин бахшидани қимати NULL истифода бурда мешавад. Сабаби қимати NULL бахшидан ба тағйирёбандаи ишорагари head дар он аст, ки ҳангоми сохтани нусхаи сохтори List он дорои ягон элемент набуда, ба ҷое ишора намекунад. Методҳои addNode ва printNode() бошанд, мувофиқан барои илова намудани элемент аз қафои листи пайвандӣ ва хориҷ намудани элементҳои листи пайванди пешбинӣ шудаанд. Акнун, ки ба сохтори листи пайвандӣ шинос шудем, матни барномаро ба таври пурра меорем. #include <iostream> using namespace std; struct Node { int data; Node Next; }; struct List{ Node head; //сар (ибтидо)-и листи пайвандӣ; List() { head=NULL; //то ҳол элементи якум вуҷуд надорад; } // метод барои илова намудани элемент нав void addNode(int d) { Node nd=new Node; // ба намуди динамикӣ сохтани гиреҳи нав nd->data =d; // қимат бахшидан ба node; nd->Next= NULL; if (head==NULL) head=nd; else { Node current=head; // дар ҳалқаи такрорӣ элементи пеш аз охирон ёфта мешавад. while(current-head!=NULL) current=current->Next; current->Next=nd; } } // Метод барои хориҷ намудани элементҳои листи пайвандӣ void printNode(){ Node current=head; while(current) { cout<<current->data<<endl; current=current->Next; } } }; int main(){ List myList; myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.printNode(); system ("pause"); return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Барои ба хонанда фаҳмо шудан, ҳарду методи сохтори List-ро пайдарпай мавриди баҳс қарор медиҳем. Дар сатри якуми методи addNode() тавассути оператори new объекти (гиреҳи) наве аз навъи Node сохта шудааст. Тавре ки медонем ҳангоми иҷроиши ин сатр дар ишорагари nd суроғаи гиреҳи нав сохташуда навишта мешавад, агар сохтани node бо муваффақият анҷом гирад. Дар ҳолати акс ба он қимати NULL бахшида мешавад. Баъд аз ин тавассути дастури nd->data=d ба майдони гиреҳи сохташуда муроҷиат карда шуда, ба он қимати лозимӣ навишта мешавад. Ин қимат аргументи методи addNode() мебошад. Ба ишорагар бахшидани қимати NULL маънои аз нав сохтани node-ро дорад, ки дар охири листи пайвандӣ гузошта мешавад. Ин амал тавасути дастури nd->Next= NULL иҷро карда мешавад. Қитъаи зерини барнома муайян мекунад, ки гиреҳи нахустини листи пайвандӣ сохта мешавад ё дигар. if (head==NULL) head=nd; else {.... } Дар сурати сохтани гиреҳи нахустин, ба ишорагари head қимати NULL бахшида мешавад ва дастурҳои пас аз шарт иҷро карда мешаванд. Дар ин сурат ба head суроғаи гиреҳи аввала аз хотира бахшида мешавад. Дар ҳолати сохтани гиреҳҳои боқимонад (,,,...) қисмати дастурҳои пас аз else, ки шакли зеринро доранд иҷро карда мешаванд. Node current=head; // дар ҳалқаи такрорӣ элементи пеш аз охирон ёфта мешавад. while(current-next!=NULL) current=current->next; current->next=nd; Дар ин ҷо тағйирёбандаи иловагие аз навъи Node муаррифӣ шуда, ба сифати қимати аввала ба он суроғаи ибтидои лист бахшида мешавад. Пас аз ин дар дохили ҳалқаи такрорӣ то мавқеи гиреҳи охирон сохтаамон ҳаракат мекунад. Дар сурати ба он расидан суроғаи гиреҳи нав сохташуда ба он бахшида мешавад. Барои пурратар дарк кардани ин матлаб, дар поён тасвири графикии илова намудани гиреҳи нав дар охири лист оварда шудааст. Расми. Пас аз оне, ки ба моҳияти методи addNode() пурра шинос шудем, методи printNode()-ро, ки шакли зеринро дорад мавриди баҳс қарор медиҳем. void printNode() { Node current=head; while(current) { cout<<current->data<<endl; current=current->Next; } } Дар ин ҷо тағйирёбандаи ёрирасоне аз навъи Node сохта шуда, ба он суроғаи гиреҳи якуми листи пайвандӣ бахшида шудааст. Сипас дар дохили ҳалқаи такрорӣ то расидан ба гиреҳи охирон пайдарпай қиматҳи гиреҳҳо хориҷ карда мешаванд. Тавре ки дар ин мисол дида мешавад элементи нав аз охир илова карда шудааст. Илова бар ин, равиши дигаре низ вуҷуд дорад, ки дар он элемент аз аввали лист илова карда мешавад. Барои ин зарур аст, ки барномаи қаблӣ ба сурати зерин тағйир дода шавад. #include <iostream> using namespace std; struct Node{ int data; Node Next; }; struct List{ Node head; //сар (ибтидо) и листи пайвандӣ; List() { head=NULL; //то ҳол элементи якум вуҷуд надорад; } // метод барои илова намудани элемент нав void addNode(int d){ Node nd=new Node; // ба намуди динамикӣ сохтани гиреҳи нав nd->data =d; // қимат бахшидан ба node; // гиреҳи нав дар охир илова карда мешавад, барои ин NULL nd->Next= head; head=nd; if(head==NULL) //агар гиреҳи аввал сохта шавад head=nd; else // агар гиреҳи аввал набошад { Node current=head; //дар ҳалқа гиреҳи пеш аз охирон ҷустуҷӯ карда мешавад. while (current->Next!=NULL) current=current->Next; // гиреҳи пешина ба охирон ишора мекунад current->Next =nd; } } // Метод барои хориҷ намудани элементҳои листи пайвандӣ void printNode(){ Node current=head; while(current!=NULL) { cout<<current->data<<" "; current=current->Next; } } }; int main(){ List myList; myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.printNode(); return; } Дар ин варианти барнома методи add Node() ба шакли зерин тағйир дода шудааст: void addNode(int d) { Node nd=new Node; // ба намуди динамикӣ сохтани гиреҳи нав nd->data =d; // қимат бахшидан ба node; nd->Next= head; head=nd; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Нест намудани гиреҳ аз листи пайвандӣ Барои нест намудани гиреҳе аз листи пайвандӣ, зарур аст, ки ишорагари онро ёфта ба NULL баробар кард. Бигзор листи пайвандие иборат аз се гиреҳ дода шуда бошад. (Расми ). Барои нест намудани гиреҳи d кифоя аст, ки майдони Next-и ишорагари p ба q ишора кунад ва майдони Next-и ишорагари d бошад, NULL бахшида мешавад. Баъд аз ин гиреҳеро, ки ишорагари d ба он ишора мекунад, ба фазои озодӣ ҳофиза бармегардад. Ба дастурҳои зерин диққат диҳед: p->Next=q; d->Next=NULL; delete d; Нест намудани гиреҳ аз ибтидои листи пайвандӣ низ ба ҳамин монанд мебошад, вале дар ёд дошта бошед, ки ишорагаре, ки ба ибтидои лист ишора мекард, бояд ба гиреҳи баъдӣ ишора кунад. Масалан барои нест намудани гиреҳи аввалаи расми. чунин амал мекунем: Гиреҳи head-ро, ки ибтидои лист аст ба гиреҳи баъдӣ мебарем ва майдони Next- вобаста ба гиреҳи p ба NULL баробар карда мешавад. Дар охир p-ро ба фазои озод бармегардонем. Ба дастурҳои зерин диққат диҳед: head=head->Next; p->Next=NULL; delete p; Мисол. Функсияе нависед, ки аз листи пайвандии мисоли қаблӣ, элементи дуввумро нест кунад. #include <iostream> using namespace std; struct Node{ int data; Node Next; }; struct List{ Node head; //сар (ибтидо) и листи пайвандӣ; List() { head=NULL; //то ҳол элементи якум вуҷуд надорад; } // метод барои илова намудани элемент нав void addNode(int d) { Node nd=new Node; // ба намуди динамикӣ сохтани гиреҳи нав nd->data =d; // қимат бахшидан ба node; // гиреҳи нав дар охир илова карда мешавад, барои ин NULL nd->Next= head; head=nd; if(head==NULL) //агар гиреҳи аввал сохта шавад head=nd; else // агар гиреҳи аввал набошад { Node current=head; //дар ҳалқа гиреҳи пеш аз охирон ҷустуҷӯ карда мешавад. while (current->Next!=NULL) current=current->Next; // гиреҳи пешина ба охирон ишора мекунад current->Next =nd; } } // Метод барои хориҷ намудани элементҳои листи пайвандӣ void printNode(){ Node current=head; while(current!=NULL) { cout<<current->data<<endl; current=current->Next; } } //Метод барои нест намудани элементи дуввум void DelSecond(){ Node q; if (head!=NULL){ q =head->Next; if (q!=NULL){ head->Next=q->Next; delete q; } } } }; int main(){ List myList; myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.addNode(); myList.printNode(); cout<<endl; myList.DelSecond(); myList.printNode(); system ("Pause"); return; } Иҷрои амалиётҳои дигар бо листҳои якпайвандии Барои листҳои якпайвандӣ метавон амалиётҳои дигарро низ иҷро намуд. Ҳоло дар сохтори List амалиётҳои зеринро илова мекунем: ) Илова намудани гиреҳ ба ибтидои листи пайвандӣ; ) Илова намудани гиреҳ дар охири листи пайвандӣ; ) Рақамгузории элементҳои листи пайвандӣ; ) Ҷустуҷӯи элемент дар дохили листи пайвандӣ; ) Нест намудани гиреҳ аз ибтидои листи пайвандӣ; ) Нест намудани гиреҳ аз охири листи пайвандӣ; ) Хориҷ намудани элементҳои листи пайвандӣ аз аввал ба охир; ) Хориҷ намудани элементҳои листи пайвандӣ аз охир ба аввал; Барои иҷрои ҳар кадом ин амалиёт методи мувофиқ ба онро менависем. Дар натиҷа мисоли қаблан овардаамон шакли зеринро мегирад: #include <iostream> using namespace std; struct Node{ int key; //рақами гиреҳ дар листи пайвандӣ; int data; //итилооти гиреҳ; Node next; // ишорагар ба гиреҳи баъдӣ; Node last; //ишорагар ба гиреҳи қаблӣ; Node(int data, Node next, Node last) { this->data = data; this->next = next; this->last = last; } Node(int data) { this->data = data; } }; struct List{ Node head; // сар (ибтидо) и листи пайвандӣ; Node temp; //ишорагар ба гиреҳи охирон; List(){ / ҳангоми сохтани гиреҳи якум ишорагар баробар бо NULL карда мешавад, барои он яъне гиреҳи баъди вуҷуд надорад; / head=NULL; temp=NULL; } // метод барои муайян намудани рақами гиреҳ; void numNode() { Node counter = head; int i =; while(counter) { counter->key = ++i; counter = counter->next; } } //метод барои илова кардани гиреҳ дар озири листи пайвандӣ; void addNodeEnd(int data){ //гиреҳи нав сохта онро дар охири лист қарор медиҳем; Node nd = new Node(data, NULL, temp); temp = nd; if(head) { //ба ибтидои лист (гиреҳи якум) ишора мекунад Node current = head; // Ҳалқаи такрорӣ барои муайян кардани гиреҳи баъдӣ. // Ин ҳалқа то расидан ба охирон гиреҳ иҷро карда мешавад while(current->next current = current->next; //Гузаштан ба гиреҳи навбатӣ; ////гиреҳи қабли ба гиреҳи баъди ишорат мекунад; current->next = nd; } // агар лист холи бошад, гиреҳи нахустин сохта мешавад else head=nd; numNode(); //рақамгузории гиреҳ; } // метод барои илова намудани гиреҳ аз аввали листи пайвандӣ void addNodeBeginning(int data){ Node nd = new Node(data); if(head) //агар дар лист гиреҳ алакай вуҷуд дошта бошад; { Node tmp = head; head = nd; nd->next = tmp; } else //агар лист холӣ бошад; { head = nd; nd->next = NULL; } numNode(); } //Метод барои нест намудани гиреҳ аз аввали листи пайвандӣ; void deleteNodeEnd(){ if(temp) { Node current = temp; current = current->last; delete current->next; current->next = NULL; } else cout << "The list is empty!" << endl; } //метод барои нест намудани гиреҳ аз ибтидои лист; void deleteNodeBeginning() { if(head) { Node tmp = head; tmp = tmp->next; delete head; //озод намудани хотира аз ин суроға; head = tmp; //бахшидани қимати нав; } else cout << "The list is empty!" << endl; numNode(); } //метод барои ҷустуҷӯи гиреҳ аз дохили листи //пайванди бо дода шудани калид; int find(int k){ Node counter = head; while(counter) { if(counter->key == k) return counter->data; counter = counter->next; } } //Хориҷ намудани элементҳои лист бо тартиби роста; void printListForward() const { Node current = head; while(current) //то расидан ба гиреҳи охирон; { //хориҷ намудани иттилоот ба саҳифаи тасвир; cout << current->key << " - " << current->data << endl; current = current->next$ \|\|uepfinfy,f ubhtҳb,f]lӣ$ } } //Метод барои хориҷ намудани элементҳои листи // бо тартиби баракс; void printListBack() const { Node current = temp; while(current) { cout << current->key << " - " << current->data << endl; current = current->last; } } }; int main(){ List myList; int key; //даъвати метод барои илова намудани гиреҳҳо аз охир myList.addNodeEnd(); myList.addNodeEnd(); myList.addNodeEnd(); myList.addNodeEnd(); myList.addNodeEnd(); myList.addNodeEnd(); myList.addNodeEnd(); cout<<"Call method printListForward()"<<endl; myList.printListForward(); cout << endl; cout<<"Call method printListBack()"<<endl; myList.printListBack(); myList.addNodeBeginning(); myList.addNodeBeginning(); myList.addNodeBeginning(); myList.addNodeBeginning(); cout << endl; cout<<"Call method printListForward()"<<endl; myList.printListForward(); myList.deleteNodeEnd(); cout << endl; cout<<"Call method printListForward()"<<endl; myList.printListForward(); myList.deleteNodeBeginning(); cout << endl; cout<<"Call method printListForward()"<<endl; myList.printListForward(); cout << "Enter a number of node: "; cin >> key; cout << "Data node " << key << " = " << myList.find(key) << endl; system ("Pause"); return; } Дар дохили барнома, шарҳҳои лозими оварда шудаанд. Аз инру барнома ҳоҷат ба шарҳу тавзеҳ надорад. Листҳои дупайвандӣ Дар листҳои дупайвандӣ ҳар гиреҳи лист ба гиреҳи баъди ва қабли ишора мекунад. Бо ибораи дигар ҳар гиреҳи листи дупайвандӣ суроғаи гиреҳи баъдӣ ва қаблии худро доро аст. Барои эҷоди чунин листҳо бояд ҳар як гиреҳи он бо ҳам пайваст карда шаванд. Аз ин ҷо дар дилхоҳ мавқеи листҳои дупайвандӣметавон ба тарафи аввал ё охир ҳаракат кард. Ин амал барои листҳои якпайвандӣ иҷро карда намешавад. Наҳви умумии муаррификунии навъ барои листҳои дупайвандт (Node) шакли зеринро дорад. struct Node{ Node left; Навъ итилоот; Node right; } Дар ин ҷо тавре ки дида мешавад ду ишорагар бо номҳои left ва right муаррифӣ гардидаанд. Тавре ки гуфтем, ишорагари left ба гиреҳи самти чап ва ишорагари right ба гиреҳи самти рост ишора мекунад. Итилоот метавонад дилхоҳ додаи навъи стандартӣ ва ғайристандартӣ бошад. Дар поён ба монанди мисоли қабли мисолеро дида мебароем. Барои мисоли мавриди назар ба сурати зерин Node сохта мешавад. struct Node{ Node left; int data; Node right; } Пас аз муаррификунии навъ зарурати сохтани гиреҳҳо пеш меояд. Гиреҳҳои листҳоии дупайванди монанди гиреҳҳои листҳои якпайванди муаррифӣ карда мешаванд. Node p=new Node; Node q=new Node; Бо иҷрои ин дастурҳо шакли зерин эҷод карда мешавад: Барои пайваст кардани ин ду гиреҳ бо ҳамдигар аз дастурҳои зерин истифода мекунем: p->right=q; q->left=p; p->left=NULL; q->right=NULL; Бо иҷрои ин дастурҳо ду гиреҳ бо ҳамдигар пайваст карда мешаванд. Намуди графикии ин амал чунин аст: Мисол. Барномае нависед, ки дар он амали сохтан ва хориҷ намуда-ни листи дупайванди вуҷуд дошта бошад. #include <iostream> using namespace std; struct Node //сохтани навъ барои листи дупайвандӣ; { Node Prev; // ишорагар ба суроғаи гиреҳи қаблӣ; int x; //итилооти лист; Node Next; //ишорагар ба суроғаи гиреҳи баъдӣ; // }; struct List { Node Head,Tail; //ишорагар ба аввал ва охири лист; List(){ Head=NULL; Tail=NULL; } //Метод барои илова намудани гиреҳ дар листи дупайвандӣ; void Add(int x) { Node temp=new Node; //ҷудо кардани хотира барои гиреҳи нав; temp->Next=NULL; //дар ибтидо вуҷуд надоштани гиреҳи баъдӣ; temp->x=x;//навиштани қимат дар лист; if (Head!=NULL) //агар лист холӣ набошад; { temp->Prev=Tail; //ба майдони мувофиқи элементти // баъдӣ ишора мекунем; Tail->Next=temp; //Суроғаи баъдиро ба қафои элемент //ишора мекунем Tail=temp; //Иваз намудани суроғаи дум; } else //агар лист холӣ бошад; { temp->Prev=NULL; //Элементи қаблӣ ба холи ишора мекунад; Head=Tail=temp //Сар=дум=элементе, ки ҳозир илова //карда шудааст; } } // Метод барои хоиҷ намудани элементҳои лист; void Show() { // Хориҷ намудани лист ах қафо cout<<"Print list from begin to end"<<endl; Node temp=Tail; //Ишорагари муваққати ба суроғаи элементи охирон; while (temp!=NULL) //то расидан ба элементи холӣ; { cout<<temp->x<<" "; //хориҷ намудани элемент; temp=temp->Prev; } cout<<"\n"; //хориҷ намудани лист аз аввал; cout<<"Print list from end to begin"<<endl; temp=Head; //ишорагари муваққати ба суроғаи элементи нахустин; while (temp!=NULL) //то расидан ба элементи холӣ; { cout<<temp->x<<" "; //хориҷ намудани элементи хондашуда; temp=temp->Next; //иваз намудани суроға ба // суроғаи элементи баъдӣ; } cout<<"\n"; } }; int main(){ List myList; //Муарифӣ намудани тағйирёбандаи листи дупайвандӣ; myList.Add(); //Илова намудани элементҳо; myList.Add(); myList.Add(); myList.Add(); myList.Show(); //Даъвати методи Show() барои хориҷ //намудани элементҳо return; } Пуштаҳо (Stack) Пуштаҳо додаҳои динамикие мебошанд, ки фақат онҳоро метавон аз боло дастаёбӣ кард. Дар листҳои пайвандӣ барноманавис метавонанд, ба ҳар яке аз гиреҳҳо дастёбӣ дошта бошад, вале дар пушта ин тавр нест. Фарз кунед, ки мехоҳед дар сандуқе, ки андозаи васеъгии он ба як китоб баробар буда, баландиаш ба якчанд ҷилди китоб баробар мебошад, китобҳои худро ҷойгир кунед. Пас аз чидани китобҳо ҳар бор танҳо китоби аз ҳама болоро метавон бардошт. Барои ба даст овардани китоби аз ҳама поён зарур аст, ки ҳамаи китобҳоро аз сандуқ берун овард. Дар ин ҷо сандуқ пуштаеро мемонад, ки унсурҳои онро танҳо метавон аз боло дастёбӣ кард. Ба таври куллӣ, пуштаро метавон ҳамчун листи пайвандие дар назар гирифт, маҳалли дарҷ ва ҳазфи гиреҳҳо аз ибтидои он анҷом дода мешавад. Аз сабаби оне, ки ба элементи охирони пушта нисбат ба элементҳои дигар метавон зудтар дастёбӣ шуд, бинобар ин пуштаро LIFO низ мегӯянд. LIFO мухаффафи Last Input First Output буда, маънои “Охир омад аввал меравад”-ро дорад. Пуштаҳоро метавон бо истифода за листҳои пайвандӣ ва массивҳо пиёдасозӣ намуд. Бо пуштаҳо метавон амалҳои зеринро анҷом дод. Ин амалҳо иборатанд аз: ) Эълони пуштаи холӣ; ) Санҷидани холи будани пушта; ) Илова намудани элемент дар пушта; ) Нест намудани элемент аз пушта; ) Ҷустуҷӯи элемент аз пушта; ва ғайра. Дар аввал пиёдасозии пуштаро тавассути массивҳо мавриди баҳс қарор медиҳем. Пиёдасозии пушта бо массив Барои пиёдасозии пуштаҳо тавассути массив, аввал массиве бо андозаи n муарррифӣ карда, сипас ду тағйирёбандаи иловагӣ барои муайянкунии ибтидо ва интиҳои пушта муаррифӣ мекунем. Масалан тарзи муаррификунии пуштааз навъи бутун шакли зеринро дорад: int Stack[n]; int pos, tos; Пас аз муаррификунии пушта амалҳои лозимиро бо пушта ба навбат дида мебароем. ) Эҷоди пуштаи холӣ. Барои эҷоди пуштаи холи ба тағйирёбандаҳои pos ва tos мувофиқан қиматҳои ва -ро мебахшем. pos=; tos=; ) Холи будани пуштаро санҷидан. if(top<pos) cout<<”Stack is Empty”; ) Илова намудани элемент дар пушта. Барои илова намудани элемент дар пушта аввал бояд санҷида шавад, ки пушта пур нест. Ин амал ба сурати зерин иҷро карда мешавад. tos++; if (tos>n) cout<<"Stack is Full"; else Stack[tos]=item; Қайд. Пур будани пушта, ҳангоми амалисозии он бо массив санҷида мешавад. Барои листҳои пайвандӣ ин амал вуҷуд надорад. ) Нест намудани элемент аз пушта. Пеш аз нест намудани элемент аз пушта, бояд аввал санҷида шавад, ки пушта холӣ нест. Пас аз ин элементи лозимӣ аз пушта нест карда мешавад. if(top<pos) cout<<"Stack is Empty"; else{ item=Stack[tos]; tos=tos-; } ) Бозёбии элемент аз пушта. Пеш аз иҷрои амали бозёбӣ аввал холӣ набудани пушта санҷида мешавад. Ин амал ба сурати зерин иҷро мегарданд. if(top<pos) cout<<”Stack is Empty”; else item=Stack[tos]; Пиёдасозии пушта бо листҳои пайвандӣ Дар ин пиёдасозӣ пуштаро ба сурати листи пайвандӣ дар назар мегирем, ки элементҳо танҳо аз ибтидо илова ё нест карда мешавад. ) Эҷоди гиреҳи пушта. Ин амл монанди листҳои пайвандӣ аст, ки myTop ба ибтидои он ишора мекунад. ) Эҷоди пуштаи холӣ. Барои иҷрои ин амал бояд myTop баробар бо NULL карда шавад. myTop=NULL; ) Холӣ будани пуштаро санҷидан. if(myTop==NULL) cout<<”Stack is Empty”; ) Илова намудани элемент дар пушта. Барои илова намудани элемент дар пушта аввал бояд санҷида шавад, ки пушта пур нест. Ин амал ба сурати зерин иҷро карда мешавад. P= new Stack; p->Next=myTop; myTop=p ) Нест намудани элемент аз пушта. Пеш аз нест намудани элемент аз пушта, бояд аввал санҷида шавад, ки пушта холӣ нест. Пас аз ин элементи лозимӣ аз пушта нест карда мешавад. if(myTop==NULL) cout<<"Stack is Empty"; else { h=myTop; item=h->data; myTop=myTop->Next; delete h; } ) Бозёбии элемент аз пушта. Пеш аз иҷрои амали бозёбӣ аввал холm набудани пушта санҷида мешавад. Ин амал ба сурати зерин иҷро мегарданд. if(myTop==NULL) cout<<"Stack is Empty"; else myTop=myTop->data; Барои моҳияти ин амалҳоро пурра дарк кардан мисоли кучакеро дида мебароем. #include <iostream> using namespace std; /сохтори стек/ struct List { int x; //элементи маълумотӣ List Next,Head; //Сари пушта ва ишорагар ба элементи баъдӣ }; /Функсия барои илова намудани элемент ба пушта (руйхати LIFO)/ void Add(int x, List MyList) { List temp=new List; //Ҷудо кардани хоӣтра барои элементи нав //дар майдони х қимате, ки аз функсия ба даст омадааст менависем temp->x=x; //Нишон медиҳем, ки элементи қаблӣ ин элементи баъдӣ мебошад temp->Next=(MyList)->Head; //сари стекро як хонача ба тарафи рост мекучонем (MyList)->Head=temp; } /Функсия барои хориҷ намудани пушта/ void Show(List MyList) { //ишорагаре,ки ба ибтидои пушта ишора мекунад эълон мекунем List temp=MyList->Head; //тавассути давр ҳамаи элементҳоро аз назар мегузаронем while (temp!=NULL) { cout<<temp->x<<" "; //хориҷ намудани элементи стек temp=temp->Next; //гузаштан ба элементи баъдӣ } } /функсия барои нест намудани пуштаро аз хофиза/ void ClearList(List MyList) { while (MyList->Head!=NULL) { List temp=MyList->Head->Next; delete MyList->Head; //ивз намудани суроғаи элемент ба элементи баъдӣ MyList->Head=temp; } } int main(){ List MyList=new List; //Ҷудо намудани ҳофиза барои стек MyList->Head=NULL; // for (int i=;i<;i++) Add(i,&MyList); //Гузоштани элементҳо дар стек Show(MyList); //хориҷ намудани элементҳои стек void ClearList(List MyList); //тоза намудани хотира. system ("Pause"); return; Мисоли дигар. #include <iostream> using namespace std; struct stek { int d; struct stek next; // Ишорагар ба элемети баъдӣ (стек) }; void push(stek &next, int d) { // Эълон намудани тағйирёбандаи нави динамикӣ аз навъи stek stek pv = new stek; pv->d = d; // бахшидани қимат // пайваст намудани элементи навро бо элементи қаблӣ pv->next = next; // элементи нав ҳамчун қуллаи пушта ҳисобида мешавад next = pv; } int pop(stek &next){ // ба тағйирёбандаи temp бахшидани қимати қуллаи стек int temp = next->d; // барои холи намудани хотираро аз он суроғаи қуллаи пуштаро дар //ишорагар нигоҳ медорем stek pv = next; next = next->next; delete pv; cout<<temp; //хориҷ намудани элементи ҷорӣ return temp; // баргардонидани қимати дар қулла буда } int main(){ stek p=; push(p,); //Дар стек гузоштани қимати push(p,); // Дар стек гузоштани қимати pop(p); //хориҷ намудани қимати pop(p); //хориҷ намудани қимати system ("Pause"); return; } Сафҳо Саф низ яке аз навъи сохтмони додаҳои динамикӣ аст, ки корбурди хосеро дорад. Мафҳуми саф дар барномасозӣ монанди сафи рӯзмарра аст, ки барои савор шудан ба таксӣ, харидани нон аз нонвойхона ва ғайра мебошад. Дар ин навъ сафҳо Тавре ки медонем, ҳар касе, ки зудтар вориди саф шуд, зудтар ба он хизмат расонида мешавад. Ба ҳамин далел сафро сохтмони додаҳои FIFO мегӯянд. FIFO мухаффафи First In First Out буда, маънои “Хуруҷ ба тартиби вуруд” ё “Аввал даромадан аввал хориҷ шудан”-ро дорад. Сафро низ метавон тавассути литсҳои пайвандӣ ё массивҳо пиёдасозӣ кард. Дар ин ҷо пиёдасозии сафро тавассути листҳои пайвандӣ дида мебароем. Ҳар саф ниёз ба ду ишорагар дорад, ки мувофиқан онҳоро front (ибтидои саф) ва rear (интиҳои саф) мегӯянд. Амали нест намудани элемент саф, аз ибтидои лист анҷом дода мешавад, ва бо ҳазфи ҳар унсуре аз саф ишорагари front ба тарафи ишорагари rear ҳаракат мекунад. Равиши илова намудани элемент дар саф монанди илова намудани гиреҳ дар охири листи пайвандӣ мебошад. Нест намудани элемент аз листи пайвандӣ монанди нест намудани гиреҳ аз интиҳои листи пайвандӣ мебошад. Амалҳои асосие, ки бо сафҳо анҷом дода мешаванд иборатанд аз: ) Эҷоди сафи холӣ; ) Илова намудани элемент дар саф; ) Ҷустуҷӯи элемент дар дохили саф; ) Нест намудани элемент аз саф; Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Листи пайвандӣ гуфта, чиро дар назар доранд? ) Листи пайвандӣ чи тавр муаррифӣ карда мешавад? ) Листҳои пайвандӣ чанд хел мешаванд? ) Листҳои дупайвандӣ чи тавр муаррифӣ карда мешаанд? ) Пушта чист ва чи фарқият аз листи пайвандӣ дорад? ) Пуштаҳо чи тавр муаррифӣ карда мешаванд? ) Дастёби ба элементҳои пушта чи тавр аст? ) Саф чист ва чи фарқият аз пушта дорад? ) Чи тавр элемент аз саф нест карда мешавад? ) Оид ба листҳои пайвандӣ, пуштаҳо ва сафҳо мисол биёред. Мисолҳо барои кори мустақилона ) Функсияе нависед, ки муҳтавои элементи аввал ва охирони листи пайвандӣ ро иваз кунад. ) Барномае нависед, ки ду листи пайвандӣ ро бо ҳам муқоиса кунад. ) Барномае нависед, ки қимати миёнаи арифметикии ҳамаи элементҳои листи пайвандӣ ро ҳисоб кунад. ) Ду листи пайвандӣ дода шудааст. Барномае нависед, ки аз элементҳои якхелаи ин листҳои пайвандии додашуда листи пайвандии дигареро тартиб диҳад. ) Барномае нависед, ки пас аз ҳамаи элементҳои тоқи листи пайвандӣ элементи додашударо гузорад. ) Барномае нависед, ки амали листҳои пайвандиро таваассути массивҳо иҷро кунад. ) Бо истифода аз пуштаҳо барномае нависед, ки дар мавқеаш пушида шудани қавсҳои (,), {,}, [, ]-ро муайян кунад. ) Барномае нависед, ки сафҳоро дар листҳои дупайвандӣ нигоҳ дошта амалҳои лозимиро болои онҳо анҷом диҳад. ) Фосилаи қимати навъҳои бутун (int, longint, shortint) маҳдуд мебошад. Масалан, қимати! аз ин фосила хориҷ мешавад. Барои нигоҳ доштани ададҳои калон аз листҳои дупайвандӣ истифода бурда, амалҳои зеринро анҷом диҳед: a) Сумма, фарқ, нисбат ва ҳосили зарби ададҳои дароз. b) Ба дараҷаи адади кутоҳ бардоштани адади дароз. c) Ба дараҷаи дароз бардоштани адади дароз. ) Барномае нависед, ки бо истифода аз листҳои дупайвандӣ факториали дилхоҳ адади бутуни додашударо ҳисоб кунад. ) N адади аввалаи натуралӣ, ки аз тақсимкунандаҳои содда, танҳо, ва – ро доранд бо тартиб хориҷ карда шавад. ) Бо истифода аз листҳои пайвандӣ барномае нависед, ки дар нимсола аз гӯруҳи донишҷуён, донишҷуёни гирандаи идрорро муайян кунад. Донишҷӯ ҳамон вақт соҳиби идрор мешавад, агар аз ҳамаи фанҳои таълими баҳои ғайриқаноатбахш гирад. Ному насаби донишҷӯ, номгӯи фанҳо ва баҳои ҳаряк донишҷӯ аз ҳамаи фанҳо дода мешавад. ) Бо истифода аз листҳои пайвандӣ ададҳои соддаи фосилаи аз то n-ро хориҷ кунад. ) Бо истифода аз листҳои пайвандӣ ададҳои мукаммали фосилаи аз то n-ро хориҷ кунад. ) Барномае нависед, ки элементи аввалаи ҷуфти листи пайвандиро нест кунад. ) Барномае нависед, ки пас аз элементи дуввуми листи пайвандӣ элементи додашударо гузорад. ) Барномае нависед, ки пас аз ҳар элементи манфӣ, элементи додашударо гузорад. ) Барномае нависед, ки гиреҳи n-уми листи пайвандиро нест кунад. ) Барномае нависед, ки элементҳои соддаи листи пайвандиро нест кунад. ) Барномае нависед, ки гиреҳи n-уми листи пайвандиро ба квадрат бардорад. Боби. Китобхонаи қолаб (шаблон)-ҳои стандартӣ STL (Standard Template Library) Муқаддима Китобхонаи STL дар забони С++ яке аз китобхонаҳои нисбатан бузурге ба ҳисоб меравад, ки дар он функсияҳои зиёде барои кор кардан бо листҳо, векторҳо, алгоритмҳо, сатрҳо ва ғайра мавҷуданд. Ба таври дигар гӯем, STL –ин маҷмӯи қолаб (шаблон)-ҳои class-ҳо ва функсия(function)-ҳо мебошад. Агар ҳамаи STL- ро гирд оварем, як китоби мураттабе ҳосил мушавад. Аз ин рӯ, баъзан қисматҳои муҳими онро меорему халос. Воқеан STL-таъминоти барномавии аз ҳама васеъ дар забони С++ ба ҳисоб меравад. Аз ин рӯ, лозим донистем, ки дар ин китоб танҳо як қисмати ниҳоят хурди ин библиотекро мавриди баррасӣ қарор дода, қисмати дигарашро ҳавола бар хонанда созем. Тавре ки қайд намудем, STL-қисмати мураккабтарин нисбат ба қисматҳои дигар мебошад ва агар хонандаи арҷманди мо ҳамаи маводи бобҳои гузаштаро аз худ карда бошад, метавонад ба осони ин бобро низ аз худ кунанд. Дар ин боб аслан аз қолабҳо истифода бурда мешавад. Шояд баъзе хонандагони мо суол диҳанд: зарурати истифодабарии қолабҳо дар чист, оё функсияҳо наметавонанд ҳамаи талаботи моро қонеъ гардонанд? Барои ба ин савол ҷавоб гардонидан як мисоли кучакеро дида мебароем. Мисоли. Функсияе нависед, ки аз ду адади додашуда калонта-ринашро муайян кунад. #include <iostream> using namespace std; int max(int a, int b) { return a>b?a:b; } int main() { int a, b; cin>>a>>b; cout<<max(a,b); return; } Тавре ки дида мешавад, дар ин мисол функсияи max(a, b) аз ду адади бутуни додашуда калонтаринашро бармегардонад. Акнун фарз мекунем, ки аргументҳои мо ҳақиқӣ ё рамзӣ бошанд, дар ин сурат функсияи мазкур ба хатогӣ рубарӯ мешавад, зеро он танҳо барои ададҳои бутун навишта шудаст. Пас, барои он ки функсияи мо барои ҳамаи навъҳои додашуда кор кунад, зарур аст, ки барои ҳар як навъ онро аз сари нав нависем. Ин амал коди барномаро тулонӣ гардонида, суръати иҷроиши онро суст мегардонад. Илова бар ин, ислоҳи хатогиҳо низ душвор мегардад. Пас, барои аз ин душворӣ раҳо шудан функсияи лозимиро як маротиба бо истифода аз шаблонҳо навишта барои ҳамаи навъҳо истифода мебарем. Биёед мисоли -ро аз сари нав бо истифода аз қолабҳо менависем: #include <iostream> using namespace std; template <class T> T max( T a, T b){ return a>b?a:b; } int main(int argc, char* argv[]){ int a, b; double x, y; char c, c; cout<<"du adadi butun dohil kuned:\n"; cin>>a>>b; cout<<"max("<<a<<","<<b<<")="<<max(a,b); cout<<"\ndu adadi hakiki dohil kuned:\n"; cin>>x>>y; cout<<"max("<<x<<","<<y<<")="<<max(x,y); cout<<"\n du simbol dohil kuned:\n"; cin>>c>>c; cout<<"max("<<c<<","<<c<<")="<<max(c,c); return; } Дар ин барнома функсияи max ба намуди қолаб муаррифӣ гардидааст. Дар функсияи асосӣ ҳангоми даъвати ин функсия тағйирёбандаҳои навъҳои гуногун ба сифати аргументи он иштирок мекунанд ва аз натиҷа дида мешавад, ки функсияи мазкур рӯи дилхоҳ навъи додашуда кор мекунад. Назардошти умуми дар бораи библиотекаи STL Элементҳои асосии STL, ки ядрои он низ номида мешаванд, иборатанд аз: Контейнерҳо-ин объектҳое мебошанд, ки барои объекти дигарро дар худ нигоҳ доштан хизмат мекунанд. Дар STL якчанд навъи контейнерҳо мавҷуданд, ба монанди: векторҳо, листҳо, қаторҳои дутарафа, ва ғайра. Класси vector – барои кор кардан ба масивҳои пуё (динамикӣ), класси list- барои кор кардан бо рӯйхатҳо, класси queue –барои сохтани қаторҳои дутарафа ва ғайра хизмат мекунанд. Ба ғайр аз инҳо, дар STL контейнерҳои ассотсиативӣ мавҷуданд, ки ҳар кадомаш қиматеро аз рӯи калиди додашуда соҳиб мешавад. Ба ин мисол шуда метавонад класси map. Ҳар як класси контейнер маҷмӯи функсияҳоеро истифода мекунад, ки ба худаш хосанд. Масалан, контейнери list функсияҳоеро барои гузоштан, нест кардан, якҷоя кардан ва ғайра истифода мекунад. Алгоритмҳо-барои ба контейнерҳо бахшидани қимати аввала, мураттаб намудани элементҳои контейнер, ҷустуҷӯ намудани элементе аз дохили контейнер, иваз намудани ягон элементи контейнер ва ғайра истифода истифода бурда мешаванд. Итераторҳо –объектҳое мебошанд, ки ба монанди ишорагарҳо амал мекунанд. Онҳо бо ёрии калимаи калидии iterator дар контейнерҳои гуногун муаррифӣ карда мешаванд. Вазифаи асосии итераторҳо барои суроғаи контейнерҳоро дар худ нигоҳ доштан мебошад. Дар STL на танҳо контейнерҳо, алгоритмҳо ва итераторҳо мавҷуданд, балки компонентҳои стандартии дигаре низ мавҷуданд, ки баъдтар мавриди баҳс қарор мегиранд. Ҳар як контейнер ба худ ҷудокунии ҳофиза (allonameor )-ро дорад. Ҷудокунии ҳофиза –ин ҳофизаи барои контейнер ҷудошударо идора (control) мекунад. Ҷудокунии стандартӣ -ин объекти класси allonameor мебошад ва дар вақти зарурӣ метавон аз ҷудокунии махсус низ истифода кард. Якчандто аз контейнерҳо ва алгоритмҳо навъи махсусеро, ки передикат (prediname) ном дорад, истифода мебаранд. Аслан ду намуди предикатҳо вуҷуд дорад ягона ва дугона. Передикатҳои ягона дорои як аргумент буда, тавассути калимаи калидии UnPred муаррифӣ карда мешаванд. Передикатҳои дугона бошанд, дорои ду аргумент буда, тавассути калимаи калидии BinPred муаррифӣ карда мешаванд. Илова бар ин, class-ҳои гуногуни STL бо пайваст кардани библиотекҳои стандартии С++ ба кор медароянд. Ин библиотекаҳо <utility> ва <functional> мебошанд. Дар библиотекаи <utility> шаблони класси pair муаррифӣ карда шудааст, ки он ҷуфти қиматҳоро, ки калид ва қимат ном доранд, дар худ нигоҳ медоранд. Дар библиотекаи <functional> бошад, қолабҳое муаррифӣ шудаанд, ки барои сохтани объектҳое, ки онҳоро функсияи operator() муайян мекунад, истифода бурда мешаванд. Ин объектҳо объектҳои функсионалӣ номида шуда, дар алгортимҳо ба сифати ишорагар истифода карда мешаванд. Объектҳои функсионалӣ Объектҳои функсионалӣ классе мебошанд, ки дар он амали даъвати функсия муайян карда шудааст. Одатан ин хел объектҳо ба сифати параметри алгоритмҳои стандартӣ истифода бурда мешаванд. Тавассути ин объектҳо истифодабаранда метавонад, барои муқоисаи обектҳо ва коркарди онҳо меъёре (критерияе) эҷод кунад. Барои он алгоритмҳое, ки объектҳои функсионалӣ истифода бурда мешаванд, метавон ишорагар ба функсияро низ истифода кард. Истифодаи обектҳои функсионалӣ назар ба ишорагари функсия пуртаъсиртар мебошад, зеро оператори () метавонад, ҳамчун оператори дохилӣ муаррифӣ гардад. Обектҳои функсионалӣ дар библиотекаи <functional> ҷойгир мебошанд. Аз байни ин объектҳо, метавон он объектҳое, ки қимати мантиқӣ бармегардонанд, предикат номида мешаванд. Функсияҳои оддие, ки қимати мантиқӣ бармегардонанд, низ предикат мебошанд. Дар STL қолабҳои унарӣ ва бинарии объектҳои функсионалӣ муайян гардидааст. template <class Arg, class Result> struct unary_function{ typedef Arg argument type; typedef Result result_type; }; template <class Arg, class Arg, class Result> struct binary_function{ typedef Arg first_argument_type; typedef Arg second_argument_type; typedef Result result_type; } Объектҳои функсионалии STL зодаи ин функсия-объектҳои базавӣ мебошанд. Онҳо одатан якҷоя бо адаптерҳо ва дигар воситаҳои забон истифода бурда мешаванд. Дар STL якчанд навъи адаптерҳо мавҷуданд:  Пайвасткунандаҳо-барои истифодабарии объектҳои функсиона-лии дуаргумента ҳамчун объекти якаргумента;  Инкоркунандаҳо -барои ивазкунии қимати предикат;  Адаптерҳои ишорагар ба функсия;  Адаптерҳои методӣ - барои истифодабарии методҳо дар алгоритмҳо. Объектҳои функсионалии арифметикӣ Дар STL қолабҳои объектҳои функсионалӣ, барои ҳамаи операторҳои арифметикӣ, муайян гардидааст. Ном Навъ натиҷа бинарӣ x+y бинарӣ x-y бинарӣ xy бинарӣ x/y бинарӣ x%y унарӣ -x Дар поён қолаби объе кт и p l us оварда шудааст. (Объектҳои дигар низ ба он монанд мебошанд.) template <class T> struct plus: binary_fuction<T,T,T>{ T operator () (const T& x, const t& y) const{ return x+y; } }; Аз сабаби оне ки объектҳои функсионалӣ якҷоя бо алгоритмҳо истифода бурда мешаванд, мисоли онҳоро ҳангоми омӯхтани алгоритмҳо дида мебароем. Предикатҳо Дар STL қолабҳои объектҳои функсионалӣ барои муқоиса ва иҷрои амалҳои мантиқӣ муайян гардидаанд, ки қимати мантиқӣ бармегардонанд, яъне онҳо предикат мебошанд. Ном Навъ Натиҷа equal_to бинарӣ x==y not_equal_to бинарӣ x!=y Greater бинарӣ x>y Less бинарӣ x<y greater_equal бинарӣ x>=y less_equal бинарӣ x<=y logical_end бинарӣ x&&y logical_or бинарӣ x\|\|y logical_not унарӣ!x Дар поён қолаби объекти equal_to оварда шудааст. Объектҳои дигар бо он монанд мебошанд. template <class T> struct equal_to: binary_function<T, T, bool>{ bool operator()(const T& x, const T& y) const{ return x==y; } }; Илова бар ин барномасоз метавонад, барои худ предикат нависад. Ин амал он вақт лозим мешавад, ки агар элементҳои контейнер аз навъи истифодабаранда иборат бошанд. Мисол: struct my_struct: public bimary_function<myst, myst, bool>{ bool operator () (myst& ms, myst& ms){ return m.get_ myst ()<m.get_ myst (); } }; Инкоркунандаҳо Инкоркунандаҳои not ва not барои ба даст овардани инверсияи предикатҳои бинарӣ ва унарӣ истифода бурда мешаванд. Истифодаи инкоркунандаҳо хело содда мебошад, масалан барои ба даст овардани инверсияи equal_to<int>() дастури not(equal_to<int>()) кифоягӣ мекунад. Ин дастур бо not_equal_to<int>() баробарқувва мебошад. Асосан инкоркунандаҳо барои инверсияи предикатҳои сохтаи барномасоз пешбинӣ шудаанд. Барои предикатҳои STL бошад, инверсияҳои тайёр мавҷуд аст. Татбиқи инкоркунандаҳоро дида мебароем. Дар STL объектҳои unari_negate ва binary_negate, ки мувофиқан зодаи unary_function ва binary_function мебошанд, мавҷуданд. Ин классҳо ба сифати параметр конструктори объектеро ки предикати навъи матлуб мебошад, қабул мекунанд. template <class Predicate> class unary_negate: public unary_function<typename Predicate:: argument_type, bool>{ public: explicit unary_negate(const Pradicate &pred); bool operator() (const typename Pradicate::argument_type &x)const; }; Амалгари () инверсияи предикати not ва not-ро ҳамчун шаблони функсия бармегардонад. Чунин функсия предикат қабул карда, объекти функсионалӣ бармегардонад. template <class Predicate> unary_negate<Predicate not(const Predicate &pred); template <class Predicate> binary_negate<Predicate not(const Predicate &pred); Пайвасткунандаҳо Бо ёрии предикатҳои бинарӣ метавон, ду объектҳои гуногунро муқоиса кард. Баъзан зарурати муқоисаи объект бо доимӣ пеш меояд. Ҳангоми истифодаи предикатҳо, барои ин мақсад, лозим меояд, ки аргументҳои он бо доимӣ пайваст карда шаванд. Барои иҷрои ин амал аз пайвасткунандаҳои bindnd ва bindst истифода бурда мешавад. Ин пайвасткунандаҳо, мувофиқан, барои ба қимати аниқе пайваст кардани аргументи дуввум ва якуми функсияи бинарӣ истифода бурда мешаванд. Пайвасткунандаҳо дар STL ҳамчун қолаби функсия истифода бурда мешаванд, ки ба сифати аргументи аввала, объекти функсионалии дорои ду аргументро қабул карда, ба сифати аргументи дуввум бошад, алоқакунандаи қимати value-ро истифода мекунанд. Барои муайян кардани навъе, ки объекти функсионалӣ бармегардонад, дар STL қолаби классҳои bindernd ва binderst тавзеҳ дода шудааст. Қолаби ин пайвасткунандаҳо шакли зеринро дорад: template <class Op, class T> bindernd<op> bindernd(const Op &op, const T &x) template <class Op, class T> binderst<op> binderst(const Op &op, const T &x) дар инҷо Op-навъи объекти функсионалӣ буда, T бошад, навъи алоқакунандаи қимат мебошад. Мисол. Ҳисоб намудани миқдори элементҳои ба баробари массив. #include <iostream> #include <functional.h> #include <algorithm.h> using namespace std; int main() { int x[]={,,,,,,,,, }; cout<<count_if(x,x+,bindst(equal_to<int>(),)); return; } Дар инҷо барои ҳисоб намудани миқдори элементҳо аз алгоритми count_if() истифода бурда шудааст, ки дар оянда дар ин бора тавзеҳ хоҳем дод. Ду аргументҳо аввалаи ин алгоритм итератор буда, мувофиқан аввал ва охири пайдарпайиро нишон медиҳанд. Аргументи сеюми бошад, функсияи бинари буда, шарти додашудаи x==y, яъне x=-ро месанҷад. Адаптерҳои ишорагар ба функсия Барои пайваст кардани ишорагарҳои оддиро ба функсия, аз табдилдиҳии махсус ва ё адаптерҳо истифода бурда мешавад. Дар STL ду объекти функсионалӣ: ишорагар ба функсияи унарӣ pointer_to_unary_function ва ишорагар ба функсияи бинарӣ pointer_to_binary_function ва инчунин ду функсия-адаптер ptr_fun бо як ва ду аргумент муаррифӣ гардидаанд. Ин функсия-адаптерҳо ишорагар ба функсияи ба сифати аргументашон фиристодашударо ба объекти функсионалӣ табдил медиҳанд. template <class Arg, class Result> class pointer_to_unary_function:public unary_function<Arg, Result>{ public: explicit pointer_to_unary_function(Result (f) (Arg)); Result operator () (Arg x) const; }; template <class Arg, class Result> pointer_to_unary_function <Arg, Result> ptr_func(Result (f) (Arg)); result operator () (Arg x) const; template <class Arg, class Arg, class Result> class pointer_to_binary_function:public binary_function<Arg, Arg, Result>{ Public: explicit pointer_to_binary_function(Result (f) (Arg, Arg)); Result operator () (Arg x, Arg y) const; }; template <class Arg, class Arg, class Result> pointer_to_binary_function<Arg, Arg, Result>{ ptr_fun(Result (f) (Arg, Arg)); Мисол. Истифодаи адаптери функсия. #include <iostream> #include <functional.h> #include <algorithm.h> using namespace std; struct MyStruct{ int a, b; }; bool lss( MyStruct x, MyStruct y){ return x.a==y.a; } int main() { MyStruct x[]={{,},{,},{,},{,},{,},{,}, {,},{,},{,}, {,}}; MyStruct el={,}; cout<<count_if(x,x+,bindnd(ptr_fun(lss),el)); return; } Алгоритми стандартии count_if миқдори элементҳое ро, ки шарти аргументи сеюмро қаноат мекунанд, ҳисоб менамояд. Ин параметр объекти функсионалӣ буда, онро алоқакунандаи bindnd бо ёрии адаптери ptr_fun аз функсияи lss ба даст овардааст. Натиҷаи барнома ба баробар мебошад. Адаптери методҳо Ҳангоми дар контейнер нигоҳ доштани объектҳои класси истифодабаранда, баъзан зарурати татбиқи як методи класс ба ҳамаи элементҳои контейнер пеш меояд. Барои аз назар гузаронидани элементҳои контейнер, дар библиотекаи стандартӣ алгоритми for_each мавҷуд аст. Ба сифати аргументи алгоритми мазкур, ишорагари функсия равон карда мешавад. Ишорагари равонкардашуда, барои ҳамаи элементҳои контейнер алоҳида- алоҳида даъват карда мешавад. #include <iostream> #include <functional> #include <algorithm> using namespace std; void print(int x){ cout<<x<<" "<<endl; } int main(int argc, char argv[]){ int x[]={,,,,,,,,, }; for_each(x,x+, print); return; } Адаптери методҳо, ба сифати аргументи алгоритмҳои стандартӣ имконияти истифодаи методҳоро фароҳам меоранд. Монанди пайвасткунандаҳо ва инкоркунандаҳо онҳо низ функсияеро ба даст оварда аз он функсияи дигарро месозанд. Дар STL якчандто адаптерҳо, бо миқдори гуногуни аргументҳо, барои методҳо муайян гардидаанд. Дар ҷадвали зерин ин адаптерҳо гирд оварда шудаанд. Ном Навъи объект Маъно ва мафҳум mem_fun mem_fun_t Методи беаргументро тавасути ишорагар даъват мекунад. mem_fun const_ mem_fun_t Методи доимии беаргументро тавасути ишорагар даъват мекунад. mem_fun mem_funl_t Методи унариро тавассути ишорагар даъват мекунад. mem_fun_ref mem_fun_ref_t Методи беаргументро тавасути нишонагар даъват мекунад. mem_fun_ref const_mem_fun_ref_t Методи беаргументи доимиро тавасcути нишонагар даъват мекунад. mem_fun_ref mem_funl_ref_t Методи унариро тавассути нишонагар даъват мекунад. mem_fun_ref const_mem_funl_ref_t Методи унарии доимиро тавассути нишонагар даъват мекунад. mem_fun_ref const_ mem_funl_t Методи унарии доимиро тавассути ишорагар даъват мекунад. Контейнерҳои class-ҳо Тавре ки дар гузашта қайд намудем, контейнерҳо объектҳои STL буда, барои нигоҳ доштани додаҳо дар худ истифода бурда меша-ванд. Дар ҷадвали зерин якчандто аз контейнерҳо гирд оварда шудаанд. № Контейнер Маъно ва мафҳум Библиотека bitset Маҷмӯи бити <bitset> deque Дек (қаторрҳои дусамта) <deque> list Рӯйхатҳо <list> map Тасвирҳо <map> multimap Тасвирҳои васеъкардашуда <map> multiset Маҷмӯҳои васеъ кардашуда <set> queue Навбатҳо <queue> set Маҷмӯҳо <set> vector Кор бо векторҳо <vector> Аз сабаби он ки номи навъ дар муррификунии шаблонҳои class тавассути typedef-и типҳо муайян мегардад. Дар ҷадвали зерин як-чандто аз typedef-ҳои машҳур барои намуна оварда шудаанд. № Typedef Маъно ва мафҳум size_type Навъи бутун ба size_t монанд мебошад. reference Нишона ба элемент const_reference Нишонаи доими ба элемент iterator Итератор const_iterator Итераторҳои доимӣ reverse_iterator Итераторҳои реверсӣ const_reverse_iterator Итераторҳои реверсии доими value_type Навъи қимате, ки дар контейнер нигоҳ дошта мешавад allonameor_type Навъи тақсимшуда key_type Навъи калид key_compare Навъи функсияе, ки ду калидро муқоиса мекунад mapped_type Навъи қимате, ки дар тасвирҳо сабт мешавад value_compare Навъи функсияе, ки ду қиматро муқоиса мекунад Векторҳо Яке аз контейнерҳое, ки нисбатан истифодаи васеътар доранд, ин векторҳо мебошанд. Класси вектор, тавре ки қаблан қайд карда будем, барои кор кардан бо массивҳои пӯё пешбинӣ шудааст. Массиви динамикӣ массивест, ки андозаи онро метавонем дар ҳолатҳои лозими зиёд ё кам кунем. Андозаи массивҳои муқаррарӣ ё статикӣ як адади доимӣ буда, пас аз тарҷума (compile) шудани барнома наметавонистем, ки андозаи онро тағйир диҳем. Ҳалли ин масъала дар забони С++ бо ду усул пешбинӣ шудааст, яке аз ин усулҳо истифода аз ишорагар ба номи массив буд. Усули дигар, ки нисбатан васеътар аст, векторҳо мебошанд. Наҳви умумии муаррификунии объектҳои класси vector ба сурати зерин аст: Template <class T, class Allonameor=Allonameor<T>> Дар ин ҷо Т тип ё навъест, ки додаҳо бо он навъ дар ҳофиза захира карда мешаванд. Allonameor бошад, барои додаҳо ҳофизаеро ҷудо ё муайян мекунад. Класси вектор дорои конструкторҳои стандартии зерин мебошад: )explicit vector (const allonameor &a=Allonameor()); )explicit vector (size_type num, const T &Val=T(), const_Allonameor &A=allonameor ()); )vector (const vector <T, Allonameor> &ob); )template <class InIter> vector (InIter start, InIter end, const allonameor &a=Allonameor()); Конструктори якум барои сохтани вектори холӣ пешбини шудааст. Конструктори дуюм бошад, барои сохтани векторе, ки дорои num элемент буда, ҳар элементи он дорои қимати val мебошад, пешбинӣ шудааст. Конструктори сеюм наҳви сохтани вектореро ифода мекунад, ки элементҳои он аз вектори ab гирифта мешаванд. Конструктори охирон бошад, барои сохтани векторе, ки элементҳои он дар фосилаи аз start то end мехобанд, истифода бурда мешавад. Ҳоло тарзи муаррифӣ намудани як чанд векторро меорем. ) vector <double> dv; //сохтани вектор аз ҳақиқӣ бутун бо андозаи ) vector <int> iv; //сохтани вектори холӣ аз навъи бутун ) vector <char> chrv; //сохтани вектори холӣ аз навъи символӣ ) vector <char> chrv(,’a’); // сохтани вектор бо қимати аввалаи панҷто а ) vector <int> ivt(iv); //сохтани вектор дар асоси вектори мавҷудбуда Барои объектҳои класси вектор операторҳои муқоисакунии зе-рин муайян карда шудаанд. ==, <, <=, >, >=,!, Ба ғайр аз ин, барои класси вектор оператори “[]” муайян гардидааст, ки он барои дастрас шудан ба элементҳои вектор пешбинӣ шудааст. Илова бар ин, дар класси вектор функсияҳои зиёде муаррифӣ шудаанд, ки барои кор кардан бо векторҳо хизмат мекунанд. Барои ба ин функсияҳо дастрас шудан, яъне истифода кардан аз векторҳо бояд, ки библиотекаи <vector.h> ба барнома пайваст карда шавад. Дар ҷадвали зерин якчандто аз ин функсияҳои кор бо векторҳо оварда шудаанд. № Функсия (Функция -член) Маъно ва мафҳум template <class InIter> void Пайдарпаие, ки дар фосилаи аз start то assign (InIter Start, inIter end) end муайяншударо дар вектор мегузорад. void assign (size_type num, Дар вектор num-то элемент бо қимати const T &val) дар параметри val нишондодашуда мегузорад reference at (size_type i); Нишонагар ба элементе, ки дар const_reference at (size_type i) параметри I нишон дода шудааст, const; бармегардонад. reference back(); Суроғаи элементи охирони векторрро const_reference back() const; бармегардонад. iterator begin(); Барои элементи якуми вектор const_iterator begin() const; итератор бармегардонад. size_type capacity() const; Андозаи ҷории векторро бармегардонад void clear(); Ҳамаи элементҳои векторро нест мекунад. bool empty() const; Агар вектор элемент надошта бошад, қимати ҳақ бармегардо-над. iterator end(); Барои элементи охирони вектор const_iterator end() const; итератор бармегардонад. iterator erase (Iterator start, Элементҳое, ки дар фосилаи аз start то iterator end); end нишон дода шудаанд аз вектор нест мекунад. reference front(); Барои элементи якум дар вектор const reference front() const; нишонагар бармегардонад allonameor_type get allonameor Ҳофизаи барои вектор ҷудо-шударо () const; бармегардонад. iterator insert (Iterator I, const T Пеш аз элементе, ки дар параметри I & val=T()); нишон дода шуда–аст, қимати val-ро мегузорад. Template <class InIter> Пеш аз элементе, ки дар пара-метри I void insert (Iterator I, InIter start, нишон дода шудааст, пайдарпайии InIter end); элементҳои аз start то end –ро мегузорад. size_type max_size() const Барои муайян намудани эле-менти максималии вектор хизмат мекунад. void pop_ back() Элементи охирони векторро нест мекунад. void pop _back(const T &val) Элементе, ки дар параметри val нишон дода шудааст, дар охири вектор мегузорад. reference Iterator rbegin(); Итератори реверсивӣ ба охири вектор const reference_iterator rbegin () бармегардонад. const void resize (size_type num) Андозаи векторро баробари num мекунад. void resize (size_type num T Андозаи векторро баробари num val=T()) мекунад.. Агар вектор аз num камтар элемент дошта бошад, пас элементе, ки дар параметри val нишон дода шудааст, дар охири вектор ҷойгир карда мешавад. size_type size() const; Миқдори ҷории векторро барме- гардонад. void Элементҳои вектори даъват-шударо ба swap(deque<T,Allonameor> элементҳои ob иваз мекунад. &ob); Тавре ки қаблан ишора карда будем, итераторҳо низ монанди ишорагарҳо мебошанд. Пас, функсияи begin() итератореро, ки ба аввали вектор ишора мекунад, бармегардонад. Ба ҳамин монанд функсияи end () низ итератореро, ки ба охири вектор ишора карда шудааст, бармегардонад. Функсияи push_back() қимат ё қиматҳои додашударо дар охири вектор илова мекунад. Дар ин ҳолат, андозаи вектор ба таври автоматӣ тағйир меёбад. Бо ёрии функсияи insert() элементҳои лозимиро метавонем дар дилхоҳ ҷойи вектор илова намоем ва тавассути функсияи erase () бошад, метавонем элемент ё элементҳои нолозимиро аз векторро нест кунем. Функсияи size() бошад, андозаи векторро муаян мекунад ва ба ҳамин монанд функсияҳои дигар низ амалеро болои векторҳо иҷро мекунанд. Як чизро набояд фаромӯш кард, ки ҳамаи функсияҳои дар ҷадвали боло овардашуда, функсия-аъзо мебошанд ва якҷоя бо номи вектор истифода бурда мешаванд. Мисол. Тарзи муаррифӣ намудани вектор ва истифода функсияҳои size() ва push_bask() оварда шудааст. #include <iostream> #include <functional.h> #include <algorithm.h> using namespace std; #define n int main(int argc, char* argv[]) { vector <int> v; int i; for (i=;i<=n;i+=) v.push_back(i); cout<<"Andozai vector="<<v.size()<<endl; for (i=;i<v.size();i++) cout<<v[i]<<« «; cout<<endl; for (i=;i<=n;i+=) v.push_back(i); cout<<"Andozai navi vector="<<v.size() <<endl; for (i=;i<v.size();i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Дар ин мисол, он тавре, ки мушоҳида мешавад, дар аввал вектори холие бо номи v муаррифӣ карда шуда, сипас бо он даҳ адади ҷуфт бахшида шудааст, дар натиҷаи ин амал андозаи вектор баробар ба мешавад. Баъдан адади тоқи дигар ба охири вектор илова карда мешавад ва андозаи нави вектор баробар ба мешавад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Andozai vector= Andozai navi vector= Массивҳо ба сифати элемент дар вектор Тавре ки гуфтем, вектор ин массиви навъи пуё (dynamic) мебошад. Пас, элементҳои он метавонанд элементҳои як массиве, ки қаблан муаррифӣ шудааст, бошанд. Мисол. Барномае нависед, ки дар он ба сифати элементи вектор массиве иштирок кунад. #include <iostream> #include <functional.h> #include <algorithm.h> using namespace std; #define n int main(int argc, char* argv[]) { vector <int> v; int a[n]; int i; for (i=;i<n;i++) a[i]=random()+; for (i=;i<n;i++) v.push_back(a[i]); cout<<"Andozai vector="<<v.size() <<endl; for (i=;i<v.size();i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Тавре ки дар ин ҷо айён аст, дар аввал массиве бо номи а ки дорои n элемент мебошад, муаррифӣ шудааст, сипас, элементҳои ин массив аз ададҳои тасодуфӣ пур карда шудаанд. Дар дохили ҳалқа элементҳои массив ба вектор илова карда мешаванд. Барои элементҳом массивро ба вектор илова кардан, бояд массив ва вектор аз як навъ бошанд, вагарана барнома ба хатогӣ рӯбарӯ мешавад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Andozai vector= Дастрасшавӣ ба элементҳои вектор тавассути итераторҳо Ба элементҳои вектор метавон тавассути итераторҳо низ дастрас шуд. Ин амалро мо дар гузашта, тавассути ишорагарҳо дида баромада будем. Яъне дар гузашта дида будем, ки элементҳои массив ҳам тавассути ишорагар ҳам тавассути зернавис метавонанд дастраси исти-фодабаранда гарданд. Ҳоло бошад, ин амалро барои векторҳо тавассути итераторҳо анҷом медиҳем. Наҳви муаррифӣ намудани итератор ба намуди зерин аст: vector <навъи вектор>::iterator номи итератор =қимати аввалаи итератор Мисол. Истифодаи итераторҳо барои дастрасӣ ба элементҳои вектор. #include <iostream> #include <algorithm.h> #define n int main(int argc, char* argv[]) { vector <int> v; int a[n]; int i; for (i=;i<n;i++) a[i]=random()+; for (i=;i<n;i++) v.push_back(a[i]); cout<<"Elementhoi vector bo index" <<endl; for (i=;i<v.size();i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; cout<<"Elementhoi vector bo iterator:" <<endl; vector <int>::iterator vi=v.begin(); while(vi!=v.end() ){ cout<<vi<<" "; vi++; } return; } Ин мисол ҳамон мисоли қабли буда, танҳо дар ин ҷо итераторе ба намуди зерин муаррифӣ шуда аст. vector <int>::iterator vi=v.begin(); Ба сифати қимати аввала итератор ба аввали вектор ишора мекунад. Баъд дар дохили ҳалқаи такрорӣ то ба охири вектор расидан давр такрор гардида, ҳар дафъа як элементро ба чоп медиҳад. Вақте ки охири вектор намоён гашт, барнома кори худро ба анҷом мерасонад. Дар ин ҷо begin () ва end () ишора ба аввал ва охири вектор мекунанд. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Elementhoi vector bo index: Elementhoi vector bo iterator: Функсияҳои insert() ва erase () Тавре ки дар мисоли пешина мушоҳида кардем, функсияи push_back() барои илова намудани элемент фақат ба охири вектор истифода мешуд. Барои дар дилхоҳ ҷойи вектор гузоштани элемент функсияи insert() истифода бурда мешавад ва барои нест кардани эле-ментҳо бошад, аз функсияи erase() истифода бурда мешавад. Ин функсияҳо бо итераторҳо амал мекунанд. Ба барномаи зерин диққат диҳед: #include <iostream> #include <algorithm.h> using namespace std; #define n int main(int argc, char argv[]){ vector <int> v; int i; for (i=;i<=n;i++) v.push_back(i); cout<<"Andozai vector="<<v.size() <<endl; for (i=;i<v.size();i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; vector <int>::iterator vi=v.begin(); vi+=; for (i=;i<=n; i+=) v.insert(vi,,i); cout<<"Andozai navi vector="<<v.size() <<endl; for (i=;i<v.size();i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Дар ин мисол, низ аввал ба vector ададҳои фосилаи аз то бахшида шуда, сипас бо номи vi итераторе муаррифӣ гардидааст. Ба сифати қимати аввала ба итератори эълоншуда ибтидои вектор бахшида шудааст. Дастури vi+=, онро мефаҳмонад, ки шурӯъ аз элементи даҳуми вектор элемент илова карда шавад. Дастури for (i=;i<=n; i+=) v.insert(vi,,i) ба вектор аз мавқеи -ум ҳамаи ададҳои ба чор каратии фосилаи аз то -ро илова мекунад. Адади миқдори такроршавии ҳар як элементро мефаҳмонад. Натиҷаи барнома чунин мебошад: Andozai vector= Andozai navi vector= Функсияи erase бошад, барои аз вектор нест намудани элементҳои нишондодашуда истифода бурда мешавад. Ин функсия низ бо итераторҳо кор мекунад. Мисол. Истифодаи функсияи erase якҷоя бо итераторҳо. #include <iostream> #include <algorithm.h> using namespace std; #define n int main(int argc, char* argv[]){ vector <int> v; int i; for (i=;i<=n;i++) v.push_back(i); cout<<"Andozai vector="<<v.size() <<endl; for (i=;i<v.size();i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; vector <int>::iterator vi=v.begin(); vi+=; v.erase(vi, vi+); cout<<"Andozai navi vector="<<v.size() <<endl; for (i=;i<v.size();i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Ин мисол бошад, аз вектори додашуда элементҳои фосилаи аз то -ро нест мекунад. Дастури vector <int>::iterator vi=v.begin() итератореро бо номи вектор муаррифӣ намуда, ба сифати қимати аввала ба он ибтидои векторро нишон медиҳад. Баъдан дастури vi+= қимати итераторро баробар ба элементи панҷум қарор медиҳад. Сатри v.erase(vi, vi+) бошад, аз вектори нишондодашуда, -то элементро сар карда, аз мавқеи аз +-ум нест мекунад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Andozai vector= Andozai navi vector= Рӯйхатҳо Дар класси векторҳо, тавре ки мушоҳида кардем, ба элементҳои вектор танҳо аз як тараф метавонем, дастрасӣ дошта бо-шем. Ҳоло бошад, classе-ро дида мебароем, ки ба элементҳои он мета-вонем ҳам аз пеш ба охир ва ҳам аз охир ба аввал дастрасӣ дошта бо-шем. Ин class-ҳо класси рӯйхатҳои дусамта ном доранд. Наҳви шаблони умумии ин class-ҳо намуди зеринро дорад: Template <class T, class Allonameor=allonameor <T>> class list> Дар ин ҷо T навъи додашудае мебошад, ки class-ҳо бо он тип дар ҳофиза сабт карда мешаванд. Allonameor ҳофизаест, ки барои сабт шудани листҳо ҷудо карда мешавад. Дар класси лист конструктурҳои зерин истифода бурда мешаванд: allonameor()); allonameor()); Дар қолаби якум наҳви сохтани рӯйхати холӣ нишон дода шудааст. Форма ё қолаби дуюм барои сохтани рӯйхати дорои num элемент, ки ҳар элементи он ба қимати val баробар мебошанд, истифода мешаванд. Қолаби сеюм барои сохтани рӯйхате, ки элементҳои он аз объекти ab гирифта шудаанд, пешбинӣ шудааст. Қолаби охирон бошад, барои сохтани рӯйхате, ки элементҳои он дар порчаи аз start то end мехобанд, истифода мешаванд. Монанди класси vector класси лист низ дорои функсия-аъзоҳои зиёде мебошад, ки баъзе аз онҳо дар ҷадвали зерин гирд оварда шудаанд. Функсия-аъзоҳои аз ҳама зиёдтар истифода мешаванд: функсия-аъзои push_front()-барои гузоштани элементҳо ба аввали class, push_back()- барои гузоштани аъзоҳо ба охири class, merge –барои якҷоя кардани ду рӯйхат ва ғайра. № Функсия (Функция-член) Маъно ва мафҳум template <class InIter> void Пайдарпайие, ки дар фосилаи аз start то assign (InIter Start, InIter end) end муайяншударо дар вектор мегузорад. void assign (size_type num, Дар list num-то элемент бо қимати дар const T &val) параметри val нишондодашуда мегузорад reference back(); Ба элементи охирони list нишонагар const_reference back() const; бармегардонад. iterator begin(); Барои элементи якми list итератор const_iterator begin() const; бармегардонад. void clear(); Ҳамаи элементҳои list -ро нест мекунад. bool empty() const; Агар list элемент надошта бошад, қимати ҳақ бармегардонад. iterator end(); Барои элементи охирони list итератор const_iterator end() const; бармегардонад. iterator erase (Iterator i) Элементеро, ки дар параметри I суроғааш нишон дода шудааст, аз рӯйхат нест намуда, ба элементи пас аз он итератор бармегардонад. iterator erase (Iterator start, Элементҳое, ки дар фосилаи аз start то Iterator end); end нишондода шударо аз list нест мекунад. reference front(); Барои элементи якум дар list нишонагар const reference front() const; бармегардонад allonameor_type get allonameor Ҳофизаи барои list ҷудошударо бар- () const; мегардонад. iterator insert (Iterator I, const T Пеш аз элементе, ки дар параметри I & val=T()); нишон дода шудааст қимати val-ро гузошта ба он итератор бармегардонад. void insert (Iterator I, size_type Пеш аз элементе, ки дар параметри val num, const T &val) нишон дода шудааст, num нусха қимати val –ро мегузорад Template <class InIter> Пеш аз элементе, ки дар параметри I void insert (Iterator I, InIter нишон дода шудааст, пайдарпайии start, InIter end); элементҳои аз start то end –ро мегузорад. size_type max_size() const Барои муайян намудани элементи максималии list хизмат мекунад. void merge (list <T, List-ҳои мураттабро дар намуди Allonameor> &ob); мураттаб якҷоя мекунад. Дар қолаби Template <class comp> дуюм бошад, бояд нишон дода шавад, ки void merge (List аз рӯи кадом қоида бояд листҳо <T,Allonameor> &ob, comp мураттаб карда шаванд. cmpfn); void pop_ back() Элементи охирони list-ро нест меку-над. void pop_front() Элементҳои додашударо дар аввали лист менависад. void push _back(const T &val) Элементе, ки дар параметри val нишон дода шудааст, дар охири list мегузорад. void push_front(const T val) Элементе, ки дар параметри val нишон дода шудааст, дар аввали list мегузорад. reverse Iterator rbegin(); Итератори реверсивиро ба охири list const rereverse_iterator rbegin бармегардонад. () const reverse Iterator rend(); Итератори реверсиви ба аввали list const rereverse_iterator rend () бармегардонад. const void remove (const T,&val) Аз list элементеро ба қимати val нест мекунад. Template <class unPred> Элементеро, ки дар он передикати унари void remove_if(unPred pr); дорои қимати true аст, аз list нест мекунад. void resize (size_type num, T Андозаи list-ро баробар ба қимати num val=T()); қарор медиҳад. Агар list барои зарурати васеъ шудан эҳтиёҷ дошта бошад, пас, дар охири он элементҳои ба қимати val баробар илова карда мешавад. void resize (size_type num T Андозаи list-ро num мекунад. Агар list аз val=T()) num камтар элемент дошта бошад, пас, элементе, ки дар параметри val нишон дода шудааст, дар охири list ҷойгир мекунад. size_type size() const; Миқдори ҷории list-ро бармегардонад. void start (); Фармони якум барои мураттаб намудани template <class comp> элементҳои list истифода бурда void sort(comp cmpfn) мешавад, фармони дуввум бошад, рӯйхатеро тавассути функ-сияи cmpfn мураттаб мекунад. Дар ин сурат бояд машаххас карда шавад, ки элементҳо аз рӯи кадом қонуният бояд мураттаб гарданд. void splice(iterator, list <t, Дар мавқеи i-уми list-и даъватшаван-да allonameor > &ob); объекти ob-ро мегузорад. Баъди иҷрои ин амал list холӣ мегардад. void splice (iterator i, list <t, Аз list элементҳоеро, ки суроғаи онҳо allonameor > &ob, iterator el) дар параметри el нишон дода шудааст, нест намуда, дар list-и даъватшаванда дар мавқее, ки суроғаи он дар параметри I нишон дода шудааст, менависад. void splice( Iterator I, list <T, Аз list элементҳое, ки дар парамет-ри аз allonameor> &ob, Iterator start, start то end нишон дода шудаанд, нест Iterator end) намуда, ба рӯйхати даъватшаванда сар карда, аз мавқеи i-юм менависад. void swap ( Элементҳои вектори даъватшударо ба deque<T,Allonameor> &ob); элементҳои ob иваз мекунад. void unique (); Фармони аввал аз list элементҳоеро, ки Template <class BinPred> ду маротиба омадаанд, нест мекунад. void unique (BinPred pr) Фармони дуввум бошад, барои мушаххас намудани он, ки предмкати pr ягона аст, хизмат мекунад. Мисол. Истифодаи руйхатҳо. #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <list.h> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]){ list <int> l; int i; for (i=; i<=;i+=) l.push_back(i); cout<<"Andozai list="<<l.size()<<endl; cout<<"Elementhoi list:"<<endl; list <int>::iterator p; p=l.begin(); while (p!=l.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } return; } Тавре ки дар ин ҷо дида мешавад, дар аввал List-е бо номи l муаррифӣ шудааст, ки дорои эгон элемент намебошад. Баъд дар дохили ҳалқа, тавассути функсияи push_bask() ба List элемент бах-шида шудааст. Пас аз иҷрои ин амал итерторе муаррифӣ гардида, элемениҳои лист-ро ба чоп медиҳад. Ба қитъаи барномаи зерин нигаред: list <int>::iterator p; p=l.begin(); while (p!=l.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } Дар ин қисмати барнома, итераторе ба номи p муаррифӣ карда шуда, ба сифати қимати аввала ба он элементи якум ё ибтидои list бахшида шудааст. Функсияи begin() ибтидои List-ро нишон медиҳад ва функсияи end() бошад, ба интиҳои List ишорат мекунад. Аз ин рӯ, дар дохили ҳалқа то ба интиҳои List расидан, ҳар маротиба як элементи List ба чоп бароварда мешавад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Andozai list= Elementhoi list: Тавре ки ишора карда будем, ба элементҳои List метавонем аз ду тараф дастрасӣ дошта бошем, ҳам аз аввал ба охир ва ҳам аз охир ба аввал. Инчунин List ҳоро List ҳои дусамта меноманд. Мисол: #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <list.h> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]){ list <int> l; list <int> l; int i; for (i=; i<=;i+=) l.push_back(i); list<int>:: iterator p; cout<<"Elemenyhoi List az chap ba rost.\n"; while (!l.empty() ){ p=l.begin(); cout<<p<<« «; l.push_front(p); l.pop_front(); } cout<<"Elemenyhoi List az rost ba chap.\n"; p=l.begin(); while (p!=l.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Elemenyhoi List az chap ba rost. Elemenyhoi List az rost ba chap Мураттабкунии руйхатҳо Элементҳои List-ҳо тавассути функсияи sort мураттаб карда мешаванд. Дар мисоли зерин тарзи истифодаи ин функсия оварда шудааст. Мисол: #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <list.h> int main(int argc, char argv[]){ list <int> l; int i; for (i=; i<=;i++) l.push_back(random()+); cout<<"Andozai list="<<l.size()<<endl<<endl; cout<<"Elementhoi list pesh az murattabkuni:"<<endl; list <int>::iterator p; p=l.begin(); while (p!=l.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } cout<<endl<<endl; cout<<"Elementhoi list pas az murattabkuni:"<<endl; l.sort(); p=l.begin(); while (p!=l.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } return; } Ин мисол низ монанди мисоли буда, фарқияташ дар он аст, ки дар ин мисол элементҳои List ба таври тасодуфӣ интихоб карда шудаанд ва тавассути функсияи sort() мураттаб карда шудаанд. Дар ин мисол, аввал элементҳои List бароварда шудаанд, ки пас аз даъвати функсияи sort() бори дигар ба чоп дода шудаанд. Пас аз даъвати функсияи sort элементҳои List дар ҳама ҷои барнома, пас аз мавқеи даъватшавии функсия мураттаб мебошанд. Натиҷаи барнома чунин аст: Andozai list= Elementhoi list pesh az murattabkuni: Elementhoi list pas az murattabkuni: List-ҳо аз массив Ба сифати элемент ба List-ҳо метавонанд, массивҳо низ иштирок кунанд. Ҳоло исботи ин гуфтаро дар мисоли зерин дида мебароем Мисол: #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <list.h> using namespace std; #define n int main(int argc, char* argv[]){ int arr[n]; list <int> l; int i; for (i=; i<n;i++) arr[i]=(rand()%); for (i=; i<n;i++) l.push_back(random(arr[i])); cout<<"Andozai list="<<l.size()<<endl; cout<<"Elementhoi list:"<<endl; list <int>::iterator p; p=l.begin(); while (p!=l.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } return; } Тавре ки мебинем, дар ин ҷо массиве ба номи arr муаррифӣ гардида, ба ададҳои тасодуфӣ пур карда шудааст. Дар дохили ҳалқаи такрорӣ элементҳои массив ба List бахшида шудаанд. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Andozai list= Elementhoi list: Якҷоя кардани ду List Метавонем ду List-ро, ки аз як навъ мебошанд, якҷоя кунем, барои ин функсияи merge истифода бурда мешавад. Пас аз даъвати ин функсия элементҳои ду List-и якҷо карда шуда, мураттаб намоиш дода мешаванд. Мисол: #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <list.h> using namespace std; #define n int main(int argc, char argv[]){ int arr[n]; list <int> l; list <int> l; int i; for (i=; i<n;i++) l.push_back(i); for (i=; i<n;i++) l.push_back(i+); cout<<"Andozai list="<<l.size()<<endl<<endl; cout<<"Elementhoi list:"<<endl<<endl; list <int>::iterator p; p=l.begin(); while (p!=l.end() ) { cout<<p<<" "; p++; } cout<<endl; p=l.begin(); while (p!=l.end() ) { cout<<p<<" "; p++; } cout<<endl<<endl; l.merge(l); if (l.empty() ) cout<<"list holi shud!"<<endl; p=l.begin(); while (p!=l.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } return; } Дар ин мисол тавре ки мушоҳида мегардад, ду List муаррифӣ гардидаанд. Барои List-и якум ба сифати элемент, ададҳои ҷуфт ва ба List-и дуввум, ададҳои тоқи фосилаи аз то бахшида шудаанд. Дар аввал элементҳои ин List-ҳо ба чоп бароварда мешаванд. Сипас, функсияи merge даъват карда мешавад. Функсияи мазкур List-и дуввумро дар листи якум нусхабардорӣ мекунад. Ҳар гоҳ, ки List-и дуввум аз элемент холӣ шавад, пайғоми муносибе чоп карда мешавад. Натиҷаи барнома List-и дуввум дар якум нусхабардорӣ карда мешавад. Дар ҳангоми нусхабардорӣ инчунин мураттаб низ карда мешавад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Andozai list= Elementhoi list: list holi shud! Тасвирҳо (Таҷассумҳо) Дар библиотекаи map иттиҳоди контейнерҳо мавҷуданд, ки ҳар кадоми онҳо дорои калид ва қимат мебошанд. Калид ин номи муқаррарии элемент буда, тавассути он метавон ба қимати он дастрас шуд. Тасвирҳо монанд ба фарҳанги луғат мебошанд, яъне бо донистани калима метавонем маънои онро низ ба даст оварем. Мисоли дигар калид ин номи одам ва қимат маълумотҳои ҳамон одам мебошанд, ки донистани номи муштари метавонем аз пойгоҳи додаҳои телефон дигар маълумотҳои муштариро ба даст оварем. Дар барноманависӣ тасвирҳо нисбатан маъмултар буда, истифодаи зиёдтар доранд. Калидҳо бояд, ки ягона бошанд, дар сурати такрор шудани калид ба кори барнома халал ворид мешавад. Аз ин рӯ, роҳи дигареро пеш мегирем, барои калидҳое, ки такроран меоянд, аз қолаби multimap истифода мебарем. Тарзи истифодаи қолаби map шакли зеринро дорад: Template <class key, class T, Class comp=Less <key>, Class allonameor =allonameor<pair < const key, T>>> class map Дар ин ҷо key –навъи додаҳои калид, T навъеро ифода мекунад, ки тасвирҳо бо он ном сабт мешаванд. Comp –функсияе мебошад, ки ду калидро муқоиса мекунад. Ба таври пешфарз ба ҷои параметри comp функсияи Less истифода бурда мешавад. Параметри allonameor бошад ҳофизаеро барои тасвирҳо ҷудо ё мушаххас мекунад. Монанди дигар class-ҳо класси map низ дорои конструкторҳои зерин мебошад. &a=allonameor()); &cmpfn=Comp(), const Allonameor & a=Allonameor()); Формаи аввал конструктор тасвири холиеро эҷод мекунад. Қо-лаби дуввум барои сохтани тасвире, ки элементҳои он аз Ob гирифта шудаанд, истифода бурда мешавад. Қолаби сеюм бошад, барои эҷод намудани тасвире, ки қиматҳои он дар фосилаи аз start то end мехобанд пешбинӣ шудааст. Параметри cmpfn барои муайян намудани ҳарактеристикаи мураттабкунии элементҳои тасвирҳо истифода бурда мешавад. Ҳамаи объектҳое, ки барои онҳо Операторҳои муқоисакунӣ истифода бурда мешаванд, метавонанд, ба сифати калид хизмат кунанд. Амалҳои муқоисакунӣ намуди зеринро доранд: ==, <=, >=,!=, >, <, Қолаби класси калид ва қимат “pair” намуди зеринро дорад: Template <class ktype, class vtype > struct pair { Typedef ktype first_type; // Навъи калид Typedef vtype second_type; // Навъи қимат ktype first; vtype second; //Конструктор pair(); pair (const ktype &k, const vtype &v); Template <classs A, class B> pair (const <A, B> &ob); } Дар ин қолаб калимаи first нишондиҳандаи калид ва калимаи second бошад, нишондиҳандаи қимат мебошад. Ва чи хеле, ки айён аст, ҷуфти калид ва қимат дар дохили як сохтор иҷро мегардад. Илова бар ин, ҷуфти калид ва қиматро метавон, тавассути функсияи make_pair() дар асоси навъи додаҳо сохт. Функсияи мазкур хулоса ё ҷамъбасти функсияҳо мебошад. Ҷуфти калид ва қимат дар қолаби функсияи make_pair() намуди зеринро дорад: Template <class ktype, class vtype > pair <ktype, vtype> make_pair(const ktype &k, const vtype &v); Мисоли. Барномае нависед, ки ба сифати калид ҳарфҳо ва ба сифати қимат ASCII коди ҳарфҳоро дар худ нигоҳ дорад. Бо дохил кардани рамз коди онро нишон диҳад. #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <list.h> #include <map.h> #define n using namespace std; int main(int argc, char argv[]){ int arr[n]; map <char, int> m; int i; for (i=; i<n;i++) m.insert(pair<char, int>(i, i)); char ch; cout<<"Kalidro vorid kuned"<<endl<<endl; cin>>ch; map<char,int>::iterator p; p=m.find(ch); if (p!=m.end() ) cout<<p->second; else cout<<"Chunin kalid mavjud nest!!!!!!!!"<<endl; return; } Дар ин мисол дар аввал барои дастрас шудан ба ҷуфти калид ва қимат, библиотекаи <map > пайваст карда шудааст. Баъдан дар барнома ҷуфти калид ва қимат, ки як аргументи он рамзӣ ва дигараш бутун мебошад, ба намуди map <char, int> m муаррифӣ карда шудаааст. Дар дохили ҳалқаи такрори ба ин ҷуфт рамзҳои ASC код ва қиматҳои он тавассути функсияи insert ба тасвир гузошта шудаанд. Сипас итераторе ба номи p муаррифӣ шудааст. Ин тасвир тавассути функсияи find() то замони ба охири тасвир расидан калиде, ки ворид карда шудааст, ҷустуҷӯ мегардад. Агар калид пайдо шуд, қимати онро дар саҳифаи тасвир ба чоп медиҳад ва агар калид мавҷуд набошад, пайғоми муносибе ба чоп медиҳад. Барои дохил кардани калид тағйирёбандае аз навъи char муаррифӣ карда шудааст. Монанди дигар class –ҳо класси map низ дорои функсияҳои зиёде мебошад, ки дар ҷадвали зерин гирд оварда шудаанд. № Функсия (Функция -член) Маъно ва мафҳум iterator begin(); Барои элементи якуми тасвир ите- const_iterator begin() const; ратор бармегардонад. void clear(); Ҳамаи элементҳои тасвирро нест мекунад. bool empty() const; Агар тасвир элемент надошта бо-шад қимати ҳақ бармегардонад. iterator end(); Барои элементи охирони тасвир const_iterator end() const; итератор бармегардонад. viod erase (Iterator i) Элементеро, ки дар параметри I суроғааш нишон дода шудааст аз рӯйхат нест намуда, ба элементи пас аз он итератор бармегардонад. void erase (Iterator start, iterator Элементҳое, ки дар фосилаи аз start то end); end нишон дода шудаанд, аз тасвир нест мекунад. size_type count(const key_type &k) Рақами калиди воридшударо ба-рои const) тасвир бармегардонад ( ё ) size_type erase (const key_type Элементи тасвиреро, ки калиди он ба &k) қимати k доро аст, аз тасвир нест мекунад. iterator find(const key_type &k) Итератор қимати калиди додашу-даро const_iterator find(const key_type бармегардонад. Агар қимати калид &k) const мавҷуд набошад, охири тасвирро бармегардонад. allonameor_type get _allonameor() Ҳофизаи барои тасвир ҷудокар- const дашударо бармегардонад. iterator insert (iterator i, const Дар мавқее, ки итератори I нишон value_type &val) дода шудааст, қимати val-ро мегу- зорад ва ба ин элемент итератор бармегардонад. template <class initer> void Элементҳои додашударо дар фоси-лаи insert(initer start, initer end) [start; end] мегузорад. pair <iterator, bool> Дар тасвири даъватшуда қимати val-ро insert(const value_type & val) мегузорад ва ба он итератор бармегардонад. Дар ҳамон вақт метавонем элементе гузошт, ки агар дар тасвир вуҷуд надошта бошад. Дар ҳолати вуҷуд доштани элемент қимати pair <iterator, true> ва дар ҳолати вуҷуд надоштан қимати pair< iterator, false> бар-гардонида мешавад. key compare key_comp() const Объект_функсия қиматеро-ро бар- мегардонад, ки ба калид мувофи-қат кунад. iterator lower_bound(const Барои элементи якуми тасвир, ки key_type &k); калид барои он ба қимати к баробар const_iterator lower_bound (const аст ё аз он элемент калонтар аст key_type &k) const; бармегардонад. size_type max_size const(); Қимати максималии элементҳое, ки дар тасвир мавҷуд ҳастанд бармегардонад. reference operator [](const Нишонагар ба элементе, ки дар key_type &i) параметри I нишон дода шудааст бармегардонад. Агар чунин эле-мент вуҷуд надошта бошад дар тасвир онро мегузорад. reverse_iterator rend(); Ба ибтидои тасвир итератори const_reverse_iterator_rend() const реверсивӣ бармегардонад. reverse_iterator rbegin(); Ба интиҳои тасвир итератори const_reverse_iterator_rbegin() реверсивӣ бармегардонад. const size_type size() const; Миқдори элементҳои ҷории тас-вирро бармегардонад. void swap(map_key, T, comp, Барои объекти даъватшавандаро ба Allonameor> &ob) объекти дар параметри ob иваз намудани хизмат мекунад. iterator upper_bound(const Барои элементи тасвир итератор key_type &k); бармегардонад, агар қимати калид аз const_iterator upper_bound(const қимати додашудаи к калон бо-шад. key_type &k) const; value_compare value_comp() Объект_функсия қимати муқоиса- const; кардашударо бармегардонад. Мисоли. Барномае нависед, ки амали ҷустуҷӯи калимаро дар дохили фарҳанг (словар) ҷустуҷӯ кунад. #include <iostream> #include <map.h> using namespace std; #define n typedef map <string, string> mymap; typedef mymap::const_iterator iter; int main(int argc, char* argv[]) { mymap dict; dict["father"]=" padar"; dict["mather"] = "modar"; dict["brather"] = "barodar"; dict["sister"] = "khohar"; dict["grandmather"] = "modarkalon"; string word; // калима барои чустучу дар дохили map cout << "Enter word: "; cin >> word; iter i = dict.find(word); // Чустучу if(i!= dict.end()) // агар калима ёфт шавад cout << "Manoi kalimai"<<word << " " << i->second<<" meboshad." << endl; else cout << "word not found!" << endl; return; } Дар инҷо аввал typedef-и класи map ва итератор муаррифӣ гардидааст, сипас дар методи асосӣ бо номи dict тасвире муаррифӣ гардидааст. Баъд аз ин ба тасвири муаррификардашуда қимат бахшида шудааст. Барои ҷустуҷӯи калимаи воридкардашуда аз функсия-аъзои find истифода карда шудааст. Мисоли. Хориҷ кардани элементҳои таҷассум. #include <iostream> #include <map.h> using namespace std; typedef map<string, string> mymap; typedef mymap::const_iterator iter; int main(int argc, char* argv[]) { mymap dict; dict["father"]=" padar"; dict["mather"] = "modar"; dict["brather"] = "barodar"; dict["sister"] = "khohar"; dict["grandmather"] = "modarkalon"; cout<<"Dictionar"<<endl; iter i; for(i=dict.begin();i!=dict.end();i++) cout<<i->first<<":"<<i->second<<endl; return; } Барои хориҷ кардани элементҳои таҷассум аз итераторҳо истифода бурда шудааст. Мисоли. Нест кардани элементи таҷассум. #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <map.h> using namespace std; typedef map<string, string> mymap; typedef mymap::const_iterator iter; int main(int argc, char* argv[]){ mymap dict; dict["father"]=" padar"; dict["mather"] = "modar"; dict["brather"] = "barodar"; dict["sister"] = "khohar"; dict["grandmather"] = "modarkalon"; cout<<"Dictionar"<<endl; iter i; for(i=dict.begin();i!=dict.end();i++) cout<<i->first<<":"<<i->second<<endl; string word; // калима барои нест кардани элементи map cout << "Enter word for deleted "; cin>>word; if(dict.find(word)!= dict.end()) dict.erase(word); for(i=dict.begin();i!=dict.end();i++) cout<<i->first<<":"<<i->second<<endl; return; } Барои нест кардани элементи таҷассум аз функсия-аъзои erase истифода бурда шудааст. Алгоритмҳо Алгоритмҳои зиёди коркарди додаҳо дар контейнерҳо мавҷу-данд. Чи хеле ки медонем, ҳар як контейнер амалҳои махсуси база-виро пуштибонӣ мекунанд. Алгоритмҳои стандарти нисбат ба дигар контейнерҳо истифодаи васеътар доранд. Барои ба объектҳои класси мазкур дастрас шудан, бояд ки библиотекаи <algoritm.h> дар барнома пайваст карда шавад. Дар библиотекаи мазкур функсияҳои зиёде мавҷуданд, ки муҳимтаринашон дар ҷадвали зерин гирд оварда шудаанд. № Функсия (Функция-член) Маъно ва мафҳум objecent_find() Дар пайдарпайии элементҳо, элементи мавриди назарро ҷустуҷӯ мекунад ва ба элементи аввала итератор бармегардонад. binary_search() Дар пайдарпаии мураттаб амали ҷустуҷӯро иҷро мекунад. copy() Пайдарпаиеро нусхабардори меку-над. copy_backword() Монанди функсияи copy буда, фарқияташ дар он аст, ки он элементҳоро аз охир нусхабардорӣ мекунад. count() Миқдори элементҳои пайдарпаиро майян мекунад. count_if() Миқдори элементҳое, ки шарти предикатро муайян мекунанд ҳисоб мекунад. equal() Якхелагии (баробарии) ду фосиларо муайян мекунад. equal_range() Фосилаеро бармегардонад, ки ҳангоми ба он гузоштани элемент низоми мураттабии пайдарпаи халалдор намешавад. fill ва fill_n() Ба қимати додашуда фосилаи нишондодашударо пур мекунад. find() Дар фосилаи нишондодашуда қи-мати додашударо ҷустуҷӯ мекунад ва итератор ба элементи ҷустӯҷушаванда бармегардонад. find_end() Монанди find буда танҳо элементи охирони ҷустуҷӯшавандаро бармегардонад. find_first_of() Амали ҷустуҷӯро барои элементи якум дар дохили пайдарпаии додашуда иҷро мекунад, ки он ба дилхоҳ элементи фосилаи додашуда мувофиқат мекунад. find_if() Дар фосилаи додашуда амали ҷустуҷӯиро иҷро намуда, ба элементе, ки истифодабаранда барои он передикати ягона муайян кардаааст қимати true бармегардонад. for_each() Барои фосилаи нишондодашуда ин функсия иҷро мегардад. generate ва generate_n() Элементҳоеро, ки функсия итератор аз фосилаи додашуда баргардонидааст, муқоиса мекунад. implace_merge() Як фосилаи додашударо ба дигараш якҷоя мекунад. iter_swap() Ҷои қиматҳоеро, ки итератор онҳоро ба сифати аргумент баргардонидааст, иваз мекунад. lexiographical_compare() Як пайдарпайи додашударо бо дигараш дар тартиботи лексикографӣ муқоиса мекунад. lower_bound() Амали ҷустуҷӯро барои элементи якум дар пайдарпайии додашуда, ки он аз элементи додашуда хурд намебошад, амалӣ мегардонад. max() Аз ду элемент калонтаринашро бар- мегардонад. max_element() Барои элементҳои максималӣ дар фосилаи додашуда итератор бармегардонад. merge() Ду пайдарпайии мураттабро якҷоя мекунад. Пайдарпайии ҳосилшударо низ мураттаб мекунад. min() Аз ду қимати додашуда хурдтаринашро бармегардонад. min_element() Барои элементҳои минималӣ дар фосилаи додашуда итератор бармегардонад. mistach() Амали ҷустуҷӯро барои элементҳои якхела набудаи ду пайдарпайи иҷро намуда, ба он элементҳо итератор бармегардонад. partial_sort() Элементҳои фосилаи додашударо мураттаб мекунад. partition() Фосилаи додашударо аз рӯи шарти зерин мураттаб мекунад. Ҳамаи элементҳое, ки дар передикат дода шудаанд, қимати true бармегардонад ва барои элементҳое, ки пеш аз предикат омадаанд, қимати false бармегардонад. pop_heap() Ҷои элементи якум ва якто кам аз охирони пайдарпаи додашударо иваз намуда, баъд онро барқарор мекунад. remove(), remove_if(), Аз фосилаи додашуда элементҳоро нест remove_copy() ва мекунад. remove_copy_if() replace(), replace_if(), Элементҳои фосилаи додашударо ба дигар replace_copy() ва элементҳо иваз мекунад. replace_copy_if() rotate ва rotate_copy() Дар фосилаи додашуда амали лағжиши давриро аз рост амалӣ мекунад. reverse ва reverse_copy() Элементҳои фосилаи додашударо ба бараксаш иваз мекунад. search() Амали ҷустуҷӯии як пайдарпаиро дар дохили дигараш иҷро мекунад. searche_n() Дар дохили якчанд пайдарпайи элементи монандро ҷустуҷӯмекунад. set_difference() Аз фарқи ду пайдарпайи пайдарпайии нав месозад. set_intersection() Аз бурриши ду пайдарпаи пайдар-пайии нав месозад. set_symmetric_difference() Аз фарқи симметрии ду пайдарпайи пайдарпаии нав месозад. set_union() Аз якҷоякунии ду пайдарпайии мураттаб пайдарпайии нав месозад. sort() Элементҳои фосилаи додашударо мураттаб мекунад. sort_heap() Амали мураттабкунии Кӯчишро дар фосилаи додашуда амалӣ мекунад. stople_partition() Пайдарпайии додашударо аз рӯи шарти зерин мураттаб мекунад: Барои ҳамаи элементҳое, ки дар передикат дода шудаанд, қимати true бармегардонад ва барои элементҳое, ки пеш аз предикат омадаанд, қимати false бармегардонад. Чунин мураттабкунӣ мураттабкунии усту- вор номида мешавад. stable_sort() Амали мураттабкунии устуворро ба-рои фосилаи додашуда амалӣ меку-над. Ин мураттабкунӣ маънои онро дорад, ки элементҳои якхела ба назар гирифта намешаванд. swap() Ҷойи ду қимати додашударо иваз мекунад. swap_ranges() Амали мубодилаи элементҳоро дар фосилаи додашуда иҷро мекунад. transform Функсияро дар фосилаи додашуда татбиқ намуда, натиҷаҳоро дар пайдарпаиии нав гирд меоварад. unique ва unique_copy() Дар фосилаи додашуда элементҳоеро ки такроран омадаанд нест мекунад. upper_bound() Аз пайдарпаии додашуда элементи охиринро, ки аз элементи додашуда калон намебошад ҷустуҷӯмекунад. Ҳамаи алгоритмҳои забони С++ ба гурӯҳҳои зерин тақсим карда мешаванд: мешавад, ба монанди: имконияти бо усулҳои гуногун мураттаб намудани элементҳои контейнерро фароҳам меоранд. Алгоритмҳои гурӯҳи маз-кур ба элементҳои рӯйхат (List) татбиқ карда намешаванд. Ба ин гурӯҳ алгоритмҳо дохил мешаванд: дигаргун кардан ва ё пур намудани пайдарпаиҳо истифода мешаванд. Ба ин гурӯҳ алгоритмҳои зерин дохил мешаванд: нест намудани як ё як фосилаи додашудаи элементҳо истифода бурда мешаванд. Ба ин гурӯҳ алгоритмҳо дохил мешаванд: контейнеррро ба контейнери дигар муқоиса кардан истифода бурда мешаванд. Ба ин гурӯҳ алгоритмҳо дохил мешаванд: ҳисобкунӣ дар контейнерҳо истифода бурда мешаванд. Алгоритмҳои мазкур ҳангоми пайваст намудани библио-текаи numeric ба кор медароянд. Ба ин гурӯҳ алгоритмҳо дохил мешаванд: Истифодаи алгоритмҳо дар амалия Барои ба хонандагон фаҳмотар шудан, мисоли якчандто алгоритмро дар поён меорем, алгоритмҳои боқимондаро бошад, ҳавола ба хонандагон месозем. Ҳангоми навиштани қолаби алгоритмҳо, аз калимаҳои кутоҳшудаи зерин истифода бурда мешавад: in-итератор барои хондан (inputiterator); out- итератор барои навиштан (outputiterator); for- итератори мавзун (мустақим) (forwarditerator); bi - итератор дутарафа (bidirectionaliterator); ran- итератори дастрасии тасодуфӣ (randomaccessiterator); pred-предикати унарӣ (шартӣ) (predicate); binpred- предикати бинарӣ; comp-функсияи муқоиакунӣ (compare); op-амалиёти унарӣ; binop-амалиёти бинарӣ. Алгоритми count ва count_if() Яке аз амалҳои маъмуле, ки барои ҳамаи пайдарпаиҳо иҷро карда мешавад, ин ҳисоб намудани миқдори элементҳо мебошад. Барои иҷрои ин амал, алгоритмҳои count ва count_if истифода бурда мешаванд. Наҳви умумии алгоритмҳои мазкур намуди зеринро доранд: Template <class InIter, class T> Ptrdiff_t count (InIter start, InIter end, const T &val); Template <class InIter, class UnPred> Ptrdiff_t count_if (InIter start, InIter end, UnPred pfn); Алгоритми count миқдори элементҳоро баробари val-ро аз фосилаи додашудаи пайдарпаёӣ бармегардонад. Алгоритми count_if бошад, дар фосилаи додашуда миқдори элементҳоеро, ки дар онҷо предикати ягонаи pfn қимати true дорад, бармегардонад. Навъи Ptrdiff_t монанди навъи бутун, муайян карда мешавад. Мисол: #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <map.h> #include <ctype.h> #include <vector.h> using namespace std; bool sadonok (char ch){ ch=tolower(ch); if (ch==’a’ \|\| ch==’e’ \|\| ch==’r’ \|\| ch==’i’ \|\| ch==’o’ \|\| ch==’u’ \|\| ch==’y’) return false; } int main(int argc, char* argv[]){ char str[]="Classi algorithm behtarin class meboshad!!"; int i; vector <char> v; cout<<"str="; for (i=;str[i];i++) v.push_back(str[i]); for (i=;i<v.size(); i++) cout<<v[i]; cout<<endl; int n; n=count(v.begin(), v.end(),’a’ ); cout<<"Miqdori harfi a="<< n<< " to "<<endl; n=count_if(v.begin(), v.end(), sadonok); cout<<"Miqdori harfhoi gairihamsado="<<n<< " to"<<endl; return; } Дар ин мисол тавре ки айён аст, дар аввал библиотекаҳои зарурӣ насб карда шудаанд. Баъдан функсияи аз навъи мантиқӣ муаррифӣ шудааст, ки он функсия садонокҳоро дар ҷумла муайян менамояд, яъне он функсия қимати false бармегардонад, агар дар ҷумлаи додашуда садонок мавҷуд бошад. Дар функсияи асосӣ бошад, тағйирёбандае аз навъи рамзӣ муаррифӣ шуда, ба он ба сифати қимати аввала, ҷумлаи « Classi algorithm behtarin class meboshad!!» бах- шида шудааст. Сипас, векторе муарифӣ шуда, ба он ба сифати қимат ин сатр бахшида шудааст. Тағйирёбандаи n, ки аз навъи бутун аст, аввал дар даъвати функсияи count барои муайянкунии миқдори ҳарфи «a» истифода шудааст. Дар даъвати функсияи count_if() бошад, барои дар ҷумлаи додашуда муайян намудани миқдори ҳарфҳои ғайриҳамсадо истифода бурда шудааст. Функсияи count_if() ҷойи холигиро низ ҳамчун як рамз ҳисоб мекунад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: str=Classi algorithm behtarin class meboshad!! Miqdori harfi a= to Miqdori harfhoi gairihamsado= to Алгоритми count барои ҳисоб намудани миқдори қимати додашуда, дар дохили пайдарпайи истифода шуда, чунин қолаб дорад: template <class In class T> typename iterator_traits<In>:: difference_type count (In first, In last, const T &value) ин алгоритм миқдори қимати value-ро дар дохили пайдарпайи ҳисоб мекунад. Мисол. Ҳисоб намудани миқдори адади дар дохили пайдарпайи бо истифода аз алгоритми count. #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <map.h> #include <vector.h> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]){ int x[]={,,,,,,,,, }; vector <int> v; for (int i=; i<; i++) { cout<<x[i]<<" "; v.push_back(x[i]); } cout<<endl; cout<<count( v.begin(), v.end(),); return; } Алгоритми find ва find_if Алгоритмҳои оилаи find барои ҷустуҷӯ ва пайдо кардани элемент дар дохили пайдарпайи истифода бурда мешаванд. Алгоритми find барои ҷустуҷӯи қимати value дар дохили пайдарпайи истифода бурда мешавад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: template <class In, class T> In find (In first, In last, const &value); Алгоритми find_if барои ҷустуҷӯи қимати додашудаи предикати pred истифода бурда мешавад. Трази истифодабарии он шакли зеринро дорад: template <class In, class Pred> In find (In first, In last, pred pred); Ин алгоритмҳо ба элементи аввалаи ёфташуда итератор бармегардонанд, агар амали ҷустуҷӯ бо муваффақият анҷом пазирад. Мисол. #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <map.h> #include <vector.h> using namespace std; class MyClass{ public: bool operator()(int x){ return x>= && x<=; } }; int main(int argc, char* argv[]){ int x[]={,,,,,,,,, }; vector <int> v; for (int i=; i<; i++) { cout<<x[i]<<" "; v.push_back(x[i]); } cout<<endl; cout<<find(v.begin(),v.end(),)<<endl; cout<<find_if(v.begin(), v.end(), MyClass()); return; } Натиҷа:,,,,,,,,, Алгоритми abjacent_find Алгоритми abjacent_find барои пайдо кардани ҷуфти қиматҳои ҳамсоя дар дохили пайдарпайи ба кор меравад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: template<class For> For adjacent_fnd(For first, For last); template<class For, class BnPred> For adjacent_fnd(For first, For last, BinPred pred); Қолаби якуми алгоритм барои пайдо кардани ҷуфти қиматҳои якхела дар пайдарпайи истифода бурда мешавад. Агар амали ҷустуҷӯ бо муваффақият анҷом пазирад, ба нахустин элементҳои пайдарпайи итератор бардонида мешавад, дар ҳолати акс охири пайдарпайи бармегардонида мешавад. Қолаби дуввум бошад, ҷуфти элементҳоеро бармегардонад, ки шарти предикати pred-ро қаноат мекунонанд. Мисол. Пайдо намудани нахустин ҷуфти элемнтҳои монанд. #include <iostream> #include <algorithm.h> #include <map.h> #include <vector.h> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]) { int Arr[]={,,,,,,,}; int len= sizeof(Arr)/sizeof(Arr[]); vector<int> v(Arr,Arr+len); vector<int>::iterator it; it = adjacent_find(v.begin(),v.end()); if (it!=v.end()) cout<<it; else cout<<"No elements"; return; } Натиҷа: Мисоли дигар. Дар ин мисол ба сифати аргументи сеюм функсияи мантиқӣ истифода шудааст. Ин мисол ҳамаи ҷуфти элементҳои контейнерро мебарорад. #include <iostream> #include <vector> #include <algorithm> using namespace std; bool myfunc(const int i,const int j) { return i==j; } int main(int argc, char argv[]) { int Arr[]={,,,,,,,}; int len= sizeof(Arr)/sizeof(Arr[]); vector<int> v(Arr,Arr+len); vector<int>::iterator it; it = v.begin(); int count =; while(it!=v.end()) { it = it = adjacent_find(++it,v.end(),myfunc); if (it!=v.end()) { count++; cout<<it<<" "; } else if (==count) cout<<"No elements"; } return; } Натиҷа: Алгоритми search ва search_n Алгоритми search дар дохили як пайдарпайи пайдарпайии дигарро бо таҳлили предикат ва ё бе предикат ҷустуҷӯ карда, ба элементҳои мувофиқ итератор бармегардонад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: Template <class For, class For> For search (For first, For last, For first, For last); Template <class For, class For, class BinPred> For search (For first, For last, For first, For last, BinPred Pred; Дар ҳолати номуваффақ будани амали ҷустуҷӯ last-ро бармегардонад. Алгорими search_n барои дар дохили пайдарпайи ҷустуҷӯ намудани зерпайдарпайии дорои n қимати value истифода мешавад. Ин алгоритм низ метавонад, бе предикат ва ё бо предикат кор кунад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: Template <class For, class Size, class T> For search_n (For first, For last, Size count, const t &value); Template <class For, class Size, class T, class BinPred > For search_n (For first, For last, Size count, const t &value, class BinPred Pred); Алгоритми merge Алгоритми merge барои ба таври баракс мураттаб кардани элементҳои пайдарпайи истифода мешавад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад. template <class In, class In, class Out> Out merge (In first, In last, In first, In last,Out Result); template <class In, class In, class Out, class Compare> Out merge (In first, In last, In first, In last,Out Result, Compare comp); Мисол. #include <iostream> #include <algorithm> #include <vector> using namespace std; int main(int argc, char argv[]) { const int m=, n=; int a[n]={,,,,,,,}; int b[m]={,,,,,,}; int c[m+n]; merge(a,a+n, b,b+m, c); for (int i=; i<(n+m); i++) cout<<c[i]<<" "; return; } Натиҷа: Алгоритми next_permutation() Алгоритми next_permutation() барои ҷойгиркунии (переста-новка) ҳамаи ҳолатҳои имконпазири элементҳои котейнер истифода бурда мешавад. Ҷойивазкуни аз n элемент ин баробар аст ба n!, яъне барои ҷойивазкунии n элементи додашуда n ҳолати имконпазир вуҷуд дорад. Мисол, бигзор тағйирёбандаи s аз навъи char буда, дорои элемент бошад, пас, барои ҷойивазкунии элементҳои он!= ҳолати имконпазир вуҷуд дорад, яъне S=”abc” Ҳолатҳои имконпазир: abc, acb, bac, bca, cab, сba Қолаби умумии алгоритми next_permutation намуди зеринро дорад: template <class Bi > bool next_permutation (Bi first, Bi last); template <class Bi, class Compare> bool next_permutation (Bi, Bi last, Compare comp); Акнун ба ҳамин монанд тавассути алгоритми next_permutation() мисолро дида мебароем. #include <iostream> #include <algorithm> #include <vector> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]){ char s[]="abcd"; do{ cout <<s<< " "; }while (next_permutation(s, s+)); cout<<endl; return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: abcd abdc acbd acdb adbc adcb bacd badc bcad bcda bdac bdca cabd cadb cbad cbda cdab cdba dabc dacb dbac dbca dcab dcba Алгоритми reverse() Алгоритми reverse() пайдарпайи додашударо дар фосилаи додашуда, баракс мураттаб месозад. Наҳви умумии алгоритми мазкур намуди зерин аст: Template <class BiIter> void reverse (Biter start, Biter end); Мисол: #include <iostream> #include <algorithm> #include <vector> using namespace std; #define n int main(int argc, char* argv[]){ vector <int> v; int i; cout<<" Elementhoi vectir pesh az davati function-I reverse:"<<endl; for (i=;i<=n;i++) v.push_back(i); for (i=;i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<« «; cout<<endl; cout<<"Elementhoi vectir pas az davati function-I reverse:"<<endl; reverse (v.begin(), v.end() ); for (i=;i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Дар ин ҷо тавре ки дида мешавад, дар аввал бо номи v векторе муаррифӣ гардида, сипас, бо он адади аввалаи бутун бахшида мешавад. Баъд аз амали бахшиш, элементҳои вектор ба чоп бароварда шуда, функсияи reverse() даъват карда шудааст. Пас аз даъвати функсияи мазкур, элементҳои вектор аз сари нав ба чоп бароварда мешаванд. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Elementhoi vectir pesh az davati function-I reverse: Elementhoi vectir pas az davati function-I reverse: Алгоритми sort Барои мураттаб намудани элементҳои контейнерҳо алгоритми sort истифода бурда шавад. Алгоритми мазкур дар ду намуд истифода бурда мешавад: Қолаби якум фосилаи додашудаи элементҳои контейнерро мураттаб мекунад ва қолаби дуюм бошад, элементҳои фосилаи нишондодашударо аз рӯи шарти гузошташуда мураттаб месозад. Мисол: #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype> #include <vector> using namespace std; #define n int main(int argc, char argv[]) { vector <int> v; int i; for (i=;i<n;i++) v.push_back(random()); cout<<"Elementhoi vector:"<<endl; for (i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<"\nElementhoi vector pas az murattabkuni:"<<endl; sort(v.begin(), v.end() ); for (i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Elementhoi vector: Elementhoi vector pas az murattabkuni: Алгоритми swap() Алгоритми swap() барои ҷойи ду адад (қимати тағйирёбанда)-ро иваз намудан, истифода бурда мешавад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: template <class T> void swap (T& a, T& b); Ҳоло истифодаи алгоритми swap-ро дар мисоли зерин дида мебароем. Мисол. Барномае нависед, ки КТУ-и ду адади додашударо ҳисоб кунад. Алгоритми remove_copy() ва алгоритми replace_copy() Алгоритми remove() яке дигар аз алгоритмҳое мебошад, ки истифодаи зиёдтар дорад. Қолаби умумии ин алгоритм намуди зеринро дорад: Template <class ForIter, class OutIter, class T> OutIter remove_copy()InIter Start, InIter end, OutIter result, const T &val); Алгоритми remove_copy() дар фосилаи додашудаи пайдарпайи қимати val –ро нест намуда, элементҳои боқимондаи ба параметри result нусхабардорӣ мекунад. Алгоритми replace_copy() низ ба алгоритми remove_copy() буда, танҳо он элементи нишондодашударо ба элементи додашуда иваз ме-кунад. Қолаби умумии ин алгоритм намуди зеринро дорад: Template <class ForIter, class OutIter, class T> OutIter replace_copy()InIter Start, InIter end, OutIter result, const T &old, const T &new); Мисол. Барномае нависед, ки дар сатри додашуда аввал ҳарфи a-и сатри додашударо нест намуда, сипас, аз нав онро бо u иваз намояд. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype> #include <vector> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]){ char str[]="Classi algorithm behtarin class meboshad!!"; int i; vector <char> v, v(); cout<<"satri dodashuda:"<<endl; for (i=;str[i];i++) v.push_back(str[i]); for (i=;v[i]; i++) cout<<v[i]; cout<<endl; remove_copy(v.begin(), v.end(), v.begin(), ’a’ ); cout<<"satr pas az nest kardani harfi a:"<<endl; for (i=;v[i]; i++) cout<<v[i]; cout<<endl<<endl; replace_copy(v.begin(), v.end(), v.begin(), ’a’, ’u’); cout<<"satr pas az ivaz kardani harfi a ba u:"<<endl; for (i=;v[i]; i++) cout<<v[i]; cout<<endl<<endl; return; } Дар ин ҷо авввал бо номи str сатре аз навъи char муаррифӣ гар-дидааст. Баъд элементҳои сатр бо вектори символӣ бахшида шуда, ба чоп бароварда шудаанд. Барои ҳарфи a-ро нест кардан функсияи remove_copy() ба намуди зерин даъват карда шудаааст remove_copy(v.begin(), v.end(), v.begin(), 'a' ); пас аз даъвати ин функсия, ҳарфҳои a-и вектори v нест гардида, сим-волҳои боқимондаи он ба вектори v бахшида мешаванд. Барои ҳарфҳои a-и вектори v- ро ба u иваз кардан аз функсияи replace_copy() ба сурати зерин истифода карда мешавад: replace_copy(v.begin(), v.end(), v.begin(), 'a', 'u'); Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: satri dodashuda: Classi algorithm behtarin class meboshad!! satr pas az nest kardani harfi a: Clssi lgorithm behtrin clss meboshd!! satr pas az ivaz kardani harfi a ba u: Clussi ulgorithm behturin cluss meboshud!! Алгоритми transform() Алгоритми transform яке аз алгоритмҳои дигаре мебошад, ки он барои табдилдиҳии пайдарпайӣ хизмат мекунад. Алгоритми мазкур дар ду қолаб истифода бурда мешавад: OutIter transform(InIter Start, InIter end, OutIter result, func bynaryfunc); OutIter transform(InIter Start, InIter end, InIter Start, OutIter result, func bynaryfunc); Алгоритми transform() фосилаи [start, end] –ро табдил дода, ба параметри result нусхабардорӣ мекунад. Дар қолаби якум фосила параметри [start, end] дода шудааст. Барои табдилдиҳи ба функсия параметри unaryfunc дода мешавад. Функсия аргументеро ба сифати қимат қабул намуда, онро табдил дода бармегардонад. Қолаби дуюм бошад, барои табдилдиҳӣ аз функсияи бинарӣ истифода мебаранд, ки ба сифати аргументи аввала элемент аз пайдарпайии якум ва ба сифати аргументи дуввум элемент аз пайдарпайии дуюм қабул мекунад. Дар мисоли зерин функсияи func() барои ҳарфи хурдро ба калон табдил додан истифода бурда мешавад. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype> #include <vector> using namespace std; char func(char s) { return s+; } int main(int argc, char* argv[]){ char str[]="ABCDEFGHIKLMNOPRSTU"; int i; vector <char> v, v(); cout<<"satri dodashuda:"<<endl; for (i=;str[i];i++) v.push_back(str[i]); for (i=;v[i]; i++) cout<<v[i]; cout<<endl; vector <char>::iterator p=v.begin(); p=transform(v.begin(), v.end(), v.begin(), func); cout<<"Satr pas az tagirdihi:"<<endl; for (i=;v[i]; i++) cout<<v[i]; return; } Ин барнома ҳарфҳои хурди сатри додашударо ба бузург табдил медиҳад. Натиҷаи барнома намуди зеринро доранд: satri dodashuda: ABCDEFGHIKLMNOPRSTU Satr pas az tagirdihi: abcdefghiklmnoprstu Алгоритми random_shuffle() Алгоритми мазкур барои ба таври тасодуфӣ ҷойҳои элементҳои контейнерро иваз намудан, истифода бурда мешавад. Қолаби умумии иналгоритм намуди зеринро дорад: void random_shuffle (RandomAccessInIter first, RandomAccess last); Мисол: #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> using namespace std; #define n int main(int argc, char* argv[]) { vector <int> v; int i; for (i=;i<n;i++) v.push_back(random()); cout<<"Elementhoi vector:"<<endl; for (i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<"Elementhoi vector pas az ivazkunii joi onho: "<<endl; random_shuffle(v.begin(), v.end() ); for (i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Натиыаи барнома: Elementhoi vector: Elementhoi vector pas az ivazkunii joi onho: Алгоритми accumulate () Алгоритми accumulate() барои ҳисоб намудани суммаи эле-ментҳои контейнер дар фосилаи додашуда истифода бурда мешавад. Алгоритми мазкур аз библиотекаи <algorithm> набуда, балки он аз библиотекаи <numeric.h> мебошад. Мисол: #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> using namespace std; #define n int main(int argc, char* argv[]){ vector <int> v; int i; for (i=;i<n;i++) v.push_back(random()); cout<<"Elementhoi vector:"<<endl; for (i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; double sum=accumulate(v.begin(), v.end(),.); cout<<"sum="<<sum<<endl; return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Elementhoi vector: sum= Алгоритмҳои copy() ва copy_backward() Алгоритмҳои copy() ва copy_backward() барои як векторро ба вектори дигар нусхабардорӣ кардан, истифода бурда мешаванд. Қолаби умумии алгоритми copy () намуди зеринро дорад: template <class In, class Out> Out copy (Inp first, In last, Out result); Қолаби умумии алгоритми copy_backward() бошад, намуди зеринро дорад: template <class Bi, class Bi> Bi copy_backward (Bi first, Bi last, Bi result); Мисол: #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]){ int x[]={,,,,}; int y[]={,,,,}; vector <int> v(x, x+), v(y, y+), v(y, y+); cout << " Vectory yakum v"<<endl; for (int i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; cout << " Vectory duvum v"<<endl; for (int i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; cout << " Vectory seyum v"<<endl; for (int i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; cout << " Nuskhabardori kardani vectory yakum v ba duyum v"<<endl; copy( v.begin(), v.end(),v.begin()); for (int i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; cout << "Nuskhabardori kardani vectory duyum v ba seyum v"<<endl; copy_backward( v.begin(), v.end(),v.begin() ); for (int i=; i<v.size(); i++) cout<<v[i]<<" "; return; } Дар ин мисол Тавре ки дида мешавад, ду массив бо номи х ва у, ки андозаашон ба баробар аст, муаррифӣ шудаанд. Сипас, се вектор бо номҳои v, v ва v муаррифӣ шуда, ба сифати қимати вектори аввала, қиматҳои массиви якум ва ба сифати ду вектори дигар, қимати массиви дуюм бахшида шудаааст. Дар даъвати алгоритми copy() ҳамаи элементҳои вектори якум ба вектори дувум нусхабардорӣ шудаанд. Даъвати алгоритми copy_backward() бошад, ҳамаи элементҳои вектори якумро ба сеюм нусхабардорӣ мекунад. Дар ин даъват параметри сеюм, ки ба охири контейнер ишора мекунад, барои аз охир ба аввал нусхабардорӣ кардани элементҳои вектор истифода мешавад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Vectory yakum v Vectory duvum v Vectory seyum v Nuskhabardori kardani vectory yakum v ba duyum v Nuskhabardori kardani vectory duyum v ba seyum v Алгоритмҳои стандартӣ болои ҳама намуд контейнерҳо амал мекунанд. Дар поён истифодаи алгоритми copy()-ро барои нусха-бардори намудани элементҳои вектор ба List оварда шудааст. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]){ int x[]={,,,,}; vector <int> v(x, x+); list <int> L, L, L; copy(v.begin(), v.end(), back_inserter(L)); cout<<"Guzoshtani elementhoi vector dar ruyhat "<<endl; list <int>::iterator p; p=L.begin(); while (p!=L.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } cout<<endl; cout<<"Guzoshtani elementhoi vector dar ruyhat bo ravishi digar"<<endl; copy(v.begin(), v.end(), inserter(L, L.begin() )); p=L.begin(); while (p!=L.end() ){ cout<<p<<" "; p++; } cout<<endl; cout<<"Guzoshtani elementhoi vector dar ruyhat (baraks)"<<endl; copy(v.begin(), v.end(), front_inserter(L)); p=L.begin(); while (p!=L.end() ) { cout<<p<<" "; p++; } return; } Дар ин мисол аввал як массив ва се list аз навъи бутун муаррифӣ гардидаанд. Дар даъвати якум ва дуюми алгоритми copy() элементҳои вектор ба List-ҳои якум ва дуюм нусхабардорӣ шудаанд. Дар даъвати сеюм бошад, элементҳои вектор ба list-и L бо тартиби баръакс нусхабардорӣ шудаанд. Пас аз ҳар даъват элементҳои List дар саҳифаи намоиш бароварда мешаванд. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Guzoshtani elementhoi vector dar ruyhat Guzoshtani elementhoi vector dar ruyhat bo ravishi digar Guzoshtani elementhoi vector dar ruyhat (baraks) Алгоритми replace, replace_if, replace_copy ва replace_copy_if Алгоритмҳои оилаи replace барои иваз намудани қимати элементи додашударо бо қимати нав ё предикат хизмат мекунанд. Қолаби умумии алгоритмҳои ин оила намуди зеринро доранд: template <class For, class T> void replace (For first, For last, cost T &old_value, const T &new_value); template <class For, class Pred, class T> void replace_if (For first, For last, Pred pred, const T &new_value); template <class In, class Out, class T> Out replace_copy (In first, In laset, Out result, cost T &oldvalue, const T &newvalue); template <class Iterator, class Out, class Pred, class T> Out replace_copy_if (Iterator first, Iterator last, Out result, Pred pred, const T &newvalue); Мисолеро дида мебароем, ки дар он вектори а бо вектори b бо истифода аз итератори гузориш ва иваз кардани ҳамаи элементҳои тоқ ба адади нусхабардорӣ карда мешавад. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> using namespace std; bool odd(int x){ return x%!=; } int main(int argc, char argv[]) { vector <int> a, v; vector<int>::iterator i; for (int k=; k<=; k++) v.push_back(k); for (i=v.begin(); i!=v.end();i++) cout<<i<<" "; cout<<endl; replace_copy_if(v.begin(), v.end(), inserter(a, a.begin()), odd, ); for (i=a.begin(); i!=a.end();i++) cout<<i<<" "; return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Алгоритми generate ва generate_n Алгоритми generate барои ба натиҷаи амалиёт иваз намудани ҳамаи элементҳои контейнер истифода бурда мешавад. Ин имконият фароҳам меорад, ки контейнеррро аз қиматҳои ягона (уникалӣ ) пур кунем. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: template <class For, classs Generator> void generate (For first, For last, Generator gen); template <class Out, class Size, classs Generator> void generate _n(Out first, Size n, Generator gen); Мисол. Истифодаи алгоритмҳои generate ва generate_n. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> #include <сmath> using namespace std; int func(){ static x=; return powl(++x,); } int main(int argc, char* argv[]) { int a[], i; generate( a,a+, func); for (i=; i<; i++) cout<<a[i]<<" "; return; } Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Алгоритми fill ва fill_n Алгоритми fiil барои ба қимати value иваз намудани ҳамаи элементҳои пайдарпайӣ, ки онҳоро итераторҳои first ва last муайян кардаанд, хизмат мекунад. Алгоритми fill_n бошад, ин амалро танҳо барои n элемент иҷро мекунад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: template <class For, class T> void fill (For first, For last, const T &value); template <class Out, class Size, class T> void fill_n (Out first, Size n, const T &value); Мисол. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> #include <сmath> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]) { int a[], i; fill(a,a+, ); for (i=; i<; i++) cout<<a[i]<<" "; // cout<<endl; fill_n(a+,, ); for (i=; i<; i++) cout<<a[i]<<" "; // return; } Алгоритми partial_sort ва partial_sort_copy Алгоритми partial_sort барои қисман мураттаб намудани элементҳои массив ё вектор истифода бурда мешавад. Баъд аз иҷроиши ин алгоритм элементҳои фосилаи аз first то last ҳолатеро соҳиб мешаванд, ки ҳангоми пурра мураттаб намудани массив онро аз даст намедиҳанд. Алгоритми partial_sort_copy айнан амали алгоритми partial_sort бо нусхабардорӣ намудани элементхои пайдарпайӣ иҷро мекунад. Қолаби умумии ин алгоритмҳо намуди зеринро дорад: template <class Ran> void partial_sort(Ran first, Ran middle, Ran last); template <classRan, class Compare> void partial_sort(Ran first, Ran middle, Ran last, Compare Com); template <class In,class Ran> Ran partial_sort_copy(In first, In last, Ran result_first, Ran result_last); template <class In,class Ran, class Compare > Ran partial_sort_copy(In first, In last, Ran result_first, Ran result_last, class Compare); Мисол. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]) { int a[], i; cout<<"Elementhoi massiv pesh az partial_sort:"; for (i=; i<; i++) { a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } vector <int> v(a,a+); vector<int>::iterator ii=v.begin()+; cout<<endl; partial_sort(v.begin(), v.begin()+, v.end()); cout<<"Elementhoi massiv pas az partial_sort:"; for (i=; i<; i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Натиҷаи барнома: Elementhoi massiv pesh az partial_sort: Elementhoi massiv pas az partial_sort: Алгоритми nth_element Алгоритми nth_element низ барои қисман мураттаб намудани элементҳои пайдарпайи истифода бурда мешавад. Пас аз даъвати алгоритми мазкур, қимати элементи дар итератори nth қарордошта, ҳолатеро соҳиб мешаванд, ки ҳангоми пурра мураттаб намудани массив онро аз даст намудиҳад, яъне дар тарафи чапи он элементҳои аз он хурд ва дар тарафи рости он элементҳои аз он калон ҷойгир мешаванд. Қолаби умумии ин алгоритм намуди зеринро дорад: template <class Ran> void nth_element(Ran first, Ran nth, Ran last); template <classRan, class Compare> void nth_element (Ran first, Ran nth, Ran last, Compare Com); Мисол. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]) { int a[], i; cout<<"Elementhoi massiv pesh az nth_element:"<<endl; for (i=; i<; i++) { a[i]=rand()%; cout<<a[i]<<" "; } vector <int> v(a,a+); vector<int>::iterator ii=v.begin() +; cout<<endl; nth_element(v.begin(), ii, v.end()); cout<<"Elementhoi massiv pas az nth_element:"<<endl; for (i=; i<; i++) cout<<v[i]<<" "; cout<<endl; return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Elementhoi massiv pesh az nth_element: Elementhoi massiv pas az nth_element: Алгоритмҳои кор бо маҷмӯъҳо Маҷмӯъ гуфта, гурӯҳи элементҳои яуҷинсаро меноманд. Дар забони С++ контейнерҳои зиёде барои кор кардан ба гурӯҳи элементҳо мавҷуданд. Илова бар ин дар STl барои кор кардан бо маҷмӯҳо алгоритмҳое махсусе мавҷуданд, ки ҳангоми истифодаи онҳо маҷмӯъҳо ҳамчун массивҳо ё вектор муаррифӣ карда мешаванд. Дар риёзи барои ишора кардани маҷмӯъҳо аз ҳарфҳои калони лотини истифода бурда шуда, элементҳои маҷмӯъ дар дохили қавси фигуравӣ навишта мешаванд. Барои бо маҷмӯъҳо амалҳои зеринро иҷро кардан алгоритм мавҷуд аст. Ҷамъ; Зарб; Фарқ; Фарқи симметрӣ. ) Ҷамъи ду маҷмӯъ гуфта, маҷмӯъеро меноманд, ки элементҳои он аз якҷоякунии маҷмӯи якум ва дуюм ташкил ёфтаанд. ) Зарби ду маҷмӯъ гуфта, маҷмӯъеро меноманд, ки элементҳои он аз элементҳои якхелаи маҷмӯи якум ва дуюм ташкил ёфтаанд. ) Фарқи ду маҷмӯъ гуфта, маҷмӯъеро меноманд, ки элементҳои он аз он элементҳои маҷмӯи якум, ки дар маҷмӯъи дуюм вуҷуд надоранд ташкил ёфтаанд. ) Фарқи симметрии ду маҷмӯъ гуфта, маҷмӯъеро меноманд, ки элементҳои он аз элементҳои гуногуни маҷмӯи якум ва дуюм ташкил ёфтаанд, яъне он элементҳои маҷмӯъи якум, ки дар маҷмӯъи дуввум нестанд ва баракс. Мисол. Бигзор ду маҷмӯъ додашуда бошанд: S=[,,,,,]; S=[,,,,]. Пас, иҷрои амалҳои арифметикӣ намуди зеринро дорад: S=S+S=[,,,,,,,]; P=SS=[,,]; F=S-S=[,,]. Бояд қайд кард, ки барои амали тарҳ дар маҷмӯъҳо амали ҷойивазкуни ҷой надорад, яъне А л го р и мт и i nc lu d es Алгоритми includes барои санҷиши мавҷудияти як пайдарпайӣ (маҷмӯъ) дар дохили пайдарпайии (маҷмӯъи) дигар истифода бурда мешавад. Агар ҳамаи элементҳои пайдарпайии [first, last) дар пайдарпайии [first, last) мавҷуд бошанд, қимати ҳақ бармегардонад. Қолаби умумии ин алгоритм намуди зеринро дорад: template <class In, class In> bool includes ( In first, In last, In first, In last ); template <class In, class In, class Compare> bool includes ( In first, In last, In first, In last, Co mpare comp ); Мисол. #include <iostream> #include <algorithm> #include <vector> using namespace std; bool myfunction (int i, int j){ return i<j; } int main(int argc, char argv[]) { int x[] = {,,,,,,,,,}; int y[] = {,,,}; sort (x,x+); sort (y,y+); if (includes(x,x+,y,y+) ) cout << "y dar x mekhobad!\n"; if (includes(x,x+,y,y+, myfunction) ) cout << "y dar x mekhobad!\n"; return; } Натиҷаи барнома: y dar x mekhobad! y dar x mekhobad! Алгоримти set_insersection Алгоритми set_insersection аз зарби ду маҷмӯъро бо намуди ғайримураттаб маҷмӯъи нав месозад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: template <class In, class In, class Out> Out set_intersection (In first, In last, In first, In last, Out result); template <class In, class In, class Out, class Compare> Out set_intersection (In first, In last, In first, In last, Out result, Compare comp); Мисол. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> using namespace std; int main(int argc, char* argv[]) { vector<int> v(); vector<int>::iterator it; int x[] = {,,,,,}; int y[] = {,,,,}; sort (x,x+); sort (y,y+); it=set_intersection (x, x+, y, y+, v.begin()); v.resize(it-v.begin()); cout << "majmuho doroi " << (v.size()) << " elementi monand meboshand:\n"; for (it=v.begin(); it!=v.end(); ++it) cout << " " << it; cout << ’\n’; return; } Натиҷаи барнома: majmuho doroi elementi monand meboshand: Алгоримти set_defference, set_symmetric_difference Алгоритми set_difference он элементҳоеро, ки аз ду пайдарпайии додашуда танҳо дар якумаш мехобанд дар Out нусхабардорӣ мекунад, яъне фарқи ду маҷмӯи додашуда маҷмӯи нав месозад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: template <class In, class In, class Out> Out set_difference (In first, In last, In first, In last, Out result); template <class In, class In, class Out, class Compare> Out set_difference (In first, In last, In first, In last, Out result, Compare comp); Алгоритми set_symmetric_difference бошад, он элементҳоеро, ки аз ду пайдарпайии додашуда танҳо дар якеаш мехобанд дар Out нусхабардорӣ мекунад, яъне он аз фарқи симметрии ду мавмӯъ маҷмӯъи нав месозад. Қолаби умумии он намуди зеринро дорад: template <class In, class In, class Out> Out set_symmetric_difference (In first, In last,In first, In last, Out result); template <class In, class In,class Out, class Compare> Out set_symmetric_difference (In first, In last, In first, In last, Out result, Compare comp); Мисоли алгоритми set_difference. #include <iostream> #include <algorithm> #include <vector> using namespace std; int main(int argc, char argv[]){ vector<int> v(); vector<int>::iterator it; int x[] = {,,,,,}; int y[] = {,,,,}; sort (x,x+); sort (y,y+); it=set_difference (x, x+, y, y+, v.begin()); v.resize(it-v.begin()); cout << "dar majmui yakum " << (v.size()) << " element ast,ki dar majmui duyum vujud nadorand:\n"; for (it=v.begin(); it!=v.end(); ++it) cout << ’ ’ << it; cout << ’\n’; return; } Натиҷаи барнома: dar majmui yakum element ast,ki dar majmui duyum vujud nadorand: Мисоли алгоритми set_symmetric_difference. #include <iostream> #include <algorithm> #include <vector> using namespace std; int main(int argc, char argv[]){ vector<int> v(); vector<int>::iterator it; int x[] = {,,,,,,,,,}; int y[] = {,,,, }; sort (x,x+); sort (y,y+); it=set_symmetric_difference (x, x+, y, y+, v.begin()); v.resize(it-v.begin()); cout << "dar majmui yakum va duyum " << (v.size()) << " elementi gunogun vujud dorad:\n"; for (it=v.begin(); it!=v.end(); ++it) cout << ’ ’ << it; cout << ’\n’; return; } Натиҷаи барнома dar majmui yakum va duyum elementi gunogun vujud dorad: Алгоримти set_union Алгоритми set_union аз суммаи ду маҷмӯъ ба намуди ғайримураттаб маҷмӯъи нав месозад. Қолаби умумии он шакли зеринро дорад: template <class In, class In, class Out> Out set_union (In first, In last, In first, In last, Out result); template <class In, class In,class Out, class Compare> Out set_union (In first, In last, In first, In last, Out result, Compare comp); Мисол. #include <iostream> #include <algorithm> #include <ctype.h> #include <vector> #include <numeric> using namespace std; int main(int argc, char argv[]) { vector<int> v(); vector<int>::iterator it; int x[] = {,,,,,,,,, }; int y[] = {,,,,}; sort (x,x+); sort (y,y+); it=set_union(x, x+, y, y+, v.begin()); v.resize(it-v.begin()); for (it=v.begin(); it!=v.end(); ++it) cout << ’ ’ << it; cout << ’\n’; return; } Натиҷа: Элементҳои маҷмӯъҳо на танҳо ададҳо, инчунин метавонанд символҳо, сатрҳо ва ғайра бошанд. Барои далели ин гуфтаҳо, мисоли дигареро тавассути алгоритми set_union дида мебароем, ки элементҳои маҷмӯъ дар он сатрҳо мебошанд. #include <iostream> #include <algorithm> #include <vector> #include <cassert> using namespace std; int main(int argc, char argv[]) { bool result; string s("ABCDEFGH"); string s("ABICDFKL"); vector<char> v(s.begin(), s.end()); vector<char> v(s.begin(), s.end()); vector<char> su; set_union(v.begin(), v.end(),v.begin(), v.end(), back_inserter(su)); for(int i=;i<su.size();i++){ cout << su[i]; } return; } Натиҷаи барнома: ABCDEFGHICDFKL Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ мешаванд? Намунаи ҳалли мисолҳо ) Дар пайдарпайии ададҳои... ( аъзои якум дода шудааст. Аъзоҳои боқимонда аз рӯи формулаи ҳисоб к а рд а м е ша ван д. А ъзои N ( -уми пайдарпайи ёфта шавад. Д ох и л к у н ӣ аз ф айли input.txt дар сатри якум адади a ва N тавассути фосила навиш та м еш ав ад. Хориҷкунӣ дар файли output.txt. Як адад - хориҷ карда мешавад. Мисолҳо Дохилкунии Дохилкунӣ Хориҷкунӣ Хориҷкунӣ Матни барнома: #include <iostream> #include <cstdio> #include <vector> using namespace std; const int size =; long long n; vector<int> mas; vector<int> mem; vector<int> pos; void input() { mas.resize(size); mem.resize(size); pos.resize(size); cin>>mas[]>>mas[]>>mas[]; mem[mas[] + mas[] + mas[]] =; cin>>n; n--; } void solve() { int base = -; int len = -; for (int i=;i<size;i++) { mas[i] = (mas[i-] + mas[i-] + mas[i-])%; int value = mas[i-] + mas[i-] + mas[i-]; if (mem[value] && i!=) { base = pos[value]; len = i - - base; break; } mem[value] =; pos[value] = i-; } if (n < base + len) cout<<mas[n]; else { int index = base + (n - base) % len; cout<<mas[index]; } } int main() { freopen("input.txt","r",stdin); freopen("output.txt","w",stdout); input(); solve(); return; } ) Дар муаммои зарб бозӣ бо сафи картаҳо карда мешавад, ки ҳар яке аз онҳо дорои адади (рақами) бутуни мусбат мебошад. Ҳангоми ход бозингар яке аз картаҳоро аз саф нест карда, миқдори холҳоро соҳиб мегардад, ки баробар аст ба ҳосили зарби адади (рақами) картаи нестшуда ва адади (рақами) картаҳои тарафи чап ва рости он. Картаҳои аввал ва охири сафро нест кардан мумкин нест. Пас аз ходи охирон танҳо ду карта боқӣ мемонад. Мақсади бозӣ нест намудани картаҳо бо ҳамон тартибе, ки миқдори умумии холҳои наборкардашударо камтарин гардад. Масалан, агар картаҳо дорои,,, ва бошанд, бозингар метавонад, аввал картаи рақами ва баъд ва -ро гирифта дорои холҳои зерин гардад ··+··+·· = ++ =. Агарон картаҳоро бо тартиби баракс гирифта шаванд, яъне аввал, баъд ва баъд, онгоҳ миқдори холҳо ба сурати зерин ҳисоб карда мешаванд: ··+··+·· = ++ =. Додаҳои вурудӣ Дар сатри якуми файли input.txt миқдори картаҳо N навишта мешавад, дар сатри дуввум бошад, бо фосила N ( ≤ N ≤ ) рақами картаҳо дохил карда мешавад, рақами картаҳо адади бутуни аз то мебошад. Додаҳои хуруҷӣ Дар файли output.txt як адади бутун, ки миқдори минималии имконияти холҳоро ифода мекунад, бароварда мешавад. Мисол Дохилкунӣ Хориҷкунӣ Матни барнома #include <iostream> #include <vector> #include <cstdio> using namespace std; int n; vector<int> mas; vector<vector<int> > mem; void input(){ cin>>n; mas.resize(n); for (int i=;i<n;i++) cin>>mas[i]; mem = vector<vector<int> > (n,vector<int>(n)); } void solve() { for (int len =; len < n; len++) { for (int i=;i<n;i++){ int j = i + len; if (j == n) break; int res = e; for (int m = i+; m<=j-; m++) { int cur = mem[i][m] + mas[i] * mas[m] * mas[j] + mem[m][j]; res = min(res,cur); } mem[i][j] = res; } } cout<<mem[][n-]; } int main(){ freopen("input.txt","r",stdin); freopen("output.txt","w",stdout); input(); solve(); return; } Мисолҳо барои кори мустақилона Масъала (мисол)-ҳои гурӯҳи Array ва Matrix (Боби ) -ро бо истифода аз имкониятҳои STL ҳал кунед. Боби. Графҳо Муқаддима Мавзӯи графҳо яке аз мавзӯъҳои муҳим ва асосӣ ба ҳисоб меравад, ки он дар риёзиёти дискретӣ, физика, алгебра, техникаи ҳисоббарор, системаи коркарди маълумотҳо, равандҳои технологӣ, шабакаҳои компютерӣ, системаи таъмини барқӣ, иқтисодиёт, таҳлили занҷири Марков дар назарияи эҳтимолият, лоиҳакашии схемаҳои электронӣ, ҷомеашиносӣ, системаи сохтмони роҳҳо ва ғайра истифодаи васеъ дорад. Граф гуфта, маҷмӯи объектҳои аз ҷиҳати навъ якхеларо меноманд. Ба ин мисол шуда метавонанд: маҷмӯи шаҳрҳо, маҷмӯи одамон ва ғайра. Назарияи гарфҳо аввалин мартиба аз масъалаи -пули шаҳри Кенигсберг ба вуҷуд омад. Шакли пулҳои мазкур чунин буд: Моҳияти масъала чунин буд: Оё метавон ба пулӣ шаҳри Кенигсберг ҳаракат карда, ба ҷои аввала баргашт. Дар ин муддат ба ҳар як пул бояд як бор гузашт. Ин масъаларо математикӣ шветсариягӣ Л. Эйлер бо истифода аз графҳо ҳал кардааст. Таърифи математикӣ ва пурраи граф чунин аст: Системаи иборат аз се элемент G=(X,U,F)-ро граф меноманд. Дар ин ҷо X=X(x)-маҷмӯи қуллаҳо, U=U(u) маҷмӯи теғаҳо ва F инъикоси байни онҳо мебошад. Бигзор якчанд маҷмӯи охирнокм нуқтаҳо дода шуда бошад. Ин маҷмӯи додашударо қуллаҳои граф номида бо VG ишора мекунанд. Қуллаҳои графро одатан ба маҷмӯи ҳарфҳои зернависдор ё ададҳо ишора мекунанд. Дар намуди геометрӣ бошад, ин маҷмуро бо дирачаҳо ишора мекунанд. Д и л хоҳ ҷуфти элементҳоро аз маҷмӯи VG теға (камон)-и граф номида бо EG ишорат мекунанд. Теға (камон)-ҳои графро одатан бо ҷуфти қуллаҳои граф ишора мекунанд: ё. Барои ба хонанда пурратар фаҳмо шудан, граферо меорем, ки дорои теға ва қу л ла м е б о ш а д. Дар баъзе адабиётҳо ҳангоми омӯзиши графҳо ба мафҳумҳои теға ва камон дучор шудан мумкин аст. Бояд қайд кард, ки барои графҳо мафҳуми теға аз камон фарқ мекунад. Теға ин алоқаи дутарафа ё роҳи дутарафа дар байни қуллаҳо буда, камон роҳи яктарафа мебошад. Бо суханҳои дигар теға ду қулларо бо ҳамдигар пайваст мекунад ва камон бошад аз як қулла баромада ба қуллаи дигар ба охир мерасад. Ба сифати мисоли роҳи дутарафа мардеро пеши назар меорем, ки он метавонад ба хонаи ҳамсоя ба меҳмонӣ рафта, сипас бо роҳи рафтааш ба хонаи худ бармегардад. Ба сифати камон бошад, парашютистеро меорем, ки он худро аз парашют ба замин меандозад. Пас аз оне, ки он ба замин мерасад дигар наметавонад ба ҷои худ баргардад. Одатан ҷуфти теғаҳоро бо ҳарфи E ва ҷуфти камонҳоро бо ҳарфи V ишора мекунанд. Ба сифати мисол дар поён граферо мерем, ки дорои панҷ қулла, чор теға ва се камон мебошад. Дараҷаи қуллаҳои графҳо Дараҷаи қуллаи граф гуфта, миқдори теғаҳои графро, ки ба ин қулла тааллуқ доранд меноманд. Дараҷаи қулларо инчунин валентност низ меноманд ва бо d(v) ё deg (v) ишора мекунанд. Қуллаи графро, ки барои он d(v) = аст қуллаи қайдкардашуда меноманд. Қуллаи граф ҷуфт номида мешавад, агар барои он d(v) адади ҷуфт бошад ва баракс. Дар ин ҷо d()=,d()=, d()= ва d()= мебошад. Шакли геометрии графҳо Ба намуди графикӣ пешниҳод намудани графҳо имконияти пурратар дарк намудани онҳоро фароҳам меорад. Графҳо на дар як шакл, балки бо шаклҳои гуногун дода мешаванд. Ҳоло баъзе аз шаклҳои асосии ба намуди графикӣ дода шудани графҳоро маври-ди баҳс қарор медиҳем. қуллаҳои он роҳи рафту омад вуҷуд дошта бошад. Навишти математикии чунин навъ графҳо шакли G=(U,A) –ро дорад. Дар ин ҷо U-маҷмӯи қуллаҳо ва A-ро равиши теғаҳоро ифода мекунад. Бо суханҳои дигар, графи беаломат гуфта, граферо меноманд, ки агар қуллаҳои онро танҳо теғаҳо пайваст кунанд. Дар поён тасвири графикии ин навъ граф оварда шудааст. Ин граф дорои қулла VG=(,,,,) ва теға EG={(, ), (, ), (, ), (, ), (, ), (, ), (, ), (, ), (, ), (, )} мебошад. ҷуфти қуллаҳои онро на зиёда аз як теға (камон) пайваст кунад. роҳи яктарафа вуҷуд дошта бошад. Навишти математикии чунин навъ графҳо шакли G=(U,A) –ро дорад. Дар ин ҷо U-ро маҷмӯи қуллаҳо ва A-ро равиши теғаҳо меноманд. Бо суханщои дигар, графи равишдор гуфта, граферо меноманд, ки қуллаҳои онро танҳо камонҳо пайваст мекунанд ё он танҳо аз камонҳо иборат бошад. дода шуда бошаду дар баъзеашон не. Дар поён тасвири графикии ин навъ граф оварда шудааст. Дар ин ҷо теғаҳои равишдор E буда,теғаҳои беравиш E мебошанд. мешавад. баробар буда, шаклҳои гуногун дошта бошанд. Тасдиқот. Графҳои изоморфӣ бо ҳамдигар баробаранд. қуллаи дигар бе истифода аз қуллаи иловагӣ вуҷуд дошта бошад. Чунин навъ граф дорои N(N-)/ теға мебошад. Дар ин ҷо N миқдори қуллаҳои графро ифода мекунад. истифода аз қуллаи иловагӣ роҳ мавҷуд набошад. графи G-ро дошта, ҳангоми қуллаҳои онро ба графи G гузоштан, графи пурра ҳосил шав ад. вуҷуд дошта бошад. гузошта шавад. Адади гузошташуда масофа, вазн ва ё дигар бузургиро ифода мекунад. баробар бошанд.Бо суханҳои дигар агар миқдори элементҳои ғайринулии ҳамаи сатрҳои матритсаи ҳамсоягии он байни ҳам баробар бошанд. бошад. қайдкардашуда меноманд. қуллаи ҳамсогӣ номида мешавад. мешавад. Дар ин ҷо қуллаҳои ва ҳамсоя мебошанд. мешаванд. Дар ин ҷо теғаҳои ва ҳамсоя мебошанд. қуллаи меноман д. мешавад. Дар ин ҷо қуллаи ҳалқа (петлей) мебошад. меноманд. мегузарад. занҷирро ҳалқа меноманд. ибтидоӣ ва интиҳоӣ гуногун бошанд. Намоиши дискретии графҳо Тасвири геометрии графҳо яке аз усулҳои маъмули татқиқи графҳо ба қисоб меравад, вале ин усулро наметавон дар мошинҳои ҳисобкунии истифода кард. Аз ин ҷо зарурати истифодаи усули дикретӣ пеш меояд. Тавассути ин усул метавон ҳалли ададии графро дар МЭҲ ба даст овард. Барои иҷрои ин амал усулҳои гуногуну мавҷуд аст, ки асоситаринашон инҳо мебошанд: ) Матритсаи ҳамсоягӣ; ) Руйхати ҳамсоягӣ; ) Руйхати қуллаҳо; ) Матритсаи якзайлӣ; ) Матритсаи вазнӣ; ) Руйхати теғаҳо; Матритсаи ҳамсоягӣ Матритсаи ҳамсоягӣ аз матритсаҳои дигар фарқи кулли дорад, зеро элементҳои он танҳо аз ва иборат мебошанд. Ин навъ матритсаҳо аз тасвири геометрии граф бо роҳи зерин ҳосил карда мешаванд: агар дар байни ду қулла роҳ мавҷуд бошад, онгоҳ элементи ба он мувофиқи матритса дорои қимати ва дар акси ҳол дорои қимати мешавад. Бо суханҳои дигар: { Барои пурратар б а х о н а н да ф а ҳ м о ш у д а н м и с о л е р о д и д а м ебароем. Бигзор графи равишдорои зерин дода шуда бошад. Матритсаи ҳамсоягии ин граф шакли зеринро дорад: Руйхати ҳамсоягӣ Барои сохтани чунин руйхат ҷадвали дорои ду сутун тасвир намуда, дар сарлавҳаи сутуни якум қуллаҳои баромад ва дар сарлавҳаи сутуни дуввум ҷуллаҳои даромад менависем. Дар сутуни якуми ҷадввали мазкур руйхати қуллаҳоро навишта, дар сутуни дуввум ҳамаи роҳҳои баромад аз қуллаи ҷориро менависем. Руйхати ҳамсоягӣ барои графи қабли бо шакли зерин сохта мешавад: Қуллаи Қуллаи даромад баромад,,, Руйхати қуллаҳо Руйхати қуллаҳо аз ҷуфти қуллаҳои ҳамсоягӣ сохта мешаванд. Барои иҷрои ин амал бояд, қуллаҳоро бо ягон ҳарф ишора карда сипас ҷадвали дорои се сатр месозем, ки дар сатри якуми ҷадвал қуллаҳои баромад, дар сатри дуввуми ҷадвал қуллаҳои даромад ва дар сатри сеюм дарозии теғаҳо (ишораи кардаамон) навишта мешавад. Бигзор графи равишдори зерин дода шуда бошад. Руйхати қуллаҳои ин граф чунин сохта мешаванд. a B c d E f g H Матритсаи якзайлӣ Баръакси матритсаҳои ҳамсоягӣ, ки квадрати буданд, матритсаи якзайли дорои n сатр ва m мебошад. Дар ин n миқдори қуллаҳои граф ва m миқдори теғаҳои графро ифода мекунад. Матритсаи якзайли аз рӯи қулла ба теға сохта мешавад, на аз рӯи теға ба теға. Тарзи сохтани матритсаи якзайлӣ барои графҳои равишдор ва беравиш фарқ мекунад. Тарзи пур кардани матритсаи якзайли барои графи беравиш чунин аст: Бигзор гра ф и беравиши зерин дода шуда бошад. { Матритсаи якзайлии онро месозем. a b c d e Матритсаи якзайли барои графҳои равишдор ба сурати зерин пур карда мешавад: { Бигзор граф и рави ш д о р и з е р ин д о д а ш у д а б о ш ад. Матритсаи якзайлии онро месозем. a b C d e - - - - - Матритсаи вазнӣ Барои графҳои вазнӣ низ метавон матритса сохт. Матритсаи графҳои вазнӣ шакли -ро дорад, ки дар ин ҷо вазни теғаҳое, ки аз қуллаҳои i ва j-ро пайваст мекунанд мебошад. Агар дар теға вазн нишон дода нашуда бошад, онгоҳ ба сифати вазн вобаста аз шарти масъала ё навишта мешавад. Агар граф пурра набошад, мувофиқи теорема аз риёзиёти дискретӣ (Дилхоҳ графи нопурраро метавон ба шакли пурра овард) он ба шак ли пурра оварда мешавад. Ба сифати мисол графи зеринро дида мебароем: Аз сабаби он ки граф пурра нест, бинобар ин аввал онро ба намуди пурра меорем. Намуди пурраи он шакли зеринро дорад: Пас аз оне, ки граф ба шакли пурра оварда шуд. Матритсаи вазнии онро месозем. Барои ёфтани роҳи кутоҳт арин да р чунин графҳо аз алгоритми Прима истифода мебарем. Руйхати теғаҳо Барои графҳои равишдор усули дигари намоиш вуҷуд дорад. Дар ин усул ду массив истифода бурда мешавад, ки дар массиви якум ибтидои теғаҳо ва дар массиви дуввум интиҳои теғаҳо навишта мешаванд. Андозаи массивҳо ба миқдори теғаҳо баробар мебошанд. Ба сифати мисол, графи зеринро дида мебароем. r=(,,,,,,, ); t=(,,,,,,, ); Дар ин ҷо r баромад (ибтидо)-и теғаҳо ва t даромад (интиҳо)-и теғаҳоро ифода мекунад. Ҷустуҷӯ дар умқ (Depth-first search) Яке аз усулҳои маъмули систематикии татқиқи ҳамаи қуллаҳои граф-методи ҷустуҷӯ дар умқ ба ҳисоб мебошад. Барои графи беравиши G=(X,U,F) ҷустуҷӯ дар умқ ба сурати зерин амали карда мешавад: Агар дар қуллаи қарор дошта бошем ба яке аз теғаҳои (x,y) – е, ки ба қуллаи якзайлӣ мебошанд, ҳаракат мекунем. Агар қуллаи у аллакай аз назар гузаронида шуда боша д, ба х баргашта теғаи дигареро интихоб мекунем. Агар қуллаи у аз назар гузаронида нашуда бошад, ба он ҳаракат намуда ҷарайни рекурсивиро барои он татбиқ мекунем. Агар ҳамаи теғаҳои ба қуллаи х якзайлӣ аз назар гузаронида шуда бошанд, қафо ба теғаи (s,x), ки аз онҷо ба х омада будем баргашта, амали татқиқро барои теғаҳои якзайлии қуллаи давом медиҳем. Ин амал ҳамон вақт ба анҷом мерасад, агар ҳамаи теғаҳоро аз назаргузаронида дар қуллаи ибтидои баргардем. Ҷустуҷӯ дар умқро инчунин метавон барои графҳои равишдор низ анҷом дод. Бигзор дар гиреҳи х-и графи равиҳдор қарор дошта бошем. Теғаи (x,y) (теғае, ки аз х мебарояд) ро интихоб карда, ҳамаи теғаҳои аз у баромадаро татқиқ карда қафо ба теғаи х бармегардем. Ва онҷо теғаи дигарро интихоб карда ин амалро барои он низ анҷом медиҳам. Ба ҳамин монанд теғаҳои граф татқиқ карда мешаванд. Барои ба хонанда пурратар фаҳмо шудан мисолеро дида мебароем. Бигзор графи беравиши зерин дода шуда бошад. Дар қадами якум ба ҳамаи қуллаҳои граф нишонаи мегузорем. Ба сифати қуллаи ибтидои қуллаи -ро интихоб мекунем ва ба он нишонаи мегузорем. Ин нишондиҳандаи он аст, ки татқиқ аз онҷо оғоз гардидааст. Дар қадами сеюм теғае, ки ба қуллаи пайваст буда, дорои рақами тартибии хурдтарин мебошад интихоб мекунем. Дар ҳолати мо ин қуллаи -ум мебошад. Ба қуллаи мазкур нишонаи мегузорем. Акнун амали ҷустуҷӯро аз қуллаи оғоз мекунем. Барои ин теғае, ки қуллаи -умро бо қуллаи нишонанагузоштаи рақами тартибиаш хурдтарин пайваст мекунад интихоб мекунем. Дар ҳолати мо ин қуллаи мебошад. Ба қуллаи интихобкардаамон нишонаи мегузорем. Пас аз ин амал теғаи (, ) азназаргузаронидашуда ба ҳисоб меравад. Амали ҷустуҷӯро аз қуллаи оғоз мекунем. Аз он танҳо як теға (,) мебарояд. Аз дигар тараф қуллаи аллакай дорои нишона мебошад, бинобар ин зарур аст, ки теғаи (,) баракс гузошта шавад. Чунин теға бо тире-тире ишора карда мешавад. Ба қуллае, ки аз онҷо ба қуллаи омада будем бармегардем. Ин қулла мебошад. Аз ин қулла ягон теғаи бенишона намебарояд. Аз ин ҷо ба қуллаи бармегардем. Амали татқиқро аз ин қулла оғоз мекунем. Аз онҷо танҳо як теғаи бенишона (, ) мебарояд. Аз ин ҷо қуллаи дорои нишонаи мегардад. Амали ҷустуҷӯро аз қуллаи оғоз мекунем. Аз ин қулла танҳо як теғаи бенишона (, ) мебарояд. Аз ин ҷо барои қуллаи нишонаи мегузорем. Аз сабаби оне, ки аз қуллаи ягон теғаи бенишона намебарояд, бинобар ин, ба қуллаи бармегардем. Аз қуллаи низ ягон теғаи бенишона намебарояд. Аз онҷо ба қуллаи ки амали ҷустуҷӯро аз он оғоз карда будем, яъне қуллаи бармегардем. Ва ба ҳамин алгоритм корашро ба анҷом мерасонад. Татбиқи алгоритми ҷустуҷӯ дар умқ Барои татқиқи алгоритми ҷустуҷӯ дар умқ аввал матритсаи ҳамсоягии графро, ки шакли зеринро дорад менависем. Барои татбиқи методи ҷустуҷӯ дар умқ як массив барои нишона ва як пушта истифода бурда мешавад. Дар қадами нахуст массиви нишона ва пуштаро эҷод мекунем. Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Пушта Рақами тартибӣ Элемент - - - - - Қаблан дар ҳолати графики мо барои татқи аз қуллаи оғоз карда будем, бинобар ин, рақами тартибии онро ба пушта гузошта барои он нишонаи мегузорем. Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Пушта Рақами тартибӣ Элемент - - - - Дар қадами сеюм теғаеро, ки қуллаи якро пайваст намуда, дорои рақами тартибии хурдтарин мебошавад ва то ҳол дорои нишона намебошад интихоб мекунем. Дар ҳолати мо ин қуллаи қуллаи -ум мебошад. Қуллаи -ро ба пушта гузошта, ба он нишонаи ду мегузорем Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Пушта Рақами тартибӣ Элемент - - - Дар ин ҳолат теғаи (,) азназаргузаронидашудаи роста ба ҳисоб рафта, дар бурриши сатри якум ва сутуни -уми матритсаи ҳамсоягӣ рақами якро ба ду иваз мекунем. Амали ҷустуҷӯро аз қуллаи -ум оғоз мекунем. Сатри сифруми матритсаи ҳамсоягиро аз назар мегузаронем. Дар ин сатр элементи якуми ба баробарро пайдо мекунем. Дар ҳолати мо ин элемент дар сутуни дуюм мехобад. Аз ин ҷо қуллаи дуввумро ба пушта гузошта, ба он нишонаи мегузорем. Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Пушта Рақами тартибӣ Элемент - - Пас аз ин сатри сеюми (рақами ) матритсаро аз назар мегузаронем. Дар ин ҷо элементи Graf[][]= мебошад. Ин нишондиҳандаи теғаест, ки қуллаи ва -ро пайваст мекунад, вале аз сабаби оне, ки қуллаи аллакай азназар гузаронидашуда мебошад, бинобар ин зарур аст, ки қуллаи аз пушта нест карда шавад. Пас аз ин ишорагари қуллаҳо як катакча ба тарафи чап кучонида мешавад. Рақами тартибӣ Элемент - - - Дар ин ҳолат теғаи (, ) баракс ҳисобида мешавад. Агар теғаи қуллаи i ва j- ро бо ҳам пайвасткунанда баракс бошад, онгоҳ элементи мувофиқи сатри i ва сутуни j-уми матритсаи ҳамсоягӣ ба иваз карда мешавад. Ба ҳамин монанд амали ҷустуҷӯро аз қуллаи -ум оғоз мекунем. Аз сабаби оне, ки аз қуллаи -ум ягон теғаи бенишона намебарояд, ба қафо ба қуллаи -ум бармегардем. Дар ин ҳолат низ аз пушта як элементи дигарро низ нест мекунем. Дар натиҷаи ин амал пушта шакли зеринро мегирад. Рақами тартибӣ Элемент - - - - Сатри якуми матритсаи ҳамсогиро аз назар мегузаронем. Дар ин сатр элементи сутуни шашум ба баробар мебошад. Бинобар ин, қуллаи ба пушта гузошта шуда, дорои нишонаи мегардад. Пас аз ин амал граф ва пуштаамон шакли зеринро мегиранд. Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Пушта Рақами тартибӣ Элемент - - - Акнун сатри сеюми матритсаи ҳамсоягиро аз назар мегузаронем. Дар ин сатр элементи сутуни -ум ба як баробар мебошад. Аз ин ҷо қуллаи ба пушта гузошта шуда, қуллаи -ум дорои нишонаи мегардад. Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Пушта Рақами тартибӣ Элемент - - Акнун қуллаи чорумро аз назар мегузаронем, аз онҷо ягон теғаи бенишона намебарояд, бинобар ин аз он аз пушта нест карда мешавад. Пушта Рақами тартибӣ Элемент - - - Аз қуллаҳои ва як низ ягон теғаи бенишона намебарояд, бинобар ин онҳо низ аз пушта нест карда мешаванд. Пас аз иҷрои ин амалҳо пушта холӣ карда мешавад. Ба ҳамин монанд мо ба қуллаи ибтидоӣ бармегардем. Дар охир матритсаи ҳамсоягӣ шакли зеринро мегирад: Дар охир ба намуди ҷамъбасти алгоритми ҳосил намудани матритсаи ҳамсоягии натиҷавиро меорем, ки шакли зеринро дорад: Пас аз ш и нос ш у д а н б а м о ҳ и я т и а л го р и т м д а р м и с о л е т а т б и қ и о нр о меорем. { #include <iostre a m > using namespace std; const int n=; int i, j; bool visited=new bool[n]; //матритсаи ҳамсоягии граф int graph[n][n] = { {,,,, }, {,,,, }, {,,,, }, {,,,, }, {,,,, } }; void DFS(int st) { int r; cout<<st+<<" "; visited[st]=true; for (r=; r<=n; r++) if ((graph[st][r]!=) && (!visited[r])) DFS(r); } //Функсияи асосӣ int main() { int start; cout<<"матритсаи ҳамсоягии граф: "<<endl; for (i=; i<n; i++) { visited[i]=false; for (j=; j<n; j++) cout<<" "<<graph[i][j]; cout<<endl; } cout<<"теғаи ибтидоӣ” >> "; cin>>start; // Массиви теғаҳое, ки тавассути онҳо ҳаракат карда шудааст.. bool vis=new bool[n]; cout<<"тартиби ҷустуҷӯ: "; DFS(start-); delete []visited; system ("pause"); return; } Ҷустуҷӯ дар васеъгӣ Ҷустуҷӯ дар васеъги яке аз методҳои маъмули тадқиқи теға ва қуллаҳои граф ба ҳисоб меравад. Методи мазкурро бо мисоле дида мебароем. Бигзор графи беравиши зерин дода шуда бошад. Пеш аз оғози татқиқи граф ба ҳар як қуллаи он ягон нишона мегузорем. Бигзор ин нишона бошад. Пас аз ин гарфамон шакли зеринро мегирад: Пас аз ин қуллаи ибтидои (қуллае, ки бояд татқиқро аз он оғоз кунем)-ро интихоб мекунем. Барои намуна қуллаи нолумро интихоб мекунем. Пас аз интихоби қуллаи ибтидоӣ барои он ва барои ҳамаи қуллаҳои аз бароянда нишонаи мегузорем. Дар натиҷа графамон шакли зеринро мегирад: Пас аз ин амал қуллаҳои ва дорои нишонаи мегарданд. Акнун падарпай қуллаҳои дорои нишонаи -ро аз назар гузаронида барои қуллаҳои аз онҳо бароянда нишонаи мегузорем. Пас аз анҷоми ин амал графамон шакли зеринро мегирад. Пас аз иҷрои ин амал қуллаҳои ва дорои нишонаи мешаванд. Баъд аз ин қуллаҳои аз ва баромадаро татбиқ мекунем. Аз сабаби оне, ки ҳамаи қуллаҳо аллакай аз назар гузаронида шудаанд, алгоритм корашро ба охир мерасонад. Пас аз анҷоми кори алгоритм ҳар як қулла дорои нишонаи худ мегардад. Амалисозии ин алгоритм дар барнома ба сурати зерин аст: ) Матритсаи ҳамсоягии графи додашударо месозем, ки он шакли зеринро дорад: ) Барои нигоҳ доштани нишонаи қуллаҳои граф вобаста ба миқдори қуллаҳо як массив муаррифӣ мекунем. Тавре ки аз расмҳо дидам дар қадами нахустин ба ҳамаи қуллаҳои граф нишонаи бахшида шуда буд. Ба ҳамин монанд ҳангоми амалисозии алгоритм дар қадами нахустин ба сифати қимати ибтидои барои элементҳои массив ягон адади ба қадри кифоя калонро мебахшем. Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Илова бар ин як саф низ мураррифӣ мекунем, ки нишонаи қуллаи ҷориро дар худ нигоҳ дорад. Дар ибтидо сафро холӣ мегузорем. Рақами тартибӣ Элемент - - - - - Пас аз ин амал зарур аст, ки қуллаи ибтидоиро барои татқиқ интихоб кунем. Ба сифати қуллаи ибтидоӣ метавон дилхоҳ қулларо интихоб кард. Барои намуна қуллаи нолумро интихоб мекунем. Пас аз интихоб намудани қуллаи ибтидоӣ, ба он нишонаи гузошта, рақами тартибии онро ба саф мегузорем. Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент саф Рақами тартибӣ Элемент - - - - Акнун сатри сифруми матритсаи ҳамсоягиро аз назар мегузаро-нем. Агар дар ин сатр ягон элементи ғайринулӣ пайдо шавад, онгоҳ рақами тартибии он ба саф гузошта мешавад. Барои ҳолати мо ин қуллаҳои ва ба саф гузошта шуда, дорои нишонаи мегарданд. Аз ин ҷо массиви нишона ва саф шакли зеринро мегиранд. саф Рақами тартибӣ Элемент Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Пас аз ин амал элементи аз саф нест карда шуда, ишорагари элементи якум як катакча ба пеш кӯчонида мешавад. Акнун атрофи қуллаҳои ва –ро аз назар мегузаронем. Агар ягон элементи сатри якуми матритсаи ҳамсоягӣ ба нул баробар набошад, онгоҳ рақами тартибии он ба саф гузошта мешавад. Дар ҳолати мо қуллаҳои, ва ба саф гузошта шуда, дорои нишонаи мегарданд. саф Рақами тартибӣ Элемент Массиви нишона Рақами тартибӣ Элемент Пас аз ин амал элементи аз саф нест карда шуда, ишорагари саф як хона ба тарафи пеш кӯчонида мешавад. Акнун қуллаи дуюми матритсаро аз назар мегузаронем. Аз сабаби оне, ки дар атрофи он ягон қуллаи бе нишона вуҷуд надорад, элементи аз саф нест карда мешавад ва ишорагари элементи якум як катакча ба тарафи рост кӯчонида мешавад. Ба ҳамин монанд атрофи қуллаҳои ва низ аз назар гузаронида мешаванд. Аз сабаби оне, ки дар атрофи ин қуллаҳо қуллаи бенишона вуҷуд надорад, пайдарпай ин қуллаҳо аз саф нест карда мешаванд. Пас аз назаргузаронии ҳамаи теғаҳо саф холӣ гардида кори алгоритм ба охир мерасад. Барои ба хонанда пурратар фаҳмо шудан барномаи ин равиш дар поён оварда шуддааст. #include <iostream> using namespace std; const int n=; int i, j; //матритсаи ҳамсоягии граф int GM[n][n] = { {,,,,}, {,,,,}, {,,,,}, {,,,, }, {,,,,}, }; void BFS(bool passed, int unit) { //навбат int queue=new int[n]; //ишорагари навбат int count, head; for (i=; i<n; i++) queue[i]=; count=; head=; queue[count++]=unit; passed[unit]=true; while (head<count) { unit=queue[head++]; cout<<unit+<<" "; for (i=; i<n; i++) if (GM[unit][i] &&!passed[i]) { queue[count++]=i; passed[i]=true; } } delete []queue; } //Функсияи асосӣ int main(){ int start; cout<<"Қуллаи ибтидоиро дохил кунед >> "; cin>>start; // Массиви теғаҳое, ки тавассути онҳо ҳаракат карда шудааст.. bool vis=new bool[n]; cout<<"матритсаи ҳамсоягии граф: "<<endl; for (i=; i<n; i++) { vis[i]=false; for (j=; j<n; j++) cout<<" "<<GM[i][j]; cout<<endl; } cout<<" тартиби ҷустуҷӯ: "; BFS(vis, start-); delete []vis; return; } Сохтони роҳи кутоҳтарин Масъалаҳои сохтани роҳи кутоҳтарин, яке аз масъалаҳои муҳиме ба ҳисоб меравад. Масалан бигзор N шаҳр мавҷуд аст. Барои ҳар ҷуфти шаҳрҳо (I,J) метавон роҳ сохт, ки ин шаҳрҳоро бо ҳамдигар бе гузаштан аз шаҳри дигар пайваст кунад. Нархи чунин роҳ ба A(I,J) баробар мебошад. Барномае нависед, ки аз ҳама роҳи арзонтаринро муайян кунад. Ин алгоритм иҷозати аз дилхоҳ шаҳр гузаштан ба шаҳри дигарро бе истифода аз шаҳри дигар фароҳам орад. Барои ҳалли чунин масъала, зарур аст, ки аз графҳои вазндор истифода бурда шавад. Барои ёфтани роҳи кутоҳтарин аз алгоритми Дейскри истифода мекунем. Барои пурратар ба моҳияти ин масъала шинос шудан, аввал ин шаҳрҳоро ба сурати граф тасвир мекунем. Бигзор зарурати муайян намудани роҳи кутоҳтарини байни қуллаҳои ва пеш ояд. Барои ин аввал матритсаи вазнии (ҳамсоягии) графро месозем, ки шакли зеринро дорад: Ин масъаларо бо истифода аз алгоритми Дейскри ҳал мекунем. Барои ин алгоритм аз ду массив бо номҳои Label ва Active истифода мебарем. Ба сифати элемент дар массиви Label[i] масофа аз қуллаи ибтидоӣ то қуллаи i-юмро нигоҳ медорем. Дар массиви Active бошад, нишонаи қуллаҳои аз назаргузаронидашуда нигоҳ дошта мешаванд. Аз сабаби онки қуллаи ибтидои мебошад, пас сифати элементи якум дар массиви Active нишонаи мегузорем. Массиви Active Рақами тартибӣ Элемент Массиви Label Рақами тартибӣ Элемент Аз қуллаи се теға мебарояд: (, ), (, ) ва (, ). Агар барои ягонто аз қуллаҳои ёфташуда шарти Label[j]>Label[i]+Graf[i][j] иҷро гардад, пас ин қулла азназаргузаронидашуда ба ҳисоб рафта,элементҳои массифаи нишона чунин пур карда мешаванд: Label[j]=Label[i]+Graf[i][j]; Барои ҳолати мо: ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Пас аз ин ҷо Label[]=Label[]+Graf[[]=+=. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Пас аз ин ҷо Label[]=Label[]+Graf[[]=+=. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Пас аз ин ҷо Label[]=Label[]+Graf[[]=+=. Пас аз ин амал массивҳои мо шакли зеринро мегиранд: Массиви Active Рақами тартибӣ Элемент Массиви Label Рақами тартибӣ Элемент Пас аз ин амал графамон шакли зеринро мегирад. Амали ҷустуҷӯ аз қуллае, ки нишонаи хурдтарин дорад, оғоз карда мешавад. Ин қуллаи -юм мебошад. Аз ин қуллаи се теға (, ), (, ), (, ) мебарояд. Барои ин қуллаҳо низ шарти Label[j]>Label[i]+Graf[i][j]-ро месанҷем. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => < +. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Пас аз ин ҷо Label[]=Label[]+Graf[[]=+=. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. Пас аз ин амал массивҳои мо шакли зеринро мегиранд: Массиви Active Рақами тартибӣ Элемент Массиви Label Рақами тартибӣ Элемент Пас аз ин амал графамон шакли зеринро мегирад. Амали ҷустуҷӯро аз қуллаи оғоз мекунем. Аз ин қулла се теға(, ), (, ) ва (, ) мебарояд.. Агар барои ягонто аз қуллаҳои ёфташуда шарти Label[j]>Label[i]+Graf[i][j] иҷро гардад, пас ин қулла азназаргузаронидашуда ба ҳисоб рафта, элементҳои массиви нишона чунин пур карда мешаванд: Label[j]=Label[i]+Graf[i][j]; Барои ҳолати мо: ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. Ба ҳамин монанд дар массиви Label ҳеҷ тағйирот ба вуҷуд намеояд, вале массиви Active шакли зеринро мегирад: Массиви Active Рақами тартибӣ Элемент Амали ҷустуҷӯро аз қуллаи аз назаргузарондашудаи дорои қимати хурдтарин оғоз мекунем, ин қуллаи -юм мебошад. Аз ин қуллаи ду теға (,) ва (,) мебарояд. Барои ин қуллаҳо низ шарти Label[j]>Label[i]+Graf[i][j]-ро месанҷем. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => >+. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. Ба ҳамин монанд дар массиви Label ҳеҷ тағйирот ба вуҷуд намеояд, вале массиви Active шакли зеринро мегирад: Массиви Active Рақами тартибӣ Элемент Амали ҷустуҷӯро аз қуллаи аз назаргузарондашудаи дорои қимати хурдтарин оғоз мекунем, ин қуллаи -юм мебошад. Аз ин қуллаи се теға (, ), (, ), (, ) мебарояд. Барои ин қуллаҳо низ шарти Label[j]>Label[i]+Graf[i][j]- ро месанҷем. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => >+. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Пас аз ин ҷо Label[]=Label[]+Graf[[]=+=. Ба ҳамин монанд дар массиви Label ҳеҷ тағйирот ба вуҷуд намеояд, вале массиви Active шакли зеринро мегирад: Массиви Active Рақами тартибӣ Элемент Амали ҷустуҷӯро аз қуллаи аз назаргузарондашудаи дорои қимати хурдтарин оғоз мекунем, ин қуллаи -юм мебошад. Аз ин қуллаи се теға (,), (,), (,) мебарояд. Барои ин қуллаҳо низ шарти Label[j]>Label[i]+Graf[i][j]-ро месанҷем. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => >+. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => >+. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => > +. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. Пас аз ин амал массивҳои мо шакли зеринро мегиранд: Массиви Active Рақами тартибӣ Элемент Массиви Label Рақами тартибӣ Элемент Пас аз ин амал графамон шакли зеринро мегирад. Амали ҷустуҷӯро аз қуллаи аз назаргузарондашудаи дорои қимати хурдтарин оғоз мекунем, ин қуллаи -юм мебошад. Аз ин қуллаи ду теға (,) ва (,) мебарояд. Барои ин қуллаҳо низ шарти Label[j]>Label[i]+Graf[i][j]-ро месанҷем. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => >+. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. ) Label[]>Label[]+Graf[[] => >+. Аз сабаби оне, ки шарт иҷро намегардад, бинобар ин, қуллаи бетағйир гузошта мешавад. Ба ҳамин монанд дар массиви Label ҳеҷ тағйирот ба вуҷуд намеояд, вале массиви Active шакли зеринро мегирад: Массиви Active Рақами тартибӣ Элемент Аз сабаби оне, ки дар массиви Active ягон элементи ба баробар боқӣ намонд, бмноба ин, алгоритм дар ин ҷо корашро ба анҷом мерасонад ва роҳи кутоҳтарин баробар аст ба Label[]=. #include <iostream> using namespace std; int min(int x, int y){ return ((x)<(y)?(x):(y)); } int mass[][]; // массиви вазн int i,j,N,M,W; int a,b,c; int start,end; //массиве, ки дар он роҳи кутоҳтарин нигоҳ дошта мешавад (Label). int D[]; int used[]; int short_way (int start, int end); int main() { cin>>N>>M; // миқдори теға ва қуллаҳои граф //дар аввал матритсаро бо ададҳои калон пур мекунем for ( i =; i <=N; i++) for ( j =; j <= N; j++) { mass[i][j]=; mass[j][i]=; } //дохил намудани рақами теғаҳо ва масофаи байни онҳо. for (i =; i <= M; i ++ ) { cin>>a>>b>>c; mass[a][b]=c; mass[b][a]=c; } //Хориҷ намудани матритсаи ҳамсоягӣ. cout<<" Matrix hamsoya:"<<endl; for ( i =; i <= N; i++){ for ( j =; j <= N; j++) cout<<mass[i][j]<<" "; cout<<endl; } cout<<"Enter the first and the last point: "; cin>>start>>end; cout<<"\The shortest way is: \n"<<short_way(start,end); getch (); return; } //Зербарнома, барои ёфтани роҳи кутоҳтарин бо истифода аз // алгоритми Дейскрӣ int short_way (int start, int end) { /* Истифодаи алгоритми Дейскрӣ/ for ( i =; i <= N; i++) used[i]= for( i =; i <=N; i++) D[i] = mass[start][i];// массив барои нигоҳ доштани роҳи // кутоҳтарин аз қуллаи start то қуллаи i used[start] =; //; // истодан дар аввали роҳ. for( i =; i <= N-; i++) { int min_v =; for (j =; j <= N; j++ ) if (used[j]== && D[j]< min_v) /агар ҳанӯз дар қуллаи j ҳаракат накарда бошем ва қимати қуллаи j хурд аз қимати пешина бошад, онгоҳ ба min_v қимати хурдтарин ва ба W рақами қуллаи дорои қимати хурдтаринро мебахшем./ { min_v = D[j]; W = j; } used[W]=; for( j =; j <= N; j++) if (used[j]==) // роҳи кутоҳтаринро интихоб мекунем. D[j]=min( D[j], D[W] + mass [W][j]; if (start == end) D[end]=; return D[end]; } return; } Намунаи ҳалли мисолҳо ) Барномае нависед, ки пурра будани графро муайян кунад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int graf; int n, k, i, j; cin>>n; graf=new int [n]; for( i=; i<n; i++) graf[i]=new int[n]; for( i=; i<n; i++) for ( j=; j<n; j++) graf[i][j]=; for (k=; k<n; k++) { cin>>i>>j; graf[i][j]=; } k=; for( i=; i<n; i++) for ( j=; j<n; j++) if (graf[i][j]!=) k++; if (k==(n(n-)/)) cout<<"graf purra meboshad"; else cout<<"graf nopurra meboshad"; cout<<"graf eileri nameboshad"; return; } ) Барномае нависед, ки эйлери будани графро муайян кунад. #include <iostream> using namespace std; int main(){ int graf; int n, k, i, j, one=; cin>>n; graf=new int [n]; for( i=; i<n; i++) graf[i]=new int[n]; for( i=; i<n; i++) for ( j=; j<n; j++) graf[i][j]=; for (k=; k<n; k++) { cin>>i>>j; graf[i][j]=; } k=; for( i=; i<n; i++) for ( j=; j<n; j++) if (graf[i][j]==) one; if (one %==) { cout<<"graf eileri meboshad"; return; } cout<<"graf eileri nameboshad"; return; } Графи зерин дода шудааст. Барномае нависед, ки дар он занҷири Эйлерро муайян кунад. Дарахтҳо Дарахтҳо низ яке аз шаклҳои графи бе ҳалқа мебошанд, ки дар аксар фаъолиятҳои компютерӣ корбурди зиёд доранд. Бо суханҳои дигар графи алоқанок дарахт номида мешавад, агар барои он шарти Р-А= иҷро градад. Дар ин ҷо Р-миқдори қуллаҳо, А-миқдори теғаҳо мебошад. Дилхоҳ графи дорои n қулла, ҳатман n--то теға дорад. Ҳар як гиреҳи дарахт метавонад дорои якчанд ишорагар бошад. Намунае аз дарахтҳо дар поён оварда шудааст. Дар ин ҷо ҳар як доира як гиреҳ ва ҳар як хат як пайванд (ишорагар) ном дорад. Дар ин дарахт баъзе гиреҳҳо дорои як пайванд ва баъзеашон дорои ду ва баъзеашон дорои се пайванд мебошанд. Дарахтҳое, ки ҳар як гиреҳи онҳо дорои ду пайванд мебошад, дарахтҳои дӯӣ номида мешаванд. Дар ин ҷо мо фақат дарахтҳои дӯиро мавриди баҳс қарор медиҳем. Дарахтҳои дӯӣ Дарахтҳои дӯӣ дарахтҳое ҳастанд, ки ҳар гиреҳи он ҳадди аксар дорои ду пайванд мебошад. Асоси бисёр бозиҳои компютерӣ дар асоси ин навъ дарахтҳо сохта мешаванд. Намунаи дарахти дӯӣ шакли зеринро дорад: Дарахтҳои компютерӣ баракси дарахтҳои маъмулӣ мебошанд, бинобар ин реша дар боло нишон дода мешавад. Аз ин ҷост, ки аввалин гиреҳи дарахтро решаи дарахт меноманд. Яке аз намуди маъмули дарахтҳои дӯӣ ин дарахтҳои дӯии ҷустуҷӯи мебошанд. Дар дарахтҳои дӯӣ додаҳо аз рӯи қоидаи зерин нигоҳ дошта мешаванд: ) Аввалин додои дохилкардашуда дар реша қарор мегирад; ) Додаи дуюми бо реша муқоиса карда мешавад, чунончи агар аз реша калон бошад дар тарафи рости он, вагарна дар тарафи чапи он қарор мегирад. ) Иттилооти баъдӣ монанди додаи дуввум бо реша муқоиса карда мешавад, чунончи агар аз он калон бошад, дар тарафи рости реша ва дар акси ҳол дар тарафи чап қарор мегирад. ) Элементҳои баробар дар дарахти дӯӣ қарор намегиранд. Ҳар гиреҳе, ки дорои ду шоха мебошад, ҳамчун реша фаҳмида мешавад. Барои ошнои бо ин шева, равиши дар дарахт нигоҳ доштани ададҳои зеринро дида мебароем. Амали гузоштани ададҳо дар дарахти дӯӣ аз ин расм баръало маълум буда, ҳоҷат ба шарҳу тавзеҳ нест. Сохтори гиреҳи дарахти дӯӣ Ҳар гиреҳи дарахти дӯӣ монанди гиреҳи листи дупайвандӣ аз як бахши иттилоот ва ду бахши ишорагар ташкил шудааст, ки як пайванд ба зердарахти тарафи чап ва як пайванд ба зердарахти тарафи рост ишорага мекунад. Сохтори умумии як гиреҳи дарахти дӯӣ шакли зеринро дорад: Дар ин ҷо tree_name –номи дарахт, type- дилхоҳ навъ ва information_name номи додаи вобаста ба type буда, left ва right ишорагари пайванди рост ва чап мебошанд. struct tree_name { type information_name; tree_name left; tree_name right; } Мисол муарифии дарахтии дӯи барои ададҳои бутун: struct tree { int data; tree left; tree right; } Пас аз муаррифии гиреҳи дарахти дӯӣ, зарурати барои он ҷудо намудани ҳофиза пеш меояд. Ин амал тавассути оператори new иҷро карда мешавад. Тавре ки қаблан зикр карда будем, аввалин гиреҳи дарахт реша маҳсуб шуда, гиреҳҳои баъди ба тарафи чап ва ё рости он қарор мегиранд. Бигзор a ва b ду ишораге аз навъи дарахти tree буда, а ба решаи дарахи ишора мекунад. Ин тағйирёбандаҳо ба сурати зерин ба ҳамдигар пайваст карда мешаванд. a->right=NULL; a->left=NULL; if (b==NULL) b=a; else if(a->data>b->data) b->right=a; else b->left=a; Мисол. Барномае нависед, ки амали (зербарномаи) гузоштан ва хориҷ намудани элементҳои дарахти дӯиро доро бошад. #include <iostream> #include<windows.h> using namespace std; struct TreeNode { int Data; //қимати гиреҳ TreeNode left; //ишорагар ба шохаҳои қаблӣ ва баъдӣ TreeNode right; }; //Иловакунии гиреҳ void Add(int aData, TreeNode &aTreeNode) { //Агар шоха мавҷуд набошад, онро сохта ба он қимат мебахшем if (!aTreeNode) { aTreeNode = new TreeNode; aTreeNode->Data = aData; aTreeNode->left =; aTreeNode->right =; return; } else //дар ҳолати акс if (aTreeNode->Data>aData) { // Агар он қимати он аз қимати шохаи ҷори хурд бошад, //дар тарафи чап навишта мешавад. Add(aData, aTreeNode->left); } else { //Дар ҳолати акс дар тарафи рост Add(aData, aTreeNode->right); }; } void FreeTree(TreeNode aTreeNode) { if (!aTreeNode) return; FreeTree(aTreeNode->left); FreeTree(aTreeNode->right); delete aTreeNode; return; } //Барои мавқеи курсорро тағйир додан функсияи зеринро менависем void gotoxy(short x, short y) { COORD pos ={x,y}; SetConsoleCursorPosition(GetStdHandle(STD_OUTPUT_HANDLE), pos); } //Хориҷкунии дарахт void print_tree(TreeNode idx, unsigned int pos, unsigned int pos_mod, unsigned int y) { if(idx==NULL) return; gotoxy(pos, y); cout<<idx->Data<<endl; print_tree(idx->left, pos-pos_mod, pos_mod/, y+); print_tree(idx->right, pos+pos_mod, pos_mod/, y+); } //Функсияи асосӣ int main() { TreeNode Root =; int x[] = {,,,,,,,, }; for (int i =; i<; i++) { Add(x[i], Root); } print_tree(Root,,, ); FreeTree(Root); return; } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Дарахти ҷустуҷӯи дӯӣ Барои ҷустуҷӯӣ гиреҳе дар дарахтҳои дӯӣ метавон аз ҳалқаҳои такрорӣ ё алгоритмҳои бозгашти истифода кард. Дар поён зарбарномаеро, ки дар он гиреҳи k-ум аз дарахти дӯи ҷустуҷӯ карда мешавад меорем........ TreeNode Treesearch(TreeNode root, int k){ TreeNode curr = root; while (curr) { if (k == curr->Data) return curr; if (k < curr->Data) curr = curr->left; else curr = curr->right; } return; } //Функсияи асосӣ int main() { TreeNode Root =; int k; cout<<"k="; cin>>k; int x[] = {,,,,,,,, }; for (int i =; i<; i++) { Add(x[i], Root); } TreeNode h=Treesearch(Root, k); if (h!=NULL) cout<<h->Data; FreeTree(Root); return; } Ҷустуҷӯ (паёмиш)-и дарахти дӯӣ Мақсади ҷустуҷӯи дарахт-ин азназаргузаронидани ҳамаи элементҳои дарахт мебошад. Роҳҳои гуногуни паёмиши дарахтҳои дӯӣ вуҷуд дорад, ки аз ҳама асоситаринашон дар поён оварда шудаанд: ) Inorder; ) Postorder; ) Preorder. Ҳоло ҳар яке аз ин роҳҳоро дар алоҳидагӣ дида мебароем. Паёмиши inorder Алгортими ин паёмиш шакли зеринро дорад: ) Азназар гузаронидани шохаҳои тарафи чап; ) Аз назар гузаронидани реша; ) Аз назар гузаронидани шохаҳои тарафи рост. Бинобар ин амали ин паёмиш ба сурати зерин аст: аз реша оғоз карда, ба самти чап то расидан ба охирон гиреҳ ҳаракат карда мешавад. Пас аз расидан ба охирон гиреҳ муҳтавои он навишта шуда, сипас ба тарафи рост ҳаракат карда мешавад. Пас аз расидан ба қуллаи тарафи рост онро ҳамчун реша ба назар гирифта, ба самти чапи он ҳаракат идома дода мешавад. Пас аз расидан ба охирон гиреҳи самти чап, муҳтавои он навишта шуда, боз ба самти рост ҳаракат карда мешавад. Ин раванд то мулоқот кардани ҳамаи гиреҳҳо идома дода мешавад. Барои моҳияти ин амалро пурра дарк кардан, дар поён ба намуди графикӣ оварда шудааст. Натиҷаи амали паёмиши imorder дар ин дарахт чунин аст: FTUAPNLKBHJXVQY. Амали ин навъ паёмиш ба намуди бозгаштӣ анҷом дода мешавад. Аз инрӯ барои иҷрои ин амал ба намуди бозгаштӣ функсияи ба шакли зерин навишта мешавад: void inorder(TreeNode root) { if (root == NULL) // Ҳолати базавӣ { return; } inorder(root->left); cout<<root->Data<<" "; inorder(root->right); } Паёмиши postorder Алгортими ин паёмиш шакли зеринро дорад: ) Мулоқоти реша; ) Мулоқоти шохаҳои тарафи чап; ) Мулоқоти шохаҳои тарафи рост. Аз расми зерин амали ин навъ паёмиш аён буда, ҳоҷат ба шарҳу тавзеҳ намебошад. Натиҷаи амали паёмиши preorder дар ин дарахт чунин аст: KATFUNPLXHBJQVY Амали ин навъ паёмиш ба намуди бозгаштӣ анҷом дода мешавад. Аз инрӯ барои иҷрои ин амал ба намуди бозгаштӣ функсияи ба шакли зерин навишта мешавад: void preorder(TreeNode root){ if (root == NULL) // Ҳолати базавӣ { return; } cout<<root->Data<<" "; preorder(root->left); preorder(root->right); } Паёмиши postorder Алгортими ин паёмиш шакли зеринро дорад: ) Мулоқоти зердарахтҳои тарафи чап; ) Мулоқоти шохаҳои тарафи рост. ) Мулоқоти реша; Аз расми зерин амалкарди ин алгоритм аён буда, ҳоҷат ба шарҳу тавзеҳ нест. Натиҷаи амали паёмиши postorder дар ин дарахт чунин аст: FUTPLNABJHVYQXK Амали ин навъ паёмиш ба намуди бозгаштӣ анҷом дода мешавад. Аз инрӯ барои иҷрои ин амал ба намуди бозгаштӣ функсияи ба шакли зерин навишта мешавад: void postorder(TreeNode root) { if (root == NULL) // Ҳолати базавӣ { return; } postorder(root->left); postorder(root->right); cout<<root->Data<<" "; } Мисол. Барномае нависед, ки миқдори такроршавии ҳар як калимаи матни додашударо ҳисоб кунад. Азбаски руйхаи калимаҳо пешкаи маълум нест, бинобар ин, наметавон пешаки онҳоро мураттаб кард. Агар усули хаттии ҷустуҷӯиро истифода кунем, барнома хело суст кор мекунад. Яке аз усулҳои сода- мураттаб нигоҳ доштани калимаҳои алакай ба даст омада мебошад. Барои ин, аз дарахтҳои дӯӣ истифода мекунем, яъне мисоли қаблан навиштаамонро мукаммал мекунем. Ҳар як шохаи дарахт дорои элементҳои зерин мебошад:  ишорагар ба матни калима;  ҳисобкунаки миқдори такроршавии калима;  ишорагар ба шохаи чап;  ишорагар ба шохаи рост. Мисол. Миқдори такроршавии ҳар як калимаи ду мисраъ шеъри зеринро муайян карда,натиҷаро ба намуди дарахти дӯӣ тасвир мекунем. odami odam nabinad az kujo odam shavad, sham` agar otash nabinad az kuzo ravshan shavad. Матни барнома: #include <iostream> #include<windows.h> using namespace std; struct TreeNode{ char Data; //ишорагар баа сатр (калима) int count; //қимати гиреҳ TreeNode left; //ишорагар ба шохаҳои қаблӣ ва баъд? TreeNode right; }; // Функсия барои иловакунии гиреҳ ба дарахт TreeNode addTree(TreeNode p, char w) { int cond; if(p == NULL) { p = new TreeNode[sizeof(TreeNode)]; p->Data= strdup(w); p->count =; p->left = p->right = NULL; } else if((cond = strcmp(w, p->Data)) == ) p->count++; else if(cond < ) p->left = addTree(p->left, w); else p->right = addTree(p->right, w); return p; } //Озод кардани ҳофиза void FreeTree(TreeNode aTreeNode) { if (!aTreeNode) return; FreeTree(aTreeNode->left); FreeTree(aTreeNode->right); delete aTreeNode; return; } //Барои мавқеи курсорро тағйир додан функсияи зеринро //менависем void gotoxy(short x, short y) { COORD pos ={x,y}; SetConsoleCursorPosition(GetStdHandle(STD_OUTPUT_HANDLE), pos); } //Хориҷкунии дарахт void print_tree(TreeNode idx, unsigned int pos, unsigned int pos_mod, unsigned int y) { if(idx==NULL) return; gotoxy(pos, y); cout<<idx->Data<<"="<<idx->count<<endl; print_tree(idx->left, pos-pos_mod, pos_mod/, y+); print_tree(idx->right, pos+pos_mod, pos_mod/, y+); } //Функсияи асосӣ int main() { TreeNode root; char word[MAXWORD]; root=NULL; do { cin>>word; if(isalpha(word[])) root = addTree(root, word); }while(word[]!=’’); // нишонаи ба охирраси мебошад print_tree(root,,, ); FreeTree(root); return; } Натиҷаи кори барнома: Мисоли. Барномае нависед, ки элементҳои дарахти дӯӣро мураттаб намояд. #include <iostream> using namespace std; #include <ctype.h> struct TreeNode{ int Data; TreeNode left; //ишорагар ба шохаҳои қаблӣ ва баъдӣ TreeNode right; }; struct TreeNode addTree(int x, TreeNode tree) { if (tree == NULL) // Агар дарахт мавҷуд набошад, шохаҳояшро месозем { tree = new TreeNode; //ҳофиза барои гиреҳ tree->Data = x; //майдон барои қимат tree->left = NULL; tree->right = NULL; //ба шохаҳо аввл қимати холӣ мебахшем } else // дар ҳолати акс if (x < tree->Data) //агар элементи x аз элементи реша //хурд бошад, ба тарафи чап меравем. tree->left = addTree(x, tree->left); //Ба таври рекурсивӣ элемент илова мекунем. else //вагарна ба тарафи рост меравем tree->right = addTree(x, tree->right); // Ба таври рекурсивӣ элемент илова мекунем. return tree; } // хориҷкунии элементҳои дарахт void treeprint(TreeNode tree){ if (tree!= NULL) { //то расидан ба шохаи холӣ treeprint(tree->left); //Ба таври рекурсивӣ хориҷ кардани зершохаи чап cout << tree->Data << " "; // Намоиш додани решаи зер шоха treeprint(tree->right); // Ба таври рекурсивӣ хориҷ кардани зершохаи рост } } void FreeTree(TreeNode aTreeNode){ if (!aTreeNode) return; FreeTree(aTreeNode->left); FreeTree(aTreeNode->right); delete aTreeNode; return; } //Функсияи асосӣ int main(){ TreeNode root=NULL; int n, t; cin>>n; for (int i=; i<n; i++){ t=rand()%+; root = addTree(t, root); } treeprint(root); FreeTree(root); return; } Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ ) Граф чист? ) Графҳо дар куҷо истифода бурда мешаванд? ) Масъалаи назарияи графҳо кай пайдо шуд? ) Граф чанд хел мешавад? ) Графи Эйлери чи гуна граф аст? ) Кадом намуди алгоритмҳои татқиқи графҳоро медонед? ) Алгортми Дейскрӣ чи гуна алгоритм аст? ) Ҷустуҷӯ дар умқ аз ҷустуҷӯ дар васеъгӣ чи фарқият дорад? ) Дараҷаи граф чист? ) Занҷир гуфта чиро меноманд? ) Дарахт гуфта чиро меноманд? ) Дарахт аз граф чӣ фарқият дорад? ) Оё метавон элементи додашударо дар дарахти дӯӣ ҷустуҷӯ кард? ) Дарахтҳои дӯӣ чи гуна дарахтанд? ) Паёмиш чист ва чанд навъи паёмиши дарахҳои дӯӣ вуҷуд дорад? ) Оё метавон, амали мураттабсозии додаҳоро тавасути дарахтҳои дӯӣ анҷом дод? Мисолҳо барои кори мустақилона ) Функсияе нависед, ки суммаи элементҳои дарахти дӯӣ ро ҳисоб кунад. ) Барномае нависед, ки дар дохили элементҳои дарахти дӯӣ қимати додашударо ҷучтуҷӯ кунад. ) Барномае нависед, ки ду дарахти дӯӣро муқоиса кунад. ) Барномае, нависед, ки баландии максималии дарахтро муайян кунад. ) Матне дода шудааст. Барномае нависед, ки миқдори такрор-шавии ҳар як калимаи онро муайян кунад. ) Барномае нависед, ки аз дарахти дӯӣ ҳамаи элементҳои тоқро нест кунад. ) Барномае нависед, ки миқдори элементҳои палиндроми дарахти дӯӣро ҳисоб кунад. ) Дар расми зерин системаи шаҳрҳои A, B, C, D, E, F, J, H, K, L, M дода шудааст. Муайян кунед, аз шаҳри А то шаҳри L чанд роҳ мавҷуд аст. ) Дар байни маҳаллаҳои аҳолинишини A, B, C, D, E роҳ мавҷуд аст, ки дарозии роҳҳо дар ҷадвали зерин оварда шудаанд. Муайян кунед, ки кадом шаҳр ба шаҳри А наздиктар воқеъ гардидааст. A B C D E F A B C D ) Дар байни E маҳаллаҳои аҳолинишини A, B, C, D, E роҳ мавҷуд F аст, ки дарозии роҳҳо дар ҷадвали зерин оварда шудаанд. Роҳи дарозтарини аз шаҳри А то шаҳри Е ро муайян кунед. A B C D E A B C D E ) Дар олимпиада N иштирокчӣ вуҷуд дорад, ки якчандтои онҳо бо ҳам шинос мебошанд. Оё метавон онҳоро ғаримустақим (опосредованно) бо ҳамдигар шинос кард?. ) N ҳалқаи бо ҳамдигар пайваст дода шудааст. (матритсаи A[n][n] дода шудааст, ки A[i][j]= аст агар ҳалқаҳои i ва j бо ҳамдигар пайваст бошаед ва дар акси ҳол A[i][j]= мебошад). Миқдори минималии ҳалқаҳоро нест кунед, ки аз ҳалқаҳои боқимонда занҷир ҳосил шавад. ) Гурӯҳ аз N студент иборат мебошад, ки ҳар яки онҳо дорои N/ дӯст буда, на зиёда аз K душман дорад. Яке аз онҳо дорои китобе мебошад, ки ҳама хоҳиши онро хонда, сипас бо якчанд нафари боқимонда баҳс карданро дорад. Барномае нависед, ки: ) Усули тақсим кардани китобро барои ҳамаи донишҷуён муайян кунед, ки ба дасти ҳар яки онҳо танҳо як бор расида, охир ба соҳибаш баргардад. ) Донишҷӯёнро ба S гуруҳ тавре тақсим кунед, ки китобро бо ҳам баҳс кунанд ва дар байни онҳо на зиёда аз P душман вуҷуд дошта бошад. Эзоҳ: фарз карда мешавад, ки S*P>=K аст. ) N одам ва ҷадвали квадратшакли А[N][N] дода шудааст. Агар элементи A[i][j] ба баробар бошад, маънои онро доад, ки одами i бо одами j шинос аст, А[i][j] = =А[j][i]. Оё метавон одамонро бо ду гуруҳ тавре тақсим кард, ки дар ҳар ду гуруҳ танҳо одамони ношинос вуҷуд дошта бошанд. ) донишҷӯйро ба ду гуруҳ тавре тақсим кунед, ки шумораи онҳо аз ҳамдигар на зиёда аз маротиба фарқ кунад, агар маълум бошад, ки дар дилхоҳ гуруҳ танҳо донишҷӯёни бо ҳамдигар шинос вуҷуд дорад. Давраи шиносоӣ дар намуди матритсаи x[][] дода мешавад, ки элементҳои шакли зеринро дорад. ) N лифоф а ( к о н в е р ти ) ш а кл и р о с т ку н ҷ аш а к л в а N р у қъ а и (откриткаи) { росткунҷаи андоза и г у н о гу н в у ҷ у д д о р а д. О ё м е т а в о н ҳ а м а и р у қ ъаҳоро дар конвертҳо ҷойгир кард, ки дар ҳар як лифофа танҳо як руқъа ҷойгир шавад. Эзоҳ. Руқъаро наметавон қат кард ва ё бо таври кунҷи дар лифофа ниҳод. Масалан руқъаи андозаи тарафҳояш ба: баробар метавонад дар лифофаҳои андозаашон ба:,:,.:. баробар ҷойгир карда шавад, аммо наметавонад дар лифофаҳои андозаашон ба:,:.,.:. баробар ҷойгир гардад. ) N дастгоҳ гуногуни бо ҳамдигар пайвасте, ки дорои N коргар мебошанд дода шудааст. Матритсаи C[N][N] дода шудааст, ки C[i,j] маҳсули коргари i-юмро дар дастгоҳи j-юм ифода мекунад. Муайян кунед: а) Дар кадом дастгоҳ коргар бояд кор кунад, ки маҳсулнокиаш бисёртар бошад. б) ба а) монанд, аммо дастгоҳҳо параллел ҷойгир буда, амали якхела иҷро карда шавад. ) N – то хона ва К – то роҳ дода шудааст. Хонаҳо то N рақамгузорӣ карда шудаанд. Ҳар як роҳро се адад, ки дутоаш рақами хона ва яктоаш дарозии роҳро муайян мекунад. Дар ҳар хона як одам зиндагӣ мекунад. Ҷойи вохурии ҳамаи одамҳоро ёбед, ки масофа аз онҷо то ҳамаи хонаҳо кутоҳтарин бошад. Агар нуқта дар роҳ хобад, онгоҳ рақами хона, охири роҳ ва масофаи хонаи якумро ифода мекунад. Агар нуқта ба хона мувофиқ ояд, онгоҳ рақами ин хонаро ифода мекунад. Қайд: дарозии роҳ – адади бутуни мусбат мебошад.
Android Studio. Барноманависӣ барои телефонҳои мобилӣ	Арабов Муллошараф Курбонович	tajik	Пешгуфтор Ҳамқадам бо асру бо даврон мебояд будан, Бо хабар аз илму аз ирфон мебояд шудан. Ҳеҷ роҳе нест бепоён бошад дар ҷаҳон, Бо ирода бо ҳавас бо ҷон мебояд шудан. (Муллошараф Арабов) Барномасозӣ низ ҳунар буда, барои бартараф намудани баъзе мушкилоти ҷомеа (бо истифода аз ягон забони барноманависӣ) барнома навишта мешавад. Ҳангоме ки шахс барнома менависад, метавонад ба компютер ҳамчун раис (роҳбар) муомила кунад. Барои навиштани барнома забонҳои барноманависии зиёде мавҷуданд, ки аз байни онҳо якчанд забон маъмулу машҳур ва пурқудрат буда, мавриди писанди барноманависон ва омӯзандагон мебошад. Забони Java аз зумраи чунин забонҳост. Забонҳои барноманависӣ бо гузашти замон такмилу гу- стариш меёбанд. Забони Java низ дар айни ҳол дар ҳолати рушд ва густариш ме- бошад. Забони Java дорои қудрати зиёд буда, тавассути он метавон барномаҳо барои шабака, мизи корӣ, телефонҳои мобилӣ ва ғайра таҳия кард. Забони мазкур метавонад ҳам дар муҳити Windows ва ҳам дар муҳити дигар системаҳои омилӣ бе душворӣ кор кунад. Солҳои охир истифодабарандагони телефонҳои боҳуш дар ҷумҳуриямон хело зиёд гардида, талабот ба барномаҳои мобилӣ низ хело афзун шудааст. Сабаби ин густариш дар пайдо шудани версияи мобилии аксари хизматрасониҳо мебошад. Пас аз соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон чӣ дар мактабҳои миёна ва чи дар коллеҷу донишгоҳҳо омӯзиши компютер ва барноманависӣ ба роҳ монда шудааст, вале мутаассифона, то кунун дар Тоҷикистон адабиёти фарогири ин соҳа бо забони давлатӣ (модарӣ) вуҷуд надорад. Муаллиф кӯшиш ба харҷ додааст, ки бо забони тоҷикӣ барои хонандагон ҳамчунин дастуреро пешкаш намояд. Ин китоб тарзе навишта шудааст, ки хонандагони он метавонанд бо донистани асосҳои барноманависӣ ва БОН асосҳои барноманависӣ барои телефонҳои мобилиро омӯзанд. Барои ин зарур аст, ки ҳар мавзӯъро бодиққат хонда, барномаҳои овардашударо таҳлил кунанд. Дар охири ҳар боб барои мустаҳкамкунӣ саволҳо ва мисолҳои мувофиқ барои намуна ва барои кори мустақилона оварда шудааст. Мақсади овардани ин мисолҳо аз он иборат аст, ки хонанда дониши омӯхтаашро санҷида, маҳорати барноманависиашро сайқал диҳад. Китоби мазкур бобро дарбар гирифта, ҳамчун воситаи муҳиме барои худомӯзии асосҳои барноманависӣ барои телефонҳои мобилӣ ба ҳисоб меравад. Бояд қайд кард, ки ин китоб на танҳо ҳамчун воситаи худомӯзӣ, балки воситаи методиву таълимӣ низ мебошад. Ҳамаи барномаҳои ин китоб дар компютер иҷро ва тест карда шудаанд. Барноманависии ба объектҳо нигаронидашуда Дар охири китоб феҳристи васеи адабиёт ҷой дода шудааст, ки барои пур- ратар ва ҳаматарафа омӯхтани барноманависии мобилӣ кӯмак мекунад. Инак, китоб пешкаши хонандагон мегардад, ки он нахустин таълифоти му- аллиф дар бораи барноманависии мобилӣ буда, метавонад аз нуқсону ғалатҳо орӣ набошад. Аз ин рӯ, муаллиф аз ҳамаи хонандагон эҳтиромона хоҳиш менамояд, ки ҳар гуна фикру мулоҳизоти хешро оид ба ин дастур ба нишонии электронии [email protected] ирсол намоянд. Мо умедворем, ки фикру дархости беғаразонаи Шумо барои беҳтар шудани сифати китоб дар оянда кумак хоҳанд кард. Муаллиф ба шахсоне, ки фикру мулоҳизаҳои худро оид ба мазмуни китоб беғаразона (ба ӯ) мерасонанд, қаблан миннатдории худро баён месозад. Муаллиф ба муҳаррир Пиров С. М., муқарризон Халилова М.Ш., Замонов М.З. ва шахсоне, ки дар рафти навиштани китоб маслиҳатҳои муфид дода, та- ваҷҷуҳ зоҳир намудандарзи сипос мерасонад. Боби. Назардошти умуми оиди СО Android Android-системаи омилӣ (СО) буда, дар асоси ядрои Linux аз тарафи ширкати Google сохта шудааст. СО мазкур дар телефонҳо, нетбукҳо, планшетҳо ва воситаҳои техникии дигар (айнакҳо, соатҳо, камераҳо ва ғайра) истифода бурда мешавад. Барои шинос шудан ба руйхати воситаҳои дар базаи Android коркунанда метавон аз суроғаи зерин истифода кард. http://www.android.com/devices/ Якчанд версияҳои СО Android мавҷуд аст, ки онҳоро метавон бо номҳояшон аз суроғаи зерин мулоҳиза кард. http://developer.android.com/about/dashboard/index.html Android Market – интернет-мағоза барои паҳн намудани маҳсулотҳои дар базаи Android сохташуда. https://play.google.com Барои таҳия намудани лоиҳаҳои Android аз машинаи виртуалии махсусе бо номи Dalvik истифода бурда мешавад. Dalvik-машинаи стандартии виртуалии Java буда, барои иҷроиши Android- лоиҳаҳо пешбинӣ шудааст. Машинаи мазкур дорои имкониятҳои зерин мебошад: Оптимизатсия намудани Garbage Collection; Фишурдани файлҳои b,nbljm (исходник); Оптимизатсия кардани ҳофизаи истифодашаванда; Қадамҳои иҷроиши лоиҳаи барои Android сохташуда аз лоиҳаи стандартии Java фарқ мекунанд. Бинобар ин, барои фаҳмо шудан ба намуди диаuрамма онҳоро меорем. Фарқи иҷроиши java-барномаи стандартӣ аз android-барномаҳо: Барои таҳия намудани барномаҳои Android метавон аз воситаҳои зерин истифода кард. Android Studio; Eclipse бо плагинаи ADT(ширкати Google истифодаи инро маслиҳат медиҳад); http://developer.android.com/tools/index.html; garbage collection — яке аз қолабҳои ба таври худкор идоракунии ҳофиза. NetBeans; IntellijlDEA; AIDA-Муҳити таҳияи барномаҳо дар телефон. https://play.google.com/store/apps/details?id=com.aide.ui&h=ru Ҳар як нафар бояд як хосияти муҳимро, ки API Level ном дорад, донад. Барои ба даст овардани маълумоти бештар оиди ин хосият метавон аз суроғаи зерин истифода кард: http://developer.android.com/quide/topics/manifast/uses-sdk-element.html#APILevels API Level-асосан версияи android –ро муайян мекунад. Агар дар болои истиноди он тугмачаи тарафи рости мушакро пахш кунем хусусиятҳои онро пешниҳод мекунад. Барои таҳия намудани лоиҳаҳои Android матлабҳои зеринро бояд мулоҳиза кард. API Level; Версияҳои гуногуни Android бо фарқияти онҳо; Принсипи дизайни интерфейс; Агар Шумо ягон таҷҳизоти Android дошта бошед, амалҳои зеринро иҷро кунед: Версияи Android-ро муайян кунед; Элементҳои интерфейсро, ки дар банди «Принципы дизайна интерфейса» ҷойгиранд ёбед. Android Studio — муҳити интегронидашудаи корбар (МИК ё IDE ) барои кор дар платформаи Android буда, аввалин маротиба -уми майи соли дар конференсияи Google I/O муаррифӣ карда шудааст. МИК-и мазкур сар карда аз версияи. (моҳи майи ) дар дастрасии озод қарор дорад. Июни соли ба дараҷаи бета-тестиронӣ расид. Версияи пурқудрати МИК-и мазкур. мебошад, ки декабри соли пайдо гардид.Сар карда аз ҳамон вақт пуштибонии плагини Android Development Tools (ADT) ба- рои Eclipse қатъ гардид. Android Studio дар асоси коркарди барномавии IntelliJ IDEA (маҳсули шир- кати JetBrains – воситаи расмии коркарди Android лоиҳаҳо) сохта шудааст. МИК- и мазкур барои системаҳои омилии (СО Windows, OS X ва Linux дастрас мебо- шад.-уми моҳи майи соли дар конференсияи Google I/O ширкати Google пуштибонии забони Kotlin-ро, ки дар Android Studio ҳамчун забони расмӣ барои платформаҳои Android бо иловакунии Java ва С++ истифода мешавад, эълон кард. http://developer.android.com/design/set-started/principles, http://developer.android.com/design/set-started/ui-overview.html.html Талаботи системавӣ Windows OS X Linux Версияи Microsoft Windows Mac® OS X®.. GNOME ё СО ///Vista/ ( ё ё навтар то. KDE -bit) (High Sierra) Хотираи ГБ (минимум), ГБ (маслиҳат дода мешавад); + ГБ барои фаврӣ Android Emulator Ҷойи ГБ минимум ( МБ барои IDE +. ГБ барои Android SDK холигӣ дар ва образи системаи эмулятор), ГБ SSD маслиҳат дода мешавад диск Версияи Java Development Kit JDK Андозаи x (минимум) экран Иловагӣ — Java Runtime GNU C Library Environment (JRE) (glibc). ё навтар Java Development Kit (кутоҳкардашуда JDK) —маҷмӯи коркарди лоиҳаҳо да забони Java мебошад, ки аз тарафи ширкати Oracle Corporation (пештарар Sun Microsystems) сохта шудааст, ки дорои компилятори Java (javac), китобхонаҳои стандартии классҳои Java, мисолҳо, маълумотномаҳо, утилитаҳои иҷроишии гуногуни системаи Java (JRE) мебошад. Дар таркиби JDK муҳити интегронидашавандаи корбар (МИК) мавҷуд намебошад, бинобар ин, барои сохтани барнома таҳриргари матнӣ лозим меояд. МИК-и муосири Java, ба монанди JDeveloper, NetBeans IDE, Sun Java Studio Creator, IntelliJ IDEA, Borland JBuilder, Eclipse, дар асоси JDK кор мекунанд. Android SDK — воситаи универсалии коркарди лоиҳаҳои мобилӣ барои системаи омилии Android мебошад. Бартарии асосӣ аз таҳриргарҳои матнӣ (барои навиштани код) дар он аст, ки дар он имконияти функсионалие ки иҷроиш, санҷиш ва хатозудоии коди навишташуда, баҳогузории кори лоиҳа дар реҷаи ҳамбастагӣ бо версияҳои гуногуни СО-и Android, инчунин назорат кардан ба натиҷаи барнома дар вақти муайян мавҷуд аст. Пуштибонӣ намудани миқдори зиёди воситаҳои мобилӣ, ба монанди: телефонҳо, планшетҳо, компютерҳо, айнакҳои ҳушманд (аз ҷумла Google Glass), мошинҳои муосир, телевизорҳои муосир, соатҳо ва ғайра. Пеш аз насб намудани Android Studio ибтидо пакети JDK насб карда мешавад. Пакети JDK-ро ба таври ройгон метавон аз сомонаи расмии Oracle, яъне http://www.oracle.com/technetwork/java/javase/ downloads/index.html ба даст овард. Тарзи насб ва ҷуркунии пакети мазкур чандон душвор намебошад, бинобар ин, онро мавриди баҳс қарор намедиҳем. Барои насб кардани Android Studio бошад, ба сомонаи http://developer.android.com/sdk/index.html даромада, аз онҷо ибтидо тугмачаи DOWNLOAD ва сипас DOWNLOAD ANDROID STUDIO. FOR WINDOWS ( MB), яъне тугмачаи зеринро пахш мекунем. Бо шарти истифодабарӣ розӣ гардида, барномаро боргузорӣ мекунем. Файли ба даст овардаамонро мекушоем ва амалҳои зеринро иҷро мекунем. Next->Интихоби банди Android Virtual Device->Next->Дар қадами навбати мавқеи насби барномаро метавон тағйир дод ё бетағйир гузошт->Next- >Next-> ->Finish. Дар натиҷа равзанаи зерин кушода мешавад. Аз ин равзана тугмачаи Ок-ро пахш мекунем. Агар то ҳол дар компютери Шумо дигар версияҳои Android Studio набошанд нишонаи охирон интихоб карда мешавад. Пас аз иҷрои ин амалҳо равзанаи Android Studio кушода мешавад ва Android Studio китобхона ва файлҳои лозимиашро ба кор омода мекунад. Ҳангоми бо муваффақият насб шудани Android Studio метавонед ба кор оғоз намоед. Бо ҳамин насби барнома ба охир мерасад. Версияи охирон дар вақти навиштани китоб. Акнун барои насби SDK Android Studio-ро кушода, аз он ҷо SDK Manager- ро насб мекунем. Барои иҷрои ин амал Android Studio-ро кушода, аз тарафи рости равзанаи он тугмачаи SDK Manager-ро пахш мекунем. Барои кушодани Android Studio аз равзанаи охирон банди Start a new Android Studio Project-ро пахш мекунем, ки дар натиҷа равзанаи зерин пайдо мешавад. Дар сатри Application name номи лоиҳа, яъне MyFirstApplication навишта, тугмачаи Next–ро пахш мекунем, ки равзанаи зерин кушода мешавад. Аз ин равзана версияи лозимии Android, масалан, API: Android. (Oreo)-ро интихоб карда, тугмачаи Next–ро пахш мекунем. Аз ин равзана қолаб (Activity)-и лозимӣ, дар айни ҳол Empty Activity-ро интихоб карда, тугмачаи Next-ро пахш мекунем ва ба равзанаи навбатӣ мегузарем: Аз равзанаи охирон тугмачаи Finish–ро пахш карда, ҷараёни сохтани лоиҳаро ба анҷом мерасонем, ки дар натиҷа равзанаи барнома кушода мешавад. Аз тарафи чапи болоии ин равзана барои танзими пакети SDK тугмачаи SDK Manager-ро пахш мекунем, ки дар натиҷа равзанаи зерин кушода мешавад. Қайд. Итихоби ҳамаи ин бандҳо шарт намебошад, танҳо интихоби яке аз онҳо барои навиштани барнома кифоягӣ мекунад. Аз ин ҷо версияҳои зарурии SDK-ро интихоб карда, тугмачаи Ok-ро пахш мекунем, ки дар натиҷа равзанаи навбатӣ пайдо мешавад. Аз равзанаи пайдошуда бошад, тугмачаи Ок-ро пахш мекунем. Дар натиҷа ба таври автоматӣ пакетҳои лозимӣ боргузорӣ карда мешавад. Акнун барои сохтани Android-лоиҳа ибтидо AVD месозем. Барои ин аз менюи Tools фармони AVD Manager-ро пахш мекунем, ки равзанаи зерин пайдо мешавад. Аз равзанаи охирон равзана фармони Create Virtual Device-ро пахш мекунем. Аз равзанаи навбати фармонҳои нишондодашударо интихоб карда, тугмачаи Next-ро пахш мекунем. Пас аз пахши тугмачаи Next ба равзанаи навбатӣ мегузарем. Аз ин равзана яке аз бандҳоро интихоб карда,(масалан Oreo) тугмачаи Download-ро аз тарафи росташ пахш мекунем, ки равзанаи навбатӣ пайдо мешавад. Аз ин равзана банди Android Emulator-ро интихоб карда, пас аз гузоштани нишона ба Accept тугмачаи Next-ро пахш мекунем, ки равзани зерин пайдо мешавад. Дар ин ҷо то боргузорӣ шудани файлҳои лозимӣ мунтазир гардида, сипас тугмачаи Next –ро пахш мекунем, ки равзани навбатӣ пайдо мешавад. Дар равзанаи охирон тугмачаи Finish-ро зер мекунем. Ба ҳамин AVD-и лозимӣ омода мегардад. Ҳангоми иҷрокунии барнома, муҳити виртуалии лозимиро интихоб карда, тугмачаи Ок-ро пахш мекунем. Дар натиҷа ба ғайр аз воситаҳои техникӣ дар компютери Шумо воситаи виртуалӣ низ пайдо мешавад. Қайд. Дар ин ҷо барои намоиш додани матн аз компоненти TextView истифода карда шудааст. Компоненти мазкурро баъдтар дар ҳамин боб мавриди баҳс қарор медиҳем. Тавре ки мушоҳида кардем, ҳангоми кушодани Android Studio равзанаи зерин пайдо мегардад. Дар тарафи чапи ин равзана равзанаи дарахтшакли файлҳои асосии лоиҳа мавҷуд аст. Ҳоло аз ин равзана зеркаталоги res/layout файли дизайни барнома, яъне main_activity.xml–ро мекушоем, ки мӯҳтавои он шакли зеринро дорад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Hello World!" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Қайд. Дар вақти навиштани барнома ба таври дастӣ ворид кардани фармонҳои файли қолаб шарт намебошад. Ҳангоми гузоштани элементҳои идоракунанда ба таври автоматӣ фармонҳои файли мазкур навишта мешавад. Азбаски дизайни лоиҳа ба сурати файли xml нигоҳ дошта мешавад, бинобар ин, дар сатри якум фармони <?xml version="." encoding="utf-"?>-навишта шудааст. Элементи асосии ин саҳифа контейнери ConstraintLayout ба ҳисоб меравад, ки барои сохтани макети лоиҳа (экран) созгор буда, дар болои он элементҳои лозимӣ гузошта мешаванд. Ин элементро баъдтар пурра мавриди баҳс қарор медиҳем. Дар дохили ин элемент як элементи TextView гузошта шудааст, ки барои дар экран баровардани пайғоми Hello World! истифода мешавад. Файли мазкур дар ду реҷа- матнӣ ва графикӣ кор мекунад. Дар қисми чапи поёнии ин файл (дар ҳолати кушода будан) тугмачаи Design мавҷуд аст. Ҳангоми пахш кардани он реҷаи дизайнӣ кушода мешавад, ки шакли зеринро дорад: Барои гузоштани элементҳои лозимӣ метавон аз реҷаи дизайн низ истифода кард. Элементи лозимиро аз варақаи Palette интихоб карда, бо мушак онро кашида дар болои форм (қисми дизайн) мегузорем. Дар ин ҷо (файли мазкур) метавон элементҳои гуногунро гузошт. Файли дигари қобили таваҷҷуҳ, файли MainActivity.java мебошад, ки дар дохили зеркаталоги /java ҷойгир аст. Дар ин файл фармонҳои асосии барнома ба сурати кодҳои java навишта мешаванд. Агар файли мазкурро кушоем, мӯҳтавои он шакли зеринро дорад: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); } } Дар ин ҷо метавон фармонҳои асосии барномаро навишт. Ҳоло барномае менависем, ки дар экран пайғоми «Барномаи нахустини ман дар Android Studio»– ро хориҷ кунад. Барои иҷрои ин амал аз типи TextView тағйирёбанда муаррифӣ карда, онро тавассути методи findViewById ба элементи мавҷудбуда аз дизайн пайваст мекунем ва тавассути методи setText пайғоми лозимиро дар он менависем. package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView myText=(TextView)findViewById(R.id.textView); myText.setText("Барномаи нахустини ман дар Android Studio"); } } Барои иҷро намудани барнома тугмачаи –ро пахш карда, AVD- и сохтаамонро интихоб мекунем ва тугмачаи Ок-ро пахш мекунем. Дар натиҷа шакли зерин ҳосил мешавад. Қайд. Дар Android Studio (умуман Java) барои ҳар як элемент фазои номии мушаххас мавҷуд аст. Ҳангоми навиштани фармони система нишона аз хатогиро нишон медиҳед. Барои ворид (import) кардани китобхонаи лозимӣ якҷояпахши тугмачаҳои Alt+Enter иҷро карда мешаванд. Компоненти TextView барои хориҷ кардани матнҳо бе имконияти таҳриркунӣ пешбинӣ шудааст. Амалкарди компоненти мазкур аз номи он бар меояд, яъне Text - матн, view – дидан, намоиш додан. TextView - яке аз компонентҳои бисёр истифодашаванда буда, барои баровар- дани ягон матн аз файли қолаб аз атрибути android: text истифода мебарад, маса- лан: android: text="Ягон матн" Чунин усул чандон мувофиқ намебошад. Маслиҳат дода мешавад, ки аз ман- баҳои матнӣ (@string resource) истифода бурда шавад. Дар оянда ин имкониятро пурра мавриди баҳс қарор медиҳем. Барои сохтани string resource ба файли string.xml, ки дар папкаи res/values ҷой- гир аст, ворид мешавем, ки мӯҳтавои он шакли зеринро дорад: Дар ин ҷо байни фармонҳои (тегҳои) <string> … </string> матни лозимиро менависем. <string name="mystr"> Барномаи нахустини ман дар Android Studio</string> Акнун барои TextView-ро бо @string resource-и сохташуда пайваст кардан, дар файли қолаб ба ҷойи сатри, android:text="Hello world!"> сатри android:text="@string/mystr">-ро менависем. Илова бар усули нишон дода шуда, метавон тавассути коди барнома ба ком- поненти мазкур матнеро бахшид. Барои иҷрои ин амал аз методи setText() исти- фода бурда мешавад. Барои ин дар методи onCreate фармонҳои зеринро менави- сем: TextView textView = (TextView)findViewById(R.id.textView); // Бахшидани матн textView.setText("Барномаи нахустини ман дар Android Studio!"); //ё бо истифода аз манбаҳои матнӣ textView.setText (R.string.mystr); Компоненти мазкур дорои атрибутҳои зиёде мебошад, ки ҳоло якчандтои онҳоро дида мебароем: android:textsize- андозаи матн. Барои муқаррар кардани андозаи матн якчанд воҳидҳои ченкунӣ истифода мешаванд, ба монанди: px (пиксел), dp, sp, in (дюйм), pt, mm. Барои матн маслиҳат дода мешавад, ки аз sp: android:textSize="sp", ки аналоги методи setTextSize() мебошад, истифода карда шавад. android:textstyle- услуби матн. Барои муайянкунии услуби (стили) матн метавон аз доимиҳои: normal, bold, italic истифода кард. Масалан, фармони, android:textStyle="bold" матнро ба сурати ғафс (bold) хориҷ мекунад. android:textcolor- ранги матн. Чор қолабро дар шакли системаи ҳисоби шонздаҳӣ истифода мебарад: #RGB; #ARGB; #RRGGBB; #AARRGGBB, дар ин ҷо R, G, B — мувофиқан рангҳои сурх (Red), сабз (Green), обӣ (Blue), А — шафофият (alpha-канал). Агар қимати А, ба сифр () баробар бошад, он гоҳ маънои % шафофиятро дорад. Барои ҳамаи ин атрибутҳо дар класси TextView барои хондан низ методҳо мавҷуданд. Дар ҳолати пешфарзӣ барои компоненти TextView ранги замина мавҷуд намебошад. Барои муайян кардани ранг, қимати Drawable барои атрибути android:background бахшида мешавад. Ба сифати қимати Drawable метавон расм ё фигураҳои XML-инъикосҳо (представление) ба монанди манбаҳои Drawable (ки дар папкаи res/drawable ҷойгиранд)-ро бахшид. Дар баъзе ҳолатҳо зарурати аз коди барнома ивазкунии заминаи компонент пеш меояд. Барои иҷрои ин амал чунин рафтор карда мешавад: бигзор дар манбаи матнӣ ранги сабз ба сурати зерин муаррифӣ карда шуда бошад. <color name="myBackground">#FF</color> Коди зерин дорои хатогӣ мебошад: textview.setBackgroundColor(R.color. myBackground); Ба ҷойи ин сатр метавон яке аз ду варианти дар поён овардашударо истифода кард: textView.setBackgroundResource (R.color. myBackground); // варианти tv.setBackgroundColor (getResources ().getColor (R.color. myBackground)); // вари- анти Агар хоҳем ки TextView ҳодисаи пахшкунӣ (атрибути android:onClick)-ро коркард кунад, он гоҳ зарур аст, қимати атрибути android:clickable="true" кунем. Дар акси ҳол, кор намекунад. Барои дар компонент хориҷ кардани матни иборат аз якчанд сатр аз символи \n барои гузаронидан ба сатри нав истифода бурда мешавад. Масалан, дар файли манбаи матнӣ бигзор сатри зерин дода шуда бошад. <string name="rudaki_text"> Ҳеҷ шоди нест андар ин ҷаҳон,\n Бартар аз дидори рӯӣ дӯстон. \n Ҳеҷ талхӣ нест бар <b>дил</b> талхтар, \n Аз фироқӣ дӯстони пурҳунар. </string> Ҳангоми иҷро намудан, барнома шакли зеринро мегирад: Илова бар ин, дар коди барнома низ метавон ин амалро иҷро кард. textView.setText("Сатри \n Сатри \n Сатри "); Тавассути атрибути android:lineSpacingMultiplier метавон интервали байни ду сатри компонентро муайян кард. Барои хурд кардани интервали байни сатрҳо, қимати ҳақиқии хурд аз ва зиёдкунии интервал аз адади ҳақиқии калон аз як истифода бурда мешавад. android:lineSpacingMultiplier="." Барои зеботар кардани матни компонент метавон атрибутҳои сохтани соя: shadowColor, shadowDx, shadowDy ва shadowRadius истифода кард. Тавассути онҳо метавон ранги соя, ва кӯчиши онҳоро муайян кард. Ҳангоми тағйирдиҳӣ бояд барнома ва эмулятор аз сари нав фаъол (иҷро) карда шаванд. Дар мисоли зерин соя бо ранги сурх ва кӯчиши бо пиксел ба тарафи амудӣ ва уфуқӣ сохта шудааст. Қайд кардан ба маврид аст, ки барои кӯчиш аз воҳиди px (пиксел) истифода мешавад на аз воҳиди dp. <TextView android:id="@+id/hello" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:padding="dp" android:text="Матни соядор" android:textSize="sp" android:textStyle="bold" android:shadowColor="#ff" android:shadowDx="" android:shadowDy="" android:shadowRadius=""/> Натиҷаи барнома: Ин барнома бо даъвати методи public void setShadowLayer (float radius, float dx, float dy, int color) баробарқувва мебошад. Дар компоненти TextView инчунин ду хосияти шоёни диққат Auto link (атрибути autoLink) ва Links clickable (атрибути linksClickable) мавҷуд аст, ки имконияти ба таври автоматӣ сохтани истинод аз матнро фароҳам меоранд. Масалан, бигзор мехоҳем дар TextView матни Сайти ман: www.mysite.tj бахшида, хосиятҳои мазкурро татбиқ кунем. <TextView android:id="@+id/hello" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:padding="dp" android:textSize="dp" android:textStyle="bold" android:autoLink="web" android:linksClickable="true" android:text="Сайти ман: www.mysite.tj" /> Натиҷаи барнома: Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо суроғаи сайт пас аз калимаи Сайти ман навишта шудааст. Дар ин ҳангом суроғаи сайт ба шакли истинод пешниҳод мешавад, ҳангоми пахши ин истинод саҳифаи ба он вобаста кушода мешавад. Истинод дар ин ҷо дорои хосияти аҷибе мебошад, агар тӯлонӣ онро пахш карда истем, равзана барои нусхабардорӣ кардани он пайдо мешавад. Атрибути autoLink имконияти таркибӣ(combination) кардани истинодҳои гуногунро барои шиносоӣ кардани веб-суроға, email, рақами телефон ва ғайраро фароҳам меорад. Тавассути хосияти Text color link (XML-атрибут textColorLink) метавон ранги истинодро иваз кард, дар коди барнома бошад, аз методи setTextLinkColor() истифода карда мешавад. Бо истифода аз класси Linkify тавассути код метавон матнро ба истинод мубаддал кард. package com.example.user.myapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.text.util.Linkify; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView txtDisplay = (TextView)findViewById(R.id.hello); String data = "" + "Мисоли истифодаи Linkify барои сохтани истинод дар матн:\n" + "URL: http://mysite.tj \n" + "Email: [email protected] \n" + "Телефон: (+)---- \n" + "Суроға: х. Рудаки \n"; if(txtDisplay!= null) { txtDisplay.setText(data); Linkify.addLinks(txtDisplay, Linkify.ALL); } } } Натиҷаи барнома: Ба ғайр аз доимии ALL инчунин метавон аз доимиҳои Linkify.EMAIL_ADDRESSES, Linkify.MAP_ADDRESSES, Linkify.PHONE_ NUMBERS низ истифода кард. Мутаассифона суроғаҳои бо ҳарфи кириллӣ навишташуда шиносоӣ карда намешаванд. Дар ҳолати мо индекс ҳамчун рақами телефон фаҳмида шуда, суроға ва кӯча фаҳмида нашуд. Дар чунин ҳолатҳо зарурати иловакунии истинод дар матн пеш меояд. Масалан, дар манбаи матнӣ ба сурати зерин истинод муайян мекунем: <string name="my_site"> <a href="www.mysite.tj"> Сайти беҳта- рин оиди СО android </a> </string> Манбаи сохтаамонро бо TextView бахшида лоиҳаро иҷро мекунем. Худи матн ҳамчун истинод намоиш дода шуда, бо пахш кардани он ягон ҳодиса ба амал намеояд. Барои ҳалли ин масъала коди зеринро илова мекунем: TextView textView = (TextView) findViewById(R.id.textView); textView.setMovementMethod(LinkMovementMethod.getInstance()); Агар зарурати қисман шаффоф кардани матн пеш ояд, он гоҳ маслиҳат дода мешавад, ки аз атрибути android:alpha истифода бурда шавад: <TextView android:textColor="#fff" android:alpha="." /> Атрибути textColor имконияти муқарраркунии қисман шаффофро бе аз дастдиҳии маҳсулнокӣ фароҳам меорад: <TextView android:textColor="ffffff" /> Қайд. Манбаҳои матниро баъдтар пурра мавриди баҳс қарор медиҳем. Боби. Сохтори пакетҳои лоиҳа дар Android Studio Пас аз сохтани барнома сохтори барнома дар Android Studio ба сурати зерин пайдо мешавад: Як лоиҳа метавонад аз модулҳои гуногун иборат бошад. Ба намуди пешфарз дар лоиҳа як модул бо номи app мавҷуд мебошад. Модули app дорои се зерпапка мебошад: manifests: файли манифест AndroidManifest.xml-ро нигоҳ медорад, ки пайгирбанди (configuration)-и лоиҳа дар дохили он ҷойгир аст. java: коди барномаро дар забони java нигоҳ медорад. res: манбаҳои (resources) дар лоиҳа истифодашавандаро дар худ нигоҳ медорад. Илова бар ин, як элементи дигар бо номи Gradle Scripts дар лоиҳа низ мавҷуд буда, gradle скриптҳои гуногунро (ҳам барои модули app ва ҳам барои модулҳои дигар), ки барои сохтани барнома истифода мешаванд, нигоҳ медорад. Gradle — системаи худкори ҳамгузорӣ (build automation system) буда, дар асоси принсипи Apache Ant ва Apache Maven таҳия карда шудааст. Дар Eclipse аз системаи Ant истифода карда мешавад. Ҳангоми навиштани барнома аксари барноманависон ба он диққати ҷиддӣ намедиҳанд. Дар Android Studio ҳангоми таҳия намудани барнома дар ҳар қадам барноманависро Gradle ҳамроҳӣ мекунад. Gradle воситаи барномавӣ буда, барои автоматикунонии ҷараёни иҷроиши барнома истифода бурда мешавад. Системаи мазкур ба таври автоматӣ каталоги тестӣ ва Apk-и тестиро дар асоси манбаҳои лоиҳа таҳия мекунад. Системаи ҳамгузории мазкур дар асоси JVM сохта шудааст. Ин маънои онро дорад, ки барноманавис метавонад дар Java скрипти махсуси худро навишта, дар Android Studio истифода барад. Gradle махсус барои Android Studio сохта нашудааст. Системаи мазкур қаблан коркард карда шуда, дар забонҳои Java, Scala ва ғайра истифода шудааст. Системаи Gradle бениҳоят системаи мувофиқ буда, дар навбати худ душвор аст. Фармонҳои лозимӣ дар Gradle дар асоси Groove ҳамчун матн барои конфигуратсия навишта мешаванд. Барои пурра мавриди баҳс қарор додани Утилит барои ба таври автоматӣ ҳамгузорӣ намудани ҷараёнҳо дар барномасозӣ истифода бурда мешавад. Фреймворк барои ба таври худкор, дар асоси сохтори он дар файлҳо ҳамгузорӣ намудани лоиҳа истифода мешавад. ситемаи мазкур метавон як китоби комил навишт. Бинобар ин, дар ин ҷо онро ба таври мухтасар дида баромада, усули истифодаи онро меомӯзем. Дар Android Studio лоиҳаи нав сохта ба сохтори лоиҳа назар меафканем, ки шакли зеринро дорад: Дар версияҳои нав системаи Gradle дар папкаи нав бо номи Gradle Script нигоҳ дошта мешавад. Дар ин ҷо файли қобили таваҷҷуҳ build.gradle мебошад, ки ба модул дахл дорад. Дар охири номи ин файл дар қавс (Module: app) навишта шудааст. Агар ин файлро кушоем, мӯҳтавои он шакли зеринро дорад: apply plugin: ’com.android.application’ android { compileSdkVersion defaultConfig { applicationId "com.example.user.myfirstapplication" minSdkVersion targetSdkVersion versionCode versionName "." testInstrumentationRunner "android.support.test.runner.AndroidJUnitRunner" } buildTypes { release { minifyEnabled false proguardFiles getDefaultProguardFile(’proguard-android. txt’), ’proguard-rules.pro’ } } } dependencies { implementation fileTree(dir: ’libs’, include: [’.jar’]) implementation ’com.android.support:appcompat-v:..’ implementation ’com.android.support.constraint:constraint-lay out:..’ testImplementation ’junit:junit:.’ androidTestImplementation ’com.android.support.test:runner:..’ androidTestImplementation ’com.android.support.test.espresso:es presso-core:..’ } Дар ин ҷо apply plugin: 'com.android.application'- маънои онро дорад, ки модул лоиҳа аст. Дар сурати китобхона будани он ба сурати apply plugin: 'com.android.library' навишта мешавад. Дар блоки android бошад, версияи Sdk- и иҷрошавандаи барнома (compileSdkVersion ), конфигуратсияҳои ба намуди пешфарзии лоиҳа, ба монанди: идентификатори лоиҳа (applicationId "com.example.user. myfirstapplication")- дар ин ҷо номи пакети лоиҳа бояд уникалӣ бошад, версияи минималии SDK (minSdkVersion ), версияи ҷории SDK (targetSdkVersion )- версияе ки ҳамгузорӣ дар он ба амал меояд, рақами версияи барнома (versionCode ) – ҳангоми азнавсозии лоиҳа ва аз сари нав гузоштани он дар google Play бояд ин рақам як воҳид зиёд карда шавад, номи версияи барнома (versionName "."), воситаи иҷроиш ва санҷиши барнома (testInstrumentationRunner "android.support.test.runner. AndroidJUnitRunner") ва ғайра ва инчунин типи иҷроиши барнома, ки шомили minifyEnabled false ва proguardFiles getDefaultProguardFile('proguard-android.txt'), 'proguard-rules.pro' мебошад, навишта мешавад. android { compileSdkVersion defaultConfig { applicationId "com.example.user.myfirstapplication" minSdkVersion targetSdkVersion versionCode versionName "." testInstrumentationRunner "android.support.test.runner.AndroidJUnitRunner" } buildTypes { release { minifyEnabled false proguardFiles getDefaultProguardFile(’proguard-android.txt’), ’proguard-rules.pro’ } } } Дар бахши вобастагӣ (dependencies) бошад, чунин фармонҳо мавҷуданд: пиёдасозии имконияти истифодаи Jar-файлҳо- implementation fileTree(dir: 'libs', include: ['.jar']); пиёдасозии имконияти китобхонаи appcompat - implementation 'com.android.support:appcompat-v:..'; пиёдасозии имконияти истифодабарии ConstraintLayout - implementation 'com.android.support.constraint:constraint-layout:..'; барои тесткунии барнома директиви 'junit:junit:.' мавҷуд аст - testImplementation 'junit:junit:.'; китобхонаи пиёдасозии санҷиши (тестирование) барнома - androidTestImplementation 'com.android.support.test:runner:..'; китобхонаи пиёдасозии санҷиши (тестирование) барнома тавассути китобхонаи espresso - androidTestImplementation 'com.android.support. test.espresso: espresso-core:..'. dependencies { implementation fileTree(dir: ’libs’, include: [’.jar’]) implementation ’com.android.support:appcompat-v:..’ implementation ’com.android.support.constraint:constraint-layout:..’ testImplementation ’junit:junit:.’ androidTestImplementation ’com.android.support.test:runner:..’ androidTestImplementation ’com.android.support.test.espresso:espresso- core:..’ } Қайд. То версияи Android Studio. ба сифати Implementation аз фармони compile истифода бурда мешуд. Илова бар ин, дар gradle файли дигар бо номи build.gradle(Project:MyFirstApplication) низ мавҷуд аст, ки мӯҳтавои он шакли зеринро дорад: buildscript { repositories { google() jcenter() } dependencies { classpath 'com.android.tools.build:gradle:..' } } allprojects { repositories { google() jcenter() } } task clean(type: Delete) { delete rootProject.buildDir } Ба таври пешфарз файли мазкур аз се бахш иборат аст: buildscript, allprojects ва task clean. Дар бахши buildscript плагинҳои зарурие, ки дар лоиҳа истифодашаванда, нишон дода мешаванд. Дар ин бахш манбаи иҷроиши барнома низ нишон дода мешавад. Дар ин ҷо jcenter() ба Android Studio мегуяд, ки вобастагии лозимиро аз репозитори jCenter ҷустуҷӯ кунад. Ба ҳамин монанд бо истифода аз дастури зерин вобастагии Maven Central навишта мешавад: allprojects { repositories { mavenCentral() } } Версияҳои нави Android Studio ба таври пешфарз аз jCenter истифода мекунанд, сабаб дар он аст, ки боргузории китобхонаҳо дар Maven Central аз ҷониби таҳиягар меҳнати зиёдро талаб мекунанд. jCenter –яке аз нигоҳдорандаҳои (хранилищем) бузурги китобхонаҳои Java ба ҳисоб меравад. Қайд кардан ба маврид аст, ки jCenter ва Maven Central аз нуқтаи назари физикӣ серверҳои гуногун буда, мавҷудияти ягон китобхона дар яке аз онҳо, кафолати мавҷудияти онро дар дигараш намедиҳад. Бахши пайгирандаи "buildscript" барои худи gradle пешбинӣ шудааст. Дар ин бахш нишон дода мешавад, ки чӣ гуна gradle бояд ҳамгузориро иҷро кунад. Ҳамин тариқ, ин бахш плагини Android gradle.- ро дарбар мегирад. Бахши "allprojects" бошад, барои модулҳои дар асоси Gradle таҳияшуда истифода бурда мешавад. Дар бахши task clean(type: Delete) бошад, система пас аз иҷроиши барнома ҳамгузориро тоза намояд. Дар файли local properties (SDK Location) бошад, мавқеи ҷойгиршавии пакети SDK нишон дода мешавад, яъне sdk.dir=C\:\\Users\\ User\\AppData\\ Local\\Android\\Sdk. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар local.properties иттилоот оиди мавқеи локалии ҷойгиршавии SDK нигоҳ дошта мешавад. Ин маънои онро дорад, ки барномасоз наметавонад ин файлро зери идораи манба (источник) нигоҳ доред. Дар файли gradle-wrapper.properties (Gradle Version) бошад, версияи Gradle муайян карда мешавад. Ин файл ба дигар истифодабарандагон (барномасозон) имконият медиҳад, ки коди Шуморо таҳия кунанд, ҳарчанд ки онҳо дар машинашон Gradle насб накарда бошанд. Илова бар ин файли мазкур дуруст насб будани версия Gradle-ро тафтиш карда, дар сурати лозимӣ ба таври автоматӣ онро боргузорӣ мекунад. Мӯҳтавои файли мазкур шакли зайлро дорад: distributionBase=GRADLE_USER_HOME distributionPath=wrapper/dists zipStoreBase=GRADLE_USER_HOME zipStorePath=wrapper/dists distributionUrl=https\://services.gradle.org/distributions/gradle- Файли settings.gradle – ба ҳамаи модулҳое ки барнома аз он таркиб ёфтааст, истинод мекунад. Мӯҳтавои он шакли зеринро дорад: include ':app' Файли gradle.properties(Хосияти лоиҳа) – дар ин файл иттилоот оиди конфигуратсияи лоиҳа нигоҳ дошта мешаванд. Ба намуди пешфарз ин файл холӣ буда, барномасоз метавонад ба он ҳамаи спектри хосиятҳои лозимиро татбиқ карда, илова намояд. # Project-wide Gradle settings. # IDE (e.g. Android Studio) users: # Gradle settings configured through the IDE will override* # any settings specified in this file. # For more details on how to configure your build environment visit # http://www.gradle.org/docs/current/userguide/build_environment.html # Specifies the JVM arguments used for the daemon process. # The setting is particularly useful for tweaking memory settings. org.gradle.jvmargs=-Xmxm # When configured, Gradle will run in incubating parallel mode. # This option should only be used with decoupled projects. More de- tails, visit # http://www.gradle.org/docs/current/userguide/multi_pro- ject_builds.html#sec:decoupled_projects # org.gradle.parallel=true Ҳар як лоиҳа дар Android дорои файли манифест (AndroidManifest.xml) мебошад. Дар файли мазкур иттилооти муҳим оиди лоиҳа нигоҳ дошта мешаванд, ба монандӣ: ном(name), версия (version), нишона (icon), хизматрасониҳо, иҷозатнномаи лоиҳа (разрешения приложение), бақайдгирии ҳамаи классҳои activity ва ғайра. Файли мазкур метавонад, шакли зеринро дошта бошад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <manifest xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" package="com.example.user.myfirstapplication"> <application android:allowBackup="true" android:icon="@mipmap/ic_launcher" android:label="@string/app_name" android:roundIcon="@mipmap/ic_launcher_round" android:supportsRtl="true" android:theme="@style/AppTheme"> <activity android:name=".MainActivity"> <intent-filter> <action android:name="android.intent.action.MAIN" /> <category android:name="android.intent.category.LAUNCHER" /> </intent-filter> </activity> </application> </manifest> Элементи асосӣ (сатҳи боло) дар ин ҷо теги manifest ба ҳисоб меравад. Дар ин ҷо пакети лоиҳаро муайян кардааст package="com.example.user.myfirstapplication". Аксар танзимоти лоиҳаро элементи application муайян мекунад. Масалан, нишонаи лоиҳа тавассути атрибути android:icon="@mipmap/ic_launcher" мушаххас карда мешавад, ки дар каталоги res/mipmap-xxxx ҷойгир аст. Номи лоиҳа бошад, тавассути атрибути android:label="@string/app_name" муайян карда мешавад. Дар ин ҷо app_name манбаи сатрӣ буда, дар файли strings.xml нигоҳ дошта мешавад. Атрибути android:allowBackup="true" бошад иҷозати нусхабардории эҳтиётии лоиҳа ва барқароркунии инфраструктураи онро фароҳам меорад. Барои истифода намудани нишонаи даврашакл аз атрибути android:roundIcon="@mipmap/ic_launcher_round" истифода бурда мешавад. Атрибути android:supportsRtl="true" имконияти пуштибонии макети RTL (Right- to-Left)-ро фароҳам меорад. Ин атрибут сар карда аз API пайдо шуда, имконияти аз тарафи рост ба чап навиштани матнро (алифбои арабӣ, урдуӣ, яҳудӣ) фароҳам меорад. Атрибути android:theme= "@style/AppTheme" бошад, мавзӯӣ лоиҳаро муайян мекунад. Дар ин ҷо AppTheme стилест, ки дар файли styles.xml (зеркаталогӣ res/values) ба сурати зерин муайян карда шудааст: <style name="AppTheme" parent="Theme.AppCompat.Light.DarkActionBar"> Элементи мураккаби activity ҳамаи activity – ҳои дар лоиҳа истифодашавандаро муайян мекунад. Дар айни ҳол, дар лоиҳа танҳо як activity – MainActivity истифода бурда мешавад. Элементи intent-filter дар MainActivity чӣ тавр истифода шудани activity- ро муайян мекунад. Дар ҳолати хусусӣ тавассути теги action android:name="android.intent.action.MAIN" гуфта мешавад, ки activity-и мазкур ҳамчун нуқта вуруд ба барнома истифода шавад. Теги category android:name="android.intent.category.LAUNCHER" маънои онро дорад, ки MainActivity ҳамчун экрани нахустин ҳангоми иҷроиши барнома намоиш дода шавад. Дар файли манифест элементҳои ҳатмӣ <manifest> ва <application> ба ҳисоб мераванд. Элементҳои мазкур бояд дар дохили файли манифест як маротиба мавҷуд бошад. Элементҳо метавонанд дар сатҳҳои гуногун истифода шаванд. Дар поён тартиби гузоштани элементҳо оварда шудааст: <action> <activity> <activity-alias> <application> <category> <data> <grant-uri-permission> <instrumentation> <intent-filter> <manifest> <meta-data> <permission> <permission-group> <permission-tree> <provider> <receiver> <service> <supports-screens> <uses-configuration> <uses-feature> <uses-library> <uses-permission> <uses-sdk> Элементҳои дар як сатҳ истифодашаванда метавонанд бо тартиби дилхоҳ ҷойгир бошанд. Масалан, элементҳои <activity>, <provider> ва <service>-ро метавон бо дилхоҳ тартиб навишт. Элементи <activity-alias> аз қоида истисно буда, бояд пас аз элементи <activity>, ҷойгир бошад. Дар поён барои беҳтар шинос шудан, сохтори умумии файли манифестро меорем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <manifest> <uses-permission /> <permission /> <permission-tree /> <permission-group /> <instrumentation /> <uses-sdk /> <uses-configuration /> <uses-feature /> <supports-screens /> <compatible-screens /> <supports-gl-texture /> <application> <activity> <intent-filter> <action /> <category /> <data /> </intent-filter> <meta-data /> </activity> <activity-alias> <intent-filter>... </intent-filter> <meta-data /> </activity-alias> <service> <intent-filter>... </intent-filter> <meta-data/> </service> <receiver> <intent-filter>... </intent-filter> <meta-data /> </receiver> <provider> <grant-uri-permission /> <meta-data /> <path-permission /> </provider> <uses-library /> </application> </manifest> Яке аз компонентҳои асосие, ки дар Android барои сохтани интерфейси визуалӣ истифодашаванда activity (фаъолият ё активность) ба ҳисоб меравад. Компоненти мазкурро метавон, ба сурати равзанаи алоҳида ё равзанаи лоиҳа, ки дар он имконияти гузоштани элементҳои идоракунандаи гуногун мавҷуд аст. Як лоиҳа метавонад дороя як ё якчанд activity бошад. Ҳамаи барномаҳои мавриди баҳс қарордодаамон (умуман ҳамаи лоиҳаҳои Android ) бо класси MainActivity оғоз мешаванд: public class MainActivity extends AppCompatActivity { //Мӯҳтавои класс } Ҳамаи объектҳои activity худро ҳамчун объекти класси android.app.Activity, ки дорои имкониятҳои функсионалӣ барои ҳамаи activity-ҳо мебошад, ҳисоб мекунанд. Қайд кардан ба маврид аст, ки класси MainActivity меросбари класси AppCompatActivity буда, худи AppCompatActivity бошад, меросбар аз класси Activity мебошад. Активитиро метавон ба сурати равзанаи муколамавӣ сохт: @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setTitle("Activity"); TextView tv = new TextView(this); tv.setText("Ман активитӣ мебошам!"); tv.setPadding(,,, ); setContentView(tv); } Активитиро метавон тавассути код низ таҳия кард. Дар поён усули сохтани чунин активитиро дида мебароем. @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); //Муаррифӣ намудани LinearLayout LinearLayout layout = new LinearLayout(MainActivity.this); //Муқаррар кардани идентификатор барои LinearLayout layout.setId(R.id.layout_id); //Муайянкунии параметрҳои layout ViewGroup.LayoutParams layoutParams = new ViewGroup. LayoutParams(ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT); layout.setLayoutParams(layoutParams); //Муқарраркунии самтивазкунии layout layout.setOrientation(LinearLayout.VERTICAL); //Муаррификунии элементи идоракунандаи ImageView ImageView imageView = new ImageView(MainActivity.this); //Муқаррар кардани идентификатор барои imageView imageView.setId(R.id.image_id); //Муайянкунии расм барои imageView imageView.setImageResource(R.drawable.asp); //Муқарракунии параметрҳои лозимии imageView ViewGroup.LayoutParams imageViewLayoutParams = new ViewGroup. LayoutParams(ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT, ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT); imageView.setLayoutParams(imageViewLayoutParams); //Дар layout илова намудани imageView layout.addView(imageView); //Ба экран бахшидани равзанаи сохтаамон setContentView(layout); } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо барои ҳар як қадами барнома шарҳу эзоҳ оварда шудааст. Дар активитӣ методҳои зиёде мавҷуд мебошанд, ки ҳоло якчандтои онҳоро дида мебароем. addContentView() – иловакунии компонент ба қолаби тайёр. findViewById() – тавассути идентификатор ба даст овардани истиноди View finish() – ба охиррасонии кори активитӣ. setContentView() – ба таври пешфарз активитӣ холӣ мебошад. Барои интерфейси сохтаро барои ба қолаб мондан истифода бурда мешавад. Активитӣ дорои тули зиндагии худ мебошад. Бақои зиндагии лоиҳаро система сахт таҳти назорат гирифта, аз зарурати истифодабаранда, дастрасии манбаҳо ва ғайра вобаста мебошад. Аз ин рӯ ҳангоми иҷро намудани лоиҳа, система барои он авлавияти баланд медиҳад. Ҳар як лоиҳа ба сурати як ҷараёни (протсесси) алоҳида фаъол мегардад. Бинобар ин, система барои як ҷараён нисбат ба протсессҳои дигар афзалият медиҳад. Маҳз ҳамин сабаб мегардад, ки дар вақти фаъол будани як лоиҳа, масалан зангҳои воридотии телефон маҳдуд карда намешаванд. Пас аз анҷомрасии кори лоиҳа, система ҳамаи манбаҳои ба он вобастаро озод карда, лоиҳаро ба разрияди афзалияти паст оварда, мепушонад (маҳкам мекунонад). Ҳамаи объектҳои activity –и дар лоиҳа мавҷуд ба сурати пуштаи (стеки) activity идора карда мешаванд, ки back stack ном доранд. Ҳангоми иҷро намудани activity-и нав, он ба сатҳи болоии стек (элементи охирон) гузошта шуда, ба экран бароварда мешавад. Ҳангоме ки activity –и ҷорӣ корашро ба анҷом мерасонад, (истифодабаранда аз лоиҳа мебарояд) яъне activity аз стек нест карда мешавад ва элементи пеш аз он, азнав фаъол карда мешавад. Ҳангоми иҷро намудани activity якчанд метод даъват карда мешаванд, ки онҳоро система коркард мекунад ва барои коркард кардани онҳо якчанд даъватҳои баръакс мавҷуд аст. protected void onCreate(); protected void onStart(); protected void onRestart(); protected void onResume(); protected void onPause(); protected void onStop(); protected void onDestroy(). Методи onCreate() ҳангоми сохтан ва ё аз нав иҷро намудани activity даъват карда мешавад. Дар дохили методи мазкур интерфейсҳои статикии activity танзим карда шуда, ба иттилоотҳои статикии activity қимати аввала бахшида мешавад. Илова бар ин, дар ин метод иттилоот ба элементҳои идоракунандаи мувофиқ алоқаманд карда шуда, амалҳои дигари ба ин монанд низ иҷро карда мешавад. Барои муайян кардани қолаби интерфейс аз setContentView() истифода бурда мешавад. Методи onCreate() ба сифати параметр объекти Bundle – ро қабул мекунад. Объекти Bundle мӯҳтавои интерфейси истифодабарро, ки дар даъвати охирони коркарди onSaveInstanceState сабт шудаст дар бар мегирад. Барои барқароркунии ҳолати қаблии интерфейси графикӣ бояд ба тағйирёбандаи мазкурро дар дохили методи onCreate() ё методи onRestoreInstanceState() аз нав муаррифӣ карда, бархурд намуд. Ҳангоми бори аввал иҷро намудани барнома қимати тағйирёбандаи savedInstanceState ба null баробар мебошад. package com.example.user.myfirstapp; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private double currentBillTotal; private String BILL_TOTAL="myKey"; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); if ( savedInstanceState == null ) { currentBillTotal =.; } else { currentBillTotal=savedInstanceState.getDouble(BILL_TOTAL); } } } Қимати тағйирёбандаи currentBillTotal - ро метавон дар методи onSaveInstanceState() сабт кард. @Override protected void onSaveInstanceState(Bundle outState) { super.onSaveInstanceState(outState); outState.putDouble(BILL_TOTAL, currentBillTotal); } Дар методи onStart() activity барои ба экран зоҳир гардидан, омода мешавад. Одатан методи мазкур азнавмуаррифӣ карда намешавад ва ҳамаи амалиётҳои лозимӣ дар асоси коди дохилӣ ба амал меоянд. Пас аз даъвати методи мазкур activity ба экран бароварда шуда, методи onResume даъват карда мешавад ва activity ба ҳолати Resumed оварда мешавад. Пас аз даъвати методи onStart() методи onRestoreInstanceState даъват карда мешавад, ки ҳолати дар объекти Bundle сабтшударо барқарор мекунад. Қайд кардан ба маврид аст, ки ин метод фақат дар ҳолати ба null баробар будани объекти Bundle даъват карда мешавад. Азбаски ҳангоми бори нахуст иҷрошавии лоиҳа, Bundle дорои қимати null мебошад, бинобар ин методи onRestoreInstanceState даъват карда намешавад. Методи onResume() пас аз методи onStart() даъват карда мешавад, ҳарчанд ки равзана (окно) дар ҳолати реҷаи авлавият фаъол буда, дар зери назорати истифодабаранда бошад. Дар ин ҳолат истифодабаранда ба равзанаи сохташуда бархурд мекунад. Дар ин ҳолат мегӯянд,ки activity ба ҳолати Resumed гузаштааст. Агар ба истифодабаранда зарурати гузаштан ба дигар activity пеш ояд, он гоҳ система методи onPause-ро даъват мекунад. Дар ин метод метавон манбаҳои истифодашвандаро озод кард, ҷараёнҳоро боздошт, масалан иҷроиши аудио, видео, камера ва ғайра Қайд кардан ба маврид аст, ки вақти кори методи мазкур хело кам буда, зарурати сабт намудани ягон иттилоот пеш намеояд, хусусан ҳангоми муроҷиат ба шабака, яъне равон кардани иттилоот ба интернет ё муроҷиат ба пойгоҳи додаҳо. Пас аз иҷроиши методи мазкур activity ноайён гардида, вале корашро давом медиҳад, яъне фаъол боқи мемонад. Агар истифодабаранда хоҳад, ки ба ин activity баргардад, пас система аз сари нав методи onResume-ро даъват мекунад ва activity аз нав дар экран намоиш дода мешавад. Методи onSaveInstanceState пас аз методи onPause() ва пеш аз даъвати методи onStop() даъват карда мешавад. Дар onSaveInstanceState ҳолати лоиҳа ба сифати объекти Bundle равон карда шуда, нигоҳ дошта мешавад. Дар методи onStop activity ба ҳолати Stopped оварда мешавад. Дар методи мазкур манбаҳое, ки барои истифодабаранда лозим нестанд ва бо activity бархурд намекунанд, озод карда мешаванд. Дар ин метод низ метавон иттилоотро масалан дар пойгоҳи додаҳо сабт карда, Дар ин ҳолат (ҳолати Stopped) activity дар ҳофизаи таҷҳизот ҳолати ҳамаи элементҳои интерфейсро сабт мекунад. Масалан, агар дар майдони матнии EditText ягон матн ворид карда шуда бошад, он гоҳ пас аз азнавсозии кори activity ва гузаштан ба ҳолати Resumed дар матн метавон аз сари нав онро мушоҳида кард. Агар пас аз даъвати методи onStop() истифодабаранда хоҳад, ки ба activity қаблӣ баргардад, система onRestart() –ро даъват мекунад. Агар activity пурра корашро ба охир расонида бошад, масалан бо пӯшидани лоиҳа, методи onDestroy() даъват карда мешавад. Даъвати методи onDestroy кори activity –ро ба анҷом мерасонад, ин амал ҳангоми нест кардани activity, ё даъвати методи finish() ба амал меояд. Қайд кардан ба маврид аст, ки ҳангоми иваз намудани самтивазкунии экран система кори activity –ро ба анҷом расонида аз сари нав онро бо даъвати методи onCreate() месозад. Дар ҳолати умумӣ гузариш байни ҳолатҳои activity метавонад шакли зеринро дошта бошад: Одатан дар амал бештар методҳои onCreate(), onResume() ва onPause() истифода бурда мешаванд. Методи onCreate() ҳангоми сохтани интерфейси истифодабар даъват карда мешавад. Методи мазкур имконияти алоқаманд кардани иттилоотро ба компонентҳо ва сохтани ҳодиса барои компонентҳои интерфейсро фароҳам меорад. Тавассути методи onPause() бошад, метавон иттилооти муҳимро дар пойгоҳи додаҳои лоиҳа сабт кард. Ин метод бехатарии охирон мебошад, ки пеш аз анҷомрасии кори лоиҳа даъват карда мешавад. Даъвати методи onDestroy() ҳатмӣ намебошад, аз ин рӯ барои амалисозии логикаи критикӣ ба ин метод такя кардан маслиҳат дода намешавад. Ҳоло мисолеро дида мебароем, ки дар он ҳамаи методҳои мавриди баҳс қарордодаамон истифода шуда, пайғоми лозимӣ хориҷ карда мешавад. Ибтидо файли activitymain.xml-ро ба сурати зерин омода мекунем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <TextView android:id="@+id/textViewInfo" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:singleLine="false" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" /> <Button android:id="@+id/buttonInfo" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Info" android:onClick="onClick" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/textViewInfo" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" /> <Button android:id="@+id/buttonOk" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp" android:text="Ok" android:inputType="textMultiLine" android:onClick="onClick" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/buttonInfo" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" /> <Button android:id="@+id/buttonExit" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp" android:text="Exit" android:inputType="textMultiLine" android:onClick="onClick" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/buttonOk" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Сипас, коди барномаро ба чунин шакл менависем: package com.example.user.myfirstapp; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private String info = "Тӯли зиндагӣ: \n"; private TextView mInfoTextView; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); mInfoTextView = (TextView) findViewById(R.id.textViewInfo); info=info+ "onCreate() \n "; } @Override protected void onStart() { super.onStart(); info=info+ "onStart() \n"; } @Override protected void onResume() { super.onResume(); info=info+ "onResume() \n"; } @Override protected void onPause() { super.onPause(); info=info+ "onPause() \n"; } @Override protected void onStop() { super.onStop(); info=info+ "onStop() \n"; } @Override protected void onRestart() { super.onRestart(); info=info+ "onRestart() \n"; } @Override protected void onDestroy() { super.onDestroy(); info=info+ "onDestroy() \n"; } public void onClick(View v) { switch (v.getId()) { case R.id.buttonInfo: mInfoTextView.setText(info); break; case R.id.buttonOk: mInfoTextView.setText("Лоиҳа аллакай фаъол гардид!"); break; case R.id.buttonExit: finish(); break; default: break; } } } Барномаро иҷро карда, натиҷаро мушоҳида мекунем, ки он шакли зеринро дорад: Ҳангоми пахш намудани тугмачаи Оk дар майдони матнӣ пайғоми “Лоиҳа аллакай фаъол гардид!" пайдо мегардад. Агар тугмачаи ба хонаро пахш карда, бори дигар ба лоиҳа баргардем мебинем, ки матни дар майдони матнӣ буда нест нашудааст. Ин маънои онро дорад, ки лоиҳа пурра пӯшида нашудааст. Барои беҳтар дар хотир нигоҳ доштан, методҳои мавриди баҳс қарор додаамонро ҳамчун хулоса ба сурати зерин меорем: Иҷро намудани барнома:onCreate() → onStart() → onResume(); пахш кардани тугмачаи ба қафо, барои баромадан аз лоиҳа: onPause() → onStop() → onDestroy(); пахш кардани тугмачаи ба хона: onPause() → onStop(); пас аз пахши тугмачаи ба хона, ҳангоме ки лоиҳа аз руйхати лоиҳаҳои қаблан кушодашуда ё нишона кушода мешавад: onRestart() → onStart() → onResume(); ҳангоми кушодани лоиҳаи дигар аз минтақаи хабардоркунӣ ё кушодани лоиҳаи танзимот:onPause() → onStop(); пахши тугмачаи ба қафо дар дигар лоиҳа ё танзимот, ки лоиҳа аз нав аён мегардад: onRestart() → onStart() → onResume(); кушодани равзанаи муколамавӣ: onPause(); пӯшидани равзанаи муколамавӣ: onResume(); ҳангоми дар телефон занг задан: onPause() → onResume(); ҷавоб додани занги телефон: onPause(); ба охир расонидани гуфтугӯ: onResume(); хомуш гардидани экрани телефон: onPause() → onStop(); аз сари нав фаъол гаштани экран: onRestart() → onStart() → onResume(). Қайд кардан ба маврид аст, ки дар планшетҳои чинӣ метавон коркарди методҳои дигарро низ мушоҳида кард ва ё ин ки баъзе методҳо кор намекунанд. Ҳангоми тоб додан активитӣ тавассути занҷираи ҳолатҳои гуногун тағйир меёбад, ки тартиби онҳо чунин аст: onPause(); onStop(); onDestroy(); onCreate(); onStart(); onResume(). Тартиби даъват: баъди onCreate() - onStart(); баъди onRestart() - onStart(); баъди onStart() - onResume() ё onStop(); баъди onResume() - onPause(); баъди onPause() - onResume() ё onStop(); баъди onStop() - onRestart() ё onDestroy(); баъди onDestroy() – ягон метод мавҷуд нест. Захираҳо (resources)– яке аз ҷузъҳои асосӣ буда, дар Android барномасозӣ истифодаи васеъ доранд. Дар манбаъҳо метавон объектҳои гуногунро нигоҳ дошт – расмҳо, доимиҳои сатрӣ, рангҳо, аниматсияҳо, услубҳо ва ғайра. Системаи Android Studio нигоҳдории манбаҳоро дар файлҳои алоҳида пуштибонӣ мекунад. Манбаҳоро метавон ба таври сода, азнавсозӣ ва тағйир дод. Ҳар як лоиҳа дар Android дорои каталог барои нигоҳдории манбаҳо, res ва каталог барои нигоҳдории активҳо assets мебошад. Фарқияти асосӣ байни актив ва манба чунин мебошад: иттилоот дар каталоги манба, тавассути класси R, ки тавассути лоиҳа ба таври автоматӣ сохта мешавад ба лоиҳа дастрас карда мешаванд, яъне файлҳо ва манбаҳои дар каталоги res мавҷуд буда, ба таври сода барои истифода аз коди барнома дастрас карда мешаванд; барои хондани иттилооти файлҳои активӣ аз каталоги assets зарур аст, ки барои хондан ҳамчун ҷараёни байтӣ аз AssetManager истифода карда шавад. Android метавонад ба таври динамикӣ аз дарахти манбаҳо ба таври автоматӣ конфигуратсия, забон ва минтақаи гуногунро интихоб кунад (ба даст орад). Ҳангоми иҷроиши Android ба таври автоматӣ манбаи лозимӣ бе истифодаи ягон сатр код, боргузорӣ карда мешавад. Манбаҳо дар Android декларативӣ мебошанд. Одатан онҳо ба шакли XML- файлҳо дар каталоги res бо зеркаталогҳои values, drawable-ldpi, drawable-mdpi, drawable-hdpi, layout ва ғайра нигоҳ дошта мешаванд. Барои осонии кор, система идентификаторҳои манбаро дар файли R.java (класси R, ки дар он истинод ба ҳама манбаҳои лоиҳа мавҷуд аст) месозад, ки имконияти истинод кардан дар дохили коди барномаро фароҳам меорад. Класси статикии R дар асоси манбаҳои додашуда, дар вақти иҷроиши барнома сохта мешавад. Ҳангоми сохтани класс ба таври статикӣ зеркласс барои ҳама типи манбаҳо мавҷуд аст. Аз баски файли R ба таври автоматӣ таҳия карда мешавад, бинобар ин ба таври дастӣ таҳрир кардани он аз мантиқ берун аст. Дар ҳолати умумӣ манбаҳо файлеро (масалан, расмҳо) ё қиматҳоеро (масалан, сарлавҳаи барнома) ифода мекунанд, ки ба лоиҳаи сохташуда алоқаманд мебошанд. Бартарии манбаҳо аз он иборат аст, ки онҳоро метавон бе такроран иҷрошавӣ ё бе таҳияи лоиҳаи нав тағйир дод. Номи файли манба бояд бо ҳарфи хурд навишта шавад. Манбаҳои бисёртар истифодашаванда сатрҳо (strings), рангҳо (colors), услубҳо(styles) ва расмҳои графикӣ (bitmap) мебошанд. Дар лоиҳаҳои андроид маслиҳат дода мешавад, ки қиматҳои лозимӣ ба намуди манба навишта шаванд, зеро дар вақти зарурӣ танҳо файлҳои мазкурро тағйир додан (бе тағйирдиҳии коди лоиҳа) кифоя мебошад. Одатан дар Android ду усули сохтани манба мавҷуд аст. Аввалан, манба дар дохили файл навишта мешавад, пас дар ин ҳолат номи файл нақш намебозад. Сониян, манба ба шакли файл дода мешавад. Дар ин сурат номи файл роли калон мебозад. Сохтори асосии файлҳои манба шакли зеринро дорад: /res/values/strings.xml /colors.xml /dimens.xml /attrs.xml /styles.xml /drawable/.png /.jpg /.gif /..png /anim/.xml /layout/.xml /raw/. /xml/.xml /assets/./.* Танҳо дар assets метавонад дилхоҳ набори зеркаталогҳо нигоҳ дошта шавад. Файлҳои дар дилхоҳ каталоги дигар буда, низ дар сатҳи ин каталог оварда (гузошта) мешаванд. Манбаҳои асосии Android дар ҷадвали зерин оварда шудаанд Типи манба Мавқеи Маъно ва мафҳум ҷойгиршавӣ Рангҳо res/values/номи_файл Идентификатори рангҳо. ID-и ин навъ манбаҳо дар R.java ба сурати R.color.. XML-шоха ифода мегарданд: /resources/color Сатрҳо res/values/номи_файл Манбаҳои матнӣ. Дар ин навъ манбаъҳо сатрҳо дар қолаби java ва html низ дохил мешаванд. ID-и чунин навъ манбаҳо дар R.java ҳамчун R.string. XML-шоха ифода карда мешаванд: resources/string. Меню /res/menu/номи_файл Меню дар лоиҳа метавонад ба сурати XML-манбаъҳо нигоҳ дошта шавад. Параметрҳо /res/values/номи_файл Параметр ё андозаи элементҳои гуногунро ифода мекунад. Воҳидҳои ченаки гуногун ба монанди дюймҳо, миллиметрҳо, аз зичии экран новобаста (dip), пикселҳо ва ғайра. ID-и чунин манбаҳо дар R.java ҳамчун R.dimen.. XML- шоха ифода карда мешаванд: resources/dimen Расмҳо /res/drawable/ Манбаҳои расмӣ (аксҳо). номи_файлҳо Файлҳои қолаби JPG, GIF, PNG ва ғайраро пуштибонӣ мекунад. Ҳар як расм ба сурати файли алоҳида нигоҳ дошта мешавад ва дорои идентификатори ягона мебошад, ки тавассути номи файл бе пасванди он таҳия карда мешавад. ID-и чунин манбаҳо дар R.java ба сурати R.drawable. ифода карда мешаванд. Рангҳои тасвиршуда /res/values/ Рангҳои чоркунҷашаклро номи_файлҳо ифода мекунад, ки ба сифати ё заминаи объектҳои тасвиршуда /res/drawable/ истифода бурда мешаванд, номи_файлҳо масалан, расмҳои нуқтагӣ. ID- и чунин манбаҳо дар R.java ҳамчун R.drawable.* ифода карда мешавад. ХМL-шоха барои чунин файлҳо чунин мебошад: /resources/drawable. Android дар файлҳои махсуси ХМL, ки дар /res/drawable, ҷойгир мебошанд, росткунҷаҳои даврашакл ва росткунҷаҳои градиентиро низ пуштибонӣ мекунад. ХМL-теги асосӣ барои drawable <shape> ба ҳисоб меравад. Идентификаторҳои чунин манбаҳо дар файли R.java ба сурати R.drawable.* ифода карда мешаванд. Дар ин ҳолат номи ҳар як файл ба шакли идентификатори ягона табдил дода мешавад. Аниматсияҳо /res/anim/ Android метавонад, аниматсияи номи_файлҳо содаро барои графикҳо ё маҷмӯӣ расмҳо иҷро кунад. Аниматсия метавонад дар худ гардишҳо, пайдарпай ивазшавӣ, ҳаракатҳо ва ғайрарро дар бар гирад. Файлҳои гуногуни /res/xml/.xml Дар Android ба сифати манба XML метавон аз файлҳои XML исти- фода кард. Онҳо дар aapt компилятсия мешаванд. Иден- тификаторҳои чунин манбаҳо дар файли R.java ҳамчун R.xml. ифода карда мешаванд. Манбаҳои гуногуни /res/raw/. Дилхоҳ файлҳои коркарднакардашуда компилятсиянашавандаи дуӣ ва матнӣ. Ба монанди видео, аудио ва ғайра. Идентификаторҳои чунин манбаҳо дар файли R.java ҳамчун R.raw.* ифода карда мешаванд. Активҳои гуногуни /assets/./. Метавон файлҳои гуногунро коркарднакардашуда дар каталогҳои гуногун, ки дар зеркаталоги /assets ҷойгиранд, истифода кард. Инҳо манба набуда, фақат файлҳои коркарднашаванда мебошанд. Дар ин каталог баръакси каталоги /res, зеркаталогҳо метавонанд дар умқҳои гуногун ҷойгир бошанд. Барои чунин файлҳо идентификатори манба сохта намешавад. Ҳангоми кор кардан аз номи нисбии онҳо, ки роҳи файл аз /assets оғоз меёбад истифода карда мешавад. Идентификаторҳо Ин гуна манбаҳо ба таври автоматӣ таҳия карда мешаванд. Аз ин рӯ баъзан барномасоз ба онҳо он қадар эътибор ҳам намедиҳад. Масалан, ҳангоми дар экран гузоштани Button ба таври автоматӣ идентификатори он ба сурати @+id/button (android:id="@+id/button") сохта мешавад. Барои аз барнома дастрас шудан ба ин элемент аз дастури R.id. button истифода бурда мешавад. Илова бар ин, метавон манбаи типи item барои id-и додашуда сохт, ки ба ягон манба алоқаманд намебошад: <resources> <item type="id" name="Mytext"/> </resources> Дар ин ҷо type типи манбаро ифода мекунад, ки дар айни ҳол он id мебошад. Манбаҳои сатрӣ асосан барои содакунии версияи маҳаллисозишудаи барнома истифода мешаванд. Манбаҳои сатрӣ дар дохили теги <string> навишта мешаванд. Дар Android Studio ҳангоми сохтани лоиҳа ба таври пешфарз дар файли string.xml (/res/values/string.xml) манбаи матнии зерин сохта мешавад: <resources> <string name="app_name">MyFirstApplication</string> </resources> Дар ин ҷо MyFirstApplication номест, ҳангоми сохтани лоиҳа дар равзанаи зерин навишта мешавад. Ҳангоми сохтани манбаи матнӣ, муҳити коркард ба таври автоматӣ класси R.java-ро месозад ё азнавсозӣ мекунад. Новобаста аз ҳаҷм ва миқдори манбаҳо, дар барнома танҳо як файли R.java мавҷуд мебошад. Агар файли мазкурро кушоем, идентификатори навиштаамонро метавон ба шакли зерин мушоҳида кард: public static final int app_name=xfbd; Дар як барнома метавон якчанд файли манба таҳия кард. Дар ин ҳолат муҳим аст, ки XML-файлҳои сохташуда дорои сохтори лозимӣ ва номи ягона буда, дар зеркаталоги res/values нигоҳ дошта шаванд. Тавре ки мушоҳида кардем, сохтори файлҳои манбаи сатрӣ хело сода мебошад. Теги асосии онҳо <resources> буда, дар охили он як ё якчанд элемент ҷойгир мебошад. Ҳар як манбаи матнӣ дорои name мебошад, ки дар файли R.java ба сурати атрибути id нигоҳ дошта мешаванд. Дар аввал ва охири қимати манбаҳои сатрӣ ба таври автоматӣ фосила нест карда мешавад. Агар зарурати истифодаи фосила пеш ояд, пас ба ҷои фосила метавон аз коди он, яъне \u истифода кард. Манбаҳои сатриро метавон ба шаклҳои гуногун истифода кард. Ҳоло истифодаи як чанд намуд, қимати манбаҳои сатриро бо мисоле дида мебароем. <resources> <string name="app_name">MyFirstApplication</string> <string name="simple_string">Сатри муқаррарӣ</string> <string name="quoted_string">"Сатр дар дохили нохунак"</string> <string name="double_quoted_string">\"Сатр дар дохили нохунаки дутогӣ\"</string> <string name="java_format_string">Салому алейкум %$s. Чӣ хел Шумо? %$s</string> <string name="tagged_string"><font color=’red’> <b> Душанбе</b> </font> - <i>шаҳри зебост</i></string> </resources> Барои истифодаи ин манбаҳо қолаби асосии барномаро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="@string/simple_string" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="@string/quoted_string" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="@string/double_quoted_string" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="@string/java_format_string" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="@string/tagged_string" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Натиҷаи барнома: Манбаҳои сатриро метавон ҳамчун параметри методи String.format низ истифода кард. Методи мазкур матни тавассути тегҳои шакли <b>, <i>, <u>,<font> ва ғайра навишташударо пуштибонӣ намекунад. Пас барои ҳал намудани ин душворӣ метавон ба сифати қавси кушодашаванда (<) аз доимии < истифода кард. Мисол: <string name="my_message">"<font color=\"#ff\"> <b> Душанбе </></font>-<i>шаҳри зебост</i>"</string> Барои истифода бурдани ин сатр дар Java-файл коди барномаро ба сурати зерин менависем: package com.example.user.myfirstapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.text.Html; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); String rString = getString(R.string.my_message); CharSequence styledString = Html.fromHtml(rString,); TextView mytxt=(TextView)findViewById(R.id.textView); mytxt.setText(styledString); } } Дар ин ҷо барои табдилдиҳии сатр ба шакли лозимӣ аз методи Html.fromHtml истифода шудааст. Натиҷаи барнома: Матнҳои муракаб дар дохили контейнери махсуси CDATA навишта мешаванд. <string name="long_message"> <![CDATA[ <html> <body> <h>Забонҳои барномасозӣ: </h> <p>Забони Java:</p> <p>Забони <b>Java</b>-яке аз забонҳои барноманависии хело маъмул ва пурқудрат ба ҳисоб меравад.</p> </body> </html> ]]> </string> Барои истифодабарии ин манбаи матнӣ низ монанди ҳолати қаблӣ амал мекунем: @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); String rString = getString(R.string.long_message); CharSequence styledString = Html.fromHtml(rString,); TextView mytxt=(TextView)findViewById(R.id.textView); mytxt.setText(styledString); } Натиҷаи барнома: Дар бисёр ҳолатҳо метавон аз манбаҳои доимии матнӣ ба монанди: OK, Cancel ва ғайра низ истифода кард. Масалан барои дар тугмачаи Button навиштани сатри Cancel дар атрибути text -и он қимати "@android:string/cancel – ро мебахшем. <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="@android:string/cancel" /> Илова бар ин, манбаҳои сатрӣ (типҳои стандартӣ) низ метавонанд ба сурати массив муаррифӣ гарданд. Дар ин сурат барои манбаи матнӣ як ном бахшида, ҳар як элемент дар дохили теги item навишта мешаванд. <string-array name ="fruitsname"> <item>Себ</item> <item>Зардолӯ</item> <item>Шафтолӯ</item> <item>Гелос</item> Барои тавассути барнома ба даст овардани элементҳои манбаи массивӣ, аз коди зерин истифода карда мешавад: @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView mytxt = (TextView) findViewById(R.id.textView); String[] fruitsname = getResources().getStringArray (R.array.fruitsname); for (int i =; i < fruitsname.length; i++) { mytxt.append("fruitsname[" + i + "]: " + fruitsname[i] + "\n"); } } Дар файлҳои манба метавон қиматҳои мантиқӣ: true ё false-ро низ нигоҳ дошт. Барои иҷрои ин амал, ибтидо бо номи bools дар папкаи res/values файли манба месозем. Мӯҳтавои файли bools.xml. <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <bool name="mytrue">true</bool> <bool name="myfalse">false</bool> </resources> Барои ба даст овардани қиматҳои мантиқии дар файл муайянкардаамон, коди зеринро менависем: @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView mytxt = (TextView) findViewById(R.id.textView); Resources res = getResources(); boolean mytrue = res.getBoolean(R.bool.mytrue); mytxt.setEnabled(mytrue); } Ба ҳамин монанд, манбаҳои ададӣ низ сохта мешаванд. Илова бар ин, метавон менюҳои асосии барномаро дар Android низ ба сурати файли манба таҳия кард. Дар мавзӯи вобаста ба менюҳо ин масъаларо пурра мавриди баҳс қарор медиҳем. Барои кор кардан бо рангҳо аз теги <color> истифода карда, ранг дар шакли муайян дода мешавад. #RGB; #RRGGBB; #ARGB; #AARRGGBB; Одатан барои манбаи рангҳо файли colors.xml аз зеркаталоги res/values истифода бурда мешавад. Ҳар як ранг дар дохили теги color навишта мешавад. Мисол. <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <color name="colorPrimary">#FB</color> <color name="colorPrimaryDark">#FF</color> <color name="colorAccent">#FF</color> </resources> Барои дар қолаби барнома истифода бурдани манбаи рангӣ аз атрибути textColor истифода бурда мешавад, мисол android:textColor= "@android:color/ colorPrimary. Дар барнома бошад, барои истифода намудани манбаи рангҳо аз коди зерин истифода бурдан мумкин аст: package com.example.user.myfirstapplication; import android.annotation.SuppressLint; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @SuppressLint("ResourceAsColor") @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView mytxt = (TextView) findViewById (R.id.textView); mytxt.setBackgroundColor(R.color.colorPrimary); } } Монанди сатрҳо, рангҳоро низ дар манба метавон ба сурати массив муаррифӣ кард. <array name="myColor"> <item>#ff</item> <item>#ff</item> <item>#ffff</item> <item>#ff</item> <item>#ff</item> <item>#ff</item> </array> Барои ба даст овардани чунин массивҳо аз объекти TypedArray истифода бурда мешавад. package com.example.user.myfirstapplication; import android.annotation.SuppressLint; import android.content.res.TypedArray; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @SuppressLint("ResourceType") @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView mytxt = (TextView) findViewById(R.id.textView); TypedArray arrayColors = getResources().obtainTypedArray (R.array.myColor); mytxt.setBackgroundColor(arrayColors.getColor (, xFF)); arrayColors.recycle(); } } Дар Android воҳидҳои ченаки пикселҳо, дюймҳо, нуқта ва ғайра истифода бурда мешавад. Ҳамаи ин воҳидҳо дар таркиби ХМL-қолабҳо ва коди Jаvа метавонанд, мавҷуд бошанд. Воҳидҳои мазкурро метавон тавассути теги <dimen> ба сифати манба истифода кард. Одатан дар манба ин бузургиҳо дар файли dimens.xml нигоҳ дошта мешаванд. <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <dimen name="in_pixels">px</dimen> <dimen name="in_dp">dp</dimen> <dimen name="in_sp">sp</dimen> </resources> Барои аз код ба даст овардани ягон қимат аз ин коди зерин истифода карда мешавад: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView mytxt = (TextView) findViewById(R.id.textView); float dimen = getResources().getDimension(R.dimen.in_dp); mytxt.setTextSize(dimen); } } Дар XML-файлҳо бошад, аз синтаксиси зерин истифода бурда мешавад: <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="@string/simple_string" android:layout_marginLeft="@dimen/in_dp"/> Дар Android манбаҳои услуб низ мавҷуд мебошанд. Барои нигоҳдории онҳо аз файли styles.xml истифода бурда мешавад. Барои сохтани услуб аз теги <style> бо атрибути name, инчунин як ё якчанд шохаҳои дохилиҳам (мураккаб) истифода бурда мешавад. Ҳар як теги item бояд дар навбати худ дорои атрибути name бошад. Мисол. Услуби базавии лоиҳа. <resources> <style name="AppTheme" parent="Theme.AppCompat.Light.DarkActionBar"> <item name="colorPrimary">@color/colorPrimary</item> <item name="colorPrimaryDark">@color/colorPrimaryDark</item> <item name="colorAccent">@color/colorAccent</item> </style> </resources> Дар папкаи res/drawable метавонад файлҳои манбаи расмӣ (аксҳо), фигураҳо, градиентҳо ва ғайра нигоҳ дошта шаванд. Ба ғайр аз расмҳои муқаррарӣ дар Android метавонанд манбаҳои тасвирӣ, ки рангҳои тасвирӣ (color-drawable) ном доранд, истифода шаванд. Мантиқан ин гуна тасвирҳо росткунаҳои ранга мебошанд. Барои эҷод намудани росткунҷаҳои ранга аз теги <drawable> истифода бурда мешавад. Тасвирҳои мазкур одатан дар зеркаталоги res/values/-и файли drawable.xml нигоҳ дошта мешаванд. <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <drawable name="blue_rectangle">#af</drawable> <drawable name="white_rectangle">#ffffff</drawable> </resources> Дар XML-шаблон барои истифодаи ин гуна манбаҳо чунин амал карда мешавад: <TextView... android:background="@drawable/blue_rectangle" /> Дар коди барнома бошад, ин навъ манбаҳо ба шакли зерин дастрасӣ карда мешаванд: @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView mytxt = (TextView) findViewById(R.id.textView); ColorDrawable whiteDrawable =(ColorDrawable)getResources(). getDrawable(R.drawable.blue_rectangle, getApplicationContext(). getTheme()); mytxt.setBackground(whiteDrawable); } Бо пайдо шудани Nexus ва Nexus, ширкати Google дар Android типи нави манбаҳо – Mipmap-ро илова намуд. Мантиқан ин навъ манбаҳо барои иваз намудани манбаҳои Drawable пешбинӣ шуда, барои сохтани нишонаи лоиҳа истифода мешаванд. Нишонаҳои лозимӣ бояд омода карда шуда, дар папкаҳои mipmap-mdpi, mipmap-hdpi ва ғайра нигоҳ дошта шаванд. Android ду типи аниматсияро пуштибонӣ мекунад: Типи якум дар асоси кадрҳои фосилавӣ сохта шуда, барои тобдиҳӣ, ҳаракаткунӣ, васеъшавӣ ва сиёҳтобшавии элементҳо истифода бурда мешаванд. Типи дуюм бошад, аниматсияи қадам ба қадам буда, мунтазам дар экран расмҳои қаблан тайёркардашудро нишон медиҳад. Ҳангоми истифодаи аниматсияи фосилавии кадрҳо ҳар як нусхаи аниматсия ба шакли файли алоҳидаи XML дар дохили каталоги res/anim нигоҳ дошта мешавад. Номи файл бе пасванди он ҳамчун идентификатор барои манба, истифода бурда мешавад. Аниматсияро метавон ба шакли параметрҳои тағйирёбанда alpha (шаффо- фият), scale (миқёсронӣ), translate (ҳаракатдиҳӣ) ё rotate (чархиш) мушаххас кард. Истифодабаранда метавонад бо истифода аз теги set, ки дорои атрибутҳои зерин мебошад, комбинатсияи гуногуни нусхаи аниматсияро эҷод кунад: duration – давомёбии аниматсия аз рӯӣ сония; startOffset – нигоҳдории аниматсия пеш аз оғоз бо миллисекунд; fillBefore – ҳангоми ба қимати true баробар будан, табдилдиҳӣ пеш аз оғози аниматсия ба амал меояд; fillAfter - ҳангоми ба қимати true баробар будан, табдилдиҳӣ пас аз анҷоми аниматсия ба амал меояд; interpolator – тағйирёбии суръати эфектҳоро тавсиф мекунад. Ҳангоми истифода накардани атрибути startOffset, ҳамаи эффектҳои аниматсионӣ дар дохили набор дар як вақт ба амал меоянд. Аниматсияи мунтазам (қадам ба қадам) тавассути объектҳои Drawable, ки ҳар кадомашон ба сифати замина дар муддати вақти муайян нишон дода мешаванд, сохта мешавад. Қисми зиёди манбаҳо дар файлҳои дӯӣ тарҷума (compile) мешаванд. Аммо баъзе аз манбаҳое низ ҳастанд, ки бе коркарди иловагӣ истифода мешаванд. Android манбаҳоро ду намуд файлҳо пуштибонӣ мекунад - XML ва RAW-файлҳо (Дар типи дуюм, яъне RAW файлҳои аксӣ, аудио ва видео шомил мешаванд). Қаблан тарзи истифода намудани файлҳои типи XML-ро мавриди баҳс қарор дода будем. Файлҳои типи RAW-ро бошад, баъдтар бо мисолҳои мушаххас мавриди баҳс қарор медиҳем. Дар Android ба ғайр аз XML –файлҳои муқаррарӣ, ки онҳоро мавриди баҳс қарор додем, низ метавон XML-файлҳои махсусро, ки дорои сохтори хос мебошанд, истифода кард. Файлҳои мазкурро ба намуди дӯӣ табдил додан шарт мебошад, бинобар ин, барои осонии кор онҳоро дар зеркаталоги /res/xml нигоҳ медорем. Ҳоло мисоли XML-файлро дар поён меорем, ки дар зеркаталоги res/xml/myxml.xml сохта шудааст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <rootelement> <subelement> Душанбе шаҳри гулҳост </subelement> </rootelement> Ҳангоми кор кардан бо XML – файл система онро нусхабардорӣ карда дар пакети барномаҳои амалӣ қарор медиҳад. Барои коркарди XML – файлҳо аз нусхаи класси XmlPullParser истифода бурда мешавад: Resources res = getResources(); XmlResourceParser xpp = res.getXml(R.xml.myxml); XmlResourceParser нусхаи XmlPullParser-ро бармегардонида, инчунин java.util.AttributeSet-ро пиёдасозӣ мекунад. Дар Android ба ғайр аз манбаҳои мавриди баҳс қарор додаамон, инчунин манбаҳои системавӣ (сатрҳо, расмҳо, аниматсияҳо, нишонаҳо, услубҳо ва ғайра) низ мавҷуданд, ки дар барномаҳои стандартии Android истифода бурда мешаванд. Манбаҳои мазкурро метавон дар лоиҳа низ истифода кард. Дастрасшавӣ ба ин элементҳо монанди дигар элементҳои мавриди баҳс қарор додаамон мебошад. Фарқияти асосии дастрасшавӣ дар он аст, ки пеш аз класси R барои манбаҳои системавӣ калимаи android навишта мешавад. Масалан, барои ба даст овардани манбаи сатрие ки пайғом оиди хатогиро ифода мекунад, аз коди зерин истифода карда мешавад: @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); TextView mytxt = (TextView) findViewById(R.id.textView); CharSequence errorMessage = getString (android.R.string.httpErrorBadUrl); mytxt.setText(errorMessage); } Дар файли қолаби барнома низ ба сурати зерин дастрас карда мешаванд: <TextView... android:text="@android:string/httpErrorBadUrl"/> Context – ин объекте мебошад, ки имконияти дастрасшавӣ ба функсияҳои асосии лоиҳаро фароҳам меорад. Ба монанди: дастрасӣ ба манба, файлҳои системавӣ, даъвати activity ва ғайра. Activity зеркласси Context мебошад, бинобар ин дар коди барнома метавон онро ба сурати НомиАктивӣ.this (мисол. MainActivity.this) ё кӯтоҳтар this. Истифода кард. Классҳои Service, Application ва ғайра низ бо контекст кор мекунанд. Барои дастрасӣ пайдо кардан ба контекс метавон аз усулҳои зиёде истифода кард. Барои иҷрои ин амал аз методҳои getApplicationContext(), getContext(), getBaseContext() ё this истифода бурдан мумкин аст. Дар диди аввал шояд ба моҳияти истифодаи контекст сарфаҳм рафтан душвор бошад. Бинобар ин, танҳо усулҳои бадастоварии контекст ва истифодаи он дар вақти заруриро дида мебароем. Дар навбати худ Context дорои методҳои худ мебошад, ки имконияти дастрасӣ ба манба ва дигар объектҳоро фароҳам меоранд. getAssets(); getResources(); getPackageManager(); getString(); getSharedPrefsFile(). Ба сифати намуна методи getResources –ро мегирем. Барои дастрасшавӣ ба манбаи матнӣ (файли strings.xml дар зеркаталоги res/value) аз дастури зерин истифода бурда мешавад. String txt= (String) getResources().getText(R.string.app_name); Ҳангоми сохтани класси нав (хусусӣ), агар зарурати истифодаи контекст мавҷуд бошад, барои он конструктор сохта мешавад: public MyClass(Context context) { this.context = context; } // дар активитӣ MyClass cat = new MyClass(this); Барои ба даст овардани иттилооти пурра оиди лоиҳа – ном, пакет, класс ва ғайра низ аз контекст истифода бурда мешавад. String info = this.getApplicationInfo().packageName; Қайд кардан ба маврид аст, ки баъзан фарқ кардани контекст дар баъзе ҳолатҳо хело зарур мебошад. Масалан, агар дар лоиҳа аз активитиҳои зиёд истифода шавад. Дар манифест метавон тема барои ҳамаи лоиҳа навишт ё барои ҳар як активитӣ алоҳида. Дар натиҷа интихоби контекст барои натиҷа таъсиргузор мешавад. Мувофиқи қоида, ҳангоми истифодаи темаи хусусӣ аз контексти активитӣ истифода мешавад, на аз контексти лоиҳа. Дар классҳои анонимӣ калимаи калидии this кор намекунад, пас ба ҷойи он истифодаи номи Активитӣ.this (MainActivity.this) маслиҳат дода мешавад. Ин амал метавонад, дар методи onClick-и ҳодисаи пахши тугмачаҳо ва ғайра ба вуқуъ ояд. Ҳангоми сохтани ададптер барои рӯйхатҳо низ ба контекст муроҷиат карда мешавад. ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter<String>(this, android.R.layout.simple_list_item_, fruitsTaj); listView.setAdapter(adapter); Нодуруст истифода намудани контекст низ метавонад ба банд гардидани хотира орад. Масалан, агар хоҳем, ки ягон класси сохтаи худамон, ки дорои тағйирёбандаҳои доимӣ аст, истифода барем. Ҳангоми муроҷиат ба контексти активитӣ система истинод ба тағйирёбандаҳоро нигоҳ медорад. Агар активитӣ маҳкам карда шавад, низ тозакунандаи мусор наметавонад хотираро аз тағйирёбандаҳо ва активитиҳои истифодашаванда тоза кунад. Дар ин ҳолатҳо барои истифодаи контекст маслиҳат дода мешавад, ки аз методи getApplicationContext() истифода карда шавад. Дар китобхонаи ҳамҷоякоркунӣ класси нав барои контекст бо номи ContextCompat ба вуҷуд омад. Класси мазкур метавонад, ҳангоми аз ҷониби система ба шакли хатзада намоиш додани ягон метод (ҳамчун методи куҳнашуда) истифода шавад. Масалан, ҳангоми даъват намудани методи getColor() бо як параметр (int color= getResources().getColor( R.color.colorPrimary)) Android Studio хабардор мекунад, ки бояд аз варианти getColor(int, Theme) истифода шавад. Ҳангоми истифодаи варинати зерин, чунин огоҳкунӣ ба амл намеояд. int color = ContextCompat.getColor(this, R.color.colorPrimary) Аз версияи API сар карда, метавон барои истифода намудани методи getColor() аз сохтори зерин истифода кард. int color=getResources().getColor(R.color.colorPrimary, getTheme());; Айни ҳол дар Android Studio лоиҳаҳо дар асоси китобхонаи AppCompat сохта мешаванд. Агар Шумо лоиҳаи қаблан навиштагӣ дошта бошед, пас зарур аст, ки ба китобхонаи нав гузашта, аз имкониятҳои нав: ActionBar, Toolbar ва ғайра барои лоиҳаҳоятон истифода баред. Пеш аз ҳама вобастагии лозимиро дар модули лоиҳаамон (дар файли build.gradle) ҳамроҳ мекунем: dependencies { implementation 'com.android.support:appcompat-v:..' } Барои лоиҳаҳои нав ин пайвасткунӣ зарур намебошад. Китобхона дар худ вобастагӣ аз китобхонаи support-v-ро дорад, аз ин рӯ навиштани он аз сари нав ҳоҷат намебошад. Маслиҳат дода мешавад, ки версияи охирони SDK истифода карда шавад: defaultConfig { minSdkVersion targetSdkVersion } Дар лоиҳаи кӯҳна методҳо ва дастурҳои кӯҳнаро пайдо карда, ба дастурҳои нав иваз кардан зарур мебошад. Масалан, класси Activity-ро зарур аст, ки ба AppCompatActivity иваз кунем: Барои иҷрои ин амал ба сифати import android.app.Activity аз дастури import android.support.v.app.AppCompatActivity ва ба сифати extends Activity аз extends AppCompatActivity истифода карда шавад. Дар версияҳои кӯҳна шаблони кӯҳна бо истифода аз фрагментҳо истифода мешуд, масалан, FragmentActivity. Онро ёфта иваз мекунем. Ба сифати extends FragmentActivity аз extends AppCompatActivity, ба сифати import android.support.v.app.FragmentActivity аз import android.support.v.app. AppCompatActivity, ба сифати import android.app.Fragment аз import android.support.v.app.Fragment ва ба сифати getFragmentManager() аз getSupportFragmentManager() истифода карда мешавад. Компонент ActionBar низ бо ду вариант мавҷуд аст, варинати куҳнаи онро ёфта ба варинати нав иваз мекунем, яъне ба сифати import android.app.ActionBar аз import android.support.v.app.ActionBar ва ба сифати getActionBar() аз getSupportActionBar() истифода мекунем. Ҳангоми истифода бурдани AlertDialog ба сифати import android.app.AlertDialog аз import android.support.v.app.AlertDialog истифода мебарем. Ба сифати хати болоии лоиҳа, ки дар Android.x темаи Holo (android:Theme.Holo.Light) истифода мешуд, ба Theme.AppCompat иваз карда шуд. Агар дар лоиҳа аз ActionBar истифода нашавад ва барноманавис хоҳад, ки стили алоҳида истифода кунад, пас зарур аст, ки темаи нав ҳамчун меросбари темаи Theme.AppCompat сохта шуда, дар он Theme.AppCompat.NoActionBar илова карда шавад. <style name="MyTheme" parent="Theme.AppCompat">... </style> <style name="MyTheme.NoActionBar"> <item name="windowActionBar">false</item> <item name="windowNoTitle">true</item> </style> Дар меню низ тағйирот ба амал омад. Барои баъзе атрибутҳо ба сифати фазои номии android аз app истифода карда мешавад. Агар дар меню истифодаи SearchView зарур бошад, пас ба сифати android.widget.SearchView аз android.support.v.widget. SearchView истифода бурда мешавад. <item android:id="@+id/contentSearch" android:orderInCategory="" android:title="@string/search" android:showAsAction="ifRoom" android:actionViewClass="android.support.v.widget.SearchView" /> </menu> Дар код бошад, аз MenuItemCompat истифода бурда мешавад. @Override public void onCreateOptionsMenu(Menu menu, MenuInflater inflater) { inflater.inflate(R.menu.main_menu, menu); mSearchView = (SearchView) MenuItemCompat.getActionProvider (menu.findItem(R.id.searchView)); } мешавад? карда шуд? Боби. Элементҳои идоракунанда Компоненти EditText —майдони матнӣ барои дохилкунӣ ва хориҷкунии матнҳо, ки имконияти таҳриркунии онҳо мавҷуд аст пешбинӣ шудааст. Компоненти мазкур меросбари класси TextView мебошад. Дар панели асбобҳои Android Studio майдонҳои матнӣ дар категорияиText Fields (EditText) таҳти номҳои гуногун ҷойгиранд: Барои зуд сохтани майдони матнӣ метавон аз компонентҳои гуногун истифода кард, ба мисли: Plain Text, Person Name, Password, Password (Numeric), E-mail, Phone, Postal Address, Multiline Text, Time, Date, Number, Number (Signed), NumberDecimal. Элементи идоракунандаи Plain Text Plain Text – варианти аз ҳама содатарини майдони матнӣ буда, ҳангоми дар қолаби лоиҳа гузоштани он дар XML-инъикос шакли зеринро мегирад: <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:text="Name" /> Элементи идоракунандаи Password ва Password (Numeric) Ҳангоми истифодаи Password дар inputType қимати textPassword истифода мешавад. Ҳангоми дохилкунии матн ибтидо символҳое, ки ба ситорача иваз карда мешаванд, нишон дода мешавад. Агар элементи Password (Numeric) истифода шавад, он гоҳ барои атрибути inputType қимати numberPassword истифода мешавад. Дар ин ҳолат танҳо рақамҳо ба ҷойи ҳарф истифода мешавад. <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textPassword" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints" /> Элементи идоракунандаи E-mail Барои элементи E-mail атрибути android:inputType= "textEmailAddress" истифода мешавад. Дар ин ҳолат дар клавиатура тугмачаи иловагӣ бо нишонаи @ пайдо мешавад, ки дар дилхоҳ суроғаи электронӣ истифода бурда мешавад. <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textEmailAddress" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints" /> Элементи идоракунандаи Phone Барои элементи Phone атрибути android:inputType="phone" истифода бурда мешавад. Дар ин ҳолат клавиатура ба клавиатураҳои телефонҳои мобилии куҳна, ки аз рақамҳо ва тугмачаҳои ситорачаву панҷара иборат аст, монанд мешавад. <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="phone" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints" /> Элементи идоракунандаи Multiline Text Дар компоненти Multiline Text аз атрибути android:inputType= "textMultiLine" истифода мешавад, ки имконияти дохилкунии матни бисёрсатра дар он мавҷуд аст. Илова бар ин, метавон дар он хосияти Lines (атрибути android:lines)-ро илова кард, ки тавассути он метавон миқдори сатрҳои дидашавандаро дар экран муқаррар кард. <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textMultiLine" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints" /> Элементи идоракунандаи Time ва Date Дар ин компонент аз атрибути android:inputType="time" ё android:input- Type="date" истифода бурда мешавад. Дар ин ҳолат дар клавиатура рақамҳо, нуқта, вергул, ва тире пайдо мешавад. Number, Number (Signed), Number (Decimal) Дар ин компонентҳо мувофиқан аз атрибути android:inputType="number" ё numberSigned ё numberDecimal истифода бурда мешавад. Дар ин ҳолат клавиатура танҳо аз рақамҳо ва якчанд символҳои дигар иборат мебошад. <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="date" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints" /> Дар Android бисёр элементҳо дорои хосияти Hint (атрибути hint) мебошанд, ки барои муайянкунии пешгӯӣ барои компонент истифода бурда мешавад. Ҳангоми муқарраркунии хосияти мазкур матни лозимӣ дар майдони матнӣ ба сурати пешгӯӣ пайдо мешавад. Мисол. <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:ems="" android:hint="Ягон матн" android:inputType="textPersonName" android:textSize="dp" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" /> Натиҷаи барнома: Дар ҳама ҳолат истифодаи клавиатура бо ҳуруфот ва рақамҳо шарт мебошад. Масалан Шумо агар калкулятор нависед, он гоҳ беҳтар мешавад, ки фақат рақамҳо намоиш дода шаванд. Агар хоҳед, ки суроғаи электронӣ нависед, он гоҳ зарурати истифодаи клавиатураи дорои символи @ пеш меояд. Барои иҷрои ин амал дар элементи EditText атрибути inputType мавҷуд аст: <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:hint="my Hint" android:inputType="textCapWords"> </EditText> Дар ин ҳолат бо атрибути inputType="textCapWords" ҳарфи якуми ҳар як калимаи дохилкардашуда ба таври автомати калон карда мешавад. Қимати textCapSentences бошад, ҳар як символи якуми ҷумларо ба ҳарфи калон табдил медиҳад. Агар зарурати пайваст кардани реҷаи CapsLock пеш ояд, аз қимати textCapCharacters истифода баред, дар ҳолат ҳамаи ҳарфҳои дохилкардашуда, ба ҳарфи калон табдил дода мешаванд. Барои кор кардан бо набори рақами телефонҳо аз phone истифода бурда мешавад, дар ин ҳолат танҳо рақамҳо, аломати ситорача () ва панҷара (#) дастрас мегарданд. Барои дохилкунии веб-суроғаҳо қимати textural аст? қимати мувофиқ ба ҳисоб меравад. Дар ин ҳолат тугмачаи иловагии.com пайдо мешавад. Ҳангоми пахш карда истодани он вариантҳои алтернативӣ.net,.org ва ғайра пайдо мешаванд. Дар поён руйхати қиматҳои имконпазир оварда шудаанд. text; textCapCharacters; textCapWords; textCapSentences; textAutoCorrect; textAutoComplete; textMultiLine; textImeMultiLine; textNoSuggestions (дохилкунии матн бе истифодаи пешгӯӣ); textUrl; textEmailAddress; textEmailSubject; textShortMessage; textLongMessage; textPersonName; textPostalAddress; textPassword; textVisiblePassword; textWebEditText; textFilter; textPhonetic; number; numberSigned; numberDecimal; phone; datetime; date; time. Барои маҳдуд намудани майдони матнӣ зарур аст, ки ба хосиятҳои Focusa- ble, Long clickable ва Cursor visible –и он қимати false бахшида шавад. Хосиятҳои minLines ва maxLines- имконияти маҳдуд кардани миқдори сатрҳои матнро, ки бояд дохил карда шаванд, фароҳам меорад. Хосияти maxLength-барои муқарраркунии миқдори максималии символҳои дохилшаванда истифода мешавад. Методи асосии класси EditText — getText() ба ҳисоб меравад, ки қимати матни дар дохили компонент бударо бар мегардонад. Қимати баргардонидашуда дорои типи Editable мебошад, на String. Бинобар ин натиҷаи ба даст омада ба типи лозимӣ (дар айни ҳол сатрӣ) табдил дода мешавад. String str = myEditText.getText().toString(); Мувофиқан барои дар компонент навиштани матн аз методи setText() истифода бурда мешавад. Аксари методҳои барои кор бо матн меросгири класси базавии TextView мебошанд: setTypeface(null, Typeface), setTextSize(int textSize), SetTextColor(int Color). Дар EditText методҳои махсусе барои қайдкунии матн низ мавҷуд мебошад: selectAll() — қайдкунии ҳамаи матн; setSelection(int start, int stop) — сар карда аз мавқеи start то мавқеи stop матро қайд мекунад; setSelection(int index) — курсорро ба мавқеи index мекучонад; Барои коркарди ҳодисаҳои пахши тугмача зарурати қайди ном кардани коркарди View.OnKeyListener пеш меояд, аз методи setOnKeyListener()-и эле- менти EditText истифодва бурда мешавад. Масалан, барои коркарди ҳодисаи пахши тугмачаи Enter ҳангоми дохилкунии сатр аз коди зерин истифода бурда мешавад: Мӯҳтавои файли XML: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:text="Name" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:text="TextView" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Коди барнома: package com.example.user.myapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.KeyEvent; import android.view.View; import android.widget.EditText; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final TextView textView = (TextView) findViewById (R.id.textView); final EditText editText = (EditText)findViewById (R.id.editText); editText.setOnKeyListener(new View.OnKeyListener(){ @Override public boolean onKey(View v, int keyCode, KeyEvent event){ if(event.getAction() == KeyEvent.ACTION_DOWN && (keyCode == KeyEvent.KEYCODE_ENTER)){ String str = editText.getText().toString(); textView.setText(str.toString()); return true; } return false; } }); } } Барои тафтиши холӣ будани EditText метавон аз фармонҳои зерин исти- фода кард: if (editText.getText().toString().equals("")){ // Амалҳое, ки дар вақти холӣ будани EditText иҷро мегарданд } else{ // агар матн мавҷуд бошад, амалҳои дигар иҷро мешаванд } Инчунин, метавон барои иҷрои ин амал аз фармони зерин низ истифода кард. if (editText.getText().length() == ) Барои майдони матниро ба нишона (Label) табдил додан, компонентро дастнорас карда, курсорро нест мекунем ва заминаро шаффоф гардонида, ҳодисаи пахши тугмаро боз медорем. EditText editText = (EditText)findViewById(R.id.editText); editText.setEnabled(false); editText.setCursorVisible(false); editText.setBackgroundColor(Color.TRANSPARENT); editText.setKeyListener(null); Ин амалро инчунин метавон тавассути XML ба ғайр аз банди охирон иҷро кард. <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:background="@android:color/transparent" android:cursorVisible="false" android:editable="false" android:ems="" android:text="Text" /> Маълумоти умумӣ Тугмача – яке аз элементҳои идоракунандаи маъмултарин дар барномасозӣ ба ҳисоб меравад, ки меросбари TextView буда, барои класси СompoundButton класси базавӣ мебошад. Дар навбати худ элементҳои ба монанди: CheckBox, ToggleButton ва RadioButton меросбари класси CompoundButton мебошанд. Барои тугмача дар Android класси android.widget.Button истифода бурда мешавад. Дар тугмача метавон ягон итилоотро хориҷ кард ва ё тавассути он ягон ҳодисаро иҷро кард. Варинати алтернативӣ ба он метавонад компоненти ImageButton (android.widget. ImageButton) бошад, ки дар он метавон ба ҷои матн аз расм низ истифода кард. Барои идора кардани андозаи ҳуруфот, ранги матн ва дигар хосиятҳо метавон аз атрибути textAppearance истифода кард. Руйхати пайдошавандаи ин хосият дорои миқдори зиёди вариантҳо мебошад. Илова бар ин, истифодабаранда метавонад ба таври дастӣ танзими мушаххаси фардиро тавассути хосиятҳои алоҳида иҷро кунад. Барои ба андозаи равзана (экран) дароз кардани андозаи тугмача метавон аз android:layout_width="match_parent" истифода бурд. Барои муайянкунии ҷойи холӣ дар тарафи рост ва чапи равзана аз атрибути android:layout_margin (ё layout_marginRight ва layout_marginLeft) истифода бурда мешавад. Азбаски тугмача меросгири TextView аст, пас хосиятҳои маъмули ба монанди: textColor, textSize ва ғайраро истифода мебарад. Агар тугмачаро дар болои равзана (экран) гузошта дар болояш нишондиҳандаи мушро пахш кунем (баъди иҷроиши барнома) ягон ҳодиса ба амал намеояд. Барои ин зарур аст, ки код навишта шавад, ки ҳангоми тугмачаи мушро дар болои он пахш кардан ягон ҳодиса ба амал орад. Якчанд усули сохтани ҳодиса барои тугмача мавҷуд аст. ) Усули якум - атрибути onClick Вобаста ба усули нав махсусан барои Android-атрибути onClick (дар панели хосиятҳо ҳамчун OnClick намоиш дода мешавад)-ро коркард карданд: android:onClick="onMyButtonClick" Барои ҳодиса метавон ба таври ихтиёрӣ ном интихоб кард. Сипас, дар класси фаъол вобаста ба номи интихобкарда, метод навиштан лозим аст, ки ҳан- гоми пахши тугмача иҷро карда шавад. Методи мазкур бояд кушода (public) буда, дорои як параметр аз навъи объекти View бошад. public void onMyButtonClick(View view) { // Хориҷкунии пайғом Toast.makeText(this, "Барои чӣ тугмачаро пахш кардӣ?", Toast.LENGTH_SHORT).show(); } Ҳангоме ки истифодабаранда тугмачаро пахш мекунад, методи onMyButtonClick() даъват карда мешавад, ки дар навбати худ пайғоми пайдошавандаро нишон медиҳад. Диққат дошта бошед, ки дар чунин усул зарурати эълони тугмача тавассути конструксияи ButtonfindViewById(R.id.button) пеш намеояд, чунки Android худаш ин чизро пайдо мекунад. Усули мазкурро натанҳо барои тугмачаҳо, балки метавон барои дигар элементҳо низ истифода кард, ки имконияти кам шудани ҳаҷми кодро фароҳам меорад. ) Усули дуюм - методи setOnClickListener() Яке аз усулҳои анъанавии Java барои сохтани ҳодиса – истифодаи методи setOnClickListener() мебошад, ки амали пахши тугмачаро мешунавад (прослушивает). Ин усул барои нафароне, ки нав ба барноманависӣ оғоз мекунанд камтар душвор ба назар мерасад, лекин маслиҳат дода мешавад, ки аз кумаки система истифода баранд. Фарз мекунем, ки дар равзана (экран) ду тугмачаи button мавҷуд аст. Дар код одатан тугмача чунин муаррифӣ мегардад: Button button = (Button) findViewById(R.id.button); Қадами оянда барои пахш кардан метод навишта мешавад. Номи тугмачаи эълоншуда button-ро навишта, пас аз он аломати нуқта мегузорем, дар натиҷа МИК руйхати фармонҳои дастрасро барои давом додани код пешниҳод мекунад. Истифодабаранда метавонад, дастӣ варинанти даркориро интихоб кунад ва ё якчанд ҳарфи методи лозимиро нависад, то интихоб осотар гардад. Аз ин руйхат ҳоло сатри зери интихоб карда мешавад: button.setOnClickListener() Пас аз ин, курсор дар дохили қавс қарор гирифта маслиҳати (подсказка) OnClickListener l пайдо мешавад. Дар ин ҷо сатри new OnClickListener –ро навишта шакли зеринро соҳиб мешавем: button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { } }); Акнун пас аз қавсҳои фигуравии методи onClick() метавон коди лозимиро навишт. Дар варианти навишташуда, дарҳол барои методи setOnClickListener метод new OnClickListener... тавассути методи onClick() навишта шудааст. Илова бар ин, метавон ибтидо тағйирёбандаи алоҳида myButtonClickListener муаррифӣ кард: OnClickListener myBtnClLst= new OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { } }; Дар вақти навиштани ин дастурот маслиҳат дода мешавад, ки аз якҷояпахшкунии тугмачаҳои Ctrl+Space истифода бурда шавад. Барои иҷрои ин амал якчанд символҳои калимаи авваларо навишта, тугмачаҳои мазкурро пахш мекунем. Пас аз калимаи new якчанд ҳарфро навишта бори дигар ин тугмачаҳоро пахш мекунем, ки дар натиҷа пардозиши лозимӣ иҷро карда мешавад. Пас аз сохтани тағйирёбандаи типи OnClickListener, яъне myBtnClLst button.setOnClickListener –ро навишта, ба ҷойи new OnClickListener номи тағйирёбандаи муаррифишуда (myBtnClLst) навишта мешавад. ) Усули сеюм - интерфейси OnClickListener Усули сеюм ба усули дуюм монанд буда, барои Java низ усули анъанавӣ ба ҳисоб меравад. Тавассути методи setOnClickListener (View.OnClickListener l) тугмача барои худаш коркарди ҳодиса мебахшад. Метавон нишон дод, ки класси Activity интерфейси View.OnClickListener-ро истифода мебарад. Барои иҷрои ин усул пас аз калимаҳои extends Activity калимаҳои implements OnClickListener-ро менависем. Дар натиҷа дар зери номи класс хат ва дар тарафи чапи он чароғча пайдо мешавад. Чароғчаи пайдошударо пахш карда, варианти Implement methods- ро интихоб мекунем. Дар натиҷа равзанаи муколамавӣ дорои имконияти интихоби методи onClick пайдо мешавад. Пас аз интихоби он, ба сурати зерин шакли аввала барои пахши тугмача пайдо мешавад. @Override public void onClick(View v) { } Метод на ҳамчун объекте-коркарди ҳодисаи алоҳида, балки дар Activity татбиқ гардида, дар он ба сифати коркарди ҳодиса баромад мекунад. Дар методи onCreate() номи пардозишгари тугмача навишта (бахшида) мешавад, ки this аст, яъне объекти ҷории активност. button.setOnClickListener(this); Вобаста ба миқдори тугмачаҳо ва ҳодисаҳои вобаста ба онҳо метод сохта мешавад. Барои дастнорас/дастрас кардани тугмача метавон аз методи setEnabled() истифода кард: button.setEnabled(falser); // button.setEnabled(true); Ба намуди стандартӣ дар равзана тугмачаи шакли барҷастагиро дорад. Дар баъзе ҳолатҳо онро метавон ба сурати ҳамвор низ нишон дод. Қаблан барои ин мақсад аз тугмачаи TextView бо ҳодисаи пахшкунӣ истифода бурда мешуд. Ҳоло бошад истифодаи стили borderlessButtonStyle маслиҳат дода мешавад: <Button android:id="@+id/button" style="?android:attr/borderlessButtonStyle" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:onClick="onClick" android:text="Button" /> Бо пайдоиши Material Design стилҳои дигар низ илова гардид, масалан, style="@style/Widget.AppCompat.Button.Borderless", ё style="@style/ Widget.AppCompat.Button.Borderless.Colored" Монанди тугмачаҳои матнӣ метавон матни тугмачаро низ бадаст овард. Барои бадаст овардани матни тугмача дар методи onClick() аз дастуроти зерин истифода карда мешавад. public void onClick (View view) { TextView infoTextView = (TextView) findViewById(R.id.textView); Button button = (Button)view; String buttonText = button.getText().toString(); infoTextView.setText(buttonText); } Аз баски методи мазкур танҳо дорои параметри View мебошад (дар он методи getText() мавҷуд нест), бинобар ин зарурати ба типи Button овардани он пеш меояд. Мисоли. Барномае нависед, ки суммаи ду адади додашударо ҳисоб кунад. Мӯҳтавои файли XML чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints"> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="a=" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="b=" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="S=" android:inputType="textPersonName" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Summa" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Коди барнома: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); Button button=(Button)findViewById(R.id.button); final EditText ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); final EditText ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); final EditText ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { int a,b,S; a=Integer.valueOf(String.valueOf(ed.getText())); b=Integer.valueOf(String.valueOf(ed.getText())); S=a+b; ed.setText(String.valueOf(S)); } }); } } Натиҷаи барнома: Мисоли. Барномаи мисоли -ро мукаммал мекунем, ки барои ҳисобкунии ҳамаи амалҳои арифметикӣ истифода шавад. Мӯҳтавои файли XML: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints"> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="a=" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="b=" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="S=" android:inputType="textPersonName" /> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="horizontal"> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="+" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="-" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="/" /> </LinearLayout> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Коди барнома. package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.view.View.OnClickListener; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final EditText ed, ed, ed; final Button btn, btn, btn, btn; ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); btn=(Button)findViewById(R.id.button); btn=(Button)findViewById(R.id.button); btn=(Button)findViewById(R.id.button); btn=(Button)findViewById(R.id.button); OnClickListener btncl=new OnClickListener(){ @Override public void onClick(View v) { int n=v.getId(); float a,b,S=; a=Float.valueOf(String.valueOf(ed.getText())); b=Float.valueOf(String.valueOf(ed.getText())); if (n==btn.getId()){ S=a+b; } else if (n==btn.getId()){ S=a-b; } else if (n==btn.getId()){ S=ab; } else if (n==btn.getId()){ S=a/b; } ed.setText(String.valueOf(S)); } }; btn.setOnClickListener(btncl); btn.setOnClickListener(btncl); btn.setOnClickListener(btncl); btn.setOnClickListener(btncl); } } Натиҷаи барнома: Қайд. Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ибтидо барои ҳар чор тугмача як ҳодиса навишта шудаааст. Сипас, ҳар як тугмача дар ин ҳодиса ба қайд гирифта шудааст. Дар дохили методи onClick бошад, барои ба даст овардани id-и тугача аз методи getId() истифода шудааст. Мисоли. Барномаи калкуляторро менависем. Мӯҳтавои файли XML. <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:id="@+id/activity_main" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" android:padding="dp"> <LinearLayout android:id="@+id/result" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <TextView android:id="@+id/resultField" android:layout_width="dp" android:layout_weight="" android:textSize="sp" android:layout_height="wrap_content" /> <TextView android:id="@+id/operationField" android:layout_width="dp" android:layout_weight="" android:textSize="sp" android:layout_height="wrap_content" /> </LinearLayout> <EditText android:id="@+id/numberField" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:inputType="phone" /> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp"> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="/" android:onClick="onOperationClick"/> </LinearLayout> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onOperationClick"/> </LinearLayout> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="-" android:onClick="onOperationClick"/> </LinearLayout> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="," android:onClick="onNumberClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="+" android:onClick="onOperationClick"/> <Button android:layout_weight="" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="=" android:onClick="onOperationClick"/> </LinearLayout> </LinearLayout> Коди барнома: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { TextView resultField; // майдони матнӣ барои хориҷкунии натиҷа EditText numberField; // майдон барои дохилкунии адад TextView operationField;// майдони матнӣ барои хориҷкунии аломати //амал Double operand = null; // амалвандҳои амал String lastOperation = "="; // амали охирон @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); // Ба дастоварии ҳамаи майдонҳои тавассути id аз файли //activity_main.xml resultField =(TextView) findViewById(R.id.resultField); numberField = (EditText) findViewById(R.id.numberField); operationField = (TextView) findViewById(R.id.operationField); } // Нигоҳдории ҳолат @Override protected void onSaveInstanceState(Bundle outState) { outState.putString("OPERATION", lastOperation); if(operand!=null) outState.putDouble("OPERAND", operand); super.onSaveInstanceState(outState); } // Ба дастоварии ҳолати сабтшудаи охирон @Override protected void onRestoreInstanceState(Bundle savedInstanceState) { super.onRestoreInstanceState(savedInstanceState); lastOperation = savedInstanceState.getString("OPERATION"); operand= savedInstanceState.getDouble("OPERAND"); resultField.setText(operand.toString()); operationField.setText(lastOperation); } // Коркардӣ пахши тугмачаи ададӣ public void onNumberClick(View view){ Button button = (Button)view; numberField.append(button.getText()); if(lastOperation.equals("=") && operand!=null){ operand = null; } } // Коркарди ҳодисаи пахши тугмачаи амал public void onOperationClick(View view){ Button button = (Button)view; String op = button.getText().toString(); String number = numberField.getText().toString(); // Агар ягон чиз дохил карда бошед if(number.length()>){ number = number.replace(’,’, ’.’); try{ performOperation(Double.valueOf(number), op); }catch (NumberFormatException ex){ numberField.setText(""); } } lastOperation = op; operationField.setText(lastOperation); } private void performOperation(Double number, String operation){ // Агар амалванд қаблан муқаррар нашуда бошад if(operand ==null){ operand = number; } else{ if(lastOperation.equals("=")){ lastOperation = operation; } switch(lastOperation){ case "=": operand =number; break; case "/": if(number==){ operand =.; } else{ operand /=number; } break; case "": operand =number;break; case "+": operand +=number; break; case "-": operand -=number; break; } } resultField.setText(operand.toString().replace(’.’, ’,’)); numberField.setText(""); } } Натиҷаи барнома: Компоненти RadioButton (пайвасткунак) дар дохили контейнери RadioGroup истифода бурда мешавад. Дар контейнери мазкур ба ғайр аз компоненти RadioButton, инчунин метавон аз дигар элементҳо, ба монанди TextView низ истифода кард. Методи асосӣ барои пайвасткунакҳо toggle() ба ҳисоб меравад, ки барои табдил додани ҳолати компонент истифода бурда мешавад. Инчунин методи isChecked()-барои баргардонидани ҳолати тугмача ва setChecked() барои ивазкунии ҳолати тугмача (вобаста аз параметрҳо) истифода бурда мешавад. radioButton.setChecked(true); // тавассути программа барқарор кардани ҳолати radioButton Барои хабардоркунӣ аз тағйирёбии ҳолати пайвастгар (яъне аз ҳолати фаъол ба ғайрифаъол гузаштан ё баръакс) лозим аст, ки методи setOnCheckedChangeListener() бо истифодаи OnCheckedChangeListener даъват карда шавад. Тавассути методи addView() ҳангоми ба даст овардани истинод ба гурӯҳи пайвастгарҳо, метавон ягон пайвастгари нав низ ҳамроҳ кард. RadioGroup radioGroup = (RadioGroup )findViewByld(R.id.radioGroup); RadioButton newRadioButton = new RadioButton(this); newRadioButton.setText("Зан"); radioGroup.addView(newRadioButton); Барои дар ягон тарафи (рост, чап, боло, поён) пайвастгар ҳамроҳ кардани расм метавон тавассути барнома ё атрибути XML бо ёрии атрибути drawableRight ва ё ба он монанд расм ҳамроҳ кард. <RadioButton android:id="@+id/radioButton"... android:drawableRight="@drawable/ic_launcher" android:text="RadioButton" /> Тавассути барнома бошад аз методи setCompoundDrawables(left, top, right, bottom) истифода карда мешавад. radioButton.setCompoundDrawables(null, null, getResources().getDrawable(R.drawable.rightpic), null); Дар ин мисол танҳо барои тарафи рости пайвастгар расм ҳамроҳ карда шудааст, яъне ба параметрҳои дигар null бахшида шудааст. Ин амалро метавон барои ҳамаи тарафҳои пайвастгар яку якбора низ анҷом дод. Мисоли. Барномае менависем, ки дар он ду radioButton истифода бурда мешавад. Ҳангоми интихоб намудани radioButtonи якум бо пахш намудани тугмачаи Ок суммаи ду адади додашуда ва ҳангоми интихоб намудани radioButton-и дуюм фарқи ду адади додашударо ҳисоб кунад. Файли XML: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints"> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="a=" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="b=" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:hint="S=" android:inputType="textPersonName" /> <RadioGroup android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:orientation="horizontal"> <RadioButton android:id="@+id/radioButton" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Ҷамъ" /> <RadioButton android:id="@+id/radioButton" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Тарҳ" /> </LinearLayout> </RadioGroup> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Ок" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Коди барнома: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; import android.widget.RadioButton; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final RadioButton plusRadioButton = (RadioButton)findViewById (R.id.radioButton); final RadioButton minusRadioButton=(RadioButton)findViewById (R.id.radioButton); Button button=(Button)findViewById(R.id.button); final EditText ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); final EditText ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); final EditText ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { int a,b,S=; a=Integer.valueOf(String.valueOf(ed.getText())); b=Integer.valueOf(String.valueOf(ed.getText())); if (plusRadioButton.isChecked()) S=a+b; if (minusRadioButton.isChecked()) S=a-b; ed.setText(String.valueOf(S)); } }); } } Мисоли. Формаи нав, ки иборат аз пайвастгар мебошад, месозем. Тавассути онҳо замина формро бо интихоби ранги лозимӣ тағйир медиҳем. Барои ин ибтидо манбаро омода мекунем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <string name="app_name">Мисол бо пайваст- гари(RadioButton)</string> <string name="current_pick">Интихоби ҷорӣ</string> <string name="color_red">Сурх</string> <string name="color_green">Сабз</string> <string name="color_blue">Обӣ</string> <string name="color_gray">Хокистарӣ</string> </resources> Дар асоси LinearLayout нишонаи сода месозем. Формаро бо блокҳои матнӣ пур карда, дар он матни "Ранги ҷорӣ"-ро мебахшем. Дар қисми поёнии форм се майдони матнии ранга ҷойгир буда, дар поёни онҳо чор пайвастгар мегузорем. Тавассути онҳо ранги блоки асосии матниро тағйир медиҳем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <TextView android:id="@+id/current_pick" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:layout_weight="" android:background="#" android:gravity="center" android:text="@string/current_pick" android:textColor="#ffffff" /> <LinearLayout android:id="@+id/linearLayout" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:orientation="horizontal"> <TextView android:id="@+id/textViewRed" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_gravity="center" android:layout_weight="" android:background="#ff" android:text="@string/color_red" android:textColor="#" /> <TextView android:id="@+id/textViewGreen" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_gravity="center" android:layout_weight="" android:background="#ff" android:text="@string/color_green" android:textColor="#" /> <TextView android:id="@+id/textViewBlue" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_gravity="center" android:layout_weight="" android:background="#ff" android:text="@string/color_blue" android:textColor="#" /> <TextView android:id="@+id/textViewGray" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_gravity="center" android:layout_weight="" android:text="@string/color_gray" /> </LinearLayout> <RadioGroup android:id="@+id/radioGroup" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:background="#" android:orientation="horizontal"> <RadioButton android:id="@+id/radio_red" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_weight="" /> <RadioButton android:id="@+id/radio_blue" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_weight="" /> <RadioButton android:id="@+id/radio_green" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_weight="" /> <RadioButton android:id="@+id/radio_gray" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_weight="" android:checked="true" /> </RadioGroup> </LinearLayout> Диққат дошта бошед, ки элементҳои RadioButton дар контейнери RadioGroup гузошта мешаванд. Агар ба форма нигоҳ кунем, мебинем, ки RadioButton-и охирон дар ҳолати интихобшуда қарор дорад, яъне (android:checked="true"). Ба қисми барнома мегузарем. Барои тугмачаҳои пайвастгар код менависем. package com.example.user.myapplication; import android.graphics.Color; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.RadioButton; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private TextView mInfoTextView; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); mInfoTextView = (TextView)findViewById(R.id.current_pick); RadioButton redRadioButton = (RadioButton)findViewById (R.id.radio_red); redRadioButton.setOnClickListener(radioButtonClickListener); RadioButton greenRadioButton = (RadioButton)findViewById (R.id.radio_green); greenRadioButton.setOnClickListener(radioButtonClickListener); RadioButton blueRadioButton = (RadioButton)findViewById (R.id.radio_blue); blueRadioButton.setOnClickListener(radioButtonClickListener); RadioButton grayRadioButton = (RadioButton)findViewById (R.id.radio_gray); grayRadioButton.setOnClickListener(radioButtonClickListener); } View.OnClickListener radioButtonClickListener = new View. OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { RadioButton rb = (RadioButton)v; switch (rb.getId()) { case R.id.radio_red: mInfoTextView.setBackgroundColor (Color.parseColor("#ff")); break; case R.id.radio_green: mInfoTextView.setBackgroundColor (Color.parseColor("#ff")); break; case R.id.radio_blue: mInfoTextView.setBackgroundColor (Color.parseColor("#ff")); break; case R.id.radio_gray: mInfoTextView.setBackgroundColor (Color.parseColor("#")); break; default: break; } } }; } Натиҷаи барнома: Мисоли. Барномаи тести санҷишӣ, барои тафтиши дониши хонанда аз ягон фанни таълимӣ месозем. Файли XML: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:orientation="vertical" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:background="#cccfff" android:text="TextView" /> <RadioGroup android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp"> <RadioButton android:id="@+id/radioButton" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_weight="" android:background="#ec" android:text="RadioButton" /> <RadioButton android:id="@+id/radioButton" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:background="#" android:text="RadioButton" /> <RadioButton android:id="@+id/radioButton" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:background="#fefc" android:text="RadioButton" /> </RadioGroup> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Next" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:textSize="dp" android:textAlignment="center" android:text="" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Коди барнома: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.view.View.OnClickListener; import android.widget.Button; import android.widget.RadioButton; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private String []savol=new String[]; private String []J=new String[]; private String []J=new String[]; private String []J=new String[]; private int i, k=; private TextView txtSavol, txtjav; private Button btnNext; private RadioButton rJ; private RadioButton rJ; private RadioButton rJ; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); i=; savol[]="+=?"; J[]=""; J[]=""; J[]=""; savol[]="+-=?"; J[]=""; J[]=""; J[]=""; savol[]="-+=?"; J[]=""; J[]="-"; J[]=""; txtSavol=(TextView)findViewById(R.id.textView); txtjav=(TextView)findViewById(R.id.textView); btnNext=(Button)findViewById(R.id.button); rJ=(RadioButton) findViewById(R.id.radioButton); rJ=(RadioButton) findViewById(R.id.radioButton); rJ=(RadioButton) findViewById(R.id.radioButton); txtSavol.setText(savol[i]); rJ.setText(J[i]); rJ.setText(J[i]); rJ.setText(J[i]); btnNext.setOnClickListener(new OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { if ((i==) & (rJ.isChecked())) k++; if ((i==) & (rJ.isChecked())) k++; if ((i==) & (rJ.isChecked())) k++; txtjav.setText(String.valueOf(k)); i++; txtSavol.setText(savol[i]); rJ.setText(J[i]); rJ.setText(J[i]); rJ.setText(J[i]); if (i>) btnNext.setEnabled(false); } }); } } Натиҷаи барнома: Тавре дида мешавад, дар ин ҷо ҳангоми зиёд будани миқдори саволҳо истифодаи операторҳои шартии зиёде лозим меояд. Яке аз роҳҳои кӯтоҳкунии коди барнома истифодаи хосияти tag-и компонентҳои RadioButton мебошад (android:tag=""). Дар хосяити мазкур қимати ададӣ бахшида мешавад, масалан, дар RadioButton қимати, дар RadioButton қимати ва дар RadioButton қимати бахшида мешавад. <RadioButton android:id="@+id/radioButton" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:background="#fefc" android:tag="" android:text="RadioButton" /> Пас аз ин, коди барномаро ба сурати зерин табдил медиҳем: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.view.View.OnClickListener; import android.widget.Button; import android.widget.RadioButton; import android.widget.TextView; class Test{ public String Savol; public String J,J,J; public int Jd; } public class MainActivity extends AppCompatActivity { int n=; Test []myTest=new Test[n]; private int i, k=; private TextView txtSavol, txtjav; private Button btnNext; private RadioButton rJ; private RadioButton rJ; private RadioButton rJ; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); for (int i=;i<n; i++) myTest[i]=new Test(); i=; myTest[].Savol="+=?"; myTest[].J=""; myTest[].J=""; myTest[].J=""; myTest[].Jd=; myTest[].Savol="+-=?"; myTest[].J=""; myTest[].J=""; myTest[].J=""; myTest[].Jd=; myTest[].Savol="-+=?"; myTest[].J=""; myTest[].J="-"; myTest[].J=""; myTest[].Jd=; txtSavol=(TextView)findViewById(R.id.textView); txtjav=(TextView)findViewById(R.id.textView); btnNext=(Button)findViewById(R.id.button); rJ=(RadioButton) findViewById(R.id.radioButton); rJ=(RadioButton) findViewById(R.id.radioButton); rJ=(RadioButton) findViewById(R.id.radioButton); txtSavol.setText(myTest[i].Savol); rJ.setText(myTest[i].J); rJ.setText(myTest[i].J); rJ.setText(myTest[i].J); btnNext.setOnClickListener(new OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { if (myTest[i].Jd==Integer.valueOf (rJ.getTag().toString())) k++; if (myTest[i].Jd==Integer.valueOf(rJ.getTag(). toString())) k++; if (myTest[i].Jd==Integer.valueOf(rJ.getTag(). toString())) k++; txtjav.setText(String.valueOf(k)); i++; txtSavol.setText(myTest[i].Savol); rJ.setText(myTest[i].J); rJ.setText(myTest[i].J); rJ.setText(myTest[i].J); if (i>) btnNext.setEnabled(false); } }); } } Компоненти RatingBar барои намоиш додани рейтинг ба намуди ситорача истифода бурда мешавад. Барои гузоштани рейтинг метавон аз пахши ангушт ё тугмачаҳои қаблан гузошташуда истифода кард. Класси RatingBar меросбари классҳои AbsSeekBar ва ProgressBar мебошад. Барои муайянкунии миқдори ситорачаҳо метавон аз атрибути android:numStars дар дизайн истифода кард. Барои компоненти RatingBar методҳои зерин истифода бурда мешаванд: setNumStart(int) – муайянкунии миқдори ситорачаҳо getRating() – ба даст оварии қимати рейтинг setRating(float) – муайянкунии қимати рейтинг isIndicator() – муқарраркунии реҷаи танҳо барои хондан бе имконияти муқарраркунии қимати рейтинг аз ҷониби истифодабаранда setStepSize(float) – қадами зиёдшавии рейтинг Дар компоненти мазкур ду услуб ratingBarStyleSmall (ситорачаҳои хурд) ва ratingBarStyleIndicator (ситорачаҳои калон), мавҷуд аст, ки танҳо дар реҷаи индикатор кор мекунанд, яъне истифодабаранда наметавонад онҳоро иваз кунад. Ҳоло мисоли истифодабарии RatingBar –ро дида мебароем. Дар равзана се компоненти RatingBar бо услубҳои гуногун мегузорем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <RatingBar android:id="@+id/myRatingBar" style="?android:attr/ratingBarStyle" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" /> </LinearLayout> Қисми барномаро ба сурати зерин менависем. package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.RatingBar; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); setTitle("Мисоли RatingBar"); final RatingBar myRatingBar = (RatingBar) findViewById (R.id.myRatingBar); myRatingBar.setOnRatingBarChangeListener(new RatingBar. OnRatingBarChangeListener() { @Override public void onRatingChanged(RatingBar ratingBar, float rating, boolean fromUser) { Toast.makeText(MainActivity.this, "Қимати рейтинг: " + String.valueOf(rating), Toast.LENGTH_LONG).show(); } }); } } Пас аз навиштани ин код барномаро иҷро карда бо пахш намудани тугмачаи муш дар болои компонент рейтинг муқаррар мекунем. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар ин компонент ҳангоми интихоб кардани ними компонент, рейтинг монда мешавад. ) Элементҳои идоракунандаи матнӣ барои чӣ истифода бурда мешаванд? ) Дар Android Studio чӣ гуна майдонҳои матнӣ маҷуданд? ) Матни пешгӯикунанда чӣ гуна матн аст? ) Чӣ тавр клавиатураи лозимӣ даъват карда мешавад? ) Тугмачаи Button чӣ гуна тугмача аст? ) Бо кадом усулҳо барои тугмачаи Button ҳодиса сохтан мумкин аст? ) Компоненти RadioButton чӣ гуна компонент аст? ) Компоненти RetingBar чӣ гуна компонент аст? ) Чанд усули истифодабарии ситорачаҳо барои компоненти RetingBar мавҷуд аст? )Чӣ тавр қимати тугмачаи RetingBar-ро ба даст овардан мумкин аст? Боби. Кор бо расм ва садо Ибтидо барои сохтани инерфейс аз пикселҳо истифода бурда мешуд. Бо тараққӣ ёфтани технология, экранҳои нав пайдо гардида, барои онҳо ҳангоми ғунҷоишҳои баланд (высоких разрешениях) элементҳо хело кӯчак гардида, истифодаи пикселҳо хело душвор гардид. Бинобар ин, зарурати истифодаи воҳидҳои ченкунии нав пеш омад. Android воҳидҳои ченкунии зиёдеро истифода мебарад, ҳоло ба сифати намуна муҳимтарини онҳоро меорем. px (pixels) — пикселҳо. Як нуқта дар экран-воҳиди хурдтарини ченкунӣ; dp (density-independent pixels) — аз зичии пиксел новобаста. Воҳиди абстрактии ченкунӣ, ки дар асоси зичии физикии экран бо иҷозати dpi асос ёфтааст. Дар ин ҳолат dp = px аст; dip – синоним барои dp. Баъзан дар мисолҳои Google истифода бурда мешавад; sp (scale-independent pixels) — аз масштаби пиксел новобаста. Иҷозати танзими андозаро аз ҷониби истифодабаранда фароҳам меорад. Ҳангоми кор бо ҳуруфот муфид мебошад; in (inches) — дюймҳо, дар асоси андозаи физикии экран сохта шудааст. Метавон тавассути ҷадвали муқаррарӣ чен кард; mm (millimeters) — миллиметрҳо, дар асоси андозаи физикии экран сохта шудааст. Метавон тавассути ҷадвали муқаррарӣ чен кард; pt (points) — / дюйм, дар асоси андозаи физикии экран сохта шудааст; Мувофиқи қоида ҳангоми муқарраркунии андозаи матн аз воҳиди sp истифода бурда мешавад: android:textSize="sp" Дар ҳолатҳои боқимонда метавон аз dp истифода кард. Барои dp –ро ба px табдил додан мувофиқи пешниҳоди роҳбарияти созандагони Android метавон аз формулаи зерин истифода кард: px = dp * (dpi / ) Барои px –ро ба dp табдил додан бошад аз формулаи зерин истифода бурда мешавад: dp = px / (dpi / ) Агар мо таҷҳизоти дорои ғунҷоиши нуқта бо дюйм-ро истифода барем, он гоҳ ин муносибат ба, баробар мешавад (Тавре ки дар боло қайд шуда буд). Аз ин ҷо аломати пиксел дар лоиҳа ба dp баробар мешавад. Метод барои қимати dp-ро ба px табдил додан. public static int dpToPx(int dp) { return (int) (dpResources.getSystem().getDisplayMetrics().density); } Метод барои қимати px-ро ба dp табдил додан. public static int pxToDp(int px) { return (int) (px / Resources.getSystem().getDisplayMetrics(). density); } Агар андозаҳо дар XML-файл муайян карда нашуда бошанд, пас тавассути коди зерин ҷойи холигӣ барои компонентҳо муайян карда мешаванд: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.ViewGroup; import android.widget.Button; import android.widget.LinearLayout; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final float scale = getResources().getDisplayMetrics().density; int padding_dp = (int) ( scale +.f); int padding_dp = (int) ( * scale +.f); int padding_dp = (int) ( * scale +.f); Button btn = new Button(this); btn.setText("Сабти ном"); btn.setLayoutParams(new ViewGroup.LayoutParams (padding_dp,padding_dp)); btn.setPadding(padding_dp,padding_dp,padding_dp, padding_dp); LinearLayout li=(LinearLayout)findViewById(R.id.linearLayout); li.addView(btn); } } CountDownTimer дар Android барои насбнамоии шуморандаи баръакс (аз боло ба поён) истифода бурда мешавад. Тарзи истифодабарии CountDownTimer чунин аст: CountDownTimer (long millisecInFuture, long countDownInterval ) Дар ин ҷо millisecInFuture – ин вақт бо миллисекунд аст, ки қаблан муайян карда мешавад ва countDownInterval – ин интервали вақт бо миллисекунд мебо- шад, ки ба сифати қадам истифода бурда мешавад. Дар CountDownTimer методҳои зиёде мавҷуд мебошанд, ки якчандтои онҳоро бо мисоли мушаххас дида мебароем. Ибтидо XML-файлро ба сурати зерин таҳия мекунем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/activity_main" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" > <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentBottom="true" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_marginBottom="dp" android:text="Start" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" android:textStyle="bold\|italic" /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_above="@+id/button" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_marginBottom="dp" android:id="@+id/textView" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" android:textSize="sp" /> </RelativeLayout> Сипас, коди барномаро ба намуди зерин менависем: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.os.CountDownTimer; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { public int counter; Button button; TextView textView; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); button= (Button) findViewById(R.id.button); textView= (TextView) findViewById(R.id.textView); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { //Конструктори CountDownTimer new CountDownTimer(, ){ //Миқдори миллисекундҳо то ба охиррасии вақт public void onTick(long millisUntilFinished){ textView.setText(String.valueOf(counter)); counter++; } /Ҳангоми ба охиррасии вақти гузошташуда, ин метод иҷро мегардад./ public void onFinish(){ textView.setText("FINISH!!"); } }.start(); } }); } } Барои сохтани таймер ибтидо дар файли манба сатрҳои зеринро илова мекунем: <resources> <string name="app_name">AndroidTimerExample</string> <string name="action_settings">Settings</string> <string name="hello_world">Hello world!</string> <string name="timerVal">::</string> <string name="pauseButtonLabel">Pause</string> <string name="startButtonLabel">Start</string> </resources> Файли активитиро бошад ба сурати зерин омода мекунем: <?xml version="." encoding="UTF-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:background="#" android:layout_height="match_parent" > <TextView android:id="@+id/timerValue" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_above="@+id/pauseButton" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_marginBottom="dp" android:textSize="sp" android:textColor="#ffffff" android:text="@string/timerVal" /> <Button android:id="@+id/startButton" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_alignParentLeft="true" android:layout_centerVertical="true" android:layout_marginLeft="dp" android:text="@string/startButtonLabel" /> <Button android:id="@+id/pauseButton" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_alignBaseline="@+id/startButton" android:layout_alignBottom="@+id/startButton" android:layout_alignParentRight="true" android:layout_marginRight="dp" android:text="@string/pauseButtonLabel" /> </RelativeLayout> Коди барнома бошад, ба сурати зерин омода карда мешавад: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.os.Handler; import android.os.SystemClock; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private Button startButton; private Button pauseButton; private TextView timerValue; private long startTime = L; //Сохтани объекти Handler private Handler customHandler = new Handler(); long timeInMilliseconds = L; long timeSwapBuff = L; long updatedTime = L; @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); timerValue = (TextView) findViewById(R.id.timerValue); startButton = (Button) findViewById(R.id.startButton); startButton.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View view) { startTime = SystemClock.uptimeMillis(); customHandler.postDelayed(updateTimerThread, ); } }); pauseButton = (Button) findViewById(R.id.pauseButton); pauseButton.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View view) { timeSwapBuff += timeInMilliseconds; customHandler.removeCallbacks(updateTimerThread); } }); } private Runnable updateTimerThread = new Runnable() { public void run() { timeInMilliseconds = SystemClock.uptimeMillis() - startTime; updatedTime = timeSwapBuff + timeInMilliseconds; int secs = (int) (updatedTime / ); int mins = secs /; secs = secs %; int milliseconds = (int) (updatedTime % ); timerValue.setText("" + mins + ":" + String.format("%d", secs) + ":" + String.format("%d", milliseconds)); customHandler.postDelayed(this, ); } }; } Натиҷаи кори барнома Компоненти ImageButton ба тугмачаи муқаррарӣ монанд буда, имконияти дар худ нигоҳ доштани расмҳоро фароҳам меорад. Ҳангоми тугмачаи ImageButton ро дар болои активити мондан равзанаи зерин пайдо мешавад. Аз банди Project ин равзана расми лозимиро, ки қаблан дар папкаи app->res- >drawable гузошта будем (dushanbe.png) интихоб мекунем. Қайд. Барои истифодаи расмҳо ибтидо папкаи app->res папкаи drawable –ро интихоб карда, тугмачаи рости мушро пахш мекунем. Аз ин ҷо банди Show in Explorer –ро пахш карда, пас аз кушодашавӣ расмҳои лозимиро дар он ҷо мегузорем. Номи расм набояд бо ҳарфи калон навишта шавад, ҳатто дар таркиби ном мавҷуд будани ҳарфи калон метавонад ба хатогӣ орад. Илова бар ин метавон дар реҷаи дизайн расми лозимиро тавассути хосияти android:src дар тугмача гузошт. <ImageButton android:id="@+id/imageButton" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:src="@drawable/dushanbe" /> </LinearLayout> Пас аз иҷроиш натиҷа шакли зеринро мегирад: Методҳои асосии тугмаи ImageButton Барои тавассути барнома илова намудани расмҳо ба компонент метавон аз методҳои гуногун истифода кард. setImageBitmap()-барои истифодабарии нусхаи класси Bitmap ба сифати расм. Bitmap — барои дар худ нигоҳ доштани расми дар хотира буда истифода мешавад. Объекти класси мазкур маълумот оиди ҳар як пиксели расмро дар худ нигоҳ медорад. Қайд кардан ба маврид аст, ки Bitmap хотираи зиёдтареро нисбат ба файлҳои расмӣ банд мекунад. Барои истифодабарӣ ибтидо объекти Bitmap сохта шуда, сипас тавассути методи BitmapFactory.decodeResource() аз куҷо гирифтани расм муайян карда мешавад. Пас аз гирифтани расм барои дар компоненти ImageButton нигоҳдорӣ намудан методи setImageBitmap даъват карда мешавад. Мисол. Дар файли Java фармонҳои зерин навишта мешаванд. package com.example.user.myapplication; import android.graphics.Bitmap; import android.graphics.BitmapFactory; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ImageButton; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ImageButton imageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.imageButton); Bitmap bitmap = BitmapFactory.decodeResource(getResources(), R.drawable.dushanbe); imageButton.setImageBitmap(bitmap); } } Пас аз иҷроиш дида мешавад, ки натиҷаи пешина тағйир наёфтааст. setImageDrawable()- Барои ба сифати расми компонент истифодабарии нусхаи класси Drawable истифода бурда мешавад. Drawable — ин объекте мебошад, ки метавонад тасвири дар ягон объекти View мавҷудбударо нигоҳ дорад. Drawable шарт нест ки расм бошад, он метавонад форма (shape)-и дар манба сохташуда ё комбинатсияи расмҳо бошад. Барои истифодабарии методи setImageDrawable ибтидо объекти класси BitmapDrawable сохта мешавад, ки дар конструктори он манба ва объекти типи Bitmap истифода мешавад. BitmapDrawable bitmapDrawable = new BitmapDrawable(getResources(), bitmap); Пас аз ин методи ImageView.setImageDrawable() даъват карда мешавад. Мисол. Истифодаи методи setImageDrawable. package com.example.user.myapplication; import android.graphics.Bitmap; import android.graphics.BitmapFactory; import android.graphics.drawable.BitmapDrawable; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ImageButton; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ImageButton imageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.imageButton); Bitmap bitmap = BitmapFactory.decodeResource(getResources(), R.drawable.dushanbe); BitmapDrawable bitmapDrawable = new BitmapDrawable (getResources(), bitmap); imageButton.setImageDrawable(bitmapDrawable); } } setImageResource()- барои ба сифати расми компонент истифода бурдани расми дар манба буда, истифода бурда мешавад. Мисол. Истифодаи методи setImageResource(). package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ImageButton; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ImageButton imageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.imageButton); imageButton.setImageResource(R.drawable.dushanbe); } } setImageURI()-барои ба сифати расми компонент истифодабарии Uri пешбинӣ шудааст. Баъзан компонент расмро дар кеш нигоҳ дошта ҳангоми ивазкунии Uri низ расми пешинаро нишон медиҳад. Барои ҳар маротиба тоза кардани кеш истифодаи дастури setImageURI(null) маслиҳат дода мешавад. Мисол. Истифодаи методи setImageURI(). package com.example.user.myapplication; import android.net.Uri; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ImageButton; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ImageButton imageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.imageButton); imageButton.setImageResource(R.drawable.dushanbe); imageButton.setImageURI(null); Uri uri = Uri.parse("android.resource://com.example.user.my application/drawable/dushanbe"); imageButton.setImageURI(uri); } } Монанди тугмачаҳои муқаррарӣ барои тугмачаи ImageButton низ метавон ҳодисаи пахш карданро истифода (даъват) кард. Ҳоло бо як мисол ин амалро дида мебароем. Пеш аз ҳама дар папкаи drawable ду расм, масалан nishon.png ва parcham.png илова мекунем. Пас иловакунии расмҳо дар файли Java коди зеринро менависем. package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.ImageButton; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final ImageButton imageButton=(ImageButton) findViewById (R.id.imageButton); final boolean[] flag = {true}; imageButton.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { // Расми тугмача иваз мешавад if (flag[]) imageButton.setImageResource(R.drawable.nishon); else // Ба расми аввала бар мегардад imageButton.setImageResource(R.drawable.parcham); flag[] =!flag[]; } }); } } Пас аз иҷроиши барнома, бо пахш кардани тугмача расм тағйир меёбад. Натиҷаи барнома Барои андозаи расмро тағйир додан, ибтидо объекти Bitmap сохта мешавад, сипас дар конструктори он андозаи лозимӣ нишон дода мешавад. Мисол. package com.example.user.myapplication; import android.annotation.SuppressLint; import android.graphics.Bitmap; import android.graphics.BitmapFactory; import android.graphics.Color; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ImageButton; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @SuppressLint("WrongConstant") @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); int height =; int width =; Bitmap bmp; bmp = BitmapFactory.decodeResource(getResources(), R.drawable.dushanbe); bmp = Bitmap.createScaledBitmap(bmp, width, height, true); ImageButton imageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.imageButton); imageButton.setImageBitmap(bmp); imageButton.setBackgroundColor(Color.TRANSPARENT); } } Қайд. Дар ин ҷо методи setBackgroundColor барои ранги заминаи қисми боқимондаи тугмачаро ба ранги заминаи объекти волидайнӣ (активити асосӣ) монанд кардан истифода бурда шудааст. Барои иваз кардани андозаи расм ин усули ягона намебошад, усулҳои дигар низ мавҷуданд. Масштабронии расмҳо Барои ивазкунии мавқеи ҷойгиршавии расмҳо дар дохили тугмача аз android:scaleType ва методи ImageView.setScaleType() истифода бурда мешавад. Методи мазкур метавонад яке аз қиматҳои зеринро қабул намояд: center — расмро дар байни компоненти қарор медиҳад. centerCrop — маштаби расмро мунтазам (бо нигоҳдошти нисбият) тағйир медиҳад. Баландӣ ва паҳноии расм калон ё баробари баландӣ ва паҳноии тугмача қарор мегирад. Пас аз ин расм дар мобайни тугмача ҷойгир мешавад. centerInside — миқёси расмро расмро мунтазам (бо нигоҳдошти нисбият) тағйир медиҳад. Баландӣ ва паҳноии расм хурд ё баробари баландӣ ва паҳноии тугмача қарор мегирад. Пас аз ин расм дар мобайни тугмача ҷойгир мешавад. fitCenter — миқёси расмро бо нигоҳдошти нисбият тағйир медиҳад. Дар ин ҳангом ақаллан яке аз тарафҳои расм ба тарафи мувофиқи тугмача баробар карда мешавад. Пас аз ин расм дар мобайни тугмача ҷойгир мешавад. fitEnd — миқёси расмро бо нигоҳдошти нисбият тағйир медиҳад. Дар ин ҳангом ақаллан яке аз тарафҳои расм ба тарафи мувофиқи тугмача баробар карда мешавад. Пас аз ин расм дар тарафи рости поёнии кунҷи тугмача ҷойгир мешавад. fitStart — миқёси расмро бо нигоҳдошти нисбият тағйир медиҳад. Дар ин ҳангом ақаллан яке аз тарафҳои расм ба тарафи мувофиқи тугмача баробар карда мешавад. Пас аз ин расм дар тарафи чапи болоии кунҷи тугмача ҷойгир мешавад. fitXY — миқёси ҳар як тарафи расмро новобаста аз тарафи дигар тағйир медиҳад. Дар ин ҳангом ҳар яке аз тарафҳои расм ба тарафи мувофиқи тугмача баробар карда мешавад. matrix — миқёси расмро бо истифодаи матритса (тавассути методи ImageView.setImageMatrix() ба даст омада) тағйир медиҳад. Мисол. package com.example.user.myapplication; import android.annotation.SuppressLint; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ImageButton; import android.widget.ImageView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @SuppressLint("WrongConstant") @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ImageButton imageButton=(ImageButton) findViewById (R.id.imageButton); imageButton.setImageResource(R.drawable.parcham); ImageView.ScaleType scaleType=FIT_END; imageButton.setScaleType(scaleType); } } Қайд. Ҳамаи амалҳои иҷрокардааамонро метавон тавассути XML-файл низ иҷро кард. <ImageButton android:id="@+id/imageButton" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:src="@drawable/parcham" android:scaleType="center" /> Дар ин ҳолат ҳамаи атрибутҳои лозимӣ бо ҳарфи хурд навишта мешаванд, ба монанди: android:scaleType="centerInside". Илова бар ин имкониятҳо, компоненти мазкур дорои хосиятҳо ва методҳои зиёде мебошад, ки ҳангоми кор кардан метавон бо онҳо шинос шуд. Яке аз ин методҳо методи setAlpha() мебошад, ки барои шафофияти компонентро муайян кардан, истифода бурда мешавад. Мисол. Шаффоф намудани расм. package com.example.user.myapplication; import android.annotation.SuppressLint; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ImageButton; public class MainActivity extends AppCompatActivity{ @SuppressLint("WrongConstant") @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState){ super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ImageButton imageButton=(ImageButton) findViewById (R.id.imageButton); imageButton.setImageResource(R.drawable.parcham); imageButton.setAlpha((float).); } } Натиҷаи барнома: Компоненти ImageView барои нигоҳ доштани расмҳо истифода бурда мешавад. Барои аз XML-файл ба даст овардани расм аз атрибути android:src истифода бурда мешавад. Дар класси ImageView методҳои зиёде барои ба дастоварии расм мавҷуд аст. setImageResource(int resId); setImageBitmap(Bitmap bitmap); setImageDrawable(Drawable drawable); setImageURI(Uri uri). Мо бо ин методҳо аллакай аз компоненти ImageButton шинос ҳастем. Барои истифодабарии компоненти мазкур ибтидо дар активити як тугмачаи ImageView мемонем, ки дар натиҷа XML-файл шакли зеринро мегирад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context="com.devqa.example.image.ShowImageActivity"> <LinearLayout android:id="@+id/idShowImageLayout" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="horizontal" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp"> <ImageView android:id="@+id/imageView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:src="@drawable/parcham" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Барои компоненти ImageView ҳамаи методҳои миқёсгирии қаблан барои компоненти ImageButton мавриди баҳс қарор додаамонро метавон истифода кард. Илова бар ин, методҳои масштабиронии: setMaxHeight(), setMaxWidth(), getMinimunHeight(), getMinimunWidth(), getScaleType(), setScaleType() низ истифода бурда мешаванд. Яке аз атрибутҳои дигари компоненти ImageView android:adjustViewBounds="true" мебошад. Тавре ки медонем, ҳангоми истифодабарии атрибути scaleType="fitCenter" Android андозаи расмро ҳисоб карда, андозаи ImageView-ро сарфи назар мекунад. Дар ин ҳолат расм метавонад аз контейнер хориҷ шавад. Атрибути adjustViewBounds бошад, расмро маҷбур месозад, ки ба андозаи компоненти контейнер итоат кунад. Ин атрибут баъзан метавонад кор накунад. Масалан, агар дар ImageView атрибути layout_width="dip" истифода шуда бошад, он гоҳ ҳангоми ImageView-ро дар RelativeLayout ё FrameLayout гузоштан, истифодаи қимати dip барои ин контейнерҳо маслиҳат дода мешавад. Мисол. Бигзор дар активити компоненти ImageView мавҷуд буда, мехоҳем, ки бо пахш намудани тугмачаи фармонӣ ягон расм аз нигористон дар он нишон дода шавад: package com.example.user.myapplication; import android.content.Intent; import android.graphics.Bitmap; import android.net.Uri; import android.os.Bundle; import android.provider.MediaStore; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.ImageView; import java.io.IOException; public class MainActivity extends AppCompatActivity { static final int GALLERY_REQUEST =; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); Button button = (Button)findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { Intent photoPickerIntent = new Intent(Intent.ACTION_PICK); photoPickerIntent.setType("image/"); startActivityForResult(photoPickerIntent, GALLERY_REQUEST); } }); } @Override protected void onActivityResult(int requestCode, int resultCode, Intent imageReturnedIntent) { super.onActivityResult(requestCode, resultCode, imageReturnedIntent); Bitmap bitmap = null; ImageView imageView = (ImageView) findViewById(R.id.imageView); switch(requestCode) { case GALLERY_REQUEST: if(resultCode == RESULT_OK){ Uri selectedImage = imageReturnedIntent.getData(); try { bitmap = MediaStore.Images.Media.getBitmap (getContentResolver(), selectedImage); } catch (IOException e) { e.printStackTrace(); } imageView.setImageBitmap(bitmap); } } } } Мақсади даъвати ACTION_PICK намоиш додани ҳамаи расмҳои нигористон буда, (дар телефон нигоҳ дошта мешаванд) имконияти интихоби яке аз онҳоро фароҳам меорад. Дар ин ҳол суроғаи URI, ки мавқеи ҷойгиршавии расмро ифода мекунад, баргардонида мешавад. Барои ба дастоварии URI методи getData() истифода бурда мешавад. Барои URI-ро ба объекти мувофиқи класси Bitmap табдил додан методи Media.getBitmap() даъват карда мешавад. Пас аз ин, имконияти ба ImageView бахшидани расм тавассути методи setImageBitmap() фароҳам мешавад. Қайд кардан ба маврид аст, ки ин амалро метавон ба таври дигар (содатар) бо истифодаи методи setImageURI иҷро кард: Uri selectedImage = imageReturnedIntent.getData(); imageView.setImageURI(selectedImage); Тавре ки қайд кардем, элементи ImageView дорои ду метод getWidth() ва getHeight() мебошад, ки мувофиқан барои ба дастоварии васегӣ ва баландии он хизмат мекунанд. Агар ин методҳо дар onCreate() даъват карда шаванд, он гоҳ қимати сифр бармегардонанд. Пас, барои қимати дуруст баргардонидан, зарур аст, ки онҳо дар ҳодисаи пахши ягон тугмача ё дигар ҳодиса даъват карда шаванд. @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final ImageView imageView = (ImageView) findViewById (R.id.imageView); final TextView infoTextView = (TextView) findViewById (R.id.textView); //Дарозӣ ва бари компоненти ImageView ҳамчун сифр баргардонида мешавад. infoTextView.setText("Размеры ImageView: " + String.valueOf (imageView.getWidth()) + ": " + String.valueOf(imageView.getHeight())); Button button = (Button) findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { /дар ҳодисаи onClick бошад, қимати дурусти бар ва баландии ImageView баргардонида мешавад/ infoTextView.setText("Размеры ImageView: " + String.valueOf (imageView.getWidth())+ ": " +String.valueOf(imageView. getHeight())); } }); } Баъзан зарурати нусхабардорӣ намудани расм аз як ImageView ба ImageView –и дигар пеш меояд. Барои иҷрои ин амал ибтидо объекти Drawable- ро тавассути методи getDrawable() ба даст оварда, ба компоненти дуюм мебахшем. //Компоненти якум, расмдор ImageView ivSource = (ImageView) findViewById(R.id.sourceImageView); //Компоненти якум, берасм ImageView ivTarget = (ImageView) findViewById(R.id.targetImageView); //Ба дастоварии расм аз компоненти якум Drawable drawable = ivSource.getDrawable(); //Ба компоненти дуюм бахшидани расм ivTarget.setImageDrawable(drawable); Мисол. Барномае месозем, ки бо пахш намудани расм дар активити расмҳои дигарро нишон диҳад. Барои ҳалли ин мисол ибтидо лоиҳаи нав сохта, дар папкаи drawable расмҳои лозимиро мегузорем. Пас аз ин активитиамонро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context="com.devqa.example.image.ShowImageActivity"> <LinearLayout android:id="@+id/idShowImageLayout" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="horizontal" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints"> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Дар охир коди барномаро ба сурати зерин менависем: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.ImageView; import android.widget.LinearLayout; public class MainActivity extends AppCompatActivity { int imagesIdArr[]= new int[]{R.drawable.parcham, R.drawable.nishon, R.drawable.muzey, R.drawable.sport, R.drawable.ateatr, R.drawable.poytaxt}; int currImage =; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); LinearLayout showImageLayoutView = (LinearLayout)this. findViewById(R.id.idShowImageLayout); // Сохтани объекти ImageView final ImageView imgView = new ImageView(this); // Илова намудани ImageView ба объекти LinearLayout. showImageLayoutView.addView(imgView); // Намоиш додани расми нахустини массиви imagesIdArr. imgView.setImageResource(this.imagesIdArr[currImage]); // Барои объекти image view қайд намудани ҳодиса. imgView.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { // Ҳодисаи onClick. @Override public void onClick(View view) { if(currImage==){ currImage = -; } currImage++; imgView.setImageResource(imagesIdArr[currImage]); } } ); } } Пас аз иҷроиш дар активити як расм нишон дода мешавад, ки бо пахш кардани он навбат ба навбат расмҳои дигар нишон дода мешаванд. Дар таркиби Android SDK воситаҳои зиёде барои хатозудои (ислоҳи хатогиҳо) мавҷуд мебошанд. Яке аз ин воситаҳо LogCat ба ҳисоб меравад, ки барои намоиш доддани журнали логҳо пешбинӣ шудаст. Баъзан ба барноманавис зарурати баровардани натиҷаи фосилавӣ пеш меояд. Дар Android класси махсуси android.util.Log барои баровардани натиҷаҳои фосилавӣ мавҷуд аст. Класси android.util.Log иҷозати тақсимкунии пайғомро ба категорияҳо вобаста аз зарурат фароҳам меорад. Барои ба категорияҳо ҷудо намудани пайғом аз методҳои зерин истифода бурда мешавад: Log.e() - хатогӣ (error); Log.w() - огоҳӣ (warning); Log.i() - иттилоот (info); Log.d() - хатозудоӣ (degub); Log.v() - муфассал (verbose); Log.wtf() – хатогии бениҳоят зиёд, сар карда аз Android. кор мекунад; Ба сифати параметри якуми методҳои мазкур тағйирёбандаи сатрӣ, ки тег ном дорад истифода мешавад. Одатан, дар ибтидои барнома тағйирёбандаи мазкур ба сурати зерин муаррифӣ карда мешавад: private static final String TAG = "MyFirstApplication"; Баъзан барноманависон дар барномаҳои мураккаб варианти зеринро истифода мебаранд, ки дар кадом класс ба амал омадани фурухониро муайян мекунад: private final String TAG = getClass().getSimpleName(); Пас аз муаррификунии тағйирёбандаи мазкур, дар дилхоҳ ҷойи барнома метавон методи мувофиқро даъват кард: Log.i(TAG, "Пайғом барои навиштан дар журнал"); Барои пешгирӣ намудани ҳолатҳои истисноӣ низ метавон аз Log истифода кард: try { //... } catch (Exception exception) { Log.e(TAG, "Ҳолати истисноӣ:", exception); } Истифодабаранда ин журналро наметавонад мушоҳида кунад. Барноманавис бошад, метавонад онро дар LogCat мушоҳида кунад. Дар лоиҳаҳои тайёр маслиҳат дода мешавад, ки ҳамаи даъватҳои LogCat нест карда шаванд. Баъзе барноманависони моҳир чунин амал мекунанд: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.util.Log; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private static final String TAG = "MyFirstApplication"; public static final boolean isDebug = false; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); MyLogger("Пайғом барои навиштан дар журнал"); } public void MyLogger(String statement){ if (isDebug) { Log.v(TAG, statement); } } } Компоненти VideoView барои намоиш додани видеоклипҳо истифода бурда мешавад. Android файлҳои қолаби gp ва mp-ро пуштибонӣ мекунад. Истифодаи ин компонент хело сода мебошад. Дар ин компонент объекти Surface мавҷуд аст, ки ҳамаи амалҳои идоракунии видеоро капсуласозӣ мекунад ва дар он видео намоиш дода мешавад. Метавон файлҳои видеоиро аз флешкарта, манба ва ё шабакаи интернет истифода кард. Барои видеоро намоиш додан метавон аз методи setVideoPath() ё setVideoUri() истифода кард. Ба сифати параметри ягона ин методҳо суроғаи файли локалӣ, URI-суроғаи манба ё суроғаи файли дастраси дури виддеопоток(интернет)-ро қабул мекунанд. Пас аз қимати ибтидоӣ бахшидан имконияти идоракунии видео тавассути методҳои start(), stopPlayback(), pause() ва seekTo() VideoView фароҳам оварда мешавад. Илова бар ин, методи setKeepScreenOn() низ дастрас мешавад, ки барои пешгирии рангивазкунии равзана дар вақти иҷрои видео истифода мешавад. Ҳоло мисоли истифодаи компоненти мазкурро дида мебароем. Барои иҷрои ин амал ибтидо дар папкаи Values бо номи raw папкаи нав месозем: Сипас, файли видеоиро нусхабардорӣ карда, дар ин папка мегузорем. Ҳангоми гузоштан пас аз пахши тугмачаи Paste, равзанаи зерин пайдо мешавад, дар ин равзана метавон, номи файл ва мавқеи ҷойгиршавии онро тағйир дод. Пас аз гузоштани файли лозимӣ, ба сурати зерин пайдо мешавад. Баъди омодакунии видео, XML-файл-ро ба сурати зерин ҳосил мекунем: <?xml version="." encoding="UTF-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:background="#" android:layout_height="match_parent"> <VideoView android:id="@+id/videoView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentStart="true" android:layout_alignParentTop="true" /> </RelativeLayout> Сипас, дар Java-файл ба сурати зерин код менависем: package com.example.user.myapplication; import android.net.Uri; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.MediaController; import android.widget.VideoView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); String videoSource ="android.resource://com.example.user. myapplication/" + R.raw.mysong; VideoView videoView = (VideoView) findViewById (R.id.videoView); videoView.setVideoURI(Uri.parse(videoSource)); videoView.setMediaController(new MediaController(this)); videoView.requestFocus(); videoView.start(); // Оғози иҷроиши файли видео/ } } Пас аз иҷроиш барнома шакли зеринро соҳиб мешавад: Барои иҷронамоии файли видеои дар SD-карта ҷойгирбуда, аз методи setVideoPath() истифода бурда мешавад. @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); // роҳ ба файл дар SD-карта String videoSource ="/sdcard/Movies/cat.gp"; VideoView videoView = (VideoView) findViewById(R.id.videoView); videoView.setVideoPath(videoSource); videoView.setMediaController(new MediaController(this)); videoView.requestFocus(); videoView.start(); } Методи videoView.setMediaController(new MediaController(this)) барои намоиш додани тугмачаҳои Pause ва Play истифода бурда мешавад. Методи requestFocus() барои қабул намудани фокус истифода бурда мешавад. Методи start() бошад, боиси ба таври автоматӣ иҷрошавии файли видео мегардад. Барои MediaPlayer –и сохтаамон метавон тугмачаҳои Pause ва Play илова кард. Барои иҷрои ин амал, ибтидо XML-файлро ба сурати зерин тағйир медиҳем. <?xml version="." encoding="UTF-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:background="#" android:layout_height="match_parent"> <VideoView android:id="@+id/videoView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentStart="true" android:layout_alignParentTop="true" /> <Button android:id="@+id/buttonPause" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentBottom="true" android:layout_alignParentStart="true" android:layout_marginStart="dp" android:text="Pause" /> <Button android:id="@+id/buttonPlay" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentBottom="true" android:layout_alignParentEnd="true" android:text="Play" /> </RelativeLayout> Коди барнома бошад шакли зеринро мегирад: package com.example.user.myapplication; import android.net.Uri; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.MediaController; import android.widget.VideoView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); String videoSource ="android.resource://com.example.user. myapplication/" + R.raw.mysong; final VideoView videoView = (VideoView) findViewById (R.id.videoView); final Button buttonPause=(Button) findViewById (R.id.buttonPause); final Button buttonPlay=(Button) findViewById (R.id.buttonPlay); videoView.setMediaController(new MediaController(this)); videoView.setVideoURI(Uri.parse(videoSource)); videoView.setMediaController(new MediaController(this)); videoView.requestFocus(); videoView.start(); // Оғози иҷроиши файли видео/ buttonPause.setOnClickListener(new View.OnClickListener(){ @Override public void onClick(View v) { videoView.pause(); } }); buttonPlay.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { videoView.start(); } }); } } Натиҷаи барнома: Барои иҷро намудани файлҳои садоӣ дар Android класси MediaPlayer.пешбинӣ шудааст. Барои иҷро намудани ягон аудио MediaPlayer қаблан бояд донад, ки кадом файл(манба) бояд иҷро карда шавад. Барои муайян намудани файли аудиоӣ се усул вуҷуд дорад: дар методи create() ба объекти mediaplayer id-и манбаи аудиои бахшида мешавад; дар методи create() ба объекти mediaplayer объекти uri-и манбаи аудиои бахшида мешавад; дар методи setdatasource() ба объекти mediaplayer роҳи пурраи аудиофайл равон карда мешавад. Пас аз муайянкунии манба методи prepare() ё prepareAsync() даъват карда мешавад. Ин метод файли садоиро барои иҷро шудан омода мекунад. Агар зарурати иҷроиши файл аз шабака пеш ояд, он гоҳ истифодаи методи prepareAsync() маслиҳат дода мешавад. Барои идоракунии файли садоӣ дар класси MediaPlayer методҳои зерин муайян гардидаанд: start() - оғози (иҷроиши) аудио; pause() - танаффус ё истодани иҷроиш; stop() - манъи ё боздоштани иҷроиш. Ҳоло бо мисоле истифодаи файлҳои садоиро дида мебароем. Барои иҷрои ин амал, ибтидо монанди ҳолати видео файлҳои садоиро дар папкаи res/raw мегузорем. Барои идора намудани ҷараёни иҷроиши файли садоӣ ба сурати зерин activity_main.xml –ро омода месозем, яъне дар он се тугмачаи идоракунанда мегузорем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="horizontal" android:background="#" android:padding="dp"> <Button android:id="@+id/start" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Play" android:onClick="play"/> <Button android:id="@+id/pause" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Pause" android:onClick="pause"/> <Button android:id="@+id/stop" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Stop" android:onClick="stop"/> </LinearLayout> Коди класси MainActivity-ро бошад ба сурати зайл тағйир медиҳем: package com.example.user.myapplication; import android.media.MediaPlayer; import android.net.Uri; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.MediaController; import android.widget.Toast; import android.widget.VideoView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { MediaPlayer mPlayer; Button startButton, pauseButton, stopButton; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); mPlayer=MediaPlayer.create(this, R.raw.mysong); //int idsong=getResourceId("mysong", "raw", getPackageName()); //mPlayer=MediaPlayer.create(this, id); mPlayer.setOnCompletionListener(new MediaPlayer. OnCompletionListener() { @Override public void onCompletion(MediaPlayer mp) { stopPlay(); } }); startButton = (Button) findViewById(R.id.start); pauseButton = (Button) findViewById(R.id.pause); stopButton = (Button) findViewById(R.id.stop); pauseButton.setEnabled(false); stopButton.setEnabled(false); } private void stopPlay(){ mPlayer.stop(); pauseButton.setEnabled(false); stopButton.setEnabled(false); try { mPlayer.prepare(); mPlayer.seekTo(); startButton.setEnabled(true); } catch (Throwable t) { Toast.makeText(this, t.getMessage(), Toast.LENGTH_SHORT).show(); } } public void play(View view){ mPlayer.start(); startButton.setEnabled(false); pauseButton.setEnabled(true); stopButton.setEnabled(true); } public void pause(View view){ mPlayer.pause(); startButton.setEnabled(true); pauseButton.setEnabled(false); stopButton.setEnabled(true); } public void stop(View view){ stopPlay(); } @Override public void onDestroy() { super.onDestroy(); if (mPlayer.isPlaying()) { stopPlay(); } } } Барномаро иҷро мекунем, ки шакли зеринро мегирад: Ҳангоми иҷроиш ва боздории (Pause) садо ягон душворӣ пеш намеояд. Вале дар вақти пахш намудани тугмачаи Stop мо метавонем ба баъзе душвориҳо рӯбарӯ шавем. Масалан, агар хоҳем, ки аз барнома бароем (тугмачаи ба қафоро аз телефон пахш мекунем), он гоҳ барои Activity ҷорӣ методи onDestroy даъват карда шуда, activity нест мегардад, аммо MediaPlayer корашро давом медиҳад. Акнун ба лоиҳа аз сари нав баргардем, он гоҳ activity аз сари нав сохта мешавад, вале тавассути тугмачаҳои гузоштаамон наметавонем файли садоиро идора кунем. Аз ин хотир, дар ин ҷо методи onDestroy барои ба анҷом расонидани кори MediaPlayer азнав муаррифӣ гардидааст. Барои дуруст, бехато ва ба таври табии ба охиррасонии кори MediaPlayer коркарди ҳодисаи OnCompletionListener муайян карда шудааст, ки бо пахши тугмачаи Stop баробарқувва мебошад. Барои файли садоиямон тугмачаи идоракунии садоро ҳамроҳ мекунем. Барои иҷрои ин амал дар файли activity_main.xml як тугмачаи SeekBar мегузорем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" android:padding="dp"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <Button android:id="@+id/start" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Play" android:onClick="play"/> <Button android:id="@+id/pause" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Pause" android:onClick="pause"/> <Button android:id="@+id/stop" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Stop" android:onClick="stop"/> </LinearLayout> <SeekBar android:id="@+id/volumeControl" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp"/> </LinearLayout> Коди барномаро дар MainActivity ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.myapplication; import android.content.Context; import android.media.AudioManager; import android.media.MediaPlayer; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.SeekBar; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { MediaPlayer mPlayer; Button startButton, pauseButton, stopButton; SeekBar volumeControl; AudioManager audioManager; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); mPlayer=MediaPlayer.create(this, R.raw.mysong); mPlayer.setOnCompletionListener(new MediaPlayer. OnCompletionListener() { @Override public void onCompletion(MediaPlayer mp) { stopPlay(); } }); startButton = (Button) findViewById(R.id.start); pauseButton = (Button) findViewById(R.id.pause); stopButton = (Button) findViewById(R.id.stop); audioManager = (AudioManager) getSystemService(Context. AUDIO_SERVICE); int maxVolume = audioManager.getStreamMaxVolume(AudioManager. STREAM_MUSIC); int curValue = audioManager.getStreamVolume(AudioManager. STREAM_MUSIC); volumeControl = (SeekBar) findViewById(R.id.volumeControl); volumeControl.setMax(maxVolume); volumeControl.setProgress(curValue); volumeControl.setOnSeekBarChangeListener(new SeekBar. OnSeekBarChangeListener() { @Override public void onProgressChanged(SeekBar seekBar, int progress, boolean fromUser) { audioManager.setStreamVolume(AudioManager. STREAM_MUSIC, progress, ); } @Override public void onStartTrackingTouch(SeekBar seekBar) { } @Override public void onStopTrackingTouch(SeekBar seekBar) { } }); pauseButton.setEnabled(false); stopButton.setEnabled(false); } private void stopPlay(){ mPlayer.stop(); pauseButton.setEnabled(false); stopButton.setEnabled(false); try { mPlayer.prepare(); mPlayer.seekTo(); startButton.setEnabled(true); } catch (Throwable t) { Toast.makeText(this, t.getMessage(), Toast.LENGTH_SHORT).show(); } } public void play(View view){ mPlayer.start(); startButton.setEnabled(false); pauseButton.setEnabled(true); stopButton.setEnabled(true); } public void pause(View view){ mPlayer.pause(); startButton.setEnabled(true); pauseButton.setEnabled(false); stopButton.setEnabled(true); } public void stop(View view){ stopPlay(); } @Override public void onDestroy() { super.onDestroy(); if (mPlayer.isPlaying()) { stopPlay(); } } } Барои идоракунии садо класси AudioManager татбиқ карда шудааст. Тавассути даъвати методи зерин, audioManager.setStreamVolume(AudioManager.STREAM_MUSIC, progress, ); ки ба сифати аргументи дуюм метавон аргументи лозимии баландкуниро равон кард. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Мисол. Барномае менависем, ки дар активити он расми ҳайвоноти хонагӣ ҷойгир буда, бо пахш намудани расм овози мувофиқи он пайдо гардад. Барои иҷрои ин амал, ибтидо расмҳои лозимиро нусхабардорӣ карда дар папкаи drawable мегузорем. Ба ҳамин монанд файлҳои садоиро низ дар папкаи raw мегузорем. Пас аз гузоштани расм ва файлҳои садоӣ, XML-файлро ба сурати зайл омода мекунем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <GridLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_gravity="center" android:columnCount="" android:orientation="horizontal" tools:context=".MainActivity"> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibsag" android:src="@drawable/sag" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibasp" android:src="@drawable/asp" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:layout_rowSpan="" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibgov" android:src="@drawable/gov" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:layout_rowSpan="" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibguspand" android:src="@drawable/guspand" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibgurba" android:src="@drawable/gurba" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibkhar" android:src="@drawable/khar" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> </GridLayout> Коди барномаро дар файли Java ба сурати зерин омода мекунем: package com.example.user.myapplication; import android.media.MediaPlayer; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.ImageButton; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final MediaPlayer[] mPlayer = new MediaPlayer[]; class CustomClickListener implements View.OnClickListener { int myid=-; @Override public void onClick(final View v) { switch (v.getId()) { case R.id.ibkhar: myid = R.raw.khar; break; case R.id.ibasp: myid = R.raw.asp; break; case R.id.ibgov: myid = R.raw.gov; break; case R.id.ibguspand: myid = R.raw.guspand; break; case R.id.ibsag: myid = R.raw.sag; break; case R.id.ibgurba: myid = R.raw.gurba; break; } try { if (mPlayer[].isPlaying()) { mPlayer[].stop(); mPlayer[].release(); } mPlayer[] = MediaPlayer.create(MainActivity.this, myid); mPlayer[].start(); } catch(Exception e) { e.printStackTrace(); } } } ImageButton kharImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibkhar); kharImageButton.setOnClickListener(new CustomClickListener()); ImageButton aspImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibasp); aspImageButton.setOnClickListener(new CustomClickListener()); ImageButton govImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibgov); govImageButton.setOnClickListener(new CustomClickListener()); ImageButton guspandImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibguspand); guspandImageButton.setOnClickListener(new CustomClickListener()); ImageButton sagImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibsag); sagImageButton.setOnClickListener(new CustomClickListener()); ImageButton gurbaImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibgurba); gurbaImageButton.setOnClickListener(new CustomClickListener()); } } Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Барои иҷро намудани файлҳои садоӣ дар Android Studio аз класси Sound- Pool низ метавон истифода кард. Фарқияти асосии класси SoundPool аз класси MediaPlayer дар он аст, ки SoundPool дар як вақт метавонад, якчанд видеофайлро иҷро кунад (хонад). Аз ин рӯ онро дар бозиҳо васеъ истифода мебаранд Одатан класси SoundPool барои хондани файлҳои садоии андозаашон хурд (максимум ба Мб баробар) истифода бурда мешавад. Файли садои метавонад такроран низ иҷро карда шавад. Дар ин ҳолат барои боздории хониши файли садои бояд методи боздорӣ даъват карда шавад. Класси мазкур метавонад файлҳои қолабҳои гуногун ба монанди: mp, ogg, wav, aac, gp ва flac –ро пушибонӣ кунад. Тарзи истифодабарии класси SoundPool шакли зайлро дорад: SoundPool (int maxStreams, int streamType, int srcQuality) дар ин ҷо: maxStreams – миқдори максималии ҷараёнҳои аудиоӣ (аудиосел), ки дар як вақт метавонанд иҷро шаванд; streamType - тип аудиосел –доимии класси AudioManager. Одатан AudioManager.STREAM_MUSIC истифода бурда мешавад. srcQuality – сифати кодиронӣ. Одатан ба сифати ин параметр истифода бурда мешавад. Барои боргузорӣ намудани фалҳои садои дар SoundPool метавон аз методҳои зерин истифода кард: int load(AssetFileDescriptor afd, int priority)-боргузорӣ аз папкаи assets. Барои истифодаи ин метод ибтидо донистани суроғаи файл зарур мебошад. Класси AssetManager барои дастрасшавии файл аз папкаи assets истифода бурда мешавад. Барои ба даст овардани нусхаи класс дар лоиҳа метавон аз getAssets() истифода кард. AssetFileDescriptor – дескриптор файли дар папкаи assets мавҷудбударо муайян мекунад. int load(Context context, int resId, int priority)-боргузории файл тавассути идентификатори манба. Файлҳои садоӣ метавонанд дар папкаи res/raw низ ҷойгир бошанд, дар ин ҳолат идентификатори мувофиқ R.raw.номи файли садоӣ мешавад. int load(String path, int priority)-боргузории файл аз роҳи нишондодашуда. int load(FileDescriptor fd, long offset, long length, int priority) - боргузории файл аз системаи файлии таҷҳизот. Дар ин ҷо параметри offset оғоз аз аввал, length дарозии садоро муайян мекунад. Ба сифати priority - авлавияти файл равон карда мешавад. Методҳои мазкур идентификатори файли боргузоришударо бармегардонанд, ки баъдтар барои хондани файл истифода мешавад. Боргузории файли ҳамоҳангшуда иҷро мегардад, яъне пас аз даъвати методи load() дарҳол файл барои хондан дастрас намешавад, чунки барои боргузорӣ ва кодиронии он вақт лозим меояд. Барои назорат кардани ба охиррасии ин амалҳо бояд ҳодисаи OnLoadCompleteListener коркард карда шавад. Барои иҷрои ин амал коркарди ҳодиса бояд тавассути методи void setOnLoadCompleteListener(SoundPool.OnLoadCompleteListener listener), муайян карда шавад. Дар ин ҷо SoundPool.OnLoadCompleteListener – интерфейси дорои методи ягонаи void onLoadComplete(SoundPool soundPool, int sampleId, int status), мебошад, ки ҳангоми боргузории файл даъват карда мешавад. sampleId – идентификатори файли боргузошташуда, (яъне аз тарафи методи load() баргардонидашуда) status – ҳолати боргузорӣ (қимати агар бо мувафақият боргузори шавад). Барои коркарди садо аз методи зерин истифода бурда мешавад: ) int play(int soundID, float leftVolume, float rightVolume, int priority, int loop, float rate) дар ин ҷо: soundID – идентификатори садо (тавассути методи load() баргардонида мешавад) leftVolume – сатҳи баландкунӣ барои канали чап (аз. то.) rightVolume – сатҳи баландкунӣ барои канали рост (аз. то.) priority – бартарияти сел ( – аз ҳама паст) loop – миқдори такроршавӣ ( – бе такроршавӣ, (-) - такрорран) rate – суръати хониш (аз. то.) Методи мазкур адади бутун бармегардонад, ки дар дигар методҳо ба сифати параметри streamID истифода мешавад. ) void stop(int streamID)-пурра боздории садо ) void pause(int streamID)- муваққатан боздории садо ) void resume(int streamID)- азнавсозии хондани садо ) void setLoop(int streamID, int loop)-муайянкунии миқдори такроршавӣ. ) void setPriority(int streamID, int priority)- муайянкунии бартарияти сел садоӣ ) void setRate(int streamID, float rate)-муайнкунии суръати иҷроиш ) void setVolume(int streamID, float leftVolume, float rightVolume)- муқарраркунии сатҳи овоз ) void autoPause()-боздории садо ) void autoResume() – азнавсозии сели садоӣ ) boolean unload(int soundID) –несткунии садо аз SoundPool. Метод қимати true бармегардонад, агар амалиёт бо муваффақият ба анҷом расад ва дар акси ҳол(агар чунин SoundID мавҷуд набошанд) қимати false ) void release() – ҳамаи файлҳои боргузоришударо аз SoundPool нест карда, хотираро озод мекунад. Пас аз даъвати ин метод истифодабарии нусхаи SoundPool ғайриимкон мегардад. Метод одатан ҳангоми баромадан аз барнома барои озодкунии манба истифода бурда мешавад. Ҳоло мисолеро дида мебароем. Ибтидо дар XML-файл ду тугмачаи Button ҳамроҳ намуда, файли садоиро ба папкаи res/raw нусхабардорӣ мекунем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <GridLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_gravity="center" android:columnCount="" android:orientation="horizontal" tools:context=".MainActivity"> <Button android:id="@+id/buttonPlay" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Play" android:layout_row="" /> <Button android:id="@+id/buttonPause" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Pause" /> </GridLayout> Коди барнома бошад, шакли зеринро мегирад: package com.example.user.myapplication; import android.content.Context; import android.media.AudioManager; import android.media.MediaPlayer; import android.media.SoundPool; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.ImageButton; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private SoundPool mSoundPool; private int mSoundId =; private int mStreamId; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); mSoundPool = new SoundPool(, AudioManager.STREAM_MUSIC, ); mSoundPool.load(this, R.raw.asp, ); Button playButton = (Button) findViewById(R.id.buttonPlay); Button pauseButton = (Button) findViewById(R.id.buttonPause); playButton.setOnClickListener(onPlayButtonClickListener); pauseButton.setOnClickListener(onPauseButtonClickListener); } Button.OnClickListener onPlayButtonClickListener = new Button.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { AudioManager audioManager = (AudioManager) getSystemService (Context.AUDIO_SERVICE); float curVolume = audioManager.getStreamVolume(AudioManager. STREAM_MUSIC); float maxVolume = audioManager.getStreamMaxVolume (AudioManager.STREAM_MUSIC); float leftVolume = curVolume / maxVolume; float rightVolume = curVolume / maxVolume; int priority =; int no_loop =; float normal_playback_rate = f; mStreamId = mSoundPool.play(mSoundId, leftVolume, rightVolume, priority, no_loop, normal_playback_rate); Toast.makeText(getApplicationContext(), "soundPool.play()", Toast.LENGTH_LONG).show(); } }; Button.OnClickListener onPauseButtonClickListener = new Button.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { mSoundPool.pause(mStreamId); Toast.makeText(getApplicationContext(), "soundPool.pause()", Toast.LENGTH_LONG).show(); } }; } Шурӯъ аз Android. (API ) даъвати конструктор кӯҳна буда, бар ивази он класси SoundPool.Builder пайдо шуд. Мисол. Барномае менависем, ки бо пахш кардани расми ҳайвон овози мувофиқи онро барорад. Барои ҳалли ин мисол, монанди ҳолати қаблӣ ибтидо дар папкаи res/drawable расмҳои лозимиро мегузорем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <GridLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_gravity="center" android:columnCount="" android:orientation="horizontal" tools:context=".MainActivity"> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibsag" android:src="@drawable/sag" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibgurba" android:src="@drawable/gurba" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibasp" android:src="@drawable/asp" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:layout_rowSpan="" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibgov" android:src="@drawable/gov" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:layout_rowSpan="" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibguspand" android:src="@drawable/guspand" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> <ImageButton android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/ibkhar" android:src="@drawable/khar" android:layout_centerHorizontal="true" android:adjustViewBounds="true" android:cropToPadding="false" android:layout_below="@+id/hlTopBar" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> </GridLayout> Сипас, файлҳои садоии қаблан омодакардааамонро дар папкаи assets мегузорем. Ба намуди пешфарз чунин папка дар лоиҳа мавҷуд нест. Барои сохтани ин папка аз лоиҳа, дар болои папкаи res тугмачаи рости мушро пахш карда аз менюи пайдошуда фармони New->Folder->Assets Folder-ро интихоб мекунем: дар натиҷа равзанаи зерин пайдо мешавад: аз ин равзана тугмачаи ОК-ро пахш мекунем. Пас аз иҷрои ин амал файлҳои садоиро нусхабардорӣ карда дар папкаи сохтаамон мегузорем. Пас аз омодакунии нишона ва папкаҳои лозимӣ дар Java-файл ба навиштани код шуруъ мекунем. Ибтидо объекти SoundPool сохта, тавассути методи load() аз папкаи assets файлҳои садоиро боргузорӣ мекунем. package com.example.user.myapplication; import android.annotation.TargetApi; import android.content.res.AssetFileDescriptor; import android.content.res.AssetManager; import android.media.AudioAttributes; import android.media.AudioManager; import android.media.SoundPool; import android.os.Build; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.MotionEvent; import android.view.View; import android.widget.ImageButton; import android.widget.Toast; import java.io.IOException; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private SoundPool mSoundPool; private AssetManager mAssetManager; private int asp, sag, guspand, gov, khar, gurba; private int mStreamID; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ImageButton kharImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibkhar); kharImageButton.setOnClickListener(onClickListener); ImageButton aspImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibasp); aspImageButton.setOnClickListener(onClickListener); ImageButton govImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibgov); govImageButton.setOnClickListener(onClickListener); ImageButton guspandImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibguspand); guspandImageButton.setOnClickListener(onClickListener); ImageButton sagImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibsag); sagImageButton.setOnClickListener(onClickListener); ImageButton gurbaImageButton = (ImageButton) findViewById (R.id.ibgurba); gurbaImageButton.setOnClickListener(onClickListener); govImageButton.setOnTouchListener(new View.OnTouchListener() { public boolean onTouch(View v, MotionEvent event) { int eventAction = event.getAction(); if (eventAction == MotionEvent.ACTION_UP) { // гирифтани ангушт if (mStreamID > ) mSoundPool.stop(mStreamID); } if (eventAction == MotionEvent.ACTION_DOWN) { // пахши тугмача mStreamID = playSound(gov); } if (event.getAction() == MotionEvent.ACTION_CANCEL) { mSoundPool.stop(mStreamID); } return true; } }); } View.OnClickListener onClickListener = new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { switch (v.getId()) { case R.id.ibgov: playSound(gov); break; case R.id.ibasp: playSound(asp); break; case R.id.ibgurba: playSound(gurba); break; case R.id.ibkhar: playSound(khar); break; case R.id.ibguspand: playSound(guspand); break; case R.id.ibsag: playSound(sag); break; } } }; @TargetApi(Build.VERSION_CODES.LOLLIPOP) private void createNewSoundPool() { AudioAttributes attributes = new AudioAttributes.Builder().setUsage(AudioAttributes.USAGE_GAME).setContentType(AudioAttributes.CONTENT_TYPE_SONIFICATION).build(); mSoundPool = new SoundPool.Builder().setAudioAttributes(attributes).build(); } @SuppressWarnings("deprecation") private void createOldSoundPool() { mSoundPool = new SoundPool(, AudioManager.STREAM_MUSIC, ); } private int playSound(int sound) { if (sound > ) { mStreamID = mSoundPool.play(sound,,,,, ); } return mStreamID; } private int loadSound(String fileName) { AssetFileDescriptor afd; try { afd = mAssetManager.openFd(fileName); } catch (IOException e) { e.printStackTrace(); Toast.makeText(getApplicationContext(), "Файл наметавонад боргузорӣ шавад!" + fileName, Toast.LENGTH_SHORT).show(); return -; } return mSoundPool.load(afd, ); } @Override protected void onResume() { super.onResume(); if (android.os.Build.VERSION.SDK_INT < Build.VERSION_CODES.LOLLIPOP) { // барои таҷҳизотҳои то Android createOldSoundPool(); } else { // Барои таҷҳизотҳои нав createNewSoundPool(); } mAssetManager = getAssets(); // Ба дастоварии идентификаторҳо asp = loadSound("asp.mp"); khar = loadSound("khar.mp"); gov = loadSound("gov.mp"); guspand = loadSound("guspand.mp"); gurba = loadSound("gurba.mp"); sag = loadSound("sag.mp"); } @Override protected void onPause() { super.onPause(); mSoundPool.release(); mSoundPool = null; } } Ҳангоми боргузорӣ методи load() идентификатори soundID-ро бармегардонад, ки барои баъдан истифодабарӣ нигоҳ дошта мешавад. Дескриптори файлии AssetFileDescriptor барои аз папкаи assets тавассути методи openFd() ба дастоварии файл истифода шуда, ба сифати параметр номи файлро қабул мекунад. Агар файл мавҷуд набошад ва ё кушода нашавад ба сифати параметри soundID қимати - баргардонида мешавад. Ҳангоми пахши тугмача методи playSound() даъват карда мешавад, ки ба сифати параметри он идентификатори садои лозимӣ равон карда мешавад. Дар сурати мавҷуд набудани файли садои методи loadSound() қимати - бармегардонад, агар load() файлро боргузорӣ карда натавонад, он гоҳ soundID ба қимати баробар мешавад. Аз ин рӯ шарти SoundID > барои бо муваффақият кушода шудани файл истифода бурда мешавад. Агар ҳамаи амалҳои лозимӣ бо муваффақият иҷро шаванд, он гоҳ методи play() даъват карда мешавад. Сар карда аз версияи Android. конструктори класси SoundPool куҳнашуда ба ҳисоб меравад. Бинобар ин, дар код шарти if барои тафтиши версия истифода шудааст. Файли боргузошташударо барнома нигоҳ медорад, пас барои озод кардани ҳофиза дар методи onPause(), коди лозимӣ навишта шудаст. Барномаро иҷро мекунем, ки шакли зеринро мегирад: Агар хоҳем, ки ҳангоми бо ангушт пахш карда истодани расм (тугмача) овоз хонда шавад, ва ҳангоми гирифтани ангушт овоз боздошта шавад. Барои иҷрои ин амал коди тугмачаи govImageButton –ро ба сурати зерин менависем. govImageButton.setOnTouchListener(new View.OnTouchListener() { public boolean onTouch(View v, MotionEvent event) { int eventAction = event.getAction(); if (eventAction == MotionEvent.ACTION_UP) { // гирифтани ангушт if (mStreamID > ) mSoundPool.stop(mStreamID); } if (eventAction == MotionEvent.ACTION_DOWN) { // пахши тугмача бо ангушт mStreamID = playSound(gov); } if (event.getAction() == MotionEvent.ACTION_CANCEL) { mSoundPool.stop(mStreamID); } return true; } }); } Мисоли. Барномае нависед, ки ҳангоми аз руйхат интихоб кардани номи ҳайвонот, овози онро барорад. <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:padding="dp" > <ImageView android:id="@+id/imageViewIcon" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" /> <LinearLayout android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:orientation="vertical" android:paddingLeft="dp" > <TextView android:id="@+id/textViewNom" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:textColor="#FF" android:textSize="sp" android:textStyle="bold" /> </LinearLayout> </LinearLayout> Коди барнома. package com.example.user.mysound; import android.os.Bundle; import android.app.ListActivity; import android.content.Context; import android.view.LayoutInflater; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; import android.widget.BaseAdapter; import android.widget.ImageView; import android.widget.ListView; import android.widget.TextView; import android.widget.LinearLayout; import android.media.MediaPlayer; public class MainActivity extends ListActivity { private String[] nomihaivonot = {"Асп", "Хар", "Буз", "Гов", "Гурба", "Гуспанд","Хурус", "Саг"}; int[] sadoihaivonot = {R.raw.asp, R.raw.khar, R.raw.buz, R.raw.gov, R.raw.gurba, R.raw.guspand, R.raw.khurus, R.raw.sag, }; int[] rasmihaivonot = {R.drawable.asp, R.drawable.khar, R.drawable.buz, R.drawable.gov, R.drawable.gurba, R.drawable.guspand, R.drawable.khurus, R.drawable.sag, }; private myAdapter mAdapter; final MediaPlayer[] mPlayer = new MediaPlayer[]; int myid=; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); mAdapter = new myAdapter(this); setListAdapter(mAdapter); myid = R.raw.asp; mPlayer[] = MediaPlayer.create(this, myid); } @Override protected void onListItemClick(ListView l, View v, int position, long id){ super.onListItemClick(l, v, position, id); myid=sadoihaivonot[position]; try { if (mPlayer[].isPlaying()) { mPlayer[].stop(); mPlayer[].release(); } mPlayer[] = MediaPlayer.create(this, myid); mPlayer[].start(); } catch(Exception e) { e.printStackTrace(); } } private class myAdapter extends BaseAdapter { private LayoutInflater mLayoutInflater; myAdapter(Context context) { mLayoutInflater = LayoutInflater.from(context); } @Override public int getCount() { return nomihaivonot.length; } @Override public Object getItem(int position) { return position; } @Override public long getItemId(int position) { return position; } @Override public View getView(int position, View convertView, ViewGroup parent) { if (convertView == null) convertView = mLayoutInflater.inflate (R.layout.activity_main, null); ImageView image = (ImageView) convertView.findViewById (R.id.imageViewIcon); //ивазкунии андозаи расмҳо LinearLayout.LayoutParams params =(LinearLayout.LayoutParams) image.getLayoutParams(); // ба дастоварии параметрҳо int myHeight =; int myWidth=; params.height = myHeight; params.width=myWidth; image.setLayoutParams(params); // ивазкунии андоза image.setImageResource(rasmihaivonot[position]); TextView myTextView = (TextView) convertView. findViewById(R.id.textViewNom); myTextView.setText(nomihaivonot[position]); return convertView; } } } Бо номи listVieWithimageAndText як лоиҳа месозем. зеринро мегузорем: <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="horizontal" > <ImageView android:id="@+id/rasm" android:layout_width="dip" android:layout_height="dip" android:contentDescription="@string/app_name" android:paddingTop="dp" android:paddingRight="dp" android:paddingBottom="dp" android:background="#" android:scaleType="fitXY" /> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" > <TextView android:id="@+id/nom" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:textSize="dp" /> </LinearLayout> </LinearLayout> ) Файли activity_listview_with_image_and_text.xml бошад шакли зеринро дорад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent" android:orientation="vertical"> <TextView android:id="@+id/textview" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" /> <ListView android:id="@+id/listview" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" /> </LinearLayout> Коди барнома бошад шакли зеринро дорад: package com.example.user.mylist; import android.app.Activity; import android.os.Bundle; import android.widget.ListView; import android.widget.SimpleAdapter; import java.util.ArrayList; import java.util.HashMap; import java.util.List; class MainActivity extends Activity { // Array of strings storing country names String[] nomihaivonot = {"Асп", "Хар", "Буз", "Гов", "Гурба", "Гуспанд","Хурус", "Саг"}; int[] rasmihaivonot = new int[]{R.drawable.asp, R.drawable.khar, R.drawable.buz, R.drawable.gov, R.drawable.gurba, R.drawable.guspand, R.drawable.khurus, R.drawable.sag}; @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_listview_with_image_and_text); List<HashMap<String,String>> aList = new ArrayList <HashMap<String,String>>(); for(int i=;i<;i++){ HashMap<String, String> hm = new HashMap <String,String>(); hm.put("nom", nomihaivonot[i]); hm.put("rasm", Integer.toString(rasmihaivonot[i]) ); aList.add(hm); } String[] from = { "rasm","nom" }; int[] to = { R.id.rasm,R.id.nom}; SimpleAdapter adapter = new SimpleAdapter(getBaseContext(), aList, R.layout.listview_layout, from, to); ListView listView = ( ListView ) findViewById(R.id.listview); listView.setAdapter(adapter); } } ImageButton чӣ фарқ дорад? Боби. Кор бо контейнерҳо дар Android Studio Компоненти ListView – ин руйхати элементҳое, мебошад, ки имконияти ҳаракат (тоб) додани онҳо мавҷуд аст. Виджети мазкур дар телефонҳои мобилӣ хело маъмул буда, барои кор кардан хело мувофиқ мебошад. Дар муқоиса бо компоненти TextView истифодаи компоненти ListView нисбатан душвортар мебошад. Барои кор кардан бо компоненти мазкур ибтидо он дар форм илова карда шуда, сипас элементҳои лозимӣ ба он ҳамроҳ карда мешаванд. Ҳангоми дар форма гузоштани ListView дида мешавад, ки дар он якчандто элементҳои Item ва Sub Item мавҷуд аст. Дар ин сурат агар XML-код нигарем, дар он ҷо ҳеҷ чиз мавҷуд намебошад. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <ListView android:id="@+id/listView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Ба класси MainActivity омада дар методи onCreate()-и он формонҳои зеринро илова мекунем. package com.example.user.mylistview; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.ListView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); // Ба даст овардани нусхаи элементи идоракунандаи ListView ListView listView = (ListView)findViewById(R.id.listView); // муаррификунии массиви типи String final String[] fruitsTaj = new String[] { "Себ", "Зардолу", "Шафтолу", "Олуболӯ", "Гелос","Анор", "Ангур", "Анҷир", "Нок", "Чормағз","Бодом", "Писта" }; // Истифодаи адаптери додаҳо ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter<String>(this, android.R.layout.simple_list_item_, fruitsTaj); listView.setAdapter(adapter); } } Порчаи ё қисмати коди овардашударо пурра мавриди баҳс қарор медиҳем. Компоненти ListView барои пур кардани элементҳояш иттилоотеро талаб мекунад, ки онҳо метавонанд массивҳо, ПД-ҳо ва ғайра бошанд. Барои иттилоотро ба руйхат пайваст (илова) кардан аз адаптерҳо истифода бурда меша- вад. Адаптер ин – қабат (слой)-е байни контролҳое, ки интерфейси AdapterView- ро пиёдасози кунанда буда, додаҳое мебошад, ки дар ин компонент намоиш дода мешаванд. Тавассути адаптерҳо усулҳои инъикоси додаҳо дар контроллерҳо му- айян карда мешавад. Адаптерҳо ҳангоми кор кардан бо виджетҳое, ки android.widget.AdapterView мукаммал мекунанд ба монанди: ListView, ExpandableListView, GridView, Spinner, Gallery, инчунин дар ListActivity ва ғайра истифода бурда мешаванд. Худи AdapterView бошад android.widget. ViewGroup- ро мукаммал мекунад. Одатан адаптер тавассути дастури (конструкторӣ) зерин сохта мешавад: new ArrayAdapter(Context context, int textViewResourceId, String[] objects). дар инҷо: context – контексти ҷорӣ; textViewResourceId – идентификатори манба (ресурс) бо нишонагузорӣ (разметка) барои ҳар як сатр; objects – массиви сатрҳо. Метавон нишонагузории системавиро бо идентификатори android.R.layout.simple_list_item_ истифода кард ва ё нишонагузории хусусӣ сохт. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Дар ҳолати лозимӣ метавон мӯҳтавои файли simple_list_item_-ро аз назар гузаронид. Барои иҷрои ин амал, нишондиҳандаи мушро дар болои сатри simple_list_item_ монда, тугмачаи рости онро пахш мекунем, дар равзанаи пайдошуда фармони Go To->Declaration-ро интихоб мекунем: Дар натиҷа файли simple_list_item_.xml кушода мешавад, ки мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <!-- Copyright (C) The Android Open Source Project Licensed under the Apache License, Version. (the "License"); you may not use this file except in compliance with the License. You may obtain a copy of the License at http://www.apache.org/licenses/LICENSE-. Unless required by applicable law or agreed to in writing, soft- ware distributed under the License is distributed on an "AS IS" BA- SIS, WITHOUT WARRANTIES OR CONDITIONS OF ANY KIND, either express or implied. See the License for the specific language governing permissions and limitations under the License. --> <TextView xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:id="@android:id/text" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceListItemS- mall" android:gravity="center_vertical" android:paddingStart="?android:attr/listPreferredItem- PaddingStart" android:paddingEnd="?android:attr/listPreferredItemPaddingEnd" android:minHeight="?android:attr/listPreferredItemHeightSmall" /> Тавре ки айён аст, дар дохили он TextView бо набори параметрҳо мавҷуд аст. Қайд кардан ба маврид аст, ки элементҳои массивро аз як xml –файл низ метавон ба даст овард. Барои он ибтидо файли типи манба <string-array> бо номи strings.xml дар он res/values/ сохта мешавад, сипас дар дохили он элементҳои массивро ҳамроҳ мекунем: <resources> <string name="app_name">Меваҳои Тоҷикистон</string> <string-array name="fruitsTaj"> <item>Себ</item> <item>Зардолу</item> <item>Шафтолу</item> <item>Олуболӯ</item> <item>Гелос</item> <item>Анор</item> <item>Ангур</item> <item>Анҷир</item> <item>Нок</item> <item>Чормағз</item> <item>Бодом</item> <item>Писта</item> </string-array> </resources> Пас аз ин, сатри муаррификуниии массиви сатри шакли зеринро мегирад: String[] fruitsTaj = getResources().getStringArray(R.array. fruitsTaj); Матни пурраи барнома бошад, чунин аст: package com.example.user.mylistview; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.ListView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); // Ба даст овардани нусхаи элементи идоракунандаи ListView ListView listView = (ListView)findViewById (R.id.listView); // муаррификунии массиви типи String ва аз манба ба даст овардани элементҳои он final String[] fruitsTaj = getResources(). getStringArray(R.array.fruits_Taj); //Истифодаи адаптери додаҳо ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter <String>(this, android.R.layout. simple_list_item_,fruitsTaj); listView.setAdapter(adapter); } } Қайд. Барои аз рӯӣ ном ба даст овардани қимати файли манба аз фармонҳои зерин истифода карда мешавад. String poet= (String) ((TextView)view).getText(); int resID = getResources().getIdentifier(poet,"string", get- PackageName()); String s=getResources().getString(resID); Акнун java-кодро мавриди баҳс қарор медиҳем. Ибтидо дар методи onCreate() нусхаи элементи ListView –ро ба даст меорем. Сониян, массиви типи String муаррифӣ мекунем. Ва дар охир барои додаҳоро ба қолаби нишонагузорӣ ҳамроҳ кардан аз адаптери додаҳо истифода мебарем. Интихоби адаптер аз типи додаҳои истифодашаванда вобастагӣ дорад. Дар ҳолати мо аз класси ArrayAdapter истифода шудааст. Қадами навбати барои руйхати сохтаамон ҳодиса менависем. Барои содагӣ ибтидо ба сурати зерин ҳодисаи OnItemClickListener-ро дар охири класси MainActivity ҳамроҳ мекунем. listView.setOnItemClickListener(new AdapterView.OnItemClickListener() { public void onItemClick(AdapterView<?> parent, View view, int position, long id) { Toast.makeText(getApplicationContext(), "itemClick: position = " + position + ", id = " + id + ", " + parent.getAdapter(). getItem(position),Toast.LENGTH_SHORT).show(); } }); дар ин ҷо: Toast- пайғоми пайдошаванда (Toast Notification) -пайғоме мебошад, ки дар болои равзанаи лоиҳа пайдо шуда, вобаста ба муҳтавояш ҷои лозимиеро банд мекунад. Пайғоми мазкур ба рафти кори лоиҳа ҳеҷ таъсире намерасонад ва пас аз пайдошавӣ дар муддати якчанд сония нест мешавад. Одатан барои намоиш додани пайғомҳои хабардоркунандаи кӯтоҳ аз Toast истифода мебаранд. Барои сохтани чунин пайғомҳо ибтидо зарур аст, ки ба объекти типи Toast тавассути методи Toast.makeText() қимати ибтидоӣ бахшида шуда, сипас методи show() барои дар экран намоиш (отображения) додани он даъват карда шавад. Мисол. Toast toast = Toast.makeText(getApplicationContext(), "Шумо меваи ширини "+parent.getAdapter().getItem(position)+"- ро интихоб кардед!", Toast.LENGTH_SHORT); toast.show(); Методи makeText() дорои се параметр мебошад, ки мувофиқан: Контексти лоиҳа; пайғоми матнӣ; вақти намоиши пайғом, яъне пайғом бояд пас аз чанд сония нест шавад. ба сифати параметри сеюм метавон яке аз ин доимиҳоро истифода кард; LENGTH_SHORT — (ба намуди пешфарзӣ) пайғоми хабардоркунии матниро дар муддати кӯтоҳ нишон медиҳад; LENGTH_LONG — пайғоми хабардоркунии матниро дар муддати кӯтоҳ нишон медиҳад; Ба намуди пешфарзӣ пайғоми хабардоркунандаи матнӣ дар қисми поёнии экран зоҳир мешавад. Барои тағйир додани мавқеи намоиши он метавон аз методи setGravity(int, int, int) истифода кард. Методи мазкур дорои се параметр мебошад: Доимии стандартӣ барои гузоштани объект дар ҳудуди контейнерҳои калон ба монанди GRAVITY.CENTER, GRAVITY.TOP ва ғайра; ҷойгузорӣ аз рӯи тири X; ҷойгузорӣ аз рӯи тири Y. Масалан, барои дар миёнаҷойи экран баровардани пайғоми хабардоркунанда аз дастури зерин истифода бурда мешавад: toast.setGravity(Gravity.CENTER,, ); Мисол. Toast toast = Toast.makeText(getApplicationContext(), "Шумо меваи ширини "+parent.getAdapter().getItem(position)+"- ро интихоб кунед!", Toast.LENGTH_SHORT); toast.setGravity(Gravity.CENTER,,); toast.show(); Қайд кардан ба маврид аст, ки дар Toast на танҳо пайғоми матнӣ, инчунин метавон дилхоҳ пешниҳод (представление)-ро истифода кард. Барои иҷрои ин амал аз методи setView() истифода бурда мешавад, ки ба объекти Toast тааллуқ дорад. Илова бар ин, метавон дар Toast расмҳоро низ истифода кард. Барои иҷрои ин амал ибтидо расми лозимиро дар папкаи res/drawable-xxhdpi мегузорем. Дар ин ҷо расм ҳамчун манба дастрас мебошад, яъне номи файл бе пасванд. Масалан, агар расми мо myPict.png ном дошта бошад, пас барои ба он дастрас шудан метавон аз дастури R.drawable. myPict истифода кард. Пас аз ин объекти ImageView сохта мешавад. Баъди сохтани ин объект тавассути методи setImageResource расми лозими ба он бахшида мешавад. Ба намуди пешфарз шакли зоҳирии Toast аз контейнери LinearLayout ташкил ёфтааст, ки бояд дар он объекти сохташудаи ImageView илова карда шавад. Илова бар ин, метавон мавқеи намоиш додани расмро муайян кард. Агар қимати нишон дода шуда бошад, расм дар болои матн ҷойгир мешавад. Коди умумии ин амал чунин аст: btn=(Button) findViewById(R.id.button); btn.setOnClickListener(new OnClickListener(){ @Override public void onClick(View v) { Toast toast = Toast.makeText(getApplicationContext(), "my String", Toast.LENGTH_LONG); toast.setGravity(Gravity.CENTER,, ); LinearLayout toastContainer = (LinearLayout) toast. getView(); ImageView myImageView = new ImageView(getApplicationContext()); myImageView.setImageResource(R.drawable.myPict); toastContainer.addView(myImageView, ); toast.show(); } }); Қайд кардан ба маврид аст, ки ба ғайр аз усулҳои дар боло овардашуда инчунин метавон элементҳои руйхатро ба таври динамикӣ ҳамроҳ кард. Барои иҷрои ин амал дар форм як майдони матнӣ мегузорем. Пас аз навиштани ягон матн бо пахш кардани тугмачаи Enter он ба руйхат ҳамроҳ мегардад. Файли XML: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textPersonName"/> <ListView android:id="@+id/listView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Коди барнома: package com.example.user.mylistview; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.KeyEvent; import android.view.View; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.EditText; import android.widget.ListView; import java.util.ArrayList; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); // Ба даст овардани нусхаи элементи идоракунандаи ListView ListView listView = (ListView)findViewById(R.id.listView); // муаррификунии ArrayList-и типи String final ArrayList<String> fruitsTaj = new ArrayList<String>(); //Истифодаи адаптери додаҳо final ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter<String> (this,android.R.layout.simple_list_item_, fruitsTaj); listView.setAdapter(adapter); final EditText editText = (EditText) findViewById (R.id.editText); // бо адаптер пайваст кардани ListView listView.setAdapter(adapter); // Ходисаи пахши тугмача editText.setOnKeyListener(new View.OnKeyListener() { @Override public boolean onKey(View v, int keyCode, KeyEvent event){ if (event.getAction() == KeyEvent.ACTION_DOWN) if (keyCode == KeyEvent.KEYCODE_ENTER) { fruitsTaj.add(, editText.getText().toString()); adapter.notifyDataSetChanged(); editText.setText(""); return true; } return false; } }); } } ListView дорои якчанд атрибути муҳим мебошад, ки имконияти руйхатро ҷолибтар нишон додан мебошанд. Масалан, атрибути divider намуди зоҳирии тақсимкунанда ва атрибути dividerHeight баландии тақсимкунандаро ифода мекунад. Метавон барои тақсимкунанда, ягон ранг ва ҳатто расм муайян кард. Масалан, барои тақсимкунанда манбаи ранг ва манбаи андозаи баландӣ месозем. Барои иҷрои ин амал бо номи myResource дар папкаи res/values файли манба месозем, ки мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <color name="reddivider">#FF</color> <dimen name="twodp">dp</dimen> </resources> Пас аз ин, ресурси сохтаамонро ба атрибути divider, ва dividerHeight –и ListView мебахшем: <ListView android:id="@+id/listView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:divider="@color/reddivider" android:dividerHeight="@dimen/twodp"> </ListView> Агар хоҳем, ки дар зери руйхат тугмача гузорем, ки аз миқдори элементҳои ListView вобаста набошад, он гоҳ зарур аст, ки аз вазн(layout_weight) истифода барем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" > <ListView android:id="@+id/listView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_weight="" > </ListView> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Button" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Компонети GridView тасмаи ҷадвалӣ буда, дар он метавон элементҳои гуногунро барои намоиш додани иттилоот истифода кард. Барои компоненти мазкур метавон майдони махсус дар асоси классҳои ArrayAdapter ё BaseAdapter ва ғайра сохт. Миқдори сутунчаҳои компоненти GridView одатан ба шакли динамикӣ дода мешаванд. Миқдори сатрҳо бошанд, дар асоси миқдори элементҳои адаптер сохта мешаванд. Хосиятҳои асосии компоненти GridView дар поён оварда шудаанд. android:numColumns — миқдори сутунчаҳо. Агар ба қимати auto_fit баробар бошад, он гоҳ система дар асоси фазои холӣ миқдори сутунчаҳоро ҳисоб мекунад; android:verticalSpacing — фазои холигии байни катакчаҳои ҷадвал; android:columnWidth — бари ё паҳноии ҷадвал; android:stretchMode — минтақаи гузоштани фазои боқимондаи холигиро дар ҷадвал бо қимати android:numColumns="auto_fit" муайян мекунад. Барои дар байни катакчаҳо гузоштани ҷойи холигии боқимонда, қимати columnWidth истифода бурда мешавад. Қимати spacingWidth бошад, барои зиёдкунии ҷойи холигии байни катакчаҳо истифода мешавад. Ҳоло мисоли соддаеро дида мебароем. Барои иҷрои ин амал, дар активитиамон як тугмачаи GridView мегузорем. Мӯҳтавои файли activity_main.xml: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <GridView android:id="@+id/gridview" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:numColumns="" android:verticalSpacing="dp" android:horizontalSpacing="dp" android:textAlignment="center" android:stretchMode="columnWidth" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Коди барнома бошад, шакли зеринро мегирад: package com.example.user.mygridviewapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.AdapterView; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.GridView; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { final String[] fruitsTaj = new String[] { "Себ", "Зардолу", "Шафтолу", "Олуболӯ", "Гелос","Анор", "Ангур", "Анҷир", "Нок", "Чормағз","Бодом", "Писта"}; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); // ба дастоварии элементи GridView final GridView fruitList = (GridView) findViewById (R.id.gridview); // сохтани адаптер ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter<String>(this, android.R.layout.simple_list_item_, fruitsTaj); fruitList.setAdapter(adapter); final AdapterView.OnItemClickListener itemListener = new AdapterView.OnItemClickListener() { @Override public void onItemClick(AdapterView<?> parent, View view, int position, long id) { Toast.makeText(getApplicationContext(), "Шумо "+ parent. getItemAtPosition(position).toString()+"-ро интихоб кардед.", Toast.LENGTH_SHORT).show(); } }; fruitList.setOnItemClickListener(itemListener); } } Дар ин ҷо ибтидо массиви сатрӣ бо номи fruitsTaj сохта шудааст, сипас тағйирёбандаи типи GridView бо номи fruitList муаррифӣ карда шуда, ба он элементи GridView-и дар қолаб гузошташудаамон бахшида шудааст. Пас аз ин, тағйирёбандаи ArrayAdapter муаррифӣ карда шуда, ба он ба сифати элемент массиви fruitsTaj нишон дода шудааст. Баъди муаррифии тағйирёбандаҳои лозимӣ барои ба даст овардани қимати элементи интихобшуда шунавандаи OnItemClickListener сохта шуда, дар охир ба параметри методи setOnItemClickListener –и fruitList бахшида шудааст. Натиҷаи барнома: Ба сифати матн дар ин ҷо метавон аз расмҳо низ истифода кард. Барои ин қолаби GridView –ро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <GridView xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:id="@+id/gridview" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:columnWidth="dp" android:numColumns="auto_fit" android:verticalSpacing="dp" android:horizontalSpacing="dp" android:stretchMode="columnWidth" android:gravity="center"> </GridView> Барои пайвастшавӣ бо расмҳо бо номи ImageAdapter адаптери класси дохили месозем, яъне коди зеринро пеш аз қавси маҳкамшавандаи охирони класси асосӣ менависем. //Сохтани адаптери ImageAdapter private class ImageAdapter extends BaseAdapter { private Context mContext; public ImageAdapter(Context c) { mContext = c; } public int getCount() { return rasmihaivonot.length; } public Object getItem(int position) { return null; } public long getItemId(int position) { return; } public View getView(int position, View convertView, ViewGroup parent) { ImageView mImageView; if (convertView == null) { mImageView = new ImageView(mContext); //андозаи расм mImageView.setLayoutParams(new GridView. LayoutParams(, )); mImageView.setScaleType(ImageView.ScaleType.CENTER_CROP); //фазоҳои холигии расм mImageView.setPadding(,,, ); } else { mImageView = (ImageView) convertView; } mImageView.setImageResource(rasmihaivonot[position]); return mImageView; } } Коди асосии барнома: package com.example.user.mygridviewapplication; import android.content.Context; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; import android.widget.AdapterView; import android.widget.BaseAdapter; import android.widget.GridView; import android.widget.ImageView; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { int[] rasmihaivonot = {R.drawable.asp, R.drawable.khar, R.drawable.buz, R.drawable.gov, R.drawable.gurba, R.drawable.guspand, R.drawable.khurus, R.drawable.sag, }; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); GridView androidGridView = (GridView) findViewById (R.id.gridview); androidGridView.setAdapter(new ImageAdapter(this)); androidGridView.setOnItemClickListener(new AdapterView. OnItemClickListener(){ public void onItemClick(AdapterView<?> parent, View v, int position, long id){ Toast.makeText(getBaseContext(), "Расми дар хоначаи " + (position + ) + " -ум буда интихоб карда шуд", Toast.LENGTH_LONG).show(); } }); } //Сохтани адаптери ImageAdapter } Натиҷаи барнома: Ба ҳамин монанд метавон дар поёни ҳар як расм номи онро низ навишт. Барои иҷрои ин чунин амал мекунем: ) Дар папкаи res бо номи custom_grid.xml як файл месозем, ки барои сохтани ҷадвали расмҳо истифода бурда мешавад. <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <ImageView android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/imageView" android:layout_alignParentTop="true" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_marginTop="dp" /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="New Text" android:id="@+id/textView" android:layout_below="@+id/imageView" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_marginTop="dp" /> </RelativeLayout> ) Бо номи ImageTextAdapter як класс месозем, ки мӯҳтавои он чунин аст: package com.example.user.mygridviewapplication; import android.content.Context; import android.view.LayoutInflater; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; import android.widget.BaseAdapter; import android.widget.ImageView; import android.widget.TextView; class ImageTextAdapter extends BaseAdapter { private Context context; private String [] nomihaivonot; private int [] rasmihaivonot; public ImageTextAdapter(Context context, String [] nomihaivonot, int [] rasmihaivonot) { this.context=context; this.rasmihaivonot=rasmihaivonot; this.nomihaivonot=nomihaivonot; } @Override public int getCount() { return nomihaivonot.length; } @Override public Object getItem(int position) { return null; } @Override public long getItemId(int position) { return; } @Override public View getView(int position, View convertView, ViewGroup parent) { LayoutInflater inflater= (LayoutInflater)context. getSystemService(Context.LAYOUT_INFLATER_SERVICE); convertView=inflater.inflate(R.layout.custom_grid, null); TextView name=(TextView)convertView.findViewById (R.id.textView); ImageView mImageView=(ImageView)convertView. findViewById(R.id.imageView); name.setText(nomihaivonot[position]); mImageView.setImageResource(rasmihaivonot[position]); return convertView; } } )Файли MainActivity–ро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.mygridviewapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.AdapterView; import android.widget.GridView; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { public GridView androidGridView; private String[] nomihaivonot = {"Асп", "Хар", "Буз", "Гов", "Гурба", "Гуспанд","Хурус", "Саг"}; int[] rasmihaivonot = {R.drawable.asp, R.drawable.khar, R.drawable.buz, R.drawable.gov, R.drawable.gurba, R.drawable.guspand, R.drawable.khurus, R.drawable.sag, }; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); androidGridView=(GridView)findViewById(R.id.gridView); // setting up Adapter tp GridView androidGridView.setAdapter(new ImageTextAdapter (this,nomihaivonot,rasmihaivonot)); androidGridView.setOnItemClickListener(new AdapterView. OnItemClickListener() { public void onItemClick(AdapterView<?> parent, View v, int position, long id) { Toast.makeText(getBaseContext(), "Расми дар хоначаи " + (position + ) + " -ум буда интихоб карда шуд", Toast.LENGTH_LONG).show(); } }); } } Натиҷаи барнома: Метавон барномаро мукаммал кард, ки бо донистани рақами расм, имконияти расмро ба адозаи экран калон кардан мавҷуд бошад. Барои иҷрои ин амал дар папкаи res бо номи full_image файли нав месозем, ки мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" tools:context=".FullImageActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:textSize="sp" android:textAlignment="center" android:text="TextView" /> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="horizontal"> <ImageView android:id="@+id/full_image_view" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:scaleType="fitXY" /> </LinearLayout> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Дар папкаи Java бо номи FullImageActivity.java як класси нав месозем: package com.example.user.mygridviewapplication; import android.content.Intent; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.ActionBar; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.MenuItem; import android.widget.ImageView; import android.widget.TextView; public class FullImageActivity extends AppCompatActivity { public TextView myInfo; @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.full_image); //Намоиш додани тугмачаи ба хона ActionBar actionBar = getSupportActionBar(); actionBar.setHomeButtonEnabled(true); actionBar.setDisplayHomeAsUpEnabled(true); actionBar.setTitle("Расми ҳайвон"); myInfo = (TextView) findViewById(R.id.textView); ImageView imageView = (ImageView) findViewById(R.id. full_image_view); Intent intent = getIntent(); int position = intent.getExtras().getInt("id"); myInfo.setText(MainActivity.nomihaivonot[position]); imageView.setImageResource(MainActivity. rasmihaivonot[position]); } //Ҳодиса барои тугмачаи ба хона @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item){ switch (item.getItemId()) { case android.R.id.home: { Intent ind = new Intent(getApplicationContext(), MainActivity.class); startActivity(ind); return true; } default:return super.onOptionsItemSelected(item); } }; } Пас аз иҷрои ин амал дар файли манифест фармони зеринро илова мекунем. <activity android:name=".FullImageActivity"></activity> Акнун коди класси асосиро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.mygridviewapplication; import android.content.Intent; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.AdapterView; import android.widget.GridView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { public GridView androidGridView; public static String[] nomihaivonot = {"Асп", "Хар", "Буз", "Гов", "Гурба", "Гуспанд","Хурус", "Саг"}; public static int[] rasmihaivonot = {R.drawable.asp, R.drawable.khar,R.drawable.buz, R.drawable.gov, R.drawable.gurba, R.drawable.guspand, R.drawable.khurus, R.drawable.sag, }; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); androidGridView=(GridView)findViewById(R.id.gridView); // setting up Adapter tp GridView androidGridView.setAdapter(new ImageTextAdapter (this,nomihaivonot,rasmihaivonot)); androidGridView.setOnItemClickListener(new AdapterView. OnItemClickListener() { public void onItemClick(AdapterView<?> parent, View v, int position, long id){ Intent i = new Intent(getApplicationContext(), FullImageActivity.class); // passing array index i.putExtra("id", position); startActivity(i); } }); } } Пас аз ин, барномаро иҷро мекунем: Агар ягон расмро интихоб карда, бо нишондиҳандаи муш онро пахш кунем,(масалан расми асп) натиҷаи зерин ба даст меояд: Қайд. Ин навъ барномаҳоро метавон бо усулҳои дигар низ таҳия кард. Баъдан ба ин масъала бармегардем. Контейнери ScrollView барои таҳия намудани воситаи тобдиҳанда дар интерфеси барномае, ки элементҳои он аз андозаи экран бештаранд, яъне дар экран ҷойгир кардани онҳо душвор аст, истифода бурда мешавад. Дар дохили ScrollView ба таври пешфарз танҳо метавон як элементро гузошт, барои гузоштани элементҳои зиёд аз контейнерҳои дигар истифода бурда мешавад. Мисол. Гузоштани тугмачаи фармонӣ дар формаи лоиҳа: <?xml version="." encoding="utf-"?> <ScrollView xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context="com.example.user.myfirstapplication.MainActivity"> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button One" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" android:layout_marginTop="dp"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Two" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Three" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Four" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Five" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Six" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Seven" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button" ></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Eight" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Nine" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button"></Button> </android.support.constraint.ConstraintLayout> </ScrollView> Азбаски дар ScrollView имконияти гузоштани танҳо як элемент мавҷуд аст, бинобар ин, ҳамаи элементҳои Button дар дохили LinearLayout гузошта шудаанд. Агар масоҳати элементҳои дар LinearLayout гузошташуда, аз масоҳати экран зиёд бошад, он гоҳ дар LinearLayout тобдиҳанда дастрас мегардад. Натиҷаи барнома: Контейнери ScrollView-ро низ метавон ба HorizontalScrollView низ истифода бурд. Барои истифода бурдани HorizontalScrollView коди барномаро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <HorizontalScrollView xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button One" app:layout_constraintLeft_toRightOf="parent" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Two" app:layout_constraintLeft_toRightOf="@+id/button" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Three" app:layout_constraintLeft_toRightOf="@+id/button" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Four" app:layout_constraintLeft_toRightOf="@+id/button" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent"> </Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Five" app:layout_constraintLeft_toRightOf="@+id/button" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent"> </Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Six" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" app:layout_constraintLeft_toRightOf="@+id/button"> </Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Seven" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" app:layout_constraintLeft_toRightOf="@+id/button" > </Button> </android.support.constraint.ConstraintLayout> </HorizontalScrollView> Натиҷаи барнома: Илова бар ин, метавон контейнери мазкурро ба сурати NestedScrollView низ истифода кард. Мисол. <?xml version="." encoding="utf-"?> <ScrollView xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:orientation="vertical" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <android.support.v.widget.NestedScrollView android:lay- out_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:orientation="vertical"> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button One" android:layout_marginLeft="dp"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Two" android:layout_marginLeft="dp"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Three" android:layout_marginLeft="dp"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Four" android:layout_marginLeft="dp"></Button> </LinearLayout> </android.support.v.widget.NestedScrollView> <android.support.v.widget.NestedScrollView android:lay- out_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:orientation="vertical"> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button One" android:layout_marginLeft="dp"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Two" android:layout_marginLeft="dp"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Three" android:layout_marginLeft="dp"></Button> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button Four" android:layout_marginLeft="dp"></Button> </LinearLayout> </android.support.v.widget.NestedScrollView> </LinearLayout> </ScrollView> Натиҷаи барнома: Сохтани ScrollView тавассути барнома дар файли MainActivity: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.ViewGroup; import android.widget.ScrollView; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); ScrollView scrollView = new ScrollView(this); TextView textView = new TextView(this); textView.setText(R.string.my_word); textView.setLayoutParams(new ViewGroup.LayoutParams (ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT, ViewGroup.Lay- outParams.WRAP_CONTENT)); textView.setTextSize(); scrollView.addView(textView); setContentView(scrollView); } } Элементи RecyclerView барои муносиб (оптимизатсия) кардани кор бо руйхатҳо ва баланд бардоштани маҳсулнокӣ дар муқоиса бо ListView мебошад. Ба намуди пешфарз имконияти истифодабарии RecyclerView дар Android Studio мавҷуд намебошад. Бинобар ин, пеш аз истифодабарӣ зарурати ба таври дастӣ илова намудани он пеш меояд. Барои иҷрои ин амал файли build.gradle – ро, ки дар папкаи Gradle Scripts ҷойгир аст, мекушоем. Пас аз кушодан дар бахши (шохаи) Dependencies фармони зеринро илова мекунем: implementation ’com.android.support:recyclerview-v:..’ Дар натиҷа шохаи мазкур шакли зеринро мегирад: dependencies { implementation fileTree(dir: ’libs’, include: [’.jar’]) implementation ’com.android.support:appcompat-v:..’ implementation ’com.android.support:recyclerview-v:..’ implementation ’com.android.support.constraint:constraint-lay out:..’ testImplementation ’junit:junit:.’ androidTestImplementation ’com.android.support.test:runner:..’ androidTestImplementation ’com.android.support.test.espresso: espresso-core:..’ } Барои ҳамзамонсозии (синхронизатсия)-и файли build.gradle бо лоиҳа аз тарафи рости болоии равзанаи файл истиноди Sync Now-ро пахш мекунем: Акнун барои инъикоси иттилоот дар папкаи Java бо номи MyClass класси нав ҳамроҳ мекунем, ки мӯҳтавои он чунин аст: package com.example.user.myfirstapp; public class MyClass { private String name; private String notes; private int image; public MyClass(String name, String notes, int image){ this.name=name; this.notes = notes; this.image = image; } public String getName() { return this.name; } public void setName(String name) { this.name = name; } public String getNotes() { return this.notes; } public void setNotes(String notes) { this.notes = notes; } public int getImage() { return this.image; } public void setImage(int image) { this.image = image; } } Класси MyClass дорои се майдон мебошад, ки мувофиқан барои нигоҳ доштани ном, маълумот ва расми (идентификатори расми) ҳайвони хонагӣ пешбинӣ шудаанд. Барои дар экран баровардани руйхати объектҳо тавассути RecyclerView дар папкаи res/layout бо номи list_item.xml файли қолаб месозем, ки мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:orientation="horizontal" android:padding="dp"> <ImageView android:id="@+id/image" android:layout_marginRight="dp" android:layout_marginEnd="dp" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" /> <LinearLayout android:orientation="vertical" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <TextView android:id="@+id/name" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" /> <TextView android:id="@+id/notes" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" /> </LinearLayout> </LinearLayout> Дар ин файл қолаби баровардани танҳо як элемент (объекти MyClass) муайян карда шудааст. Монанди ҳолати ListView барои дар RecyclerView хориҷ намудани элементҳои мураккаб зарурати сохтани адаптери хусусӣ пеш меояд. Бинобар ин, дар папкаи Java бо номи DataAdapter класси нав месозем, ки мӯҳтавои он чунин шакл дорад: package com.example.user.myfirstapp; import android.content.Context; import android.view.LayoutInflater; import android.support.v.widget.RecyclerView; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; import android.widget.ImageView; import android.widget.TextView; import java.util.List; public class DataAdapter extends Recycler- View.Adapter<DataAdapter.ViewHolder> { private LayoutInflater inflater; private List<MyClass> MyClasss; DataAdapter(Context context, List<MyClass> MyClasss) { this.MyClasss = MyClasss; this.inflater = LayoutInflater.from(context); } @Override public DataAdapter.ViewHolder onCreateViewHolder(ViewGroup parent, int viewType) { View view = inflater.inflate(R.layout.list_item, parent, false); return new ViewHolder(view); } @Override public void onBindViewHolder(DataAdapter.ViewHolder holder, int position) { MyClass MyClass = MyClasss.get(position); holder.imageView.setImageResource(MyClass.getImage()); holder.nameView.setText(MyClass.getName()); holder.companyView.setText(MyClass.getNotes()); } @Override public int getItemCount() { return MyClasss.size(); } public class ViewHolder extends RecyclerView.ViewHolder { final ImageView imageView; final TextView nameView, companyView; ViewHolder(View view){ super(view); imageView = (ImageView)view.findViewById(R.id.image); nameView = (TextView) view.findViewById(R.id.name); companyView = (TextView) view.findViewById(R.id.notes); } } } Адаптери барои RecyclerView истифодашаванда бояд меросбарӣ класси RecyclerView.Adapter бошад. Класси мазкур дорои се метод мебошад: onCreateViewHolder: объекти ViewHolder бармегардонад, ки барои нигоҳ доштани як объекти MyClass истифода мешавад. onBindViewHolder: объекти ViewHolder –ро бо объекти MyClass аз рӯӣ мавқеи муйян алоқаманд менамояд. getItemCount: миқдори объектҳои руйхатро бармегардонад. Барои нигоҳ доштани иттилоот дар класси адаптер, класси статикии ViewHolder муайян гардидааст, ки элементҳои идоракунандаи дар list_item.xml муайяншударо истифода менамояд. Акнун файли activity_main.xml – ро ба сурати зерин омода мекунем, яъне дар он танҳо як элементи RecyclerView мегузорем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <android.support.v.widget.RecyclerView android:id="@+id/list" app:layoutManager="android.support.v.widget.LinearLayoutManager" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Барои RecyclerView бояд атрибути app:layoutManager илова карда шавад, ки ба типи идоракунандаи қисматбанд ишора мекунад. Дар охир класси MainActivity –ро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.myfirstapp; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.support.v.widget.RecyclerView; import java.util.ArrayList; import java.util.List; public class MainActivity extends AppCompatActivity { List<MyClass> MyClasss = new ArrayList<>(); @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); setInitialData(); RecyclerView recyclerView = (RecyclerView) findViewById (R.id.list); // сохтани ададптер DataAdapter adapter = new DataAdapter(this, MyClasss); // барои руйхат истифода намудани адаптер recyclerView.setAdapter(adapter); } private void setInitialData(){ MyClasss.add(new MyClass ("Асп", "Ҳайвони саворӣ", R.drawable.asp)); MyClasss.add(new MyClass ("Гов", "Ҳайвони хонагии ширу гӯштдеҳ", R.drawable.gov)); MyClasss.add(new MyClass ("Гуспанд", "Ҳайвони хонагии гӯштдеҳ", R.drawable.guspand)); MyClasss.add(new MyClass ("Буз", "Ҳайвони хонагии хурди шохдор", R.drawable.buz)); MyClasss.add(new MyClass ("Саг", "Ҳайвони шикорӣ", R.drawable.sag)); MyClasss.add(new MyClass ("Гурба", "Ҳайвони хурди хонагӣ", R.drawable.gurba)); } } Тавассути методи setInitialData() маҷмӯи иттилооти ибтидоӣ муқаррар карда мешавад. Дар ҳолати мо ин маънои онро дорад, ки дар папкаи res/drawables маҷмӯи манбаҳои расмӣ (расми ҳайвонот) барои объектҳои MyClass мавҷуд мебошанд. Монанди ҳолати ListView дар ин ҷо низ ибтидо, элемени RecyclerView –ро ба даст оварда, адаптер месозем ва сипас адаптерро барои RecyclerView насб мекунем. Шакли умумии лоиҳа чунин аст: Пас аз иҷроиши барнома натиҷа шакли зеринро мегирад: Барои дар байни элементҳо илова намудани хати вертикалӣ, дар класси асосӣ баъди бадастоварии элементи идоракунандаи RecyclerView фармони зеринро илова мекунем: //Илова намудани хат байни элементҳо recyclerView.addItemDecoration(new DividerItemDecoration(this, LinearLayout- Manager.VERTICAL)); Агар барномаро бори дигар иҷро кунем, натиҷа шакли зеринро мегирад: Ба намуди пешфарз, элементи recyclerView ҳодисаи пахши элементро пуштибонӣ намекунад. Барои илова намудани ин имконият бо номи RecyclerTouchListener.java класс месозем, ки мӯҳтавои он чунин аст: package com.example.user.myfirstapp; import android.content.Context; import android.support.v.widget.RecyclerView; import android.view.GestureDetector; import android.view.MotionEvent; import android.view.View; public class RecyclerTouchListener implements Recycler- View.OnItemTouchListener { private GestureDetector gestureDetector; private ClickListener clickListener; public RecyclerTouchListener(Context context, final RecyclerView recyclerView, final ClickListener clickListener) { this.clickListener = clickListener; gestureDetector = new GestureDetector(context, new GestureDetector.SimpleOnGestureListener() { @Override public boolean onSingleTapUp(MotionEvent e) { return true; } @Override public void onLongPress(MotionEvent e) { View child = recyclerView.findChildViewUnder (e.getX(), e.getY()); if (child!= null && clickListener!= null) { clickListener.onLongClick(child, recyclerView. getChildPosition(child)); } } }); } @Override public boolean onInterceptTouchEvent(RecyclerView rv,MotionEvent e) { View child = rv.findChildViewUnder(e.getX(), e.getY()); if (child!= null && clickListener!= null && gestureDetector. onTouchEvent(e)) { clickListener.onClick(child, rv.getChildPosition(child)); } return false; } @Override public void onTouchEvent(RecyclerView rv, MotionEvent e) { } @Override public void onRequestDisallowInterceptTouchEvent(boolean disallowIntercept) { } public interface ClickListener { void onClick(View view, int position); void onLongClick(View view, int position); } } Пас аз омодакунии класси мазкур ба сурати зерин барои компоненти recy- clerView метод менависем: recyclerView.addOnItemTouchListener(new RecyclerTouchListener(getAp- plicationContext(), recyclerView, new RecyclerTouchListener.Click- Listener() { @Override public void onClick(View view, int position) { MyClass myObj =MyClasss.get(position); Toast.makeText(getApplicationContext(), myObj.getName() + " – Интихоб карда шуд!", Toast.LENGTH_SHORT).show(); } @Override public void onLongClick(View view, int position) { } })); Шурӯъ аз версияи Android Lollipop (API ) бо номи CardView компоненти нав пайдо шуд. Мантиқан ин компонент инкишофи минбаъдаи FrameLayout буда, имконияти сохтани варақаи соядор ва дорои кунҷҳои даврашаклро фароҳам меорад. Пеш аз истифодабарӣ дар Gradle пайвасткунии лозимиро иҷро мекунем, яъне дар файли build.gradle(Module:app) сатри зеринро менависем. implementation ’com.android.support:cardview-v:..’ Пас аз пайвасткунӣ файли қолабро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <android.support.v.widget.CardView xmlns:card_view="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:id="@+id/card_view" android:layout_gravity="center" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" card_view:cardCornerRadius="dp"> <TextView android:id="@+id/info_text" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:gravity="center_vertical\|center_horizontal\|top" android:text="Истифодаи CardView" android:textSize="sp" /> </android.support.v.widget.CardView> </RelativeLayout> Лоиҳаро иҷро мекунем, дар натиҷа шакли зерин пайдо мегардад: Илова бар ин метавон дар варақаи расм низ ҳамроҳ кард. Барои таҳия намудани варақаи дорои расм ва навиштаҷот мӯҳтавои файли қолабро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:lay- out_height="match_parent" android:padding="dp"> <android.support.v.widget.CardView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:id="@+id/cv" > <RelativeLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:padding="dp" > <ImageView android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/person_photo" android:layout_alignParentLeft="true" android:layout_alignParentTop="true" android:layout_marginRight="dp" android:src="@drawable/parcham" /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:id="@+id/person_name" android:layout_toRightOf="@+id/person_photo" android:layout_alignParentTop="true" android:textSize="sp" android:text="Парчами Тоҷикистон" /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:id="@+id/person_age" android:layout_toRightOf="@+id/person_photo" android:layout_below="@+id/person_name" android:text="Муқаддасоти миллӣ" /> </RelativeLayout> </android.support.v.widget.CardView> </LinearLayout> Барномаро иҷро мекунем, шакли зерин ҳосил мегардад. Илова бар ин, метавон дар варақаи тугмача низ ҳамроҳ кард. Агар мӯҳтавои файли қолабро ба сурати зерин тағйир диҳем. Он гоҳ варақаи дорои тугмачаҳои “Маълумоти бештар” ва “Баромад” дошта ҳосил мешавад. <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto"> <android.support.v.widget.CardView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_margin="dp"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:orientation="vertical"> <ImageView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:scaleType="centerCrop" android:src="@drawable/parcham" /> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:orientation="vertical" android:padding="dp"> <TextView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginBottom="dp" android:text="Парчами Тоҷикистон" android:textColor="#" android:textSize="sp" /> <TextView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="@string/parchamInfo" android:textColor="#" /> </LinearLayout> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content"> <Button android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:theme="@style/PrimaryFlatButton" android:text="Маълумоти бештар" /> <Button android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="Баромад" android:theme="@style/PrimaryFlatButton" /> </LinearLayout> </LinearLayout> </android.support.v.widget.CardView> </RelativeLayout> Дар ин ҷо, PrimaryFlatButton услубест, ки дар файли style.xml ба сурати зерин муаррифӣ карда шудааст: <style name="PrimaryFlatButton" parent="Theme.AppCompat.Light"> <item name="android:buttonStyle"> @style/Widget.AppCompat.Button.Borderless.Colored </item> <item name="colorAccent">#FFAB</item> </style> Натиҷаи барнома: Метавон дар компонентҳои RecycleView ва ListView руйхати варақаҳоро сохт. Ҳоло мисолеро дида мебароем, ки дар он тавассути варақаҳо дар ListView руйхати ҳайвоноти хонагӣ, ки фарогири расм, ном ва маълумот мебошанд, илова карда шудааст. Барои иҷрои ин амал, ибтидо лоиҳаи нав сохта, дар он бо номи Animal як класс месозем, ки мӯҳтавои он чунин шакл дорад: package com.example.user.myapplication; public class Animal { int image; String name; String notes; public int getImage() { return image; } public void setImage(int image) { this.image = image; } public String getName() { return name; } public void setName(String name) { this.name = name; } public String getNote() { return notes; } public void setNote(String propellant) { this.notes = propellant; } } Пас аз муаррификунии класси мазкур бо номи model.xml намуди зоҳири як варақаро ба шакли файли қолаб муайян мекунем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.v.widget.CardView xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" android:orientation="horizontal" android:layout_width="match_par- ent" xmlns:card_view="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:layout_margin="dp" card_view:cardCornerRadius="dp" card_view:cardElevation="dp" android:layout_height="dp"> <LinearLayout android:orientation="horizontal" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <ImageView android:id="@+id/myImg" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" /> <LinearLayout android:orientation="vertical" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content"> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" android:text="Name" android:id="@+id/nameTxt" android:padding="dp" android:textColor="@color/colorAccent" android:textStyle="bold" android:layout_alignParentLeft="true" /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" android:text="Notes" android:id="@+id/noteTxt" android:padding="dp" android:layout_alignParentLeft="true" /> </LinearLayout> </LinearLayout> </android.support.v.widget.CardView> Пас аз муайянкунии қолаби як варақа бо номи CustomAdapter адаптер (класси нав) месозем, ки мӯҳтавои он чунин шакл дорад: package com.example.user.myapplication; import android.content.Context; import android.view.LayoutInflater; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; import android.widget.BaseAdapter; import android.widget.ImageView; import android.widget.TextView; import android.widget.Toast; import java.util.ArrayList; public class CustomAdapter extends BaseAdapter { Context c; ArrayList<Animal> animals; public CustomAdapter(Context c, ArrayList<Animal> spacecrafts) { this.c = c; this.animals = spacecrafts; } @Override public int getCount() { return animals.size(); } @Override public Object getItem(int i) { return animals.get(i); } @Override public long getItemId(int i) { return i; } @Override public View getView(int i, View view, ViewGroup viewGroup) { if(view==null) { view= LayoutInflater.from(c).inflate(R.layout.model, viewGroup,false); } final Animal s= (Animal) this.getItem(i); ImageView img= (ImageView) view.findViewById(R.id.myImg); TextView nameTxt= (TextView) view.findViewById(R.id.nameTxt); TextView noteTxt= (TextView) view.findViewById(R.id.noteTxt); nameTxt.setText(s.getName()); noteTxt.setText(s.getNote()); img.setImageResource(s.getImage()); view.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { Toast.makeText(c, s.getName(), Toast.LENGTH_SHORT).show(); } }); return view; } } Дар ин ҷо дар дохили методи getView тавассути дастури зерин, қолаб барои як карточкаи сохтаамон ба даст оварда мешавад: @Override public View getView(int i, View view, ViewGroup viewGroup) { if(view==null) { view= LayoutInflater.from(c).inflate(R.layout.model, viewGroup,false); } Дар охири класс бошад, ҳодисаи пахши ягон карточка навишта шудааст: view.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { Toast.makeText(c, s.getName(), Toast.LENGTH_SHORT).show(); } }); Дар охир файли MainActivity–ро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.myapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.support.v.widget.LinearLayoutManager; import android.support.v.widget.RecyclerView; import android.widget.ListView; import java.util.ArrayList; public class MainActivity extends AppCompatActivity { CustomAdapter adapter; ListView lv; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); lv= (ListView) findViewById(R.id.lv); adapter=new CustomAdapter(this,getData()); lv.setAdapter(adapter); } private ArrayList getData() { ArrayList<Animal> animals=new ArrayList<>(); Animal animal=new Animal(); animal.setName("Асп"); animal.setNote("Ҳайвони саворӣ"); animal.setImage(R.drawable.asp); animals.add(animal); animal=new Animal(); animal.setName("Гов"); animal.setNote("Чорвои калони шохдор"); animal.setImage(R.drawable.gov); animals.add(animal); animal=new Animal(); animal.setName("Гусфанд"); animal.setNote("Чорвои хурди гӯштдеҳ"); animal.setImage(R.drawable.guspand); animals.add(animal); animal=new Animal(); animal.setName("Буз"); animal.setNote("Ҳайвони хурди шохдор"); animal.setImage(R.drawable.buz); animals.add(animal); animal=new Animal(); animal.setName("Хар"); animal.setNote("Ҳайвони боркаш"); animal.setImage(R.drawable.khar); animals.add(animal); animal=new Animal(); animal.setName("Саг"); animal.setNote("Ҳайвони шикорӣ"); animal.setImage(R.drawable.sag); animals.add(animal); return animals; } } Барномаро иҷро мекунем ва натиҷаи зеринро ба даст меорем: дорад? кардан мумкин аст? Боби. Меню дар Android Studio Android якчанд типи менюҳоро пуштибонӣ мекунад. Яке аз ин типҳо тугмачаи алоҳидаи Menu (дар телефонҳои кӯҳна) мебошад, ки бо пахши он менюи лозимӣ даъват карда мешавад. Дар таҷҳизотҳои ҳозиразамон бошад, тугмачаҳои алоҳидаро нест карда, ба ҷойи онҳо се нуқтаи вертикалӣ гузоштанд. Ҳоло тарзи сохтани менюро барои таҷҳизотҳои нав, ки таҳти идораи СО Android- и аз версияи. навтар коркунанда дида мебароем. Дар шаблони Empty Activity ба намуди пешфарз меню мавҷуд намебошад, бинобар ин, мо онро худамон месозем. Барои иҷрои ин амал, дар асоси Empty Activity лоиҳа месозем. Дар файли res/values/strings.xml чанд сатри манба илова мекунем, ки мӯҳтавои онҳо чунин аст: <string name="action_settings">Settings</string> <string name="action_about">Дар бораи мо</string> <string name="action_joinAs">Тамос бо мо</string> <string name="action_exit">Баромад</string> Акнун дар папкаи res бо номи menu папка месозем (Интихоби папкаи res- >тугмачаи рости муш->New->Directory). Пас аз ин, дар папкаи сохтаамон бо номи menu_main.xml файл месозем (Интихоби папкаи menu->тугмачаи рости муш- >New->Menu Resource File). Агар лоиҳаи шумо аз якчандто активити иборат бошад, он гоҳ барои ҳар кадомашон алоҳида меню сохта мешавад. Ҳоло файли menu_main.xml-ро кушода дар шаблони он коди лозимиро менависем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" tools:context=".MainActivity"> <item android:id="@+id/action_settings" android:orderInCategory="" android:title="@string/action_settings" app:showAsAction="never"/> </menu> Дар ин ҷо параметрҳои id ва title ҳоҷат ба шарҳу эзоҳ надоранд. Параметри orderInCategory бошад, имконияти ба тартиби муайян баровардани бандҳои менюро фароҳам меорад. Атрибути app:showAsAction рафтори менюро дар ActionBar муайян мекунад. Қимати never маънои онро дорад, ки банди меню набояд дар сарлавҳа ҷойгир шавад, балки дар зери се нуқта қарор гирад. Агар ба сифати ин қимат аз always истифода шавад, он гоҳ банди Settings дар сарлавҳа қарор мегирад Илова бар ин ин атрибут низ дорои қиматҳои ifRooms, withText ва collapseActionView мебошад. Ин қиматҳоро кӯшиш намоед ки мустақилона иҷро намоед. Масалан, агар ifRoom истифода шавад, он гоҳ ҳангоми мавҷуд будани ҷойи холигӣ меню нишон дода мешавад. Қимати withText бошад, илова бар нишона (иконка), матн (дар хосияти android:title муайян карда шудааст) низ нишон дода мешавад. Қимати collapseActionView сар карда аз API пайдо шуда, элементи дорои ин хосият дошта, метавонад ба шакли тугмача мубаддал гардад ва ё тамоми Actionbar-ро банд кунад. Акнун файли MainActivity-ро мекушоем. Ба намуди пешфарз дар он як метод бо номи onCreate() мавҷуд мебошад. Дар онҷо методи нав бо номи onCreateOptionsMenu() ҳамроҳ мекунем. Хусусан ин метод имконияти дар фаъолият пайдошавии менюро фароҳам меорад. Барои иҷрои ин аз менюи Code фармони Override Methods... –ро интихоб мекунем. Дар равзанаи навбатӣ барои тезтар пайдо кардани метод номи онро ворид мекунем. Дар ин ҷо метавон ҳарфҳои аввали методро ворид кард. Пас аз пайдо кардани методи лозимӣ тугмачаи ОК-ро пахш мекунем. Дар натиҷа коди методи мазкур ба сурати зерин пайдо мешавад: public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { return super.onCreateOptionsMenu(menu); } Барои ба даст овардани фармонҳои меню коди зеринро ба методи мазкур ҳамроҳ мекунем. public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { getMenuInflater().inflate(R.menu.menu_main, menu); return true; } Методи getMenuInflater объекти MenuInflater-ро ба даст оварда, тавассути методи inflate() онро даъват мекунад. Дар методи inflate() файли манба барои меню (R.menu.menu_main) ва объекти класси Menu нишон дода мешавад. Дар ин ҷо калимаи "inflate" калимаи англисӣ буда, маънои пуф карданро дорад, яъне аз рӯӣ мантиқи Android гуё итилоотро ба объекти меню пуф мекунад. Аммо дар асл калимаи "inflate" аз ду калимаи англисии in (ба) ва flat (ҳуҷра) грифта шуда,маънояш ба хона (ҳуҷра) мебошад. Лоиҳаро иҷро мекунем, дар тарафи рости қисми болоии он метавон нишо- наи иборат аз се нуқтаро дид. Бо пахши ин нишона банди менюи Settings-ро дидан мумкин аст. Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо элемент item танҳо як банди менюро нишон медиҳад. Барои намоиш додани бандҳои дигар дар файли menu_main фармонҳои зеринро илова мекунем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" tools:context=".MainActivity"> <item android:id="@+id/action_settings" android:orderInCategory="" android:title="@string/action_settings" app:showAsAction="never"/> <item android:id="@+id/action_" android:orderInCategory="" android:title="@string/action_about" app:showAsAction="never"/> <item android:id="@+id/action_" android:orderInCategory="" android:title="@string/action_joinAs" app:showAsAction="never"/> <item android:id="@+id/action_" android:orderInCategory="" android:title="@string/action_exit" app:showAsAction="never"/> </menu> Лоиҳаро иҷро мекунем, ки он шакли зеринро мегирад. Бандҳои менюи сохтаи мо то ҳол ягон амалро иҷро намекунанд. Ҳангоми пахш кардани дилхоҳ банд, меню маҳкам карда мешавад. Барои иҷро намудани ягон амал зарурати навиштани код пеш меояд. Барои сохтани ҳодиса аз методи onOptionsItemSelected() истифода бурда мешавад. Аз рӯи принсипи қаблӣ методи зеринро илова мекунем. @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { return super.onOptionsItemSelected(item); } Параметри item барои сохтани банди меню истифода мешавад. Барои ба даст овардани идентификатори меню аз методи getItemId() истифода бурда мешавад. Барои ин метод фармонҳои лозимиро менависем. Аз баски меню аз чанд қисм иборат аст, пас барои он аз дастурҳои if/else ё switch истифода мекунем. Барои хориҷ намудани иттилоот аз майдони матнӣ истифода бурда мешавад. Барои ин дар активатамон як компоненти TextView ҳамроҳ мекунем. Ин амалро метавон бо истифодаи майдони матнии TextView, ки дорои пайғоми "Hello World!" мебошад, истифода кард. @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { //Идентификатори банди лозимии менюро ба даст меорем. int id = item.getItemId(); TextView infoTextView = (TextView) findViewById(R.id.textView); // Амалҳо барои интихоб намудани бандҳои меню switch (id) { case R.id.action_: infoTextView.setText("Банди 'Дар бораи мо'-ро интихоб кардед!"); return true; case R.id.action_: infoTextView.setText("Банди 'Тамос бо мо'-ро интихоб кардед!"); return true; case R.id.action_: infoTextView.setText("Банди 'Баромад'-ро интихоб кардед!"); return true; default: return super.onOptionsItemSelected(item); } } Лоиҳаро иҷро карда, бо пахши банди лозими дар майдони матни маълумот оиди он бандро хориҷ мекунем. Ин амалро низ метавон тавассути XML иҷро кард (шурӯъ аз Android.). Барои иҷрои ин амал дар манбаи меню атрибути android:onClick ҳамроҳ карда мешавад. Дар онҷо даъвати методи onOptionsItemSelected() лозим намешавад. Тавассути атрибути android:onClick метавон банди лозимии менюро интихоб кард. Атрибути мазкурро барои банди Settings илова мекунем. <item android:id="@+id/action_settings" android:title="@string/action_settings" android:orderInCategory="" android:onClick="onSettingsMenuClick" app:showAsAction="never" /> Сипас дар акивност коди зеринро менависем: public void onSettingsMenuClick(MenuItem item) { TextView infoTextView = (TextView) findViewById(R.id.textView); infoTextView.setText("Шумо банди ‘Танзимо’-ро интихоб кардед."); } Намуди зоҳирии менюро метавон ба сурати гузинаҳо тағйир дод. Барои иҷрои ин амал элементи group бо атрибути android:checkableBehavior="single" ҳамроҳ карда мешавад. <item android:id="@+id/action_settings" android:title="@string/action_settings" android:orderInCategory="" android:onClick="onSettingsMenuClick" app:showAsAction="never" /> <group android:checkableBehavior="single"> <item android:id="@+id/action_" android:orderInCategory="" android:title="@string/action_about" app:showAsAction="never"/> <item android:id="@+id/action_" android:orderInCategory="" android:title="@string/action_joinAs" app:showAsAction="never"/> <item android:id="@+id/action_" android:orderInCategory="" android:title="@string/action_exit" app:showAsAction="never"/> </group> Ҳангоми иҷро намудани барнома шакли зер ҳосил мешавад. Дар Android Studio. имконияти ба таври визуалӣ таҳия намудани менюҳо пайдо гардид. Дар ин усул монанди элементҳои идоракунандаи муқаррарӣ бандҳои меню илова карда мешаванд. Қаблан тарзи сохтани менюро мавриди баҳс қарор дода будем, ҳоло бошад онро муфассал дида мебароем. Барои сохтани меню класси android.view.Menu истифода бурда мешавад. Ҳар як активност ба як объекти меню вобаста мебошад. Худи меню бошад, дорои бандҳои меню (класси android.view.MenuItem) ва зерменю (класси android.view.SubMenu) мебошад. Ҳангоми пахши тугмачаи Menu дар телефонҳои пешина (кӯҳна) маҷмӯӣ пунктҳои меню, ки бо активност пайваст мебошанд пайдо мешаванд. Меню метавонад дорои нишона буда, аз шаш пункт иборат бошад. Ҳангоми аз шаш пункт зиёд будани меню бо пахш кардани он менюи васеъшуда пайдо мешавад, яъне дар ин ҳолат ба ҷойи пункти шашум пункт More пайдо мешавад. Ҳангоми пахши ин тугмача менюи васеъшуда кушода мешавад. Ҳангоми пахши банди мазкур менюи васеъшуда бо фармонҳои лозимӣ кушода мешавад. Ҳангоми кушодашавии меню Android методи onCreateOptionsMenu()-ро даъват карда ва ба сифати параметри он объекти Menu-ро равон мекунад. Менюро метавон ба сурати манбаҳо дар XML-файлҳо омода кард ва ё аз методи add() истифода намуд. Дар ибтидо сохтани менюро тавассути манба дида мебароем. Барои сохтани меню аз манба истифода бурда мешавад, ки он бояд дар XML-файл нигоҳ дошта шавад. Худи файл бояд дар папкаи res/menu/-и лоиҳа нигоҳ дошта шавад. Менюи сохташуда аз элементҳои зерин иборат мебошад: <menu> - барои сохтани меню, ки дорои бандҳо мебошад истифода мешавад. Элементи мазкур бояд решаи элементҳо дар XML-сохтори файл бошад ва он метавонад дорои якчанд элементҳои <item> ва <group> бошад. <item> -барои сохтани банди меню истифода бурда мешавад. Ин элемент метавонад дорои зерменюҳо бошад. <group> - дар вақти зарурӣ барои элементҳои <item> метавон аз контейнери махфӣ истифода кард. Масалан, барои сохтани ягон меню, барои бозӣ чунин амал мекунем. Ибтидо файли game_menu.xml-ро бо мӯҳтавои зерин месозем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android"> <item android:id="@+id/new_game" android:title="@string/new_game" /> <item android:id="@+id/help" android:title="@string/help" /> </menu> Дар ин ҷо мо менюи иборат аз ду бандро сохтем. Ҳар як банд дорои атрибутҳои зерин мебошад: android:id - идентификатори банди меню. Тавассути он меню аз ҷониби истифодабаранда шиносоӣ карда мешавад. android:title - матне, ки дар меню намоиш дода мешавад. Илова бар ин, барои элементи item атрибутҳои дигаре низ мавҷуд мебошанд. Масалан атрибути android:icon="@drawable/home" имконияти баровардани нишона (значок) барои банди менюро фароҳам меорад. Атрибути android:enabled="false" бошад, банди менюро дастнорас мегардонад. Атрибути android:titleCondensed дар ҳолатҳое истифода мешавад, ки агар сарлавҳа бисёр калон(дароз) бошад ва дар элементи менюи интихобшуда нағунҷад. Атрибути android:orderInCategory тартиби намоиш додани элементи меню MenuItems-ро танзим мекунад. Қайд кардан ба маврид аст, ки ба сифати нишона (значок) метавон аз нишонаҳои системавии Android истифода кард. Масалан, android:icon="@android:drawable/ic_menu_help" имконияти баровардани нишонаи системавии ёриро фароҳам меорад. Ҳангоми сохтани меню дар файли манба (strings.xml), сатрҳои зеринро истифода бурда будем. <string name="new_game">Бозии нав</string> <string name="help">Ёри</string> Акнун дар класси активност тағйирот ворид мекунем. Барнома бояд ресурсҳои сохтаамонро ба объектҳои барномавӣ табдил медиҳем. Барои иҷрои ин мақсад аз методи MenuInflater.inflate() истифода бурда мешавад, ки дар методи махсуси onCreateOptionsMenu() даъват карда мешавад. Методи мазкур ҳангоми пахш намудани тугмачаи MENU дар таҷҳизот намоиш дода мешавад: @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { MenuInflater inflater = getMenuInflater(); inflater.inflate(R.menu.game_menu, menu); return true; } Пас аз навиштани ин код фазоҳои номии зеринро ворид мекунем. import android.view.Menu; import android.view.MenuInflater; Методи onCreateOptionsMenu() ҳангоми бори нахустин пайдошавии меню дар экран даъват карда шуда, ба сифати параметр объекти Menu (воситаҳои кӯҳна) равон карда мешавад. Шумо метавонед истиноди менюро нигоҳ дошта, онро дар дилхоҳ ҷойи код барои аз сари нав даъват кардани методи onCreateOptionsMenu() истифода намоед. Дар таҷҳизотҳои нав методи onCreateOptionsMenu() ҳангоми сохтани активност даъват карда мешавад. Метод бояд қимати true баргардонад, то ин ки меню дар экран дида шавад. Методи getMenuInflater() нусхаи класси MenuInflater-ро бармегардонад, ки ҳангоми хондани иттилооти меню аз XML месозад. Тавассути барнома сохтани менюро дида мебароем. Барои иҷрои ин амал барои бандҳои меню якчанд банд месозем: // идентификаторҳо барои бандҳои меню private static final int IDM_OPEN =; private static final int IDM_SAVE =; @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu){ // Илова кардани банди меню menu.add(Menu.NONE, IDM_OPEN, Menu.NONE, "Кушодан"); menu.add(Menu.NONE, IDM_SAVE, Menu.NONE, "Сабт кардан"); return true; } Дар ин ҷо барои илова намудани бандҳо ба меню, аз методи add() истифода шудааст. Методи add() дорои чор параметр мебошад: идентификатори гурӯҳ – имконияти алоқаманд кардани банди менюро бо гурӯҳи бандҳои ин меню фароҳам меорад. идентификатори банд - барои коркарди ҳодисаи интихоби банди меню тартиби ҷойгиршавии банд дар меню – имконияти муайянкунии тартибро дар меню фароҳам меорад. Ба намуди пешфарз (Menu.NONE ё ) бандҳо ба тартиби муайяншудаашон намоиш дода мешаванд. сарлавҳа – матне, ки дар бандҳои меню нишон дода мешавад. Метавон аз манбаҳои матнӣ истифода кард. Методи мазкур объекти MenuItem бармегардонад, ки онро метавон барои муқарракунии дигар хосиятҳо истифода кард, масалан барои гузоштани нишона, якҷояпахшкунии тугмачаҳо ва ғайра. Барои сохтани менюи дорои нишона аз методи setIcon() истифода бурда мешавад. menu.add(Menu.NONE, IDM_OPEN, Menu.NONE, Кушодан").setIcon(R.drawable.icon_menu_open); Методи onCreateOptionsMenu тавассути система танҳо як маротиба даъват карда мешавад. Барои азнавкунии меню аз методи onPrepareOptionsMenu() истифода бурда мешавад. Ҳангоми интихоб кардани банди меню методи onOptionsItemSelected даъват карда мешавад, ки ба сифати аргументи он объекти MenuItem – равон карда мешавад. Тавассути методи getItemId метавон идентификатори банди менюи интихобшударо ба даст овард. public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { int n = item.getItemId(); switch (n) { case IDM_OPEN: return true; case IDM_SAVE: return true; } return false; } Барои зуд дастрас шудан ба фармонҳои меню метавон аз якҷояпахшкунии тугмачаҳо истифода кард. Барои иҷрои ин мақсад аз методҳои зерин истифода бурда мешавад: setAlphabeticShortcut(char) – иловакунии символ setNumericShortcut(int) – иловакунии адад setShortcut(char, int) – иловакунии комбинатсияи символ ва адад Масалан, фармони setAlphabeticShortcut('q') сабаб мешавад, ки бо пахш кардани Q банди меню фаъол гардад. Якҷояпахши тугмачаҳоро метавон тавассути XML низ роҳандозӣ кард: android:alphabeticShortcut="c". Барои коркарди ҳодисаи пахши тугмачаҳо дар активност метавон аз методи onKeyShortcut() ба сурати зерин истифода кард: @Override public boolean onKeyShortcut(int keyCode, KeyEvent event) { switch (keyCode){ case KeyEvent.KEYCODE_R: Toast.makeText(this, "Reply", Toast.LENGTH_SHORT).show(); return true; default: return super.onKeyShortcut(keyCode, event); } } Барои дилхоҳ банди меню метавон зерменю илова кард. Меню тавассути методи addSubMenu() дар дохили методи onCreateOptionsMenu(), ки объекти SubMenu бармегардонад, сохта мешавад. Тавассути даъвати методи add() метавон банди нав ба меню илова намуд. Мисол: import android.view.Gravity; import android.view.Menu; import android.view.MenuItem; import android.view.SubMenu; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { // идентификаторҳо барои бандҳои меню public static final int IDM_HELP =; public static final int IDM_NEW =; public static final int IDM_OPEN =; public static final int IDM_SAVE =; public static final int IDM_CUT =; public static final int IDM_COPY =; public static final int IDM_PASTE =; @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { SubMenu subMenuFile = menu.addSubMenu("Файл"); subMenuFile.add(Menu.NONE, IDM_NEW, Menu.NONE, "Ҳуҷҷати нав"); subMenuFile.add(Menu.NONE, IDM_OPEN, Menu.NONE, "Кушодан"); subMenuFile.add(Menu.NONE, IDM_SAVE, Menu.NONE, "Сабт"); SubMenu subMenuEdit = menu.addSubMenu("Таҳрир"); subMenuEdit.add(Menu.NONE, IDM_CUT, Menu.NONE, "Буридан"); subMenuEdit.add(Menu.NONE, IDM_COPY, Menu.NONE, "Нусхабардорӣ"); subMenuEdit.add(Menu.NONE, IDM_PASTE, Menu.NONE, "Гузоштан"); menu.add(Menu.NONE, IDM_HELP, Menu.NONE, "Маълумотнома"); return super.onCreateOptionsMenu(menu); } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { CharSequence message; switch (item.getItemId()) { case IDM_NEW: message = "Банди Ҳуҷҷати нав интихоб карда шуд"; break; case IDM_OPEN: message = "Банди Кушодан интихоб карда шуд"; break; case IDM_SAVE: message = "Банди Сабт интихоб карда шуд"; break; case IDM_CUT: message = "Банди буридан интихоб карда шуд"; break; case IDM_COPY: message = "Банди Нусхабардорӣ интихоб карда шуд"; break; case IDM_PASTE: message = "Банди Гузоштан интихоб карда шуд"; break; case IDM_HELP: message = "Банди Маълумотнома интихоб карда шуд"; break; default: return false; } // Хориҷ кардани натиҷаи интихобкардашуда Toast toast = Toast.makeText(this, message, Toast.LENGTH_LONG); toast.setGravity(Gravity.CENTER,, ); toast.show(); return true; } } Барномаро иҷро карда,натиҷаро ба сурати зерин мушоҳида хоҳем кард. Дар банди меню метавон гузинаҳо ё байрақчаҳо илова намуд. Барои илова намудани гузина ё байрақча ба банди алоҳидаи меню аз методи setCheckable() истифода бурда мешавад: public static final int IDM_FORMAT_BOLD =;... MenuItem item = menu.add(, IDM_FORMAT_BOLD,, "Bold"); item.setCheckable(true); Агар зарурати дар якчанд банди меню иловакунии гузина ё байрақча пеш ояд, метавон идентификатор сохта, онҳоро ба як гурӯҳи меню ҳамроҳ кард. Тавре ки медонем банди меню тавассути методи add() илова карда мешавад. Фаразан барои гурӯҳи меню ба сураи зерин идентификатор муаррифӣ карда бошем: public static final int IDM_COLOR_GROUP =; public static final int IDM_COLOR_RED =; public static final int IDM_COLOR_GREEN =; public static final int IDM_COLOR_BLUE =; Акнун барои сохтани менюи дорои гузина ва байрақча зарур аст, ки ҳар як идентификатор ба ҳар як банди меню пайваст карда шуда, методи setGroupCheckable() барои ҳамаи гурӯҳҳо даъват карда шавад. (дар ин сурат даъвати методи setCheckable() барои ҳар як банди меню шарт намебошад): import android.view.Menu; import android.view.SubMenu; public class MainActivity extends AppCompatActivity { // идентификаторҳо барои бандҳои меню public static final int IDM_COLOR_GROUP =; public static final int IDM_COLOR_RED =; public static final int IDM_COLOR_GREEN =; public static final int IDM_COLOR_BLUE =; public static final int IDM_FORMAT_BOLD =; @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { SubMenu subMenuColor = menu.addSubMenu("Рангҳо"); subMenuColor.add(IDM_COLOR_GROUP, IDM_COLOR_RED, Menu.NONE, "Сурх"); subMenuColor.add(IDM_COLOR_GROUP, IDM_COLOR_GREEN, Menu.NONE, "Сабз"); subMenuColor.add(IDM_COLOR_GROUP, IDM_COLOR_BLUE, Menu.NONE, "Обӣ"); subMenuColor.setGroupCheckable(IDM_COLOR_GROUP, true, false); return super.onCreateOptionsMenu(menu); } } Дар ин ҷо барои барқарор кардани ҳолати интихоби гузина аз методи set- GroupCheckable(), ки дорои се параметр мебошад истифода шудааст: идентификатори гурӯҳ; параметри мантиқӣ — дорои қимати true аст, агар дар гурӯҳ иҷозати гузоштани гузина ё байрақча мавҷуд бошад; параметри мантиқӣ — дорои қимати true аст, агар имконияти интихоби як банд зарур бошад, дар ҳолати акс дорои қимати false аст. Барои идоракунии ҳолати гузина ё байрақча дар коркарди ҳодиса бояд коди зерин навишта шавад: @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { CharSequence message; switch (item.getItemId()) { case IDM_COLOR_RED: // баръакс (маъкус) кардани гузина item.setChecked(!item.isChecked()); message = "Ранги сурх"; break; default: return false; } Агар тавассути барнома зарурати кушодани меню пеш ояд аз методи openOptionsMenu() истифода бурда мешавад: Агар тавассути барнома зарурати пӯшидани меню пеш ояд, он гоҳ аз методи closeOptionsMenu() истифода бурда мешавад. Бигзор дар барнома менюи зерин ба сурати xml-мавҷуд бошад: <item android:id="@+id/action_dog" android:orderInCategory="" android:title="Сурх" app:showAsAction="never" /> Барои нест намудани ягон банди меню ибтидо тавассути методи findItem() ба меню дастрасӣ пайдо карда, сипас, онро ноайён менамоем. Истинод ба объекти Menu бояд дар методи onCreateOptionsMenu равон карда шавад. import android.view.Menu; import android.view.MenuItem; import android.view.View; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Menu menu; @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { super.onCreateOptionsMenu(menu); // истинодро ба объектамон равон мекунем this.menu = menu; getMenuInflater().inflate(R.menu.menu_main, menu); return true; } // пахши тугмача public void onClick(View v) { if (menu!= null) { // пайдо намудани элементи лозимӣ MenuItem item_dog = menu.findItem(R.id.action_dog); // Ноайён кардани он item_dog.setVisible(false); } } } Агар барномаро иҷро намуда тафтиш кунем мебинем, ки активност аз сари нав сохта шуда, менюи несткардашуда аз сари нав барқарор карда шудааст. Барои аз ин душворӣ раҳо ёфтан ҳолати банди менюро дар объекти типи Bundle тавассути (дар дохили) методи onSaveInstanceState нигоҳ дошта, дар дохили методи onCreate() ҳолати сабшударо ба даст оварда ба методи onPrepareOptionsMenu равон кардан мумкин аст, ки пеш аз намоиш додани меню даъват карда мешавад. import android.os.Bundle; import android.view.Menu; import android.view.MenuItem; import android.view.View; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Menu menu; Boolean savedMenuDogIsVisible; final static String KEY_MENU = "action_red"; @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); // Ба даст овардани банди меню if (savedInstanceState!= null) { savedMenuDogIsVisible = savedInstanceState.getBoolean (KEY_MENU,true); } } @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { super.onCreateOptionsMenu(menu); this.menu = menu; getMenuInflater().inflate(R.menu.menu_main, menu); return true; } public void onClick(View v) { if (menu!= null) { MenuItem item_dog = menu.findItem(R.id.action_red); // махфи кардани банди меню item_dog.setVisible(false); } } @Override protected void onSaveInstanceState(Bundle outState) { // TODO Auto-generated method stub super.onSaveInstanceState(outState); if (menu!= null) { MenuItem item_dog = menu.findItem(R.id.action_red); // сабт кардани ҳолати меню - true ё false outState.putBoolean(KEY_MENU, item_dog.isVisible()); } } @Override public boolean onPrepareOptionsMenu(Menu menu) { if (savedMenuDogIsVisible!= null) { MenuItem item_dog = menu.findItem(R.id.action_red); // пеш аз намоиш додан ба даст овардани (донистани) ҳолати меню item_dog.setVisible(savedMenuDogIsVisible); } return super.onPrepareOptionsMenu(menu); } } Шурӯъ аз версияи Android. (API ), имконияти истифодаи панели амалиёт, яъне ActionBar пайдо шуд, ки дар худ сарлавҳа ва менюро дарбар гирифта, ҳамоҳангсозии содаро ифода мекунад. ActionBar асосан Options Menu-ро ки дар версияҳои пешинаи Android мавҷуд буд иваз карда, дорои параметрҳои иловагӣ барои меню мебошад. Ба намуди пешфарз дар қолаби Empty Activity ва ғайра ActionBar мавҷуд аст. Қайд кардан ба маврид аст, ки шурӯъ аз Android. компоненти нав Toolbar, пайдо шуд, ки инкишофи баъдинаи ActionBar ба ҳисоб меравад. Ҳоло имкониятҳои ActionBar-ро дида мебароем. Агар дар коди барнома методи зеринро илова кунем, он гоҳ дар тарафи рости қисми болоӣ, нишонаи иборат аз се нуқта пайдо мешавад. @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { getMenuInflater().inflate(R.menu.main_menu, menu); return true; } Баъди иловакунии методи мазкур натиҷаи барнома шакли зеринро мегирад Аксари лоиҳаҳо, ки аз ду равзана иборатанд барои баргаштан ба саҳифаи қаблӣ дар панели асбобҳо нишонаи ба қафо (стрелка) мавҷуд аст. Барои илова намудани тугмачаи ба қафо, ибтидо тавассвути методи getSupportActionBar() ба ActionBar дастрасӣ пайдо кардан лозим аст: ActionBar actionBar = getSupportActionBar(); Пас аз ин, тавассути методҳои setHomeButtonEnabled ва setDisplayHomeAsUpEnabled тугмачаи ба қафоро намоиш медиҳем. actionBar.setHomeButtonEnabled(true); actionBar.setDisplayHomeAsUpEnabled(true); Барои матнро иваз кардан бошад, методи actionBar.setTitle("Саҳифаи дуюм" даъват карда мешавад. Матни пурраи барнома: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.ActionBar; import android.support.v.app.AppCompatActivity; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ActionBar actionBar = getSupportActionBar(); //actionBar.setHomeAsUpIndicator(R.drawable.icon); actionBar.setHomeButtonEnabled(true); actionBar.setDisplayHomeAsUpEnabled(true); actionBar.setTitle("Саҳифаи дуюм"); } } Натиҷаи барнома: Барои иваз намудани нишонаи тугмачаи ба қафо методи setHomeAsUpIndicator ба сурати зерин даъват карда мешавад: actionBar.setHomeAsUpIndicator(R.drawable.icon); Барои тугмачаи ба қафо низ монанди тугмачаҳои дигари меню ҳодиса навишта мешавад. Тугмачаи мазкур ба намуди пешфарз дорои id-и махсус («home») мебошад. Ҳоло барои ин тугмача ҳодиса менависем, ки бо пахш кардани ин тугмача пайғоми муносибе пайдо шавад. @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { switch (item.getItemId()) { case android.R.id.home: { Toast toast = Toast.makeText(getApplicationContext(), "Тугмачаи ба қафо пахш карда шуд!", Toast.LENGTH_SHORT); toast.show(); // this.finish(); return true; } default: return super.onOptionsItemSelected(item); } } Матни пурраи барнома: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.ActionBar; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.MenuItem; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ActionBar actionBar = getSupportActionBar(); actionBar.setHomeAsUpIndicator(R.drawable.icon); actionBar.setHomeButtonEnabled(true); actionBar.setDisplayHomeAsUpEnabled(true); actionBar.setTitle("Саҳифаи дуюм"); } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { switch (item.getItemId()) { case android.R.id.home: { Toast toast = Toast.makeText(getApplicationContext(), "Тугмачаи ба қафо пахш карда шуд!", Toast.LENGTH_SHORT); toast.show(); // this.finish();//Ба охир расонидани кор саҳифа return true; } default: return super.onOptionsItemSelected(item); } } } Натиҷаи барнома: Барои илова намудани майдони ҷустуҷӯи дар actionBar чунин амал мекунем. Ибтидо бо номи menu дар папкаи res як папкаи манба месозем. Дар дохили ин папка як файли меню бо номи месозем: мӯҳтавои ин файл чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:app="http://schemas.an- droid.com/apk/res-auto" xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android"> <item android:id="@+id/search" android:title="@string/search_title" app:showAsAction="collapseAc- tionView\|ifRoom" app:actionViewClass="an- droid.widget.SearchView" /> </menu> Барои намоиш додани меню дар файли Java метод –ро азнав муаррифӣ (преопределения) мекунем: @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { MenuInflater inflater = getMenuInflater(); inflater.inflate(R.menu.main_menu, menu); return true; } Барномаро иҷро мекунем, ки шакли зайлро соҳиб мешавад: Бо пахш кардани тугмачаи ҷустуҷӯ барномаамон шакли зеринро мегирад: Барои ба сифати матни ҷустуҷӯ баровардани ягон тугмача, дар файли menu барои item сатри зерин илова карда мешавад: android:icon="@drawable/search" Ҳоло барномаеро дида мебароем, ки дар он имконияти ҷустуҷӯ дар руйхат мавҷуд аст. Дар қолаби асосии барнома як тугмачаи ListView ҳамроҳ мекунем, ки дар натиҷа мӯҳтавои он шакли зеринро мегирад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <ListView android:id="@+id/listView" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="match_parent"> </ListView> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Матни барнома бошад, чунин аст: package com.example.user.myactionbarapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.Menu; import android.view.MenuItem; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.ListView; import android.widget.SearchView; import java.util.ArrayList; import java.util.Arrays; public class MainActivity extends AppCompatActivity { ListView listView; ArrayAdapter<String> adapter; ArrayList<String> fruitesarraylist; ArrayList<String> search_result_arraylist; private String keyword; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); // Ба даст овардани нусхаи элементи идоракунандаи ListView listView = (ListView) findViewById(R.id.listView); // муаррификунии массиви типи String final String[] fruitsTaj = new String[]{ "Anor", "Angur", "Anjir", "Olu", "Olubolu","Gelos", "Nok", "Chormagz", "Bodom", "Pista","Tut","Khurmo" }; fruitesarraylist = new ArrayList<String>(Ar- rays.asList(fruitsTaj)); search_result_arraylist = new ArrayList<>(); // Истифодаи адаптери додаҳо adapter = new ArrayAdapter<String>(this, android.R.layout. simple_list_item_, fruitesarraylist); listView.setAdapter(adapter); } @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { getMenuInflater().inflate(R.menu.search_menu, menu); MenuItem search_item = menu.findItem(R.id.search); SearchView searchView = (SearchView) search_item.getActionView(); searchView.setFocusable(false); searchView.setQueryHint("Ҷустуҷӯ"); searchView.setOnQueryTextListener(new SearchView. OnQueryTextListener() { @Override public boolean onQueryTextSubmit(String s) { search_result_arraylist.clear(); keyword = s; for (int i =; i < fruitesarraylist.size(); i++) { if (fruitesarraylist.get(i).contains(keyword)) { search_result_arraylist.add(fruitesarraylist. get(i).toString()); } } adapter = new ArrayAdapter<String>(MainActivity.this, android.R.layout.simple_list_item_, search_result_arraylist); listView.setAdapter(adapter); return false; } @Override public boolean onQueryTextChange(String s) { return false; } }); return true; } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { int id = item.getItemId(); return super.onOptionsItemSelected(item); } } Дар ин ҷо барои SearchView ҳодисаи setOnQueryTextListener навишта шудааст, ки дар дохили он ду метод мавҷуд мебошад. Методи onQueryTextSubmit ҳангоми равон кардани дархост даъват карда мешавад. Ин метавонад бо пахш кардани ягон тугмачаи клавиатура (Enter) вобаста бошад. методи onQueryTextChange-ҳангоми аз ҷониби истифодабаранда иваз намудани матн даъват карда мешавад. Методи onOptionsItemSelected бошад,ҳангоми аз ҷониби истифодабаранда интихоб намудани банди меню даъват карда мешавад. Барои ба даст овардани банди меню аз методи getItemId истифода бурда мешавад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Ҳангоми дар сатри ҷустуҷӯ навиштани ягон матн, масалан “Olu” ва пахш намудани тугмачаи Enter натиҷаи зерин ба даст меояд: Қайд. Барои беҳтар намоиш додани меню дар папкаи res бо номи xml папкаи манба сохта, дар дохили он файли манбаи searchable.xml –ро месозем, ки мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <searchable xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:label="@string/app_name" android:hint="@string/search_title" /> Пас аз ин, дар файли AndroidManifest.xml фармонҳои зеринро илова мекунем. <meta-data android:name="an- droid.app.searchable" android:re- source="@xml/searchable" /> Дар натиҷа файли мазкур шакли зеринро мегирад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <manifest xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" package="com.example.user.myactionbarapplication"> <application android:allowBackup="true" android:icon="@mipmap/ic_launcher" android:label="@string/app_name" android:roundIcon="@mipmap/ic_launcher_round" android:supportsRtl="true" android:theme="@style/AppTheme"> <activity android:name=".MainActivity"> <intent-filter> <action android:name="android.intent.action.MAIN" /> <category android:name="android.intent.category.LAUNCHER" /> </intent-filter> <meta-data android:name="android.app.searchable" android:resource="@xml/searchable" /> </activity> </application> </manifest> Тавре ки қайд кардем, шурӯъ аз Android. компоненти нав Toolbar, пайдо шуд, ки инкишофи баъдинаи ActionBar ба ҳисоб меравад. Элементи мазкур барои осон намудани амалиётҳои зуд-зуд истифодашаванда ба кор бурда мешавад. Дар версияҳои куҳнаи Android тавре ки қайд кардем, элементи ActionBar истифода бурда мешуд, ҳоло бошад, амали онро Toolbar аз пакети android.support.v.widget иҷро мекунад. Барои истифодаи он ибтидо зарур аст, ки экран аз элементи ActionBar, ки ба намуди пешфарз мавҷуд аст, озод карда шавад. Барои иҷрои ин амал, стили асосии барномаро ҳамчун меросгири Theme.AppCompat.Light.NoActionBar муайян мекунем. Бинобар ин файли styles.xml-ро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <resources> <style name="AppTheme" parent="Theme.AppCompat.Light.NoActionBar"> <!-- Customize your theme here. --> <item name="colorPrimary">@color/colorPrimary</item> <item name="colorPrimaryDark">@color/colorPrimaryDark</item> <item name="colorAccent">@color/colorAccent</item> </style> </resources> Акнун ба файли асосии xml-и лоиҳа, элементи Toolbar-ро пеш аз элементи RelativeLayout (дар RelativeLayout иттилооти лозимӣ нигоҳ дошта мешавад) ҳам- роҳ мекунем, ки дар натиҷа мӯҳтавои он шакли зеринро мегирад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:an- droid="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <android.support.v.widget.Toolbar android:id="@+id/toolbar" style="@style/Toolbar"/> <RelativeLayout android:lay- out_height="match_parent" android:layout_width="wrap_content"> <TextView android:id="@+id/textView" android:text="@string/hello_world" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" /> </RelativeLayout> </LinearLayout> Илова бар ин, дар файли styles барои Toolbar стили нав илова мекунем. <style name="Toolbar"> <item name="android:layout_width">match_parent</item> <item name="android:layout_height">?attr/actionBarSize</item> <item name="theme">@style/ThemeOverlay.AppCompat.Dark. ActionBar</item> <item name="android:background">@color/colorPrimary</item> </style> Ҳамин тариқ, ба Activity элементи Toolbar ҳамроҳ карда шуд. Акнун Activ- ity-ро огоҳ кардан лозим аст, ки ба сифати ActionBar аз Toolbar истифода барад. Моҳияти ин амал аз он иборат аст, ки интерфейси версияҳои кӯҳнаи Android (аз Android. (API ) поёнтар) ба интерфейси нав монанд бошанд. Барои иҷрои ин амал методи Activity setSupportActionBar(Toolbar toolbar) даъват карда мешавад. public class MainActivity extends AppCompatActivity { private Toolbar toolbar; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); toolbar = findViewById(R.id.toolbar); setSupportActionBar(toolbar); } Барномаро иҷро мекунем, ки он шакли зеринро мегирад: Барои илова намудани сарлавҳа ва зерсарлавҳа ба панели асбобҳо аз методҳои setTitle() ва setSubtitle() истифода бурда меешавад. package com.example.user.myapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.widget.TextView; import android.support.v.widget.Toolbar; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private Toolbar toolbar; private TextView txt; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); toolbar = findViewById(R.id.toolbar); toolbar.setTitle("Сарлавҳа"); toolbar.setSubtitle("Зерсарлавҳа"); txt=(TextView)findViewById(R.id.textView); setSupportActionBar(toolbar); } } Натиҷаи барнома: Барои иловакунии нишона ба панели асбобҳо бошад, аз методи toolbar.setLogo(R.drawable.android) истифода бурда мешавад. Дар ин ҷо ба сифати нишона метавон дилхоҳ расми png-ро ки андозаи хурд дошта бошад, истифода кард. Барои дар тарафи рости панели асбобҳо нишон додани меню методи onCreateOptionsMenu ба сурати зерин даъват карда мешавад: @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { MenuInflater inflater = getMenuInflater(); inflater.inflate(R.menu.menu_main, menu); return true; } Барои гузоштани тугмача ба панели асбобҳо чунин рафтор мекунем: Аз сомонаи https://material.io/icons/ нишонаи лозимиро ба даст оварда (барои ин мисол нишонаи search), ба папкаи drawable нусхабардорӣ мекунем. Истифодаи нишонаҳои ин сайтро барои барномаҳои Android ширкати Google маслиҳат медиҳад. Пас аз ин, папкаи menu сохта, дар дохили он бо номи menu_main.xml файли меню месозем, ки мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto"> <item android:id="@+id/action_search" app:showAsAction="always" android:icon="@drawable/search" android:title="@string/search_hint"/> </menu> Акнун барои нишон додани меню дар Activity методи onCreateOp- tionsMenu-ро даъват мекунем. Ин амал пас аз даъвати setSupportActionBar(toolbar) имконпазир мегардад. package com.example.user.myapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.Menu; import android.widget.TextView; import android.support.v.widget.Toolbar; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private Toolbar toolbar; private TextView txt; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); toolbar = findViewById(R.id.toolbar); toolbar.setLogo(R.drawable.android); toolbar.setTitle("Сарлавҳа"); toolbar.setSubtitle("Зерсарлавҳа"); txt=(TextView)findViewById(R.id.textView); setSupportActionBar(toolbar); } @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { getMenuInflater().inflate(R.menu.menu_main, menu); return true; } } Натиҷаи барнома: Барои илова намудани ягон ҳодиса, ҳангоми пахш намудани тугмачаи search методи onOptionsItemSelected –ро даъват мекунем. @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { if(item.getItemId() == R.id.action_search) { txt.setText("Тугмачаи search пахш карда шуд."); } return true; } } Матни пурраи барнома шакли зеринро мегирад: package com.example.user.myapplication; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.Menu; import android.widget.TextView; import android.support.v.widget.Toolbar; import android.view.MenuItem; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private Toolbar toolbar; private TextView txt; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); toolbar = findViewById(R.id.toolbar); toolbar.setLogo(R.drawable.android); toolbar.setTitle("Сарлавҳа"); toolbar.setSubtitle("Зерсарлавҳа"); txt=(TextView)findViewById(R.id.textView); setSupportActionBar(toolbar); } @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { getMenuInflater().inflate(R.menu.menu_main, menu); return true; } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { if(item.getItemId() == R.id.action_search) { txt.setText("Тугмачаи search пахш карда шуд."); } return true; } } Натиҷаи барнома: Барои дар панели асбобҳо ҳамроҳ намудани тугмачаи ба қафо, пас аз даъвати методи setSupportActionBar(toolbar) фармонҳои зерин навишта мешаванд: getSupportActionBar().setDisplayHomeAsUpEnabled(true); getSupportActionBar().setDisplayShowHomeEnabled(true); Барои навиштани ҳодиса ба тугмачаи ба қафо, методи onOptionsItemSelected ба сурати зерин даъват карда мешавад: @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { if (item.getItemId() == android.R.id.home) { finish(); } return super.onOptionsItemSelected(item); } Барои ба саҳифаи дигар гузаштан ҳангоми пахши тугмачаи ба қафо барои toolbar ҳодисаи зерин навишта мешаванд: toolbar.setNavigationOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { startActivity(new Intent(getApplicationContext(), MainActivity.class)); finish(); } }); Барои илова намудани якчанд тугмача дар toolbar дар папкаи main_menu як банди нав барои меню илова мекунем: <item android:id="@+id/action_info" app:showAsAction="always" android:icon="@drawable/info" tools:ignore="MenuTitle" /> Ҳангоми иҷроиши барнома ба ғайр аз тугмачаи ҷустуҷӯ як тугмачаи дигар барои иттилоотрасонӣ пайдо мешавад. Барои дастрас шудан ба ин тугмачаҳо ва навиштани ҳодиса барои онҳо методи onOptionsItemSelected–ро ба сурати зерин даъват мекунем. @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { if(item.getItemId() == R.id.action_search) { Toast toast = Toast.makeText(getApplicationContext(), "Банди ҷустуҷӯ пахш карда шуд", Toast.LENGTH_SHORT); toast.show(); } if (item.getItemId() == R.id.action_info) { Toast toast = Toast.makeText(getApplicationContext(), "Банди иттилоърасонӣ пахш карда шуд", Toast.LENGTH_SHORT); toast.show(); } return true; } Дар барноманависӣ ҳолатҳое пеш меоянд, ки на аз як равзана (экран), балки аз якчанд равзана истифода карда мешавад. Яке аз ҳолатҳои одитарин сохтани тугмачаи маълумотнома оиди муаллифи барнома ба ҳисоб меравад. Барои пиёдасозии ин амалиёт ибтидо бо номи MyAppTwoProject як лоиҳа месозем, ки дорои класси MainActivity мебошад. Тавре ки аз дарсҳои гузашта медонем, класси асосии лоиҳа меросгири класси AppCompatActivity мебошад. Мӯҳтавои класси MainActivity.java пас аз сохтан шакли зеринро дорад: package com.example.user.myapptwoproject; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); } } Агар аз папкаи res/layout файли activity_main.xml-ро кушоем мӯҳтавои он шакли зеринро мегирад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Hello World!" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Тавре ки дида мешавад, дар ин activity виджети TextView ҷойгир аст, ба сифати матн дар он ба таври пешфарзӣ сатри "Hello World!" бахшида шудааст. Барои иваз кардани матни дохили он метавон аз аз хосияти Text-и ин виджет истифода кард ва ё метавон манбаи худро сохт. Барои сохтани ресурс файли res/values/strings.xml ро кушода дар дохили он сатри зеринро илова мекунем. <string name="first_activity_text"> Activity нахустин</string> Пас аз иҷрои ин амал, сатри охирони виджети мазкурро ба шакли зерин тағйир медиҳем. android:text="@string/first_activity_text" Акнун бо номи second_activity.xml дар папкаи res/layout XML-файл месозем. Барои сохтани файли мазкур аз фармонҳои зерин истифода мебарем. Папкаи layout -> т.р. муш->New -> Layout resource file->File Name= mysecond_activity->Ok. Пас аз сохтан мӯҳтавои файли mysecond_activity.xml чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" an- droid:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Акнун дар ҳарду activity яктогӣ тугмачаи фармонӣ (Button) ҳамроҳ мекунем. Файли main_activity.xml: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:orientation="vertical" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints"> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:text=" Формаи якум" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="Маълумоти бештар" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Файли mysecond_activity.xml: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:orientation="vertical" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" tools:ignore="MissingConstraints"> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:text=" Формаи дуюм" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:text="Саҳифаи аслӣ" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Масъалаи сохтани форма пурра ҳал шуд акнун класси SecondActivity.java – ро месозем. Барои иҷрои ин амал интихоби папкаи Java ->New->Class->Name= SecondActivity->Ok. Дар ибтидо класс холӣ мебошад. Класс бояд меросгирӣ класси Activity бошад. Барои ин пас аз номи класс extends Activity менависем. Дар ин класс бояд методи onCreate() мавҷуд бошад. Ин методро метавон дастӣ навишт ва ё курсорро дар ибтидои класс монда аз менюи Code амали Override Method…-> onCreate(Bundle savedInstanceState)->Finish –ро иҷро кард. Дар натиҷа класси мавриди назар сохта мешавад. Пас аз иҷрои ин амал, мӯҳтавои класси мазкур шакли зеринро мегирад: import android.os.Bundle; import android.support.annotation.Nullable; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import com.example.user.myapptwoproject.R; public class SecondActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(@Nullable Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.mysecond_activity); } } Акнун масъалаи асосиро мавриди баҳс қарор медиҳем. Барои аз як форм ба форми дигар гузаштан барои тугмачаи фармонии форми якум ҳодиса месо- зем. package com.example.user.myapptwoproject; import android.content.Intent; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Button btn; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); btn=(Button) findViewById(R.id.button); btn.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { Intent intent = new Intent(MainActivity.this, SecondActivity.class); startActivity(intent); } }); } } Агар хоҳем, ки барномаро иҷро кунем, он кор намекунад. Сабабаш дар он аст, ки Activity сохтаамон дар AndroidManifest.xml қайд карда нашудааст. Барои дар AndroidManifest.xml сабти ном кардани Activity сохташуда, ибтидо онро кушода дар дохили он фармонҳои зеринро менависем. <activity android:name=".SecondActivity"> </activity> Акнун барои аз форми дуюм ба формаи аввал гузаштан ҳодисаи дар класси MainActivity навишташударо ба класси SecondActivity нусхабардорӣ карда, ҷойи параметрҳои конструктори Intent-ро иваз мекунем. Дар натиҷа класси SecondAc- tivity шакли зеринро мегирад. package com.example.user.myapptwoproject; import android.content.Intent; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Button btn; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); btn=(Button) findViewById(R.id.button); btn.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { Intent intent = new Intent(MainActivity.this, SecondActivity.class); startActivity(intent); } }); } } Акнун масъалаи равон кардани ягон иттилоотро аз Activity якум ба Activity дуюм дида мебароем. Барои ин дар ҳарду Activity-ҳо дутогӣ TextView мегузорем. Сипас барои равон кардани иттилоот аз методи putExtra истифода бурда мешавад, ки дорои ду параметр: шакли калид ва қимат мебошад. intent.putExtra("Калид", "Кимат"); Activity-и қабулкунанда бояд яке аз методҳои getIntExtra() ё getStringExtra() -ро барои ба даст овардани иттилоот тавассути методи putExtra() равонкардашуда, даъват кунад. int count = getIntent().getIntExtra("Калид", ); Мӯҳтавои Activity якумро ба сурати зерин табдил медиҳем: package com.example.user.myapptwoproject; import android.content.Intent; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Button btn; EditText ed; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); btn=(Button) findViewById(R.id.button); btn.setOnClickListener(new View.OnClickListener(){ @Override public void onClick(View v) { Intent intent = new Intent(MainActivity.this, SecondActivity.class); // Дар калиди mytxt матнеро аз майдони матнии якум мебахшем intent.putExtra("mytxt", ed.getText().toString()); startActivity(intent); } }); } } Акнун барои аз Activity дуюм қабул кардани иттилооти равон кардашуда, дар ҳодисаи onCreate фармонҳои зеринро менависем: package com.example.user.myapptwoproject; import android.content.Intent; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; public class SecondActivity extends AppCompatActivity { private Button btn; private EditText ed; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.mysecond_activity); ed=(EditText)findViewById(R.id.editText); btn = (Button) findViewById(R.id.button); String txt = getIntent().getExtras().getString("mytxt"); ed.setText(txt); btn.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { Intent intent = new Intent(SecondActivity.this, MainActivity.class); startActivity(intent); } }); } } Ба ғайр аз иттилооти равонкардашуда, инчунин метавон элементҳои як массивро аз як активитӣ ба активитии дигар равон кард. Барои иҷрои ин амал мӯҳтавои файли қолаби асосиро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <ListView android:id="@+id/listView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp"> </ListView> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:text="Саҳифаи аслӣ" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" tools:layout_editor_absoluteY="dp" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Файлҳои Java-и активитиҳоро бошад ба сурати зерин омода мекунем: package com.example.user.myapptwoproject; import android.content.Intent; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Button btn; EditText ed; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final String [] mas={"Ali", "Vali", "Karim"}; btn=(Button) findViewById(R.id.button); btn.setOnClickListener(new View.OnClickListener(){ @Override public void onClick(View v) { Bundle b=new Bundle(); b.putStringArray("myarr",mas); Intent activ=new Intent(MainActivity.this, SecondActivity.class); activ.putExtras(b); startActivity(activ); } }); } } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ибтидо бо номи mas массиви сатри муаррифӣ карда шуда, сипас дар дохили методи onClick() тавассути методи putStringArray() элементҳои массив муаррифӣ карда шуда ба объекти типи Bundle бахшида шудаанд. Пас аз ин объекти мазкур ба сифати параметри методи putExtras() истифода шудааст. Саҳифаи дуюм: package com.example.user.myapptwoproject; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; import android.widget.ListView; public class SecondActivity extends AppCompatActivity { private Button btn; private EditText ed; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.mysecond_activity); Bundle b=this.getIntent().getExtras(); String[] myarr=b.getStringArray("myarr"); ListView lvMain = (ListView) findViewById(R.id.listView); ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter<String>(this, android.R.layout.simple_list_item_, myarr); lvMain.setAdapter(adapter); } } Дар ин ҷо ибтидо объекти типи Bundle сохта шуда, ба сифати қимати ибтидоӣ ба он массиви равонкардашуда бо истифода аз методҳои this.getIntent().getExtras() бахшида шудааст. Пас аз ин, массиви сатрӣ бо номи myarr муаррифӣ карда шуда, иттилооти равонкардашуда аз объекти типи Bundle тавассути методи getStringArray() ба он бахшида шудаанд. Қадами навбати массиви ба даст омада дар ListView хориҷ карда шудааст. Ҳоло мисолеро дида мебароем, ки дар он усули сохтани маълумотнома (китоби электронӣ) нишон дода шудааст. Барои иҷрои ин амал, ду файли меню drawer_main.xml (менюи асосӣ), menu_actionbar (меню барои тугмачаи маълумот) ва ду саҳифа бо номҳои MainActivity ва SecondActivity месозем. Мӯҳтавои файли drawer_main.xml. <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto"> <group android:checkableBehavior="single"> <item android:id="@+id/like" android:icon="@drawable/like" app:actionViewClass="android.widget.TextView" android:title="@string/like_title"/> <item android:id="@+id/share" android:icon="@drawable/share" app:actionViewClass="android.widget.TextView" android:title="@string/share_title"/> <item android:id="@+id/info" android:icon="@drawable/info" android:title="@string/about_title"/> </group> <item android:id="@+id/exit" android:icon="@drawable/exit" android:title="@string/exit_title"/> </menu> Мӯҳтавои файли menu_actionbar <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto"> <item android:id="@+id/info" android:icon="@drawable/info" app:showAsAction="collapseActionView\|ifRoom" tools:ignore="MenuTitle" /> </menu> Мӯҳтавои файли activity_main <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.v.widget.DrawerLayout xmlns:android="http://sche- mas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:id="@+id/activity_main" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <RelativeLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <ListView android:id="@+id/listView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:divider="@color/reddivider" android:cacheColorHint="@color/colorRed" android:dividerHeight="@dimen/twodp" > </ListView> </RelativeLayout> <android.support.design.widget.NavigationView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="match_parent" app:menu="@menu/drawer_view" android:layout_gravity="start" app:headerLayout="@layout/nav_header" android:background="@color/colorMenu" app:itemIconTint="@color/colorRed" android:id="@+id/nv"> </android.support.design.widget.NavigationView> </android.support.v.widget.DrawerLayout> Мӯҳтавои файли MainActivity package com.example.user.myapplication; import android.content.DialogInterface; import android.content.Intent; import android.graphics.Color; import android.graphics.drawable.ColorDrawable; import android.os.Bundle; import android.support.annotation.NonNull; import android.support.design.widget.NavigationView; import android.support.v.widget.DrawerLayout; import android.support.v.app.ActionBar; import android.support.v.app.ActionBarDrawerToggle; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.Menu; import android.view.MenuInflater; import android.view.MenuItem; import android.view.View; import android.widget.AdapterView; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.Button; import android.widget.ListView; import android.widget.TextView; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Button btn; private DrawerLayout dl; private ActionBarDrawerToggle t; private NavigationView nv; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); //Иваз кардани ранги заминаи ActionBar ActionBar actionBar = getSupportActionBar(); actionBar.setBackgroundDrawable(new ColorDrawable (Color.CYAN)); dl = (DrawerLayout)findViewById(R.id.activity_main); t = new ActionBarDrawerToggle(this, dl,R.string.Open, R.string.Close); dl.addDrawerListener(t); t.syncState(); getSupportActionBar().setDisplayHomeAsUpEnabled(true); nv = (NavigationView)findViewById(R.id.nv); nv.setNavigationItemSelectedListener(new NavigationView. nNavigationItemSelectedListener() { @Override public boolean onNavigationItemSelected(@NonNull MenuItem item) { int id = item.getItemId(); if (id==R.id.share) Toast.makeText(MainActivity.this, "Like интихоб карда шуд.", Toast.LENGTH_SHORT).show(); if (id==R.id.share){ Intent intent=new Intent(Intent.ACTION_SEND); intent.setType("plain/text"); String textToSend="Барномаи панду андарзи бузургон беҳтарин барнома мебошад, аз он истифода баред."; intent.putExtra(Intent.EXTRA_TEXT, textToSend); try{ startActivity(Intent.createChooser(intent,"Даъватнома")); }catch (android.content.ActivityNotFoundException ex) { Toast.makeText(getApplicationContext(), "Error", Toast.LENGTH_SHORT).show(); } } if (id==R.id.info) { Toast.makeText(MainActivity.this, "Ин барнома барои намуна сохта шудааст.", Toast.LENGTH_SHORT).show(); } if (id==R.id.exit){ final AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setTitle("Баромад"); builder.setMessage("Шумо мехоҳед, аз барнома бароед?"); builder.setPositiveButton("Ҳа!", new DialogInterface.OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialogInterface, int i){ finish(); } }); builder.setNegativeButton("Не!", new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialogInterface, int i){ dialogInterface.dismiss(); } }); AlertDialog dialog = builder.create(); dialog.show(); } return true; } }); ListView listView = (ListView)findViewById(R.id.listView); String[] pandiBuzurgon = getResources().getStringArray (R.array.pandi_buzurgon); ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter<>(this, android.R.layout.simple_list_item_, pandiBuzurgon); ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter <String>(this,R.layout.my_list_item, pandiBuzurgon); listView.setAdapter(adapter); //Ранги хати байни сатрҳо ColorDrawable divcolor = new ColorDrawable(Color.RED); listView.setDivider(divcolor); listView.setDividerHeight(); listView.setOnItemClickListener(new AdapterView. OnItemClickListener() { @Override public void onItemClick(AdapterView<?> parent, View itemClicked, int position, long id) { TextView textView = (TextView) itemClicked; //Ба даст овардани сатр аз манба String strText = "A"+(String.valueOf(position)); Intent intent = new Intent(MainActivity.this, SecondActivity.class); intent.putExtra("mytxt", strText.toString()); startActivity(intent); } }); } @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { MenuInflater inflater = getMenuInflater(); inflater.inflate(R.menu.menu_actionbar, menu); return true; } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { if (item.getItemId()==R.id.info){ Toast.makeText(MainActivity.this, "Ин барнома барои намуна сохта шудааст.", Toast.LENGTH_SHORT).show(); return true; } else if(t.onOptionsItemSelected(item)) return true; return super.onOptionsItemSelected(item); } } Дар ин ҷо дар банди менюи баромад аз равзанаи диалогии alertDialog истифода шудааст. Илова бар ин, барои таҳия намудани адаптери ArrayAdapter ибтидо дар папкаи layout бо номи my_list_item файли манба сохта шудаааст,ки мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <TextView xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:gravity="center_horizontal" android:padding="dp" android:text="TextView" android:textColor="#d" android:textSize="sp"> </TextView> Мӯҳтавои файли activity_second: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:id="@+id/activity_main" android:layout_width="match_parent" android:background="@drawable/list" android:layout_height="match_parent"> <RelativeLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentStart="true" android:layout_alignParentTop="true" android:layout_marginStart="dp" android:layout_marginTop="dp" android:layout_marginEnd="dp" android:layout_marginBottom="dp" android:lineSpacingMultiplier="." android:textSize="sp" android:textColor="@color/colorPrimary" android:textStyle="bold" /> <android.support.design.widget.FloatingActionButton android:id="@+id/fab" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentBottom="true" android:layout_alignParentEnd="true" android:layout_gravity="bottom\|right" android:layout_marginBottom="dp" android:layout_marginEnd="dp" app:backgroundTint="@color/colorRed" android:src="@drawable/share" /> </RelativeLayout> </LinearLayout> Мӯҳтавои файли SecondActivity: package com.example.user.myapplication; import android.content.Intent; import android.graphics.Color; import android.graphics.Typeface; import android.support.annotation.NonNull; import android.support.design.widget.FloatingActionButton; import android.support.design.widget.NavigationView; import android.support.design.widget.Snackbar; import android.support.v.view.GravityCompat; import android.support.v.view.MenuItemCompat; import android.support.v.widget.DrawerLayout; import android.support.v.app.ActionBar; import android.support.v.app.ActionBarDrawerToggle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.Gravity; import android.view.MenuItem; import android.view.View; import android.widget.TextView; import android.widget.Toast; public class SecondActivity extends AppCompatActivity { TextView textInfo; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.second_activity); textInfo=(TextView) findViewById(R.id.textView); ActionBar actionBar = getSupportActionBar(); actionBar.setHomeButtonEnabled(true); actionBar.setDisplayHomeAsUpEnabled(true); actionBar.setTitle("Саҳифаи дуюм"); String txt = getIntent().getExtras().getString("mytxt"); int strId=getResources().getIdentifier(txt,"string",get- PackageName()); if (strId!=) textInfo.setText(getString(strId)); FloatingActionButton fab = findViewById(R.id.fab); fab.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View view) { Intent sharingIntent = new Intent(android.content.Intent. ACTION_SEND); sharingIntent.setType("text/plain"); String shareBody = textInfo.getText().toString(); sharingIntent.putExtra(android.content.Intent.EXTRA_SUBJECT, "Порае аз барномаи панду андарзҳои бузургон"); sharingIntent.putExtra(android.content.Intent.EXTRA_TEXT, shareBody); startActivity(Intent.createChooser(sharingIntent, "Равон кардан.")); } }); } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { switch (item.getItemId()) { case android.R.id.home: { Intent intent = new Intent(SecondActivity.this, MainActivity.class); startActivity(intent); return true; } default: return super.onOptionsItemSelected(item); } } } Мӯҳтавои файли string.xml: <resources> <string name="app_name">Панду андарзҳои бузургон</string> <string name="like_title">Баҳо диҳед</string> <string name="share_title">Даъвати дӯстон</string> <string name="about_title">Оиди барнома</string> <string name="exit_title">Баромад</string> <string name="Open">Кушодан</string> <string name="Close">Пӯшидан</string> <string name="inf_menu">Панду андарзҳои бузургон</string> <string-array name="pandi_buzurgon"> <item>Тамаъкорӣ ва хушомадгӯӣ</item> <item>Суду зиёни забон</item> <item>Мардумозорӣ</item> <item>Раҳм бар золимон</item> <item>Зарари ғайбат</item> <item>Хислатҳои ҳамидаи инсон</item> <item>Меҳрубонӣ бо волидайн</item> <item>Эҳтироми калонсолон</item> <item>Ҷангу нифоқ</item> <item>Кибру ғурур</item> <item>Кинаву адоват</item> <item>Ҷаҳлу нодонӣ</item> <item>Дӯстиву садоқат</item> </string-array> <string name="A"> Худро чу соя дар таҳи деворҳо макун,\n Дилро чароғи гӯшаи мотамсаро макун!\n Паҳлӯ бар остонаи навдавлатон манеҳ,\n Аз нохуни паланг ба худ муттако макун!\n Дасти ҳавас зи неъмати алвон кашида дор,\n Бар хони халқ пайравии иштиҳо макун.\n Силӣ хӯрӣ ба рӯи худ аз сар-сари хазон,\n Дар боғи даҳр сина чу гул бар ҳаво макун.\n Оби бақо зи соғари фағфури Чин махоҳ,\n Чашми тамаъ ба косаи дасти гадо макун. </string> <string name="A"> Ин забон чун сангу ҳам оҳанваш аст,\n В-он чӣ биҷҳад аз забон, чун оташ аст.\n Сангу оҳанро мазан барҳам газоф,\n Гаҳ зи рӯйи нақлу гаҳ аз рӯйи лоф. \n З-он ки торик асту ҳар сӯ пунбазор,\n Дар миёни пунба чун бошад шарор?\n Золим он қавме, ки чашмон дӯхтанд,\n З-он суханҳо оламеро сӯхтанд. \n Оламеро як сухан вайрон кунад,\n Рӯбаҳони мурдаро шерон кунад. </string>.... </resources> Натиҷаи барнома чунин аст: Дар ин ҷо агар нишонаи се хатакро аз қисми чапи болоии экран пахш кунем, менюи асосии барнома ба сурати зерин кушода мешавад. Ҳангоми пахш намудани ягон банд аз барномаи асосӣ панду андарзи ба он вобаста дар саҳифаи нав пайдо мешавад. Масалан, агар сатри дуюм пахш карда шавад. Он гоҳ чунин натиҷа ба даст меояд: Дар конференсияи GoogleI/O барои сохтани ҳамоҳанги усули нав бо истифода аз android.support.v.widget.DrawerLayout пешниҳод гардид. DrawerLayout дар таркиби китобхонаи Support Library v (release ) мавҷуд мебошад. Китобхонаи мазкур моҳи майи соли пайдо гардидааст, ки дар таркиби Android Studio ба таври пешфарз мавҷуд мебошад. Агар китобхонаи мазкурро ба таври дастӣ дар лоиҳа илова кардани бошед, зарур аст, ки дар файли build.gradle фармонҳои зеринро нависед. dependencies { compile ’com.android.support:appcompat-v:..’ } Ҳоло истифодаи ин элементро бо мисоли содае дида мебароем. Лоиҳаи нави Android Studio, ки NavigationDrawer ном дорад, бо истифода аз қолаби Empty Activity месозем. Дар файли қолаби он як элементи NavigationView мегузорем. Дар натиҷа мӯҳтавои файли activity_main.xml шакли зеринро мегирад (Онро ба чунин шакл меорем). <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.v.widget.DrawerLayout xmlns:android="http://sche- mas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:id="@+id/activity_main" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:background="@android:color/holo_green_dark"> <RelativeLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Main" android:textSize="dp" android:id="@+id/textView" android:layout_marginTop="dp" android:layout_marginLeft="dp"/> </RelativeLayout> <android.support.design.widget.NavigationView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="match_parent" app:menu="@menu/drawer_view" android:layout_gravity="start" app:headerLayout="@layout/nav_header" android:background="@color/colorMenu" android:id="@+id/nv"> </android.support.design.widget.NavigationView> </android.support.v.widget.DrawerLayout> Менюи кушодашаванда аз ду қисм: қисми болоӣ ва поёнӣ иборат мебошад. Барои қисми болоӣ дар папкаи res бо номи nav_header.xml файли манба месозем, ки мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:orientation="vertical" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:gravity="center" android:background="@color/colorHeader"> <ImageView android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginBottom="dp" android:layout_marginTop="dp" android:background="@drawable/parcham"/> </LinearLayout> Барои қисми поёнӣ бошад, як папкаи menu сохта, сипас бо номи navigation_menu.xml як файл месозем, ки мӯҳтавои ба шакли зер аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android"> <item android:id="@+id/camera" android:icon="@drawable/camera" android:title="@string/camera_title"/> <item android:id="@+id/gallery" android:icon="@drawable/gallery" android:title="@string/gallery_title"/> <item android:id="@+id/slideshow" android:icon="@drawable/slideshow" android:title="@string/slideshow_title"/> </menu> Дар ин ҷо, файлҳои тасвирии лозимиро аз сомонаи https://icons.com/icon/ боргузорӣ карда, дар пакаи drawable мегузорем. Акнун дар файли Java методҳои onNavigationItemSelected ва onOptionsItemSelected –ро даъват мекунем: package com.example.user.myapplication; import android.support.annotation.NonNull; import android.support.design.widget.NavigationView; import android.support.v.widget.DrawerLayout; import android.support.v.app.ActionBarDrawerToggle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.MenuItem; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private DrawerLayout dl; private ActionBarDrawerToggle t; private NavigationView nv; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); dl = (DrawerLayout)findViewById(R.id.activity_main); t = new ActionBarDrawerToggle(this, dl,R.string.Open, R.string.Close); dl.addDrawerListener(t); t.syncState(); getSupportActionBar().setDisplayHomeAsUpEnabled(true); nv = (NavigationView)findViewById(R.id.nv); nv.setNavigationItemSelectedListener(new NavigationView.On- NavigationItemSelectedListener() { @Override public boolean onNavigationItemSelected(@NonNull MenuItem item) { int id = item.getItemId(); if (id==R.id.camera) Toast.makeText(MainActivity.this, "Камера интихоб карда шуд.", Toast.LENGTH_SHORT).show(); if (id==R.id.gallery) Toast.makeText(MainActivity.this, "Нигористон интихоб карда шуд.", Toast.LENGTH_SHORT).show(); if (id==R.id.slideshow) Toast.makeText(MainActivity.this, "Слайдҳо интихоб карда шуд.", Toast.LENGTH_SHORT).show(); return true; } }); } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { if(t.onOptionsItemSelected(item)) return true; return super.onOptionsItemSelected(item); } } Дар ин ҷо аз ActionBarDrawerToggle истифода шудааст, ки барои ба таври қулай алоқамандкунии функсионалии DrawerLayout дар рамкаи ActionBar истифода мешавад. Натиҷаи барнома ба сурати зер аст: Агар аз кунҷи чапи болоии экран нишонаи се хатакро пахш кунем, шакли зерин ҳосил мешавад. Ба ҳамин монанд, метавон дар қисми болоӣ ва поёнии менюи пайдошаванда элементҳои идоракунандаи дигар низ ҳамроҳ кард. Масалан, дар файли nav_header.xml як элементи TextView илова мекунем. <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:textSize="sp" android:textAlignment="center" android:text="@string/inf_menu" /> Агар барномаро иҷро кунем, шакли зеринро соҳиб мешавад: Дар версияи.. имконияти иловакунии компонентҳои иловагӣ ба меню пайдо гардид. Барои илова намудани компонент ба меню дар папкаи layout файли нав бо номи nav_header_switch.xml-ро тартиб медиҳем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="horizontal"> <android.support.v.widget.SwitchCompat android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:text="Махфӣ кардан"/> </LinearLayout> Файли сохтаамонро ба меню ҳамроҳ мекунем, барои ин, банди нав месозем. <item android:id="@+id/nav_switch" app:actionLayout="@layout/nav_header_switch" android:title=""/> Барномаро иҷро мекунем, ки шакли зеринро мегирад: Барои илова намудани шуморанда дар меню, файли res/menu/activity_main_drawer.xml-ро кушода, дар он атрибути app:actionViewClass="android.widget.TextView" –ро барои ягон банди меню, ма- салан gallery илова мекунем. <item android:id="@+id/gallery" android:icon="@drawable/gallery" app:actionViewClass="android.widget.TextView" android:title="@string/gallery_title"/> Майдони матнӣ муаррифӣ карда, дар методи onCreate() ба он қимати ибти- доӣ мебахшем. public class MainActivity extends AppCompatActivity { private TextView mGalleryTextView;.... @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main);... mGalleryTextView = (TextView) MenuItemCompat.getActionView (nv.getMenu(). findItem(R.id.gallery)); mSlideshowTextView = (TextView) MenuItemCompat.getActionView (nv.getMenu(). findItem(R.id.slideshow)); mGalleryTextView.setGravity(Gravity.CENTER_VERTICAL); mGalleryTextView.setTypeface(null, Typeface.BOLD); mGalleryTextView.setTextColor(Color.RED); mGalleryTextView.setText("+"); } Барномаро иҷро мекунем, ки натиҷаи зерин ба даст меояд: Тавре ки аз ин расм дида мешавад, ҳангоми кушодани меню заминаи формаи асосӣ шакли тирарангро соҳиб мешавад, барои нест кардани ин торикӣ ё иваз намудани ранги ин торикӣ методи setScrimColor даъват карда мешавад. dl.setScrimColor(Color.TRANSPARENT); Барои ба гурӯҳҳо ҷудо намудани бандҳои меню аз теги group истифода бурда мешавад. Ибтидо якчанд банди менюро дар дохили теги group гирифта, ду банди нав илова мекунем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto"> <group android:checkableBehavior="single"> <item android:id="@+id/camera" android:icon="@drawable/camera" app:actionViewClass="android.widget.TextView" android:title="@string/camera_title"/> <item android:id="@+id/gallery" android:icon="@drawable/gallery" app:actionViewClass="android.widget.TextView" android:title="@string/gallery_title"/> <item android:id="@+id/slideshow" android:icon="@drawable/slideshow" android:title="@string/slideshow_title"/> </group> <item android:title="Коммуникатсия"> <menu> <item android:id="@+id/nav_share" android:icon="@drawable/share" android:title="Ба дигарон равон кардан" /> <item android:id="@+id/nav_search" android:icon="@drawable/search" android:title="Ҷустуҷӯ" /> </menu> </item> <item android:id="@+id/nav_switch" app:actionLayout="@layout/nav_header_switch" android:title=""/> </menu> Барномаро иҷро мекунем, ки шакли зеринро мегирад: Барои ивазкунии ранги нишона ва матни он аз атрибутҳои app:itemIconTint ва app:itemTextColor истифода бурда мешавад. <android.support.design.widget.NavigationView... app:itemIconTint="@color/colorAccent" app:itemTextColor="@color/colorPrimaryDark" android:id="@+id/nv"> </android.support.design.widget.NavigationView> Атрибутҳои мазкур ба методҳои setItemIconTintList() ва setItemTextColor()- и компоненти NavigationView мувофиқ меоянд. Натиҷаи барнома: Ҳангоми иҷроиши барнома, менюи кушодашаванда махфӣ буда, бо пахш намудани тугмаи се хатак аз қисми чапи болоии равзана, он кушода мешавад. Барои ба таври автоматӣ кушодани менюи мазкур методи openDrawer даъват карда мешавад. dl.openDrawer(GravityCompat.START); Дар лоиҳаҳои андроид метавон тугмачаи фаъол илова кард, ки барои баъзе амалиётҳои зуд-зуд истифодашаванда истифода бурда шавад. Барои ин дар қолаби асосӣ як элементи FloatingActionButton ҳамроҳ мекунем: <android.support.design.widget.FloatingActionButton android:id="@+id/fab" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentBottom="true" android:layout_alignParentEnd="true" android:layout_gravity="bottom\|right" android:layout_marginBottom="dp" android:layout_marginEnd="dp" android:src="@drawable/share" /> Баъд аз ин, агар лоиҳаро иҷро кунем, он шакли зеринро мегирад: Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо дар қисми рости поёнии экран тугмачаи ба дигарон фиристед (share) пайдо шуд. Барои ин тугмача дар файли Java ба сурати зерин ҳодиса менависем: FloatingActionButton fab = findViewById(R.id.fab); fab.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View view) { Snackbar.make(view, "Шумо тугачаи share-ро пахш кардед.", Snackbar.LENGTH_LONG).setAction("Action", null).show(); } }); Дар ин ҷо барои хориҷ кардани пайғом аз элементи Snackbar истифода карда шудааст. Элементи мазкур аз рӯӣ баъзе хосиятҳо ба Toast монанд буда, имконияти баровардани пайғомро фароҳам меорад, фарқият дар он аст, ки дар Snackbar пайғом ба андозаи экран намоиш дода мешавад. Snackbar тавассути методи make() сохта мешавад, ки дорои се параметр аст: объекти View (дар ин объект пайғоми пайдошаванда пайваст карда мешавад), худи пайғом ба намуди сатр, андозаи равзанаи намоиши пайғом. Параметри охирон метавонад қимати ададӣ (миқдори миллисекундҳо) ё яке аз доимиҳои Snackbar.LENGTH_INDEFINITE (намоиш дар муҳлати номуайян), Snackbar.LENGTH_LONG(намоиш дар вақти бисёр) ё Snackbar.LENGTH_SHORT (намоиши кӯтоҳ) – ро қабул кунад. Агар барномаро иҷро карда, тугмачаи share –ро пахш кунем, шакли зерин ҳосил мешавад. Баъзан зарурати сохтани лоиҳае, ки дар поёнаш тугмачаҳои ба хона (Home), виджет (dashboard) ва хабардоркунӣ (notification) дорад меояд. Дар Android Studio иҷрои ин амал хело сода буда, барои пиёдасозии он ҳангоми сохтани лоиҳа интихоби қолаби Bottom Navigation Activity кифоя мебошад. Пас аз интихоби қолаби мазкур, агар барномаро иҷро кунем, шакли зеринро мегирад: Ба таври пешфарз файли java-и барнома шакли зайлро дорад: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.annotation.NonNull; import android.support.design.widget.BottomNavigationView; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.MenuItem; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private TextView mTextMessage; private BottomNavigationView.OnNavigationItemSelectedListener mOnNavigationItemSelectedListener = new BottomNavigationView.OnNavigationItemSelectedListener() { @Override public boolean onNavigationItemSelected(@NonNull MenuItem item) { switch (item.getItemId()) { case R.id.navigation_home: mTextMessage.setText(R.string.title_home); return true; case R.id.navigation_dashboard: mTextMessage.setText(R.string.title_dashboard); return true; case R.id.navigation_notifications: mTextMessage.setText(R.string.title_notifications); return true; } return false; } }; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); mTextMessage = (TextView) findViewById(R.id.message); BottomNavigationView navigation = (BottomNavigationView) findViewById(R.id.navigation); navigation.setOnNavigationItemSelectedListener (mOnNavigationItemSelectedListener); } } Мӯҳтавои файли xml-асосии барнома бошад, чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/container" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <TextView android:id="@+id/message" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginLeft="@dimen/activity_horizontal_margin" android:layout_marginStart="@dimen/activity_horizontal_margin" android:layout_marginTop="@dimen/activity_vertical_margin" android:text="@string/title_home" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> <android.support.design.widget.BottomNavigationView android:id="@+id/navigation" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginEnd="dp" android:layout_marginStart="dp" android:background="?android:attr/windowBackground" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" app:menu="@menu/navigation" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Илова бар ин, дар папкаи menu бо номи navigation.xml файли манба мавҷуд аст, ки дар он элементҳои дар поён буда муаррифӣ гардидаанд. <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android"> <item android:id="@+id/navigation_home" android:icon="@drawable/ic_home_black_dp" android:title="@string/title_home" /> <item android:id="@+id/navigation_dashboard" android:icon="@drawable/ic_dashboard_black_dp" android:title="@string/title_dashboard" /> <item android:id="@+id/navigation_notifications" android:icon="@drawable/ic_notifications_black_dp" android:title="@string/title_notifications" /> </menu> Барои иваз намудани нишонаҳои дар поёни экран буда, файлҳои лозимии нишонаро нусхабардорӣ карда дар папкаи drawable гузошта, сатри android:icon="@drawable/номи_расм"-ро тағйир додан кифоя аст. Барои навиштаҷоти нишонаҳои поёни экранро иваз кардан бошад, аз атрибути android:title истифода бурда мешавад. Тавре ки медонем, навиштаҷотҳои лозимӣ дар дохили файли манбаи матнӣ strings.xml мавҷуд мебошанд. Барои илова намудани ягон тугмачаи дигар, item -и ба он вобаста илова карда мешавад. <item android:id="@+id/navigation_next" android:icon="@drawable/btn_next" android:title="@string/title_next" /> Мисол. <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android"> <item android:id="@+id/navigation_home" android:icon="@drawable/ic_home_black_dp" android:title="@string/title_home" /> <item android:id="@+id/navigation_dashboard" android:icon="@drawable/ic_dashboard_black_dp" android:title="@string/title_dashboard" /> <item android:id="@+id/navigation_notifications" android:icon="@drawable/ic_notifications_black_dp" android:title="@string/title_notifications" /> <item android:id="@+id/navigation_next" android:icon="@drawable/btn_next" android:title="@string/title_next" /> </menu> Барои илова намудани метод ба банди ҳамроҳкардашуда, дар файли java фармони зерин дар методи onNavigationItemSelected илова карда мешавад: case R.id.navigation_next: mTextMessage.setText(R.string.title_next); Натиҷаи барнома: Барои таҳия намудани лоиҳаҳое, ки дорои менюи ҳаракаткунанда (кушодашаванда) дар қисми чапашон буда, метавон ҳангоми таҳияи лоиҳа шаблони Navigation Drawer Activity-ро интихоб кард: Пас аз сохтан, агар лоиҳаро иҷро кунем, шакли зеринро мегирад: Агар нишонаи се хатчаро аз тарафи чапи болоии лоиҳа пахш кунем, барнома шакли зеринро соҳиб мешавад: Агар файли activity_main.xml-ро кушоем, мӯҳтавои он чунин шаклро дорад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.v.widget.DrawerLayout xmlns:android="http://sche- mas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/drawer_layout" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:fitsSystemWindows="true" tools:openDrawer="start"> <include layout="@layout/app_bar_main" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" /> <android.support.design.widget.NavigationView android:id="@+id/nav_view" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="match_parent" android:layout_gravity="start" android:fitsSystemWindows="true" app:headerLayout="@layout/nav_header_main" app:menu="@menu/activity_main_drawer" /> </android.support.v.widget.DrawerLayout> Тавре ки медонем, барои менюи кушодашаванда аз элементи NavigationView истифода бурда мешавад. Пеш аз меню барои гузоштани app_bar_main.xml аз дастури include истифода бурда мешавад. Атрибути tools:openDrawer барои менюи ҳамоҳангсозии ба шакли пӯшида нигоҳ доштан истифода бурда мешавад. Теги NavigationView дорои истинод дар атрибути app:headerLayout мебошад, ки ба файли nav_header_main.xml (қисми болоии менюи кушодашаванда) ишора мекунад. Илова бар ин дар меню атрибути app:menu мавҷуд аст, ки ба файли манбаи меню menu/activity_main_drawer.xml истинод мекунад. Мӯҳтавои файли nav_header_main.xml чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="@dimen/nav_header_height" android:background="@drawable/side_nav_bar" android:gravity="bottom" android:orientation="vertical" android:paddingBottom="@dimen/activity_vertical_margin" android:paddingLeft="@dimen/activity_horizontal_margin" android:paddingRight="@dimen/activity_horizontal_margin" android:paddingTop="@dimen/activity_vertical_margin" android:theme="@style/ThemeOverlay.AppCompat.Dark"> <ImageView android:id="@+id/imageView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:contentDescription="@string/nav_header_desc" android:paddingTop="@dimen/nav_header_vertical_spacing" app:srcCompat="@mipmap/ic_launcher_round" /> <TextView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:paddingTop="@dimen/nav_header_vertical_spacing" android:text="@string/nav_header_title" android:textAppearance="@style/TextAppearance.AppCom- pat.Body" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="@string/nav_header_subtitle" /> </LinearLayout> Дар дохили қолаб як ImageView ва ду TextView мавҷуд аст, ки дар контейнери LinearLayout гузошта шудаанд. Заминаи контейнерро атрибути drawable/side_nav_bar.xml муайян мекунад. <shape xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:shape="rectangle"> <gradient android:angle="" android:centerColor="#" android:endColor="#C" android:startColor="#DBAC" android:type="linear" /> </shape> Акнун манбаи менюи кушодашаванда res/menu/activity_main_drawer.xml- ро дида мебароем, ки чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" tools:showIn="navigation_view"> <group android:checkableBehavior="single"> <item android:id="@+id/nav_camera" android:icon="@drawable/ic_menu_camera" android:title="Import" /> <item android:id="@+id/nav_gallery" android:icon="@drawable/ic_menu_gallery" android:title="Gallery" /> <item android:id="@+id/nav_slideshow" android:icon="@drawable/ic_menu_slideshow" android:title="Slideshow" /> <item android:id="@+id/nav_manage" android:icon="@drawable/ic_menu_manage" android:title="Tools" /> </group> <item android:title="Communicate"> <menu> <item android:id="@+id/nav_share" android:icon="@drawable/share" android:title="Share" /> <item android:id="@+id/nav_send" android:icon="@drawable/ic_menu_send" android:title="Send" /> </menu> </item> </menu> Принсипи сохтани элементҳои меню шакли стандартиро дорад. Ҳар як банди меню дорои теги item бо ишора намудани нишона ва матн аст. Барои гурӯҳбандӣ намудани элементҳо аз элементи group истифода бурда мешавад. Барои равиши элементҳои менюро танзим кардан аз атрибути android:checkableBehavior истифода бурда мешавад. Дар ин мисол аз қимати single истифода бурда шудааст, ки ҳангоми пахш намудани банди меню он шакли қайдкардашударо соҳиб мешавад. Се варинат мавҷуд аст: single – танҳо метавон як элементи гурӯҳро интихоб кард; all – метавон ҳамаи бандҳоро интихоб кард; none – элементҳо интихоб карда намешаванд. Қайд. Дар китобхонаи Android Support Design версияи варианти all кор намекунад. Илова бар ин, лоиҳа ба расми векторие, ки дар папкаи drawable- мавҷуд аст, ишора мекунад. Акнун теги include-ро дида мебароем, ки ба файли res/layout/app_bar_main.xml ишора мекунад, ва мӯҳтавои он чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.design.widget.CoordinatorLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <android.support.design.widget.AppBarLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:theme="@style/AppTheme.AppBarOverlay"> <android.support.v.widget.Toolbar android:id="@+id/toolbar" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="?attr/actionBarSize" android:background="?attr/colorPrimary" app:popupTheme="@style/AppTheme.PopupOverlay" /> </android.support.design.widget.AppBarLayout> <include layout="@layout/content_main" /> <android.support.design.widget.FloatingActionButton android:id="@+id/fab" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_gravity="bottom\|end" android:layout_margin="@dimen/fab_margin" app:srcCompat="@android:drawable/ic_dialog_email" /> </android.support.design.widget.CoordinatorLayout> Акнун коди барномаро мавриди баҳс қарор медиҳем. Дар класси асосӣ интерфейси OnNavigationItemSelectedListener бо методи onNavigationItemSelected() пиёдасозӣ карда шудааст. package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.design.widget.FloatingActionButton; import android.support.design.widget.Snackbar; import android.view.View; import android.support.design.widget.NavigationView; import android.support.v.view.GravityCompat; import android.support.v.widget.DrawerLayout; import android.support.v.app.ActionBarDrawerToggle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.support.v.widget.Toolbar; import android.view.Menu; import android.view.MenuItem; public class MainActivity extends AppCompatActivity implements NavigationView.OnNavigationItemSelectedListener { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); Toolbar toolbar = (Toolbar) findViewById(R.id.toolbar); setSupportActionBar(toolbar); FloatingActionButton fab = (FloatingActionButton) findViewById(R.id.fab); fab.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View view) { Snackbar.make(view, "Replace with your own action", Snackbar.LENGTH_LONG).setAction("Action", null).show(); } }); DrawerLayout drawer = (DrawerLayout) findViewById (R.id.drawer_layout); ActionBarDrawerToggle toggle = new ActionBarDrawerToggle( this, drawer, toolbar, R.string. navigation_drawer_open, R.string.navigation_drawer_close); drawer.addDrawerListener(toggle); toggle.syncState(); NavigationView navigationView = (NavigationView) findViewById(R.id.nav_view); navigationView.setNavigationItemSelectedListener(this); } @Override public void onBackPressed() { DrawerLayout drawer = (DrawerLayout) findView- ById(R.id.drawer_layout); if (drawer.isDrawerOpen(GravityCompat.START)) { drawer.closeDrawer(GravityCompat.START); } else { super.onBackPressed(); } } @Override public boolean onCreateOptionsMenu(Menu menu) { getMenuInflater().inflate(R.menu.main, menu); return true; } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { int id = item.getItemId(); if (id == R.id.action_settings) { return true; } return super.onOptionsItemSelected(item); } @SuppressWarnings("StatementWithEmptyBody") @Override public boolean onNavigationItemSelected(MenuItem item) { // Handle navigation view item clicks here. int id = item.getItemId(); if (id == R.id.nav_camera) { // Handle the camera action } else if (id == R.id.nav_gallery) { } else if (id == R.id.nav_slideshow) { } else if (id == R.id.nav_manage) { } else if (id == R.id.nav_share) { } else if (id == R.id.nav_send) { } DrawerLayout drawer = (DrawerLayout) findViewById (R.id.drawer_layout); drawer.closeDrawer(GravityCompat.START); return true; } } Мантиқи ин барнома душвор набуда, метавонад қобили дарк бошад. Ҳангоми пахш намудани тугмачаи "Ба хона" ҳолати менюи кушодашаванда санҷида мешавад, агар меню кушодагӣ бошад (isDrawerOpen()), тавассути closeDrawer() он маҳкам карда мешавад. @Override public void onBackPressed() { DrawerLayout drawer = (DrawerLayout) findViewById(R.id.drawer_layout); if (drawer.isDrawerOpen(GravityCompat.START)) { drawer.closeDrawer(GravityCompat.START); } else { super.onBackPressed(); } } Дар методи onCreate() ба элементҳои менюи кушодашаванда қимати ибтидоӣ бахшида мешавад. @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); Toolbar toolbar = (Toolbar) findViewById(R.id.toolbar); setSupportActionBar(toolbar); … DrawerLayout drawer = (DrawerLayout) findViewById (R.id.drawer_layout); ActionBarDrawerToggle toggle = new ActionBarDrawerToggle(this, drawer, toolbar, R.string.navigation_drawer_open, R.string.navigation_drawer_close); drawer.addDrawerListener(toggle); toggle.syncState(); NavigationView navigationView = (NavigationView) findViewById (R.id.nav_view); navigationView.setNavigationItemSelectedListener(this); } Боби. Гурӯҳбандии элементҳо -Layouts Ҳангоми таҳияи лоиҳаҳои нахустинамон барои андроид мо бо LinearLayout сарукор гирифтем, ки имконияти гурӯҳбандии элементҳоро ба таври автоматикӣ дар як сатҳ фароҳам меорад. Илова бар ин элементҳои дигаре низ ҳастанд, ки имконияти ба таврҳои гуногун гурӯҳбанди намудани элементҳоро пешкаш мекунанд. Тавре ки медонем, барои нигоҳдории сохтори лоиҳа (макет ё қолаби лоиҳа) аз XML-файлҳо, ки дар папкаи /res/layout ҷойгиранд истифода бурда мешавад. Мақсади асосии ин амал ҷудосозии коди барнома аз дизайни он мебошад. Барои сохтани қолаби лоиҳа дар Android Studio таҳриргари махсусе, ки иборат аз ду қисм аст истифода бурда мешавад: қисми матнӣ(XML-файл) ва дизайн: Ҳар як файли қолаб бояд дорои элементи асосӣ (решагӣ ё асл) бошад, яъне объекти типи View ё ViewGroup. Дар дохили элементи асосӣ метавон элементҳои дигарро илова кард. Дар натиҷа шакли дарахтшакли объектҳо (иерархия) пайдо мешавад. Дар Android Studio қолабҳои стандартии зерин мавҷуд мебошанд: FrameLayout LinearLayout TableLayout RelativeLayout GridLayout Ҳамаи ин қолабҳо зеркласси ViewGroup буда, хосиятҳои асосии дар класси View муаррифӣ гаштаро меросгирӣ мекунанд. Барои файли тайёри қолабро ба лоиҳа илова кардан аз дастури <include> ба сурати зерин истифода бурда мешавад: <include layout="@layout/newfile"/> Барои ба таври барномавӣ илова намудани қолаби тайёр дастури зерин дар методи onCreate() истифода бурда мешавад: setContentView(R.layout.activity_main); Дар ин ҷо activity_main қолаби асосии лоиҳа мебошад. Илова бар ин метавон файли қолабро номи дилхоҳ гузошт. Барои ба таври барномавӣ таҳия намудани дизайн метавон аз классҳои android.widget.LinearLayout, LinearLayout.LayoutParams, ва инчунин Android.view.ViewGroup.LayoutParams, ViewGroup.MarginLayoutParams истифода кард. Дар ин ҳолат ба сифати пайвасткунии стандартӣ аз методи setContentView() истифода бурда мешавад. Барои иҷрои ин амал ибтидо мӯҳтавои файли қолаб сохта шуда, сипас дар охир объекти волидайнӣ ба қолаб тавассути методи setContentView() равон карда мешавад. package com.example.user.myfirstapplication; import android.graphics.Color; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.Gravity; import android.view.ViewGroup; import android.widget.ImageView; import android.widget.LinearLayout; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); TextView label = new TextView(this); label.setText("Парчами Тоҷикистон"); label.setTextSize(); label.setBackgroundColor(Color.GREEN); label.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); ImageView pic = new ImageView(this); pic.setImageResource(R.drawable.parcham); pic.setLayoutParams(new ViewGroup.LayoutParams(ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT, ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT)); pic.setAdjustViewBounds(true); pic.setScaleType(ImageView.ScaleType.FIT_XY); //Муайянкунии андозаи расм pic.setMaxHeight(); pic.setMaxWidth(); LinearLayout ll = new LinearLayout(this); //Муайянкунии самти LinearLayout ll.setOrientation(LinearLayout.VERTICAL); ll.setLayoutParams(new ViewGroup.LayoutParams(ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT)); ll.setGravity(Gravity.CENTER); //Иловакунии майдони матнӣ ll.addView(label); //Иловакунии расм ll.addView(pic); //Пайвасткунии қолаб setContentView(ll); } } Натиҷаи барнома: Акнун қолабҳои дар боло овардашударо дида мебароем. FrameLayout яке аз қолабҳои содатарин буда, равзанаро бо ҷойи холӣ пур мекунад. Одатан ин ҷойи холигӣ тавассути элементҳои духтарии объектҳои View ё ViewGroup пур карда мешавад. Элементҳои FrameLayout дар тарафи чапи болоии равзана гузошта мешаванд. Дар FrameLayout наметавон барои объектҳои духтарӣ ҷойҳои гуногунро интихоб кард. Одатан элементи навбатии гузошташуда дар болои элементи пешина қарор мегирад. Ба таври пешфарз контейнерҳои элементи FrameLayout ба андозаи контейнери волидайнӣ буда, дорои атрибутҳои зерин мебошанд. android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> Илова бар ин, метавон аз хосияти Gravity барои идоракунии тартиби гузоштани элементҳо истифода кард. FrameLayout-ро метавон барои ҳолати ҷолиб истифода кард. Масалан, агар хоҳем, ки қисми болоии равзана(TextView) бетағйир нигоҳ дошта шуда, қисми поёнӣ ҳаракат кунад (тоб хурад) аз қолаби мазкур истифода мешавад. <?xml version="." encoding="utf-"?> <FrameLayout xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" > <TextView android:id="@+id/tvTop" android:gravity="top\|center_horizontal" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dip" android:text="Аз тарафи боло ҷойгиршавӣ" android:textColor="#" android:textStyle="bold" android:background="#FFFFFF" /> <LinearLayout android:orientation="vertical" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" > <ListView android:id="@+id/lvMain" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" /> </LinearLayout> </FrameLayout> Ҳоло мисоли дигареро дида мебароем. Дар ин мисол дар равзана як расм нишон дода шуда, бо пахш кардани он расми навбатӣ (дуюм) нишон дода мешавад ва ҳамин тариқ ин амал даврӣ идома меёбад. Файли қолаби лоиҳа: <?xml version="." encoding="utf-"?> <FrameLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:id="@+id/FrameLayout" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent" > <ImageView android:id="@+id/imageView" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent" android:scaleType="fitCenter" android:src="@drawable/nishon" /> <ImageView android:id="@+id/imageView" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent" android:scaleType="fitCenter" android:src="@drawable/parcham" android:visibility="gone" /> </FrameLayout> Коди барнома: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.ImageView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { private ImageView img; private ImageView img; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); img = (ImageView)findViewById(R.id.imageView); img = (ImageView)findViewById(R.id.imageView); img.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { img.setVisibility(View.VISIBLE); img.setVisibility(View.GONE); } }); img.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { img.setVisibility(View.GONE); img.setVisibility(View.VISIBLE); } }); } } Натиҷаи барнома: Илова бар ин, метавон ба таври барномавӣ FrameLayout сохт. Барои иҷрои ин амал коди барномаро ба сурати зерин тағйир медиҳем. Файли қолабро бошад бетағйир мегузорем. package com.example.user.myfirstapplication; import android.graphics.Color; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.Gravity; import android.view.View.; import android.view.ViewGroup; import android.widget.FrameLayout; import android.widget.ImageView; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); TextView tv = new TextView(this); tv.setText("Hello"); tv.setTextSize(); tv.setTextColor(Color.BLACK); TextView tv = new TextView(this); tv.setLayoutParams(new ViewGroup.LayoutParams(ViewGroup. LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams. WRAP_CONTENT)); tv.setGravity(Gravity.BOTTOM); tv.setTextSize(); tv.setGravity(Gravity.RIGHT); tv.setText("Ok"); tv.setTextColor(Color.WHITE); ImageView iv = new ImageView(this); iv.setImageResource(R.drawable.parcham); iv.setLayoutParams(new ViewGroup.LayoutParams(ViewGroup. LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams. MATCH_PARENT)); iv.setScaleType(ImageView.ScaleType.MATRIX); FrameLayout fl = new FrameLayout(this); fl.setLayoutParams(new ViewGroup.LayoutParams(ViewGroup. LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams. MATCH_PARENT)); fl.addView(iv); fl.addView(tv); fl.addView(tv); setContentView(fl); } } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ибтидо элементҳои идоракунандаи лозимӣ сохта шудаааст.Пас аз ин элементи FrameLayout муаррифӣ гардида, элементҳои қаблан сохташуда, тавассути методи addView ба он илова карда шудаанд. Дар Android Studio қолаби LinearLayout дар ду вариант истифода мешавад - Horizontal ва Vertical. Қолаби LinearLayout ҳамаи объектҳои духтариро аз рӯи як самт - амудӣ ё уфуқӣ гурӯҳбандӣ мекунад. Самт тавассути хосияти android:orien- tation муайян карда мешавад: android:orientation="horizontal" android:orientation="vertical" Ҳангоми истифодаи қолаби LinearLayout бо хосияти самти уфуқӣ (horizontal) элементҳои духтарӣ дар паҳлуӣ якдигар (дар як сатр) қарор мегиранд. Дар самти амудӣ(vertical) бошад, ҳар як элементи баъдина дар поёни элементи пешина қарор мегирад. <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:layout_weight="" android:orientation="horizontal"> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="fill_parent" android:layout_weight="" android:background="#fb" android:gravity="center_horizontal" android:text="Сурх"/> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="match_parent" android:layout_weight="" android:background="#ffffff" android:gravity="center_horizontal" android:text="Сафед"/> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="match_parent" android:layout_weight="" android:background="#bdd" android:gravity="center_horizontal" android:text="Сабз"/> </LinearLayout> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="fill_parent" android:layout_weight="" android:orientation="vertical"> <TextView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:text="Рангҳои парчами Тоҷикистон" android:background="#ddce" android:textAlignment="center" android:textSize="dp"/> <TextView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:background="#fb" android:textSize="dp"/> <TextView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:background="#ffffff" android:textSize="dp"/> <TextView android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:background="#bdd" android:textSize="dp"/> </LinearLayout> </LinearLayout> Дар ин мисол усулҳои гузоштани компоненти TextView нишон дода шуда- аст. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Қолаби LinearLayout дорои атрибути ҷолиби диққат, яъне android:layout_weight мебошад, ки барои муқарраркунии вазни элементҳои духтарӣ истифода бурда мешавад. Ин атрибут инъикоси(View) муҳимеро муайян карда, имконияти васеъшавии элементро барои пур кардани ҷойҳои холӣ фазои волидайниро фароҳам меорад. Ба таври пешфарз қимати ин атрибут ба сифр баробар мебошад. Масалан, агар дар форм се элементи идоракунандаи матнӣ бошад, барои дутоаш қимати вазн ба баробар бошад, ва вазни майдони сеюм ба баробар бошад, он гоҳ майдони сеюм вобаста ба матни дохилаш фазои экранро банд мекунад. Агар вазни майдони сеюм ба баробар бошад, он гоҳ ин майдон майдони муҳимтар ба ҳисоб рафта, дар ин ҳоллат %-и фазои волидайниро банд мекунад, майдонҳои боқимонда бошад %. Илова бар ин, метавон аз атрибути android:weightSum низ истифода кард. Агар атрибути мазкур дорои қимати бошад, он гоҳ ҳамаи элементҳои духтариро метавон ба шакли қулай истифода кард. Ин усул одатан дар веб- мастерҳо барои ороиш додан истифода бурда мешавад. Мисоли. LinearLayout-и бе вазн. <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" android:text="Linear Layout бе вазн(Without Weight)" android:layout_gravity="center_horizontal" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:textSize="pt" android:background="@color/colorRed" android:text="@string/rudaki" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:textSize="pt" android:background="@color/colorWhite" android:text="@string/khaiyom" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:weightSum="" android:textSize="pt" android:background="@color/colorGreen" android:text="@string/sino" /> </LinearLayout> Муҳтавои файли манба: <resources> <string name="app_name">MyFirstApplication</string> <string name="rudaki">Ҳеҷ шодӣ нест андар ин ҷаҳон,\n Бартар аз дидори рӯи дӯстон.\n Ҳеҷ талхӣ нест бар дил талхтар,\n Аз фироқи дӯстони пурҳунар.\n </string> <string name="sino"> Аз қаъри гили сиёҳ то авҷи зуҳал,\n Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.\n Берун ҷастам зӣ банди ҳар макру ҳиял,\n Ҳар банд кушода шуд магар банди аҷал.\n</string> <string name="khaiyom"> Онон ки куҳан буданду онон ки наванд,\n Ҳар як паи якдигар якояк бишаванд,\n Ин мулки ҷаҳон ба кас намонад ҷовид,\n Рафтанду равему боз оянду раванд.\n </string> </resources> Натиҷаи барнома Мисоли. Истифодаи LinearLayout бо вазн. <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:weightSum="" android:orientation="vertical"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" android:text="Linear Layout бо вазн(With Weight)" android:layout_weight="" android:layout_gravity="center_horizontal" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:textSize="pt" android:background="@color/colorRed" android:text="@string/rudaki" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:textSize="pt" android:background="@color/colorWhite" android:text="@string/khaiyom" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="" android:textSize="pt" android:background="@color/colorGreen" android:text="@string/sino" /> </LinearLayout> Натиҷаи барнома: Барои дар як хат ҷойгир кардани тугмачаҳо метавон аз атрибути android:baselineAligned="false" барои LinearLayout истифода кард. Барои LinearLayout агар заминаи градиентӣ лозим бошад, он гоҳ дар папкаи res/drawable xml-файл месозем, мисол, gradient.xml: <?xml version="." encoding="utf-"?> <shape xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:shape="rectangle" > <gradient android:angle="" android:endColor="#FF" android:startColor="#FF" /> </shape> Акнун дар хосияти Background файлро нишон медиҳем. <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent" android:background="@drawable/gradient" android:orientation="vertical" > </LinearLayout> Барои ба таври барномавӣ иваз намудани заминаи LinearLayout методи setBackgroundColor() даъват карда мешавад. Мисол. Муҳтавои файли XML: <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:id="@+id/linear" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:weightSum="" android:orientation="horizontal"> </LinearLayout> Коди барнома: package com.example.user.myfirstapplication; import android.graphics.Color; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.LinearLayout; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); LinearLayout li=(LinearLayout)findViewById(R.id.linear); li.setBackgroundColor(Color.GREEN); } } Сар карда аз API, барои LinearLayout атрибути нав android:divider пайдо шуд, ки имконияти муайянкунии ҷудокунандаи байни тугмачаҳоро фароҳам меорад. Илова бар ин, метавон аз атрибути android:showDividers низ истифода кард. Атрибути мазкур метавонад яке аз қиматҳои зеринро қабул кунад: android:showDividers="beginning\|middle\|end" Мисол. Дар папкаи res/drawable бо номи separator.xml файл месозем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <selector xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android"> <size android:width="dp" /> <solid android:color="#f" /> </selector> Муҳтавои файли қолаб: <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:adjustViewBounds="true" android:divider="@drawable/separator" android:dividerPadding="dp" android:orientation="horizontal" android:showDividers="middle" > <Button android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" style="?android:attr/buttonBarButtonStyle" android:text="Yes" android:layout_weight="" android:id="@+id/button" android:textColor="#fd" /> <Button android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" style="?android:attr/buttonBarButtonStyle" android:text="No" android:layout_weight="" android:id="@+id/button" android:textColor="#af" /> <Button android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" style="?android:attr/buttonBarButtonStyle" android:text="Cancel" android:layout_weight="" android:id="@+id/button" android:textColor="#fd" /> </LinearLayout> Натиҷаи барнома: Илова бар ин, метавон тугмачаҳоро ба сурати амудӣ гузошт. Мисол. <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:adjustViewBounds="true" android:divider="@drawable/separator" android:dividerPadding="dp" android:orientation="vertical" android:showDividers="middle" > <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Button" /> </LinearLayout> Қолаби TableLayout имконияти гузоштани элементҳои духтариро ба сурати ҷадвал (ба намуди сатр ва сутун) фароҳам меорад. TableLayout хатҳои ҷудокунандаи сатр ва сутунро нишон намедиҳад. Дар ҳар сатри TableLayout метавонад сатр ва сутунҳои гуногун мавҷуд бошанд. Ҳангоми сохтани қолаб барои сатрҳо аз объекти TableRow истифода бурда мешавад. Дар ҳар катакча метавон TableLayout-и дигар ё LinearLayout низ гузошт. TableLayout-ро метавон барои сохтани калкулятор, бозиҳои мантиқӣ ба монанди судоку ва ғайра истифода кард. Мисол. Муҳтавои файли қолаб: <?xml version="." encoding="utf-"?> <TableLayout xmlns:android="http://schemas.an- droid.com/apk/res/android" android:background="#eeeeee" android:stretchColumns="" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent"> <TableRow android:background="#cccccc" android:padding="dp"> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="№" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceLarge"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Насаб" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceLarge"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Ном" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceLarge"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Синну сол" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceLarge" /> </TableRow> <TableRow android:padding="dp"> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Алиев" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Валӣ" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> </TableRow> <TableRow android:padding="dp"> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Салимов" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Ҳалим" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> </TableRow> <TableRow android:padding="dp"> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Азизова" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Азиза" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/ textAppearanceMedium" /> </TableRow> </TableLayout> Натиҷаи барнома: Барои якҷоякунии катакчаҳо дар TableLayout аз атрибути android:layout_span истифода бурда мешавад. Мисол. <?xml version="." encoding="utf-"?> <TableLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:background="#eeeeee" android:stretchColumns="" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent"> <TableRow android:background="#cccccc" android:padding="dp"> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="№" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Насаб" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Ном" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Синну сол" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" /> </TableRow> <TableRow android:padding="dp"> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceMedium"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Алиев" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceMedium"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Валӣ" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceMedium"/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceMedium" /> </TableRow> <TableRow android:padding="dp"> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceMedium" /> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Азизова Азиза" android:layout_span="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceMedium" /> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="" android:gravity="center_horizontal" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceMedium" /> </TableRow> </TableLayout> Натиҷаи барнома: Илова бар ин, метавон ба таври барномавӣ низ TableLayout сохт. Барои иҷрои ин амал лоиҳаи нав сохта, ҳамаи элементҳои идоракунандаи файли қолаби онро нест мекунем ва Java-коди онро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.myfirstapplication; import android.graphics.Color; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.Gravity; import android.view.ViewGroup; import android.widget.TableLayout; import android.widget.TableRow; import android.widget.TextView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); TableLayout myTable = new TableLayout(this); myTable.setBackgroundColor(Color.CYAN); myTable.setStretchAllColumns(true); ViewGroup.LayoutParams params = new TableRow.LayoutParams (ViewGroup.LayoutParams.FILL_PARENT, ViewGroup.LayoutParams. FILL_PARENT); myTable.setLayoutParams(params); TableRow rowLabels = new TableRow(this); rowLabels.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); rowLabels.setBackgroundColor(Color.GRAY); TextView numLabel = new TextView(this); numLabel.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); numLabel.setText("№"); numLabel.setTextSize(); TableRow.LayoutParams paramsNum = new TableRow.LayoutParams ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams. WRAP_CONTENT); numLabel.setLayoutParams(paramsNum); TextView firstNameLabel = new TextView(this); firstNameLabel.setText("Насаб"); firstNameLabel.setTextSize(); firstNameLabel.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL);; TableRow.LayoutParams ParamsfirstNameLabel = new TableRow. LayoutParams (ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT); firstNameLabel.setLayoutParams(ParamsfirstNameLabel); TextView NameLabel = new TextView(this); NameLabel.setText("Ном"); NameLabel.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); NameLabel.setTextSize(); TableRow.LayoutParams ParamsName = new TableRow.LayoutParams (ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup. LayoutParams.WRAP_CONTENT); NameLabel.setLayoutParams(ParamsName); TextView ageLabel = new TextView(this); ageLabel.setText("Синну сол"); ageLabel.setTextSize(); ageLabel.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL);; TableRow.LayoutParams paramsAge = new TableRow.LayoutParams (ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams. WRAP_CONTENT); paramsAge.topMargin =; paramsAge.rightMargin =; ageLabel.setLayoutParams(paramsAge); rowLabels.addView(numLabel); rowLabels.addView(firstNameLabel); rowLabels.addView(NameLabel); rowLabels.addView(ageLabel); myTable.addView(rowLabels); TableRow row = new TableRow(this); row.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); row.setBackgroundColor(Color.WHITE); TextView num = new TextView(this); num.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); num.setText(""); num.setTextSize(); num.setLayoutParams(paramsNum); TextView firstName = new TextView(this); firstName.setText("Алиев"); firstName.setTextSize(); firstName.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL);; firstName.setLayoutParams(ParamsfirstNameLabel); TextView Name = new TextView(this); Name.setText("Валӣ"); Name.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); Name.setTextSize(); Name.setLayoutParams(ParamsName); TextView age = new TextView(this); age.setText(""); age.setTextSize(); age.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL);; age.setLayoutParams(paramsAge); row.addView(num); row.addView(firstName); row.addView(Name); row.addView(age); myTable.addView(row); TableRow row = new TableRow(this); row.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); row.setBackgroundColor(Color.WHITE); TextView num = new TextView(this); num.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); num.setText(""); num.setTextSize(); num.setLayoutParams(paramsNum); TextView firstName = new TextView(this); firstName.setText("Азизова"); firstName.setTextSize(); firstName.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL);; firstName.setLayoutParams(ParamsfirstNameLabel); TextView Name = new TextView(this); Name.setText(" Азиза"); Name.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL); Name.setTextSize(); Name.setLayoutParams(ParamsName); TextView age = new TextView(this); age.setText(""); age.setTextSize(); age.setGravity(Gravity.CENTER_HORIZONTAL);; age.setLayoutParams(paramsAge); row.addView(num); row.addView(firstName); row.addView(Name); row.addView(age); myTable.addView(row); setContentView(myTable); } } Тавре ки айён аст, мантиқи ин барнома он қадар душвор нест, бинобар ин шарҳу тавзеҳ додани ҳар як сатри он зарур намебошад. Натиҷаи барнома: RelativeLayout (қолаби нисбӣ) барои гузоштани элементҳои духтарӣ нисбат ба мавқеи объекти волидайнӣ истифода бурда мешавад. Атрибутҳои асосии ба объекти волидайнӣ вобаста: android:layout_alignParentBottom – баробаркунӣ нисбат ба қисми поёнии волидайн. android:layout_alignParentLeft - баробаркунӣ нисбат ба қисми чапи волидайн. android:layout_alignParentRight - баробаркунӣ нисбат ба қисми рости волидайн. android:layout_alignParentTop - баробаркунӣ нисбат ба қисми болоии волидайн. android:layout_centerInParent - баробаркунӣ нисбат ба маркази волидайн бо самтҳои амудӣ ё уфуқӣ. android:layout_centerHorizontal – баробаркунӣ нисбат ба маркази объекти волидайнӣ ба самти уфуқӣ. android:layout_centerVertical - баробаркунӣ нисбат ба маркази объекти волидайнӣ ба самти амудӣ. Баъзан барои ба таври қулай ҷобаҷогузорӣ метавон якчанд атрибутро якҷоя истифода кард. Компонентҳоро метавон нисбат ба дигар компонентҳо низ ҷобаҷо гузошт. Барои ин компонент бояд дорои идентификатор бошад. Дар ин ҳолат аз атрибутҳои зерин истифода бурда мешавад. android:layout_above – гузоштан дар болои компоненти нишондодашуда. android:layout_below - гузоштан дар зери компоненти нишондодашуда. android:layout_alignLeft – баробаркунӣ нисбат ба тарафи чапи компоненти нишондодашуда. android:layout_alignRight - баробаркунӣ нисбат ба тарафи рости компоненти нишондодашуда. android:layout_alignTop - баробаркунӣ нисбат ба тарафи болоии компоненти нишондодашуда. android:layout_alignBottom - баробаркунӣ нисбат ба тарафи поёнии компоненти нишондодашуда. android:layout_toLeftOf – тарафи (кунҷи) рости компонент дар тарафи чапи компоненти нишондодашуда гузошта мешавад. android:layout_toRightOf - тарафи (кунҷи) чапи компонент дар тарафи рости компоненти нишондодашуда гузошта мешавад. Барои дар рӯӣ ҳамдигар ҷойгир нашудани компонентҳо, метавон аз атрибутҳои зерин, ки фосилаи байни компонентҳоро муайян мекунанд истифода кард. android:layout_marginTop android:layout_marginBottom android:layout_marginLeft android:layout_marginRight Мисоли. Ҳоло дар экран як элементи EditText ва як элементи Button тавре мегузорем, ки тугмача дар тарафи рости майдони матнӣ ҷойгир шавад. Файли xml. <?xml version="." encoding="utf-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" > <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentLeft="true" android:layout_toLeftOf="@+id/button" android:hint="Номатонро дохил кунед..." > </EditText> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentRight="true" android:text="Равон кардан!" > </Button> </RelativeLayout> Натиҷаи барнома: Мисоли. Истифодаи як чанд тугмача дар RelativeLayout. <?xml version="." encoding="utf-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent"> <Button android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:id="@+id/button" android:text="Button "/> <Button android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:id="@+id/button" android:layout_toRightOf="@id/button" android:text="Button (layout_toRightOf)"/> <Button android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:id="@+id/button" android:layout_below="@id/button" android:text="Button (layout_below)"/> <Button android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:id="@+id/button" android:layout_below="@id/button" android:layout_toRightOf="@id/button" android:text="Button (layout_below and layout_toRightOf)"/> </RelativeLayout> Натиҷаи барнома: Мисоли. Истифодаи экчанд элемент: <?xml version="." encoding="utf-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent" android:background="#eee"> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_marginTop="dp" android:textSize="sp" android:text="www.android.tj"/> <RelativeLayout android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_centerInParent="true" android:background="#ccc" android:paddingTop="dp"> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_centerHorizontal="true" android:id="@+id/title" android:layout_marginBottom="dp" android:textStyle="bold" android:text="Иттилоотатонро ворид кунед!"/> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" android:id="@+id/text_login" android:layout_below="@id/title" android:text="Сиркалима:"/> <EditText android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginRight="dp" android:layout_below="@id/title" android:layout_toRightOf="@id/text_login"/> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" android:id="@+id/text_password" android:layout_below="@id/text_login" android:text="Рамз:"/> <EditText android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginRight="dp" android:layout_marginTop="dp" android:layout_below="@id/text_login" android:layout_toRightOf="@id/text_password"/> <Button android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Ворид шудан" android:layout_margin="dp" android:id="@+id/btn_enter" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_below="@id/text_password"/> </RelativeLayout> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentBottom="true" android:layout_centerHorizontal="true" android:textSize="sp" android:textColor="#f" android:id="@+id/reg_link" android:text="Ба қайд гирифтан"/> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_above="@id/reg_link" android:textSize="sp" android:text="Агар номи корбари надошта бошед?"/> </RelativeLayout> Натиҷаи барнома: Мисоли. Истифодаи хосиятҳои RelativeLayout тавассути элементҳои TextView. <?xml version="." encoding="utf-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent"> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentLeft="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentTop="true" android:layout_centerHorizontal="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentTop="true" android:layout_alignParentRight="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentLeft="true" android:layout_centerVertical="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_centerInParent="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentRight="true" android:layout_centerVertical="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentBottom="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_alignParentBottom="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentBottom="true" android:layout_alignParentRight="true" android:textSize="pt" android:text="Text " /> </RelativeLayout> Натиҷаи барнома: Мисоли. Сохтани саҳифаи дохилшавӣ. <?xml version="." encoding="utf-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent" > <RelativeLayout android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:paddingTop="dp" android:paddingBottom="dp" android:background="#ddd" android:id="@+id/list"> <ImageView android:layout_gravity="center" android:layout_marginRight="dp" android:layout_marginLeft="dp" android:scaleType="fitXY" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:src="@drawable/anonim" android:id="@+id/contact_image" /> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Махфӣ" android:textSize="sp" android:textStyle="bold" android:layout_toRightOf="@id/contact_image" android:id="@+id/contact_name" /> <LinearLayout android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_toRightOf="@id/contact_image" android:layout_below="@id/contact_name"> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Зангҳои беҷавоб аз муштарӣ -, вақт:: //" android:layout_weight="." android:textSize="sp" android:maxLines=""/> <TextView android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_weight="." android:layout_gravity="bottom" android:gravity="right" android:paddingRight="dp" android:text="//" android:textSize="sp" android:textColor="#f" /> </LinearLayout> </RelativeLayout> <Button android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Тоза кардан" android:gravity="center" android:layout_below="@id/list" /> </RelativeLayout> Натиҷаи барнома: Барои ба сурати динамикӣ сохтани RelativeLayout метавон аз барномаи зерин истифода кард: package com.example.user.myfirstapplication; import android.annotation.SuppressLint; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.ViewGroup; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; import android.widget.RelativeLayout; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @SuppressLint("ResourceType") @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); // setContentView(R.layout.activity_main); EditText editText = new EditText(this); RelativeLayout.LayoutParams params = new RelativeLayout. LayoutParams(ViewGroup.LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT); params.addRule(RelativeLayout.ALIGN_PARENT_LEFT); params.addRule(RelativeLayout.LEFT_OF, ); editText.setLayoutParams(params); editText.setHint("Номатонро дохил кунед!"); Button button = new Button(this); RelativeLayout.LayoutParams params = new RelativeLayout. LayoutParams(ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT, ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT); params.addRule(RelativeLayout.ALIGN_PARENT_RIGHT); button.setLayoutParams(params); button.setText("Равон кардан!"); button.setId(Integer.parseInt("")); RelativeLayout layout = new RelativeLayout(this); layout.setLayoutParams(new ViewGroup.LayoutParams(ViewGroup. LayoutParams.MATCH_PARENT, ViewGroup.LayoutParams. MATCH_PARENT)); layout.addView(editText); layout.addView(button); setContentView(layout); } } Натиҷаи барнома: Тавассути қолаби RelativeLayout метавон тасмачаи доимӣ (беҳаракат) сохт, яъне тасмачае, ки якҷоя бо экран тоб намехурад. Барои иҷрои ин амал аз атрибути android:layout_alignParentBottom истифода бурда мешавад. <?xml version="." encoding="utf-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" > <LinearLayout android:id="@+id/layout_bottom_bar" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_alignParentTop="true" android:background="#" android:clickable="true" android:gravity="center" android:orientation="horizontal" android:padding="dip" > <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:background="#" android:gravity="center" android:padding="dip" android:text="Тасмачаи беҳаракат" android:textColor="#FFFFFF" /> </LinearLayout> <ListView android:id="@+id/listView" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" /> </RelativeLayout> Код барои сохтани руйхати тобхуранда. import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.ListView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); ListView listView = (ListView) findViewById(R.id.listView); final String[] fruitsTaj = new String[] { "Себ", "Зардолу", "Шафтолу", "Олуболӯ", "Гелос", "Анор", "Ангур", "Анҷир", "Нок", "Чормағз", "Бодом", "Писта" }; // Истифодаи адаптери додаҳо ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter<String>(this, android.R.layout.simple_list_item_, fruitsTaj); listView.setAdapter(adapter); } } Натиҷаи барнома: Мисоли. Ба таври барномавӣ сохтани қолаби RelativeLayout. package com.example.user.myfirstapplication; import android.annotation.SuppressLint; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.ViewGroup; import android.widget.Button; import android.widget.RelativeLayout; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @SuppressLint("ResourceType") @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); // setContentView(R.layout.activity_main); Button button = new Button(this); RelativeLayout.LayoutParams buttonParam = new RelativeLayout. LayoutParams( ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT, ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT ); button.setText("Button "); button.setId(); button.setLayoutParams(buttonParam); Button button = new Button(this); RelativeLayout.LayoutParams buttonParam = new RelativeLayout. LayoutParams( ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT, ViewGroup.LayoutParams.WRAP_CONTENT ); buttonParam.addRule(RelativeLayout.BELOW, button.getId()); buttonParam.addRule(RelativeLayout.ALIGN_PARENT_RIGHT); button.setText("Button "); button.setLayoutParams(buttonParam); RelativeLayout relativeLayout = new RelativeLayout(this); RelativeLayout.LayoutParams param = new RelativeLayout. LayoutParams( ViewGroup.LayoutParams.FILL_PARENT, ViewGroup.LayoutParams.FILL_PARENT ); relativeLayout.setLayoutParams(param); relativeLayout.addView(button); relativeLayout.addView(button); setContentView(relativeLayout); } } Натиҷаи барнома: Сар карда аз версияи Android. бо номи GridLayout қолаби нав пайдо шуд. Қолаби мазкур ба TableLayout монанд буда, дорои имкониятҳои иловагии зиёде мебошад. Баъдтар барои якҷоякоркунӣ класси android.support.v. widget.GridLayout илова карда шуд, ки имконияти истифодабарии компоненти мазкурро барои таҷҳизотҳои кӯҳна фароҳам овард. Дар GridLayout барои дилхоҳ компонент метавон сатр ва сутунро муайян карда, компоненти лозимиро дар катакчаи лозимӣ гузошт. Барои қолаби мазкур истифодаи атрибути вазн иҷозат дода намешавад. Ба ҷойи он метавон аз атрибути layout_gravity истифода кард. Атрибутҳои layout_column ва layout_columnSpan мувофиқан барои сутун- чаи чаптар ва миқдори сутунчаҳое, ки компонент банд мекунад истифода бурда мешаванд. Илова бар ин, аз layout_row ва layout_rowSpan низ истифода бурдан мумкин аст. Барои элементҳои духтарӣ муқарракунии атрибутҳои layout_height ва layout_width шарт намебошад. Ба таври пешфарз онҳо дорои қимати wrap_content мебошанд. Барои муайянкунии миқдори сутунҳо ва сатрҳо аз атрибутҳои android:columnCount="number" ва android:rowCount="number" мувофиқан истифода бурда мешавад. Мисоли. Сохтани клавиатураи рақамӣ. <?xml version="." encoding="utf-"?> <GridLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_gravity="center" android:columnCount="" android:orientation="horizontal" > <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> </GridLayout> Натиҷаи барнома: Яке аз хосиятҳои ҷолиби диққати GridLayout атрибути android:columnCount мебошад. Атрибути мазкур миқдори сутунчаҳоро дар GridLayout муайян мекунад. Мисоли. Истифодаи хосиятҳои GridLayout. <?xml version="." encoding="utf-"?> <GridLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_gravity="center" android:columnCount="" android:orientation="horizontal" > <Button android:layout_column="" android:text="/" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="-" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:layout_rowSpan="" android:text="+" /> <Button android:layout_columnSpan="" android:text="" /> <Button android:text="" /> <Button android:layout_columnSpan="" android:text="=" /> </GridLayout> Натиҷаи барнома: Мисоли. Истифодаи массиви сатрӣ. <RelativeLayout xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" > <GridView android:id="@+id/gridview" android:layout_width="fill_parent" android:layout_height="fill_parent" android:columnWidth="dp" android:gravity="center" android:numColumns="auto_fit" android:stretchMode="columnWidth" > </GridView> </RelativeLayout> Коди барнома: package com.example.user.myfirstapplication; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.View; import android.widget.AdapterView; import android.widget.AdapterView.OnItemClickListener; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.GridView; import android.widget.TextView; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { GridView gridView; static final String[] numbers = new String[] { "A", "B", "C", "D", "E", "F", "G", "H", "I", "J", "K", "L", "M", "N", "O", "P", "Q", "R", "S", "T", "U", "V", "W", "X", "Y", "Z" }; @Override public void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); gridView = (GridView) findViewById(R.id.gridview); ArrayAdapter<String> adapter = new ArrayAdapter<String>(this, android.R.layout.simple_list_item_, numbers); gridView.setAdapter(adapter); gridView.setOnItemClickListener(new OnItemClickListener() { @Override public void onItemClick(AdapterView<?> parent, View v, int position, long id) { Toast.makeText(getApplicationContext(), ((TextView) v).getText(), Toast.LENGTH_SHORT).show(); } }); } } Натиҷаи барнома: Мисоли.Истифодаи тугмачаҳо. <GridLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/GridLayout" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:columnCount="" android:rowCount="" android:orientation="horizontal" tools:context=".MainActivity" > <Button android:id="@+id/button" android:layout_gravity="left\|top" android:text="Button" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_gravity="left\|top" android:text="Button" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_gravity="left\|top" android:text="Button" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_gravity="left\|top" android:text="Button" /> </GridLayout> Натиҷаи барнома: Мисоли. Клавиатураи рақамӣ. <GridLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_gravity="center" android:columnCount="" > <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:layout_columnSpan="" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:layout_columnSpan="" android:textSize="pt" android:text=""/> <Button android:id="@+id/Button" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="dp" android:textSize="pt" android:text="#"/> </GridLayout> Натиҷаи барнома: ConstraintLayout контейнери типи нав буда, инкишофи контейнери RelativeLayout ба ҳисоб меравад. Контейнери мазкур имконияти сохтани лоиҳаҳои мувофиқ ва дорои интерфейси масштабронидашударо фароҳам меорад. ConstraintLayout сар карда аз версияи Android Studio. ба руйхати компонентҳои стандартӣ илова карда шудааст. Ҳангоми сохтани лоиҳа ба намуди пешфарз дар файлҳои layout мавҷуд мебошад. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Hello World!" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Агар истифодабаранда(барномасоз) версияи Android Studio. ё поёнтар аз онро истифода кардани бошад, пас зарурати иловакунии имкониятҳои ConstraintLayout пеш меояд. Ҳоло усули иловакунии ConstraintLayout барои Android Studio то версияи Дар охири теги dependencies сатри compile 'com.android.support. constraint:constraint-layout:..' –ро илова мекунем. Пас аз сабти файл дар Android Studio пайғоми дорои истиноди "Sync Now" пайдо мешавад. Ин истинодро пахш карда, лоиҳаро бо файли build.gradle ҳамоҳангсозӣ мекунем. Барои муайянкунии мавқеи ягон элемент дар дохили ConstraintLayout зарур аст, ки маҳдудиятҳо ишора карда шаванд. Дар ҳолати хусусӣ барои муайянкунии мавқеъ нисбат ба ягон элемент аз маҳдудиятҳои зерин истифода бурда мешаванд: layout_constraintLeft_toLeftOf: сарҳади чап нисбат ба сарҳади чапи дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintLeft_toRightOf: сарҳади чап нисбат ба сарҳади рости дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintRight_toLeftOf: сарҳади рост нисбат ба сарҳади чапи дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintRight_toRightOf: сарҳади рост нисбат ба сарҳади рости дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintTop_toTopOf: сарҳади болоӣ нисбат ба сарҳади болоии дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintBottom_toBottomOf: сарҳади поёни нисбат ба сарҳади болоии дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintBaseline_toBaselineOf: хати базавӣ нисбат ба хати базавии дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintTop_toBottomOf: сарҳади болоӣ нисбат ба сарҳади поёнии дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintBottom_toTopOf: сарҳади поёнӣ нисбат ба сарҳади болоии дигар элемент ҷойгузорӣ карда мешавад; layout_constraintStart_toEndOf: ба layout_constraintLeft_toRightOf мо- нанд аст; layout_constraintStart_toStartOf: ба layout_constraintLeft_toLeftOf мо- нанд аст; layout_constraintEnd_toStartOf: ба layout_constraintRight_toLeftOf мо- нанд аст; layout_constraintEnd_toEndOf: ба layout_constraintRight_toRightOf мо- нанд аст. Ҷойгузорӣ метавонад, нисбат ба сарҳадҳои худи контейнери ContentLayout (дар ин ҳолат маҳдудият дорои қимати "parent"мебошад), ё нисбати дигар элементи дохили ConstraintLayout иҷро карда шавад. Дар ин ҳолат ба сифати маҳдудият id-и ин элемент бахшида мешавад. Барои нишон додани ҷойи холигӣ аз элементе, ки нисбат ба он ҷойгузорӣ ба амал меояд аз атрибутҳои зерин истифода бурда мешавад: android:layout_marginLeft: ҷойи холигӣ аз тарафи чапи сарҳад; android:layout_marginRight: ҷойи холигӣ аз тарафи рости сарҳад; android:layout_marginTop: ҷойи холигӣ аз тарафи болоии сарҳад; android:layout_marginBottom: ҷойи холигӣ аз тарафи поёнии сарҳад; android:layout_marginStart: ҷойи холигӣ аз тарафи чапи сарҳад; android:layout_marginEnd: ҷойи холигӣ аз тарафи рости сарҳад; Ҳоло бо мисоли содае ин атрибутҳоро дида мебароем. Барои ин барномаи нав сохта, файли қолаби (activity_main) онро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:android="http://sche- mas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Hello World!" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" android:layout_marginTop="dp" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Дар ин ҷо ду маҳдудият нисбат ба контейнери асосӣ (волидайнӣ), яъне Con- straintLayout истифода шудааст. Аз ин рӯ маҳдудиятҳо дорои қимати parent мебошанд. Дар натиҷа элементи TextView нисбат ба қисми болоӣ ва чапи контейнер ҷобаҷо шудааст: Ҷойҳои холӣ худ аз худ ҳеҷ амалро иҷро намекунанд, бинобар ин ба мо лозим аст, ки маҳдудиятҳои лозимиро муайян кунем, яъне муайян кунем, ки элемент нисбат ба кадом элемент ҷойгир мешавад. Мисол. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" android:id="@+id/activity_main" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <ImageView android:text="TextView" android:background=" dd" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/imageView" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" android:layout_marginTop="dp" /> <TextView android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:textSize="sp" android:id="@+id/textView" android:text="@string/rudaki_text" app:layout_constraintLeft_toRightOf="@+id/imageView" android:layout_marginLeft="dp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/imageView" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toTopOf="@+id/button" android:layout_marginBottom="dp" /> <Button android:text="Cancel" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:id="@+id/button" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" android:layout_marginRight="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" android:layout_marginBottom="dp" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:text="OK" app:layout_constraintBaseline_toBaselineOf="@+id/button" app:layout_constraintRight_toLeftOf="@+id/button" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Агар барномаро иҷро кунем, натиҷаи зерин ба даст меояд: Дар ин ҷо аввалан элемент нисбат ба контейнери ConstraintLayout ҷойгузорӣ карда шудааст, яъне аз сарҳади болоӣ ва чапи контейнер то андозаи мувофиқи ImageView бо dip. Сониян, нисбат ба контейнер инчунин тугмачаи дорои id=button ҷойгузорӣ шудааст, яъне аз тарафи рост ва поёни сарҳади контейнер то сарҳади мувофиқи Button бо андозаи dip. Солисан тугмачаи дорои id=button нисбат ба тугмачаи якум ҷойгузорӣ шудааст, яъне аз сарҳади рости тугмачаи дуюм то сарҳади чапи тугмачаи якум (app:layout_constraintRight_toLeftOf ="@+id/button") бо андозаи dip. Барои дар як хат қарор додани тугмачаҳо аз атрибути баробаркунӣ аз рӯи хати базавӣ истифода шудааст: app:layout_constraintBaseline_toBaselineOf="@+id/button". Элементи TextView бо матни худ нисбат ба контейнер, элементи ImageView ва тугмачаи дуюм ҷойгузорӣ шудааст. Агар ба реҷаи албомӣ низ гузарем, ин муносибат нигоҳ доша мешавад. кадом хусусият фарқ мекунад? мешаванд? Боби. Фрагментҳо (Fragments) ва AlertDialog Фрагмент (класси Fragment) як қисм ё рафтори интерфейси истифодабарандаро муайян карда, шурӯъ аз версияи API (Android.) пайдо шудаанд. Аз рӯи амалкард фрагментҳо ба активитиҳо монанд буда, фарқият дар он аст, ки дар як активитӣ метавон аз якчанд фрагмент истифода кард. Барои ҳамбастагӣ бо дигар воситаҳо (воситаҳои кӯҳна) китобхонаи махсуси Android Support library навишта шудааст. Ҳамин тариқ, дар айни ҳол ду намуди класси Fragment мавҷуд аст: барои воситаҳои нав ва барои воситаҳои кӯҳна. Қайд кардан ба маврид аст, ки фрагментҳо наметавонанд активитиҳоро иваз кунанд, зеро онҳо мустақилона наметавонанд фаъолият намоянд.Бинобар ин дар файли манифест қайд кардани онҳо шарт намебошад. Дар вақти лозимӣ барноманавис метавонад як нусхаи лоиҳаро барои воситаҳои кӯҳна низ созад, аммо ин амал хело душвор мебошад. Метавон як код барои гузаштан аз як активитӣ ба активатии дигар ҳангоми истифодабарии планшетҳо ва дигар код барои гузаштан аз як равзана (экран) ба равзанаи дигари (экрани) барои планшет навишт. Барои садатар ҳал намудани ин масъала фрагментҳо пешниҳод карда шудаанд. Бо суханҳои дигар фрагмент низ монанади тугмачаҳои Button, TextView ё LinearLayout бо имкониятҳои иловагӣ мебошад. Монанди тугмачаҳо фрагментро низ метавон дар равзанаи активитӣ гузошт. Қайд кардан ба маврид аст, ки як франгментро метавон дар ду активити гуногун танзим кард. Барои тугмачаҳо ин имконият мавҷуд намебошад. Барои ҳар як активити лозим аст, ки тугмачаҳои мувофиқ сохта шавад. Фрагментҳо монанди маҳсулоти сохтмонӣ мебошанд. Ҳангоми лозим шудан метавон фрагменти нав илова кард ва ё дар вақти лозимӣ метавон ягон фрагменти нодаркорро нест кард ва ё ин ки як фрагментро ба фрагменти дигар иваз кард. Фрагмент метавонад дорои файли нишона (разметка) бошад ва ё бе файли нишона кор кунад. Ҳар як фрагмент инчунин даври зиндагӣ (жизненный цикл) дошта, аз рӯӣ аксар хосиятҳо ба даври зиндагии активитиҳо монанд мебошад. Якчанд шаклҳои фрагментҳо мавҷуд мебошанд: - ListFragment, DialogFragment ва ғайра. Ду варианти истифодабарии фрагмент дар барнома мавҷуд аст. Моҳияти варианти якум аз он иборат аст, ки вақти сохтан дар файли нишона тавассути теги fragment метавон фрагментро нишон дод. Варианти дуюм бошад, иловакунии фрагмент ба таври динамикӣ мебошад. Принсипи кори ин амал чунин аст: дар нишона (разметка) аз ViewGroup макет илова карда мешавад, ки ҳамчун контейнер барои фрагмент истифода шавад. Одатан барои ин мақсад FrameLayout истифода бурда мешавад. Дар ибтидо истифодаи фрагментҳо каме душвор буда, баъдтар бо одат кардан истифодаи онҳо хело мувофиқ мешавад. Кор бо усули кӯҳна Барои ба моҳияти фрагментҳо хубтар сарфаҳм рафтан ибтидо як барномаи стандартӣ сохта, дар он якчанд тугмача ва компонентҳои гуногун мегузорем. Дар натиҷа файли қолаби асосии барнома шакли зеринро мегирад: <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/LinearLayout" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:gravity="center_horizontal" android:orientation="vertical" tools:context=".MainActivity" > <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Нишон" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Парчам" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Суруди миллӣ" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Маълумот оиди муқаддасоти миллӣ:" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" /> <ImageView android:id="@+id/imageView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:scaleType="fitCenter" android:src="@drawable/parcham" /> </LinearLayout> Пас аз омодасозии активити барномаро иҷро мекунем, ки шакли зеринро соҳиб гардад: Ҳангоми пахш намудани тугмачаи мувофиқ барои дар қисми поёнии равзана баровардани расми бо он мувофиқ аз коди зерин истифода мекунем: package com.example.user.myapplication; import android.graphics.Bitmap; import android.graphics.BitmapFactory; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.view.View.OnClickListener; import android.widget.Button; import android.widget.ImageView; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Button btnnishon,btnparcham,btnsurud; ImageView myimg; Bitmap bitmap; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); btnnishon=(Button)findViewById(R.id.button); btnparcham=(Button)findViewById(R.id.button); btnsurud=(Button)findViewById(R.id.button); myimg=(ImageView) findViewById(R.id.imageView); OnClickListener myBtnClLst= new OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { switch(v.getId()) { case R.id.button: bitmap = BitmapFactory.decodeResource(getResources(), R.drawable.nishon); myimg.setImageBitmap(bitmap); break; case R.id.button: bitmap = BitmapFactory.decodeResource(getResources(), R.drawable.parcham); myimg.setImageBitmap(bitmap); break; case R.id.button: bitmap = BitmapFactory.decodeResource(getResources(), R.drawable.surud); myimg.setImageBitmap(bitmap); break; } } }; btnnishon.setOnClickListener(myBtnClLst); btnparcham.setOnClickListener(myBtnClLst); btnsurud.setOnClickListener(myBtnClLst); } } Ҳоло ин амалро тавассути фрагментҳо дида мебароем. Монанди активитиҳо фрагментҳо низ дорои нишона ва класс мебошанд. Ибтидо ба сохтани нишона шурӯъ мекунем. Равзанаро метавон ба ду қисми мантиқӣ ҷудо кард: қисми болоӣ (қисми бетағйир бо тугмачаҳо) ва қисми поёнӣ (барои матн ва расм). Ҳангоми пахш кардани тугмача расми қисми поёнӣ мувофиқан тағйир меёбад. Ду нишонаи алоҳида бо номҳои fragment.xml (қисми болоии равзана) ва fragment.xml қисми поёнии равзана месозем. Мӯҳтавои файли fragment.xml: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" > <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Рыжик" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Барсик" /> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Мурзик" /> </LinearLayout> Мӯҳтавои файли fragment.xml: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical" > <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Маълумот оиди муқаддасоти миллӣ:" android:textAppearance="?android:attr/textAppearanceLarge" /> <ImageView android:id="@+id/imageView" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:scaleType="fitCenter" android:src="@drawable/parcham" /> </LinearLayout> Акнун барои фрагментҳои сохтаамон класс месозем. Класси Fragment: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.annotation.Nullable; import android.support.v.app.Fragment; import android.view.LayoutInflater; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; public class Fragment extends Fragment { @Override public View onCreateView(LayoutInflater inflater, ViewGroup container, Bundle savedInstanceState) { View rootView = inflater.inflate(R.layout.fragment, container, false); return rootView; } } Класси Fragment: package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.annotation.Nullable; import android.support.v.app.Fragment; import android.view.LayoutInflater; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; public class Fragment extends Fragment { @Override public View onCreateView(LayoutInflater inflater, ViewGroup container, Bundle savedInstanceState) { View rootView = inflater.inflate(R.layout.fragment, container, false); return rootView; } } Қайд. Ҳангоми ворид (импорт) кардани класс, кушиш кунед, ки класси android.support.v.app.Fragment ворид карда шавад на класси android.app.Fragment. Дар ин ҷо класси LayoutInflater барои таҳия намудани макети лозимӣ истифода шудааст, ки иттилоотро аз XML-файли нишондодашуда мехонад. Ба нишонаи асосӣ баргашта, дар реҷаи дизайни он ҳамаи элементҳоро ба ғайр аз LinearLayout тоза мекунем. Аз варақаи Containers -и панели асбобҳо (компонентҳо) элементи <fragment> - ро меёбем. Аз ин ҷо ин элементро кашида ба LinearLayout монданӣ мешавем, ки равзанаи зерин пайдо мешавад: Аз ин равзанаи банди якум (Fragment)-ро интихоб карда тугмачаи Ок-ро пахш мекунем. Ин амалро барои Fragment низ иҷро мекунем. Пас аз иҷрои ин амалҳо матни активатамон шакли зеринро мешгирад: <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/LinearLayout" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:gravity="center_horizontal" android:orientation="vertical" tools:context=".MainActivity" > <fragment android:id="@+id/fragment" android:name="com.example.user.myapplication.Fragment" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" /> <fragment android:id="@+id/fragment" android:name="com.example.user.myapplication.Fragment" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" /> </LinearLayout> Пас аз иҷрои ин амалҳо барномаро иҷро мекунем, ки шакли ҳолати қаблиро дорад: Агар шакли экранро албомӣ гардонем, на он қадар хуб менамояд. Пас, барои дар реҷаи албомӣ нағз намоиш додан, дар папкаи res бо номи layout-land папкаи нав сохта, дар он файли activity_main.xml-ро нусхабардорь карда мегузорем. Папкаи сохташудаамон ба намуди пешфарз дида намешавад. Пас барои мушоҳида кардани он ба реҷаи Project гузашта, папкаи лозимиро меёбем. Файли қолаби фрагментро ба сурати зерин тағйир медиҳем. <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/LinearLayout" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="horizontal" android:baselineAligned="false" tools:context=".MainActivity" > <fragment android:id="@+id/fragment" android:name="com.example.user.myapplication.Fragment" android:layout_width="dp" android:layout_height="match_parent" android:layout_weight="" tools:layout="@layout/fragment" /> <fragment android:id="@+id/fragment" android:name="com.example.user.myapplication.Fragment" android:layout_width="dp" android:layout_height="match_parent" android:layout_weight="" tools:layout="@layout/fragment" /> </LinearLayout> Барномаро иҷро мекунем, ки шакли зеринро соҳиб мешавад: Ин амалро метавон ба таври муқаррарӣ низ иҷро кард. Бартарӣ дар он аст, ки дар ин ҷо мо нишонаро танҳо дар фрагментҳо иваз кардем. Аммо мӯҳтавои фрагментҳоро тағйир надодем. Мақсади фрагментҳо тавре ки қайд карда будем –ин навиштани лоиҳа барои экранҳои гуногун (планшетҳо ва смартфонҳо) дар муддати кӯтоҳ мебошад. Баъзан ба чунин ҳолатҳое дучор шудан мумкин аст, ки дар як равзанаи смартфонҳо руйхат нишон дода шуда бошаду, бо пахш кардани банди меню дар экрани минбаъда ягон иттилооти вобаста ба он нишон дода шавад. Дар планшетҳо бошад, метавон руйхат ва иттилооти вобаста ба онро дар як экран ҷойгир кард. Биёед ба реҷаи планшет мегузарем. Бо номи layout-swdp дар папкаи res як папкаи нав месозем. Дар ин ҷо идентификатори sw маънои онро дорад ки андозаи минималии равзана метавонад ба dp баробар бошад, ки ба экрани дюмаи планшет дар реҷаи албомӣ мувофиқ меояд. Дар папкаи layout-land номи файли activity_main.xml-ро ба activity_main_wide.xml (Refactor \| Rename) номгузорӣ карда, онро ба папкаи layout мекӯчонем. Папкаи layout-land-ро акнун метавон нест кард. Акнун бо номи values-land дар папкаи res/values-land папкаи нав сохта, дар дохили он бо номи refs.xml файли нав месозем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <item name="activity_main" type="layout">@layout/activity_main_wide </item> </resources> Ин файл маънои онро дорад, ки дар реҷаи албомӣ ба сифати манбаи activ- ity_main манбаи layout/activity_main_wide истифода шавад. Лоиҳаро иҷро карда, метавон натиҷаро мушоҳида кард. Ҳоло мисоли дигареро дида мебароем, ки дар он аз фрагментҳо васеъ истифода шудааст. Бигзор талаб карда шавад, ки дар зери лоиҳа меню сохта шавад, ки бо пахш кардани банди лозимӣ саҳифаи ба он мувофиқ кушода шавад. Барои иҷрои ин амал бо номи BottomNavigationExample лоиҳаи нав сохта, файли color.xml-ро ба сурати зерин тағйир медиҳем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <color name="colorPrimary">#be</color> <color name="colorPrimaryDark">#f</color> <color name="colorAccent">#a</color> <color name="colorNavIcon">#daef</color> <color name="colorNavText">#b</color> </resources> Баъд аз ин, файли string.xml-ро низ ба сурати зерин тағйир медиҳем. <resources> <string name="app_name">Bottom Navigation Android Example </string> <string name="title_home">Home</string> <string name="title_favorite">Favorite</string> <string name="title_settings">Settings</string> </resources> Дар папкаи res бо номи menu як папка сохта, дар дохили он бо номи navigation як файли menu_resource file месозем. Мӯҳтавои файли сохтаамон шакли зеринро дорад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <menu xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android"> <item android:id="@+id/navigation_home" android:icon="@drawable/home" android:title="@string/title_home" /> <item android:id="@+id/navigation_favorite" android:icon="@drawable/favorite" android:title="@string/title_favorite" /> <item android:id="@+id/navigation_settings" android:icon="@drawable/settings" android:title="@string/title_settings"/> </menu> Қайд. Дар ин ҷо атрибути android:icon нишондиҳанда расме мебошад, ки дар тугмача нишон дода мешавад. Бинобар ин, ибтидо расмҳои home favorite ва settings -ро ки дорои пасванди.png мебошанд нусхабардорӣ карда, дар папкаи drawable мегузорем. Пас аз ин, файли activity_main.xml-ро кушода онро ба сурати зайл тағйир медиҳем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/container" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <FrameLayout android:id="@+id/fragment_container" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:layout_marginBottom="dp" android:text="@string/title_home" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> <android.support.design.widget.BottomNavigationView android:id="@+id/navigation" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:background="@color/colorPrimary" app:itemIconTint="@color/colorNavIcon" app:itemTextColor="@color/colorNavText" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintLeft_toLeftOf="parent" app:layout_constraintRight_toRightOf="parent" app:menu="@menu/navigation" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Ҳамин тариқ баъди ин амалҳо барномаро иҷро намоем, он шакли зеринро мегирад: Акнун дар барномаамон се фрагмент бо номҳои fragment_home, frag- ment_settings ва fragment_favorite илова мекунем. Барои иҷрои ин амал, ибтидо дар папкаи layout файли xml-и онҳоро месозем, ки аз рӯи муҳтаво ба ҳам наздик мебошанд. Ҳоло барои намуна мӯҳтавои файли fragment_home.xml–ро меорем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <RelativeLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <TextView android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_centerHorizontal="true" android:layout_centerVertical="true" android:text="@string/title_home" android:textAppearance="@style/Base.TextAppearance. AppCompat.Large" /> </RelativeLayout> Мӯҳтавои ду файли дигар низ айнан ҳамин хел буда, фақат параметри android:text –ро бо параметри мувофиқ ба файл иваз мекунем. Пас аз омода намудани версияи xml-и файлҳои fragment_home, fragment_settings ва fragment_favorite ба сохтани класси ба онҳо мувофиқ шурӯъ мекунем. Тавре ки медонем, классҳо дар папкаи java сохта мешаванд. Ҳоло мӯҳтавои файли HomeFragment.java-ро меорем, файлҳои боқимонда низ бо он монанд мебошанд. package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.annotation.Nullable; import android.support.v.app.Fragment; import android.view.LayoutInflater; import android.view.View; import android.view.ViewGroup; public class HomeFragment extends Fragment { @Nullable @Override public View onCreateView(LayoutInflater inflater, @Nullable ViewGroup container, @Nullable Bundle savedInstanceState) { return inflater.inflate(R.layout.fragment_home, null); } } Дар файлҳои дигар танҳо қисми R.layout.fragment_home-ро ба сатри мувофиқ ба файл иваз мекунем. Ҳамин тариқ, фрагментҳои лозимӣ омода карда шудаанд. Акнун барои истифода кардани фрагментҳои сохташуда файли MainActivity.java –ро ба сурати зерин тағйир медиҳем. package com.example.user.myapplication; import android.os.Bundle; import android.support.annotation.NonNull; import android.support.design.widget.BottomNavigationView; import android.support.v.app.Fragment; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.MenuItem; public class MainActivity extends AppCompatActivity implements Bot- tomNavigationView.OnNavigationItemSelectedListener { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); //Фрагменти ба намуди пешфарзӣ loadFragment(new HomeFragment()); /Ба даст овардани bottom navigation view ва навиштани метод барои он/ BottomNavigationView navigation = findViewById (R.id.navigation); navigation.setOnNavigationItemSelectedListener(this); } @Override public boolean onNavigationItemSelected(@NonNull MenuItem item) { Fragment fragment = null; switch (item.getItemId()) { case R.id.navigation_home: fragment = new HomeFragment(); break; case R.id.navigation_favorite: fragment = new FavoriteFragment(); break; case R.id.navigation_settings: fragment = new SettingsFragment(); break; } return loadFragment(fragment); } private boolean loadFragment(Fragment fragment) { //Интихоби fragment-ҳо if (fragment!= null) { getSupportFragmentManager().beginTransaction().replace(R.id.fragment_container, fragment).commit(); return true; } return false; } } Равзанаи гуфтугӯӣ: AlertDialog васеъшудаи класси Dialog буда, одатан барои сохтани равзанаҳои муколамавӣ истифода бурда мешавад. Қариб ҳаррӯз ҳангоми кор кардан бо барномаҳо мо ба равзанаи дорои ду ё се тугмачадор, ки аз тугмачаҳои ҳа, не ва бекоркунӣ иборат мебошанд, дучор мешавем. Барои истифодабарии AlertDialog ибтидо нусхаи класси Builder сохта мешавад: AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog.Builder(this); Пас аз сохтани нусхаи класси мазкур метавон равзанаи муколамавии лозимиро сохт. Ба сифати параметри равзанаи муколамавӣ метавон, параметрҳои гуногунро истифода кард. Ҳоло муҳимтарин аз ин параметрҳоро дида мебароем: setTitle(int resID) — сарлавҳаи равзанаи муколамавӣ; setMessage(int resID) — пайғоми равзанаи муколамавӣ; setPositiveButton(int textID, DialogInterface.OnClickListener listener) — насби тугмачаҳои тасдиқкунанда, бо манбаи матнии textID ва listener. Методҳои setNegativeButton ва setNeutralButton тақрибан якхела мебошанд. Ҳоло аз мисоли содае шурӯъ мекунем. Як барномаи нав бо номи SimpleApplication сохта, дар формаи он як тугмачаи Button мегузорем ва матни онро Баромад менависем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <Button android:id="@+id/button" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:text="Баромад" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Акнун дар файли Java барои ҳосил намудани равзанаи гуфтугӯии иборат аз ду тугмача коди зеринро менависем. package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { final AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog.Builder(MainActivity.this); builder.setTitle("Баромад"); builder.setMessage("Шумо мехоҳед, аз барнома бароед?"); builder.setPositiveButton("Ҳа!", new DialogInterface.OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialogInterface, int i){ finish(); } }); AlertDialog dialog = builder.create(); dialog.show(); } }); } } Барномаро иҷро мекунем. Ҳангоми пахш намудани тугмачаи баромад шакли зерин ҳосил мегардад. Агар дар ин ҷо тугмачаи “Ҳа”-ро пахш кунем, барнома корашро ба охир мерасонад. Барои ба охир расонидани кори барнома методи finish() даъват карда шудааст. Барои дар равзанаи муколамавӣ илова намудани расм аз методи setMessage истифода бурда мешавад. builder.setMessage("Шумо мехоҳед, аз барнома бароед?").setIcon(R.drawable.info); Барои илова намудани ду тугмача дар равзанаи муколамавӣ коди барномаро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { final AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog.Builder(MainActivity.this); builder.setTitle("Баромад"); builder.setMessage("Шумо мехоҳед, аз барнома ба- роед?").setIcon(R.drawable.info); builder.setPositiveButton("Ҳа!", new DialogInter- face.OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialogInterface, int i) { finish(); } }); builder.setNegativeButton("Не!", new DialogInter- face.OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialogInterface, int i){ dialogInterface.dismiss(); } }); AlertDialog dialog = builder.create(); dialog.show(); } }); } } Натиҷаи барнома: Барои илова намудани се тугмача дар равзанаи муколамавӣ бошад, коди барномаро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { final AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog.Builder(MainActivity.this); builder.setTitle("Баромад"); builder.setMessage("Шумо мехоҳед, аз барнома ба- роед?").setIcon(R.drawable.info); builder.setNeutralButton("Бекоркунӣ!", new Di- alogInterface.OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialogInterface, int i){ dialogInterface.cancel(); } }); builder.setPositiveButton("Ҳа!", new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialogInterface, int i){ finish(); } }); builder.setNegativeButton("Не!", new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialogInterface, int i) { dialogInterface.dismiss(); } }); AlertDialog dialog = builder.create(); dialog.show(); } }); } } Натиҷаи барнома: Барои илова намудани руйхат (массиви сатрӣ) ба равзанаи муколамавӣ, коди барномаро ба сурати зерин тағйир медиҳем. package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { final String[] languageName ={"Java", "C++", "C#","Python"}; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { final AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setTitle("Забони барноманависиро интихоб кунед!"); builder.setIcon(R.drawable.my_ic); builder.setItems(languageName, new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int item) { Toast.makeText(getApplicationContext(),"Шумо забони " + languageName[item]+"-ро интихоб кардед!",Toast.LENGTH_SHORT).show(); } }); builder.setCancelable(false); AlertDialog dialog = builder.create(); dialog.show(); } }); } } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ибтидо бо номи массиви сатрӣ муаррифӣ карда шуда, сипас тавассути методи setItems() ба равзанаи муколамавӣ ҳамроҳ карда шудааст. Барои сохтани ҳодиса ҳангоми пахш намудани элементи ягон руйхат интерфейси dialogInterface.OnClickListener истифода карда шудааст. Натиҷаи барнома: Барои дар руйхат илова намудани RadioButton ба сифати методи setItems() аз методи setSingleChoiceitems() истифода карда шудааст. package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { final String[] languageName ={"Java", "C++", "C#","Python"}; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener(){ public void onClick(View v) { final AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setTitle("Забони барноманависиро интихоб кунед!"); builder.setIcon(R.drawable.my_ic); builder.setSingleChoiceItems(languageName, -, new DialogInterface.OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int item){ Toast.makeText(getApplicationContext(),"Шумо забони " + languageName[item]+"-ро интихоб кардед!",Toast.LENGTH_SHORT).show(); dialog.dismiss(); } }); builder.setCancelable(false); AlertDialog dialog = builder.create(); dialog.show(); } }); } } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ҳангоми даъвати методи setSingleChoiceItems() параметри дуюм адади бутун буда, ифодакунандаи рақами тартибии радиотугмачаи интихобшуда мебошад. Натиҷаи барнома: Аз натиҷа дида мешавад, ки ҳангоми интихоб намудани ягон забони барномасозӣ ба таври автоматӣ руйхат пӯшида намешавад. Пас барои ба таври автоматӣ пӯшонидани равзанаи муколамавӣ, дар дохили методи onClick() методи dialog.dismiss()даъват карда мешавад. public void onClick(DialogInterface dialog, int item) { Toast.makeText(getApplicationContext(),"Шумо забони " + languageName[item]+"-ро интихоб кардед!", Toast.LENGTH_SHORT).show(); dialog.dismiss(); } Амали дар руйхат истифода намудани гузинаҳо (CheckBox) монанди радиотугмачаҳо буда, барои пиёдасозии дар як вақт интихоби якчанд банд аз setMultiChoiceItems() истифода карда мешавад. Коди барнома: package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { final String[] languageName ={"Java", "C++", "C#","Python"}; final boolean[] mCheckedItems = { false, true, false, false }; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { final AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setTitle("Забони барноманависиро интихоб кунед!"); builder.setIcon(R.drawable.my_ic); builder.setMultiChoiceItems(languageName, mCheckedItems, new DialogInterface.OnMultiChoiceClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int which, boolean isChecked) { mCheckedItems[which] = isChecked; } }); builder.setPositiveButton("Ok",new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog,int id) { StringBuilder state = new StringBuilder(); for (int i =; i < languageName.length; i++) { state.append("Забони " + languageName[i]); if (mCheckedItems[i]) state.append(" -интихоб карда шуд\n"); else state.append(" - интихоб карда нашуд.\n"); } Toast.makeText(getApplicationContext(), state.toString(), Toast.LENGTH_LONG).show(); } }); builder.setCancelable(false); AlertDialog dialog = builder.create(); dialog.show(); } }); } } Натиҷаи барнома: Тавре ки айён аст, дар ин ҷо методи setMultiChoiceItems() дорои ду параметр мебошад, ки параметри якуми он массиви руйхат буда, параметри дуюми он бошад, массиви мантиқӣ, ки ҳолати руйхатро муайян мекунад, мебошад. Монанди Toast, ки равзанаи он дар муддати ду-се сония пӯшида мешавад, равзанаи муколамавӣ худ аз худ пӯшида намешавад. Барои худ аз худ пӯшида шудани равзанаи мазкур аз таймер истифода бурда, дар равзана як тугмачаи ба таври худкор пӯшидашавии равзанаро илова мекунем ва барои он ҳодиса менависем. package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.Toast; import java.util.Timer; import java.util.TimerTask; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(v.getContext()); builder.setTitle("Ба таври худкор пӯшонидани равзана"); builder.setMessage("Пас аз сония равзана пӯшида мешавад!"); builder.setCancelable(true); final AlertDialog dlg = builder.create(); dlg.show(); final Timer timer = new Timer(); timer.schedule(new TimerTask() { public void run() { dlg.dismiss(); timer.cancel(); } }, ); } }); } } Натиҷаи барнома: Баъзан зарурати дар равзанаи муколамавӣ истифода намудани компоненти RatingBar низ пеш меояд. Барои иҷрои ин амал, ибтидо дар папкаи layout бо номи ratingdialog.xml як файли манба месозем, ки мӯҳтавои он шакли зеринро дорад: res/layout/ratingdialog.xml <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/an- droid" android:id="@+id/linearlayout" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:orientation="vertical" android:padding="dip" > <RatingBar android:id="@+id/ratingbar" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content" android:layout_gravity="center" android:layout_marginBottom="dp" android:layout_marginTop="dp" android:clickable="true" android:isIndicator="false" android:numStars="" android:rating="" android:stepSize="." /> </LinearLayout> Коди барномаро бошад, ба сурати зайл менависем: package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.RatingBar; import android.widget.Toast; public class MainActivity extends AppCompatActivity { @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { final AlertDialog.Builder ratingdialog = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); ratingdialog.setIcon(android.R.drawable.btn_star_big_on); ratingdialog.setTitle("Баҳо диҳед!"); View linearlayout = getLayoutInflater().inflate(R.layout. ratingdialog, null); ratingdialog.setView(linearlayout); final RatingBar rating = (RatingBar) linearlayout. findViewById(R.id.ratingbar); ratingdialog.setPositiveButton("Ок", new DialogInterface. OnClickListener() { public void onClick(DialogInterface dialog, int which) { Toast.makeText(getApplicationContext(), String.valueOf(rating. getRating()), Toast.LENGTH_LONG).show(); dialog.dismiss(); } }); ratingdialog.setNegativeButton("Бекоркунӣ", new DialogInterface. OnClickListener() { public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { dialog.cancel(); } }); ratingdialog.create(); ratingdialog.show(); } }); } } Натиҷаи барнома: Илова бар амалҳои дар боло иҷро кардаамон, инчунин метавон равзанаи воридшавӣ низ сохт. Барои иҷрои ин кор чунин амал мекунем. Дар папкаи layout бо номи dialog_signin як файл месозем, ки мӯҳтавои он чунин шакл дорад: <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:orientation="vertical" android:layout_width="wrap_content" android:layout_height="wrap_content"> <ImageView android:src="@drawable/user" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:scaleType="center" android:background="#bea" android:contentDescription="@string/app_name" /> <EditText android:id="@+id/username" android:inputType="textEmailAddress" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" android:layout_marginBottom="dp" android:hint="@string/username" /> <EditText android:id="@+id/password" android:inputType="textPassword" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp" android:layout_marginLeft="dp" android:layout_marginRight="dp" android:layout_marginBottom="dp" android:fontFamily="sans-serif" android:hint="@string/password"/> </LinearLayout> Пас аз иҷрои ин амал, матни барномаро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.simpleapplication; import android.content.DialogInterface; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.view.LayoutInflater; import android.view.View; import android.widget.Button; public class MainActivity extends AppCompatActivity { LayoutInflater inflater; AlertDialog.Builder builder; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); builder = new AlertDialog.Builder(MainActivity.this); inflater = this.getLayoutInflater(); final Button button = findViewById(R.id.button); button.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { public void onClick(View v) { final AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setView(inflater.inflate(R.layout.dialog_signin, null)); builder.setPositiveButton(R.string.signin, new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { // Коди дохилшавӣ } }); builder.setNegativeButton(R.string.cancel, new DialogInterface. OnClickListener() { public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { dialog.dismiss(); } }); builder.create(); builder.show(); } }); } } Натиҷаи барнома: Тавре ки медонем, телефонҳом мобилӣ дар ду реҷа: китобӣ ва албомӣ кор мекунанд. Аксари телефонҳо ба намуди пешфарз дорои реҷаи китобӣ мебошанд Ҳоло мисоли содаеро дида мебароем. Бигзор барномаи мо аз формаи ба қайдгирӣ иборат бошад, ки мӯҳтавои файли қолаби он шакли зеринро дорад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <LinearLayout android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:gravity="center" android:hint="Насаб" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:gravity="center" android:hint="Ном" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:gravity="center" android:hint="Номи хонаводагӣ" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:gravity="center" android:hint="Синну сол" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:hint="Телефон" android:inputType="textPersonName" android:gravity="center" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:hint="Суроға" android:inputType="textPersonName" android:gravity="center" /> <Button android:id="@+id/button" android:textSize="pt" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Ба қайд гирифтан" /> <Button android:id="@+id/button" android:textSize="pt" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Бекор кардан" /> </LinearLayout> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Баъди иҷроиш натиҷаи барнома шакли зеринро соҳиб мешавад. Агар ин барномаро ба реҷаи албомӣ гардонем, чунин шакл ҳосил мешавад: Тавре ки дида мешавад, дар ин реҷа ду тугмачаи охирон ноайён гардиданд. Барои бартараф кардани ин мушкилӣ метавон компонентҳоро ба шакли дигар тавре ҷобаҷо кард, ки дар як сатр ду компонент ҷойгир шавад. Барои иҷрои ин амал аз контейнери TableLayout истифода кардан мумкин аст Дар папкаи res папкаи типи Android resource directory месозем. Дар вақти сохтан аз равзанаи пайдошуда, аз руйхати Resource type: банди layout-ро интихоб карда, аз қисми Available qualifiers бошад, элементи Orientation-ро интихоб мекунем. Тавассути тугмачаи дуто аломати хурд (<<) Orientation-ро ба тарафи рост мегузаронем. Пас аз ин, дар қисми рост, аз руйхати Screen orientation банди Landscape-ро интихоб мекунем. Ҳамин тариқ папка бо номи layout-land сохта мешавад. Папкаи сохтаамон ба таври пешфарз дар руйхати файлҳо нишон дода намешавад. Пас, барои ёфтани он аз руйхати кушодашаванда қисми болоии равзанаи руйхати файлҳо банди Project–ро интихоб мекунем. Пас аз ин, дар папкаи сохтаамон бо номи activity_main.xml XML – файл месозем ва мӯҳтавои онро ба сурати зерин тағйир медиҳем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <LinearLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" android:orientation="vertical"> <LinearLayout android:orientation="vertical" android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="match_parent" android:layout_gravity="center" android:paddingLeft="dp" android:paddingRight="dp"> <TableLayout android:layout_height="wrap_content" android:layout_width="wrap_content" android:layout_gravity="center" android:stretchColumns=""> <TableRow> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:gravity="center" android:hint="Насаб" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:gravity="center" android:hint="Ном" android:inputType="textPersonName" /> </TableRow> <TableRow> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:gravity="center" android:hint="Номи хонаводагӣ" android:inputType="textPersonName" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:gravity="center" android:hint="Синну сол" android:inputType="textPersonName" /> </TableRow> <TableRow> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:hint="Телефон" android:inputType="textPersonName" android:gravity="center" /> <EditText android:id="@+id/editText" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:textSize="pt" android:hint="Суроға" android:inputType="textPersonName" android:gravity="center" /> </TableRow> <TableRow> <Button android:id="@+id/button" android:textSize="pt" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Ба қайд гирифтан" /> <Button android:id="@+id/button" android:textSize="pt" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="wrap_content" android:text="Бекор кардан" /> </TableRow> </TableLayout> </LinearLayout> </LinearLayout> Барномаро иҷро мекунем, пас аз гузаштан ба реҷаи албомӣ натиҷа шакли зайлро соҳиб мешавад: Қайд кардан ба маврид аст, ки ҳангоми сохтани варинати алтернативӣ бояд ҳамаи компонентҳои реҷаи асосӣ дар он илова карда шаванд. Дар ҳолати акс барнома ба хатогӣ рӯбаурӯ мешавад. Барои аз коди барнома муайянкунии самти мавқеи ҷорӣ метавон аз зербарномаи поёнӣ истифода кард: private String getScreenOrientation(){ if(getResources().getConfiguration().orientation == Configuration.ORIENTATION_PORTRAIT) return "самти китобӣ"; else if (getResources().getConfiguration().orientation == Configuration.ORIENTATION_LANDSCAPE) return "самти албомӣ"; else return ""; } Илова бар ин, метавон баланди ва паҳноии экранро ҳисоб кард. Агар баландӣ аз бар зиёд бошад, самти экран китобӣ аст, дар сурати акс албомӣ. Барои муайянкунии реҷаи ҷории экран метавон аз зербарномаи зерин истифода кард: private String getRotateOrientation() { int rotate = getWindowManager().getDefaultDisplay().getRotation(); switch (rotate) { case Surface.ROTATION_: return "Намуди пешфарзӣ"; case Surface.ROTATION_: return "Аз рӯӣ ақрабаки соат градус тоб додан"; case Surface.ROTATION_: return " градус тоб додан"; case Surface.ROTATION_: return "Муқобили ақрабаки соат градус тоб додан"; default: return "Намедонам"; } } Барои маҳдуд кардани тағйирдиҳии самти мавқеъ метавон коди зеринро дар методи onCreate() навишт. setRequestedOrientation (ActivityInfo.SCREEN_ORIENTATION_LAND- SCAPE); //барои реҷаи албомӣ // ё // setRequestedOrientation (ActivityInfo.SCREEN_ORIENTA- TION_PORTRAIT); //барои реҷаи китобӣ Коди мазкур корбурди на он қадар зиёд дорад, беҳтар мешавад, агар дар файли манифест дар элементи <activity> параметри android:screenOrientation-ро ҳамроҳ кард: аndroid:screenOrientation="portrait" android:screenOrientation="landscape" Илова бар ин, як варианти дигар низ мавҷуд аст, ки барои нишон додани сенсор истифода бурда мешавад. android:screenOrientation="sensor" Пас аз пайдоиши Android. қимати нав пайдо шуд, ки шакли зеринро дорад: android:screenOrientation=["unspecified" \| "behind" \| "landscape" \| "portrait" \| "reverseLandscape" \| "reversePortrait" \| "sensorLandscape" \| "sensorPortrait" \| "userLandscape" \| "userPortrait" \| "sensor" \| "fullSensor" \| "nosensor" \| "user" \| "fullUser" \| "locked"] Баъзан лоиҳаҳои дар Android сохташуда, метавонанд истифодаи васеъ пайдо карда, дар давлатҳои гуногун мавриди таваҷуҳ ва қабул қарор гирад. Барои дар ин ҳолатҳо аз сари нав иваз накардани интерфейси барнома ва танзимҳои дигар аз маҳаллисозии лоиҳа истифода бурда мешавад. Маънои маҳаллисозӣ он аст, ки дар барнома имконияти интихоби забони истифодабарӣ (масалан, интерфейс), вақту соат ва ғайра мебошад. Метавон барномаро аз рӯи якчанд мақсад ё бахш маҳаллисозӣ кард. Қайд кардан ба маврид аст, ки забони ягонае ки дилхоҳ воситаи Android онро пуштибонӣ мекунад, забони англисии амрико мебошад, ки тавассути коди en_US ишора карда мешавад. Барои илова намудани забони алтернативӣ ба лоиҳа дар папкаи res бо номи values-<коди забон> ё values-<коди забон>-r<коди давлат> папка сохта мешавад. Барои маҳаллисозӣ намудан, як лоиҳаи нав месозем. Барои танзими забони тоҷикӣ файли манбаи мавҷудбуда, яъне res/values/strings.xml-ро истифода бурда, манбаҳои сатрии лозимиро дар он илова мекунем. Барои забони англисӣ бошад, дар папкаи res/ бо номи /values-en папкаи манба сохта, дар дохили он файли strings.xml-ро аз папкаи res/values нусхабардорӣ мекунем. Ин амалро метавон, ба таври дигар ки аксари барномасозон онро тавсия медиҳанд иҷро кард. Папкаи res-ро интихоб карда, тугмачаи рости мушро дар болои он пахш карда, аз руйхати пайдошуда банди New ва сипас Sample Data Directory-ро интихоб мекунем. Дар натиҷаи ин амал равзанаи зерин кушода мешавад: Аз тарафи рости ин равзана (варақаи Available qualifiers:) банди Locale- ро интихоб карда, тавассути тугмачаи >> аз қисми миёна равзанаи онро ба тарафи рост мекӯчонем. Дар натиҷа равзана шакли зеринро мегирад: Дар ин равзана аз қисмати (варақаи) Language забони лозимӣ ва аз бахши Specific Region Only минтақаи лозимиро интихоб мекунем. Дар натиҷа номи папка Ditrectory name пайдо мешавад. Пас аз иҷрои ин амалиёт тугмачаи Ок-ро пахш мекунем. Ҳамин тариқ, папкаи лозимӣ сохта мешвад. Барои мушоҳида кардани папкаи сохтаамон аз қисми чапи болоии экран Project-ро интихоб карда, зеркаталоги app\src\main\res –ро меёбем. Барои намуна файли res/values/strings.xml-ро ба сурати зерин омода мекунем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <string name="app_name">Лоиҳаи нахустини ман дар Android Studio</string> <string name="hello_world">Салом Дунё!</string> <string name="action_settings">Танзимот</string> <string name="word">Калима</string> </resources> Файли res/values-en/strings.xml-ро бошад ба сурати зерин омода мекунем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <resources> <string name="app_name">My Application in Android Studio</string> <string name="hello_world">Hello world!</string> <string name="action_settings">Settings</string> <string name="word">Word</string> </resources> Ин манбаҳои матниро чунин истифода мекунем: Дар файли қолаб се элементи TextView мегузорем ва онҳоро ба сурати зерин омода месозем: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:id="@+id/activity_main" android:orientation="horizontal" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginBottom="dp" android:text="@string/hello_world" app:layout_constraintBottom_toTopOf="@+id/textView" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="@string/action_settings" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/textView" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:textSize="sp" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="@string/word" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintHorizontal_bias="." app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/textView" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Ҳамин тариқ, пас аз иҷроиш ҳангоми иваз намудани забони телефон (эмулятор) ба тоҷикӣ иттилооти тоҷикӣ, ва ҳангоми ба англисӣ иваз намудани он иттилооти англисиро пешниҳод мекунад. Натиҷаи барнома: Барои танзими маҳаллисозии таърихи рӯз метавон аз класси DateFormat, ки дар фазои номии android.text.format ҷойгир аст, истифода кард. Барои ба даст овардани таърихи ҷории рӯз аз дастури зерин истифода бурда мешавад Date currentDate = Calendar.getInstance().getTime(); Дастури зерин бошад, барои ба даст овардани намуди стандартии таърихи рӯз, барои маҳаллисозии ҷории барнома истифода мешавад. java.text.DateFormat dateFormat; dateFormat = android.text.format.DateFormat.getDateFor- mat(this) Барои ба мавқеи ҷойгиршавии барнома муайян намудани таърихи рӯз бошад, метавон аз дастури зерин истифода кард: String formattedCurrentDate = dateFormat.format(currentDate) Масалан, агар мавқеи ҷойгиршавии барнома дар ИМА бошад, пас таърихи рӯз ба сурати // нишон дода мешавад. Класси DateFormat метавонад шакли дигари таърихи рӯзро низ ҳосил кунад. Агар ба сифати методи getDateFormat методи getLongDateFormat истифода шавад, он гоҳ таърихи рӯзро ба сурати Сешанбе, Апрел ба даст меорем. Дар Android SDK вақт ҳамчун объекти Date муайян карда шуда, инчунин тавассути класси DateFormat аз фазои номии android.text.format танзим карда мешавад. // Ба даст овардани вақти ҷорӣ: java.util.Date currentDate = Calendar.getInstance().getTime(); // Ба даст овардани вақт барои маҳаллисозии ҷории барнома: java.text.DateFormat timeFormat; timeFormat = android.text.format.DateFormat.getTimeFormat(this); //Танзим кардани вақт дар мувофиқан бо маҳаллисозии барнома String formattedTime = timeFormat.format(currentDate); Ҳамин тариқ, ба маҳаллисозии барнома шинос шудем. Боби. Кор бо пойгоҳи додаҳо дар Android Studio Платформаи Android барои идоракунии манбаи додаҳо воситаи дохилии sqlite-ро доро мебошад, ки он маҳсулоти шоёни диққат дар тамоми дунё ба ҳисоб меравад. Имрӯз воситаҳои муҳиме дар дунё мавҷуданд, ки аз ПД SQLite истифода мебаранд, ба монанди браузери Firefox, IOS (iPhone, iPod, iPad), телефонҳои бо СО Windows (Phone ) коркунанда ва ғайра. Ба намуди пешфарз дар Android манбаи додаҳои SQLite – мавҷуд аст. ПД- и мазкур аз тарафи Ричард Хипп сохта шуда, пойгоҳи додаҳои хело маъмул, сода ва тезкоркунанда мебошад. ПД-и SQLite дорои якчанд хусусиятҳои хос мебошад, ки дар ёд гирифтани онҳо аз манфиат холӣ нест, ба монанди:  Тафтиши типи доддаҳоро пуштибонӣ намекунад. Ин маънои онро дорад, ки Шумо метавонед, дар сутунчае, ки типи адади дорад ягон сатр нависед.  Истиноди якпорчагиро пуштибонӣ намекунад, яъне дар он пуштибонии FOREIGN KEY ва дастури JOIN мавҷуд нест.  Ба таври комил пуштибонӣ намудани Unicode. Қайд кардан ба маврид аст, ки SQLite – лоиҳаи бо кодҳои кушода буда, имкониятҳои стандартии SQL-ро истифода мебарад, ба монанди: синтаксис, муомила ва ғайра. ПД-ҳои мазкур ҳаҷми хело камеро дар диск банд мекунад, тақрибан кб. Саҳифаи расмии SQLite http://www.sqlite.org ба ҳисоб меравад. Типҳои стандартии SQLite инҳо мебошанд:  NULL – қимати холӣ;  INTEGER – адади бутун;  REAL – адади ҳақиқӣ;  TEXT – сатр;  BLOB – барои расмҳо ва файлҳои бинорӣ. Тавре ки дида мешавад, дар SQLite типи мантиқӣ мавҷуд намебошад, пас барои додаҳои вобаста ба он аз типи бутун бо қимати ҳамчун false ва ҳамчун true истифода бурдан мумкин аст. Ҳамаи амалиёт бо ҷадвалҳо дар SQLite тавассути фармонҳои забони SQL гузаронида мешаванд. Ҳоло ин амалиётро мавриди баҳс қарор намедиҳем. Барои кор кардан бо пойгоҳи додаҳо як лоиҳаи нав сохта, дар қолаби он (файли activity_main.xml) шаш тугмачаи идоракунӣ барои иловакунӣ, ҷустуҷӯ, таҳриркунӣ, несткунӣ, хондани ҳамаи иттилоот ва баромад илова мекунем. Илова бар ин се майдони матнӣ, низ барои дохилкунии (хориҷкунии) насаб, ном ва синну сол дар қолаби барнома мегузорем. Дар натиҷа файли қолаби асосии барнома шакли зеринро мегирад. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Насаб" android:textSize="sp" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Ном" android:textSize="sp" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/textView" tools:ignore="MissingConstraints" tools:layout_editor_absoluteX="dp" /> <TextView android:id="@+id/textView" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Синну сол" android:textSize="sp" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/textView" /> <EditText android:id="@+id/edFName" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:textSize="sp" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> <EditText android:id="@+id/edName" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:textSize="sp" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/edFName" tools:ignore="MissingConstraints" /> <EditText android:id="@+id/edAge" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:text="" android:textSize="sp" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/edName" /> <Button android:id="@+id/btnAdd" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginTop="dp" android:text="Иловакунӣ" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/textView" /> <Button android:id="@+id/btnFind" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginStart="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Ҷустуҷӯ" app:layout_constraintStart_toEndOf="@+id/btnAdd" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/edAge" tools:ignore="MissingConstraints" /> <Button android:id="@+id/btnEdit" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Таҳриркунӣ" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/edAge" /> <Button android:id="@+id/btnDelete" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Несткунӣ" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/btnAdd" /> <Button android:id="@+id/btnReadAll" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginStart="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Хондани ҳамаи иттилоот" app:layout_constraintStart_toEndOf="@+id/btnDelete" app:layout_constraintTop_toTopOf="@+id/btnFind" tools:ignore="MissingConstraints" /> <Button android:id="@+id/btnExit" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginStart="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Баромад" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintHorizontal_bias="." app:layout_constraintStart_toEndOf="@+id/btnReadAll" app:layout_constraintTop_toTopOf="@+id/btnEdit" tools:ignore="MissingConstraints" /> <ListView android:id="@+id/listStudents" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/btnExit" app:layout_constraintVertical_bias="." /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Пас аз ин экран шакли зеринро мегирад: Барои осонии кор ибтидо дар папкаи Java бо номи Student.java як класс месозем, ки мӯҳтавои он чунин шакл дорад: package com.example.user.dbapplication; class Student { private int id; private String fname; private String name; private int age; Student() { this(null, null, ); } Student(String fname, String lname, int age) { this.fname = fname; this.name = lname; this.age = age; } public int getId() { return id; } public void setId(int id) { this.id = id; } public String getFname() { return fname; } public void setFname(String fname) { this.fname = fname; } public String getName() { return name; } public void setName(String name) { this.name = name; } public int getAge() { return age; } public void setAge(int age) { this.age = age; } @Override public String toString() { return "Донишҷӯ [id=" + id + ", Насаб=" + fname + ", Ном=" + name+ ", Синну сол= "+age+"]"; } } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ибтидо класси Student, ки иборат аз майдон (id, fname, name, age) ва ду конструктор (конструктори бепараметр- пешфарзӣ ва конструктори параметрдор) аст муаррифӣ гардида, сипас барои майдонҳои зарурии он гузоранда(сеттерн) ва дарёфткунанда(геттерн) сохта шудааст. Дар охири класс бо номи toString як метод муаррифӣ шудааст, ки объектҳои классро ба намуди як сатр бармегардонад. Илова бар ин, барои кор кардан бо ПД як класси дигар бо номи MySQLiteHelper, ки меросбари класси SQLiteOpenHelper мебошад, сохта шудааст, ки мӯҳтавои он шакли зайлро дорад: package com.example.user.dbapplication; import android.content.ContentValues; import android.content.Context; import android.database.Cursor; import android.database.sqlite.SQLiteDatabase; import android.database.sqlite.SQLiteOpenHelper; import java.util.LinkedList; import java.util.List; class MySQLiteHelper extends SQLiteOpenHelper { // Версияи ПД private static final int DATABASE_VERSION =; // Номи ПД private static final String DATABASE_NAME = "DBStudents"; //Даъвати конструктори MySQLiteHelper барои сохтани ПД public MySQLiteHelper(Context context) { super(context, DATABASE_NAME, null, DATABASE_VERSION); } @Override public void onCreate(SQLiteDatabase db) { // Сохтани дархост String sql="create table Students (" + "id INTEGER PRIMARY KEY AUTOINCREMENT, " + "fname TEXT, " + "name TEXT, " + "age INTEGER )"; System.out.println(sql); //Иҷрокуни db.execSQL(sql); } //Таҳриркунии ПД @Override public void onUpgrade(SQLiteDatabase db, int oldVersion, int newVersion) { // Нест кардани ҷадвали Students дар ҳолати мавҷуд будан db.execSQL("DROP TABLE IF EXISTS Students"); // Сохтани ҷадвали нав this.onCreate(db); } //Амалҳои асосӣ бо ПД private static final String TABLE_STUDENTS = "Students"; // Номи сутунчаҳои ҷадвали Students private static final String KEY_id = "id"; private static final String KEY_fName = "fname"; private static final String KEY_name = "name"; private static final String KEY_age = "age"; private static final String[] COLUMNS = {KEY_id, KEY_fName, KEY_name, KEY_age}; //Илова намудани донишҷӯ ба ҷадвал public void addStudent(Student student){ //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getWritableDatabase(); /. Сохтани ContentValues барои илова намудани калид қимат "col- umn"/value / ContentValues values = new ContentValues(); values.put(KEY_fName, student.getFname()); // Гузоштани насаб values.put(KEY_name, student.getName()); // Гузоштани ном values.put(KEY_age, student.getAge()); // Гузоштани синну сол //. Гузоштан db.insert(TABLE_STUDENTS,null, values); //. Пӯшонидан db.close(); } //Ба даст овардани иттилооти як донишҷӯ public Student getStudent(int id){ //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getReadableDatabase(); //. Иҷро намудани дархост Cursor cursor = db.query(TABLE_STUDENTS, COLUMNS, " id =?", new String[] { String.valueOf(id) },null, null, null, null); //. Агар ягон натиҷа ба даст ояд, ба записи нахустин меоем if (cursor!= null) cursor.moveToFirst(); //. Сохтан ва иҷро намудани объекти Student Student student = new Student(); student.setId(Integer.parseInt(cursor.getString())); student.setFname(cursor.getString()); student.setName(cursor.getString()); student.setAge(cursor.getInt()); //. баргардонидани student return student; } // Ба даст овардани руйхати ҳамаи донишҷӯён public List<Student> getAllStudents() { List<Student> students = new LinkedList<Student>(); //. Навиштани дархост String query = "SELECT FROM " + TABLE_STUDENTS; //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getWritableDatabase(); Cursor cursor = db.rawQuery(query, null); /. Пайдарпай ба даст овардани иттилооти донишҷӯён ва дар рӯйхат илова намудани онҳо / Student student = null; if (cursor.moveToFirst()) { do { student = new Student(); student.setId(Integer.parseInt(cursor.getString())); student.setFname(cursor.getString()); student.setName(cursor.getString()); student.setAge(cursor.getInt()); // Илова намудани student ба рӯйхати students students.add(student); } while (cursor.moveToNext()); } // Баргардонидани students return students; } // Таҳриркунии Student public int updateStudent(Student student) { //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getWritableDatabase(); //. Сохтани ContentValues барои иловакунии калид ва қимат "col- umn"/value ContentValues values = new ContentValues(); values.put("fname", student.getFname()); // get fname values.put("name", student.getName()); // get name values.put("age", student.getAge()); // get age //. Таҳриркунии як сатр int i = db.update(TABLE_STUDENTS, values, null,null); //. Пӯшонидани db db.close(); return i; } // Несткунии як Student public void deleteStudent(Student student) { //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getWritableDatabase(); //. Несткунӣ db.delete(TABLE_STUDENTS,KEY_id+" =?",new String[] { String.valueOf(student.getId()) }); //. Пӯшонидан db.close(); } } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо пас аз муаррификунии класси MySQLiteHelper, ибтидо тағйирёбандаҳои лозимӣ, ки шомили DATABASE_VERSION(версияи ПД) ва DATABASE_NAME (номи ПД) мебошанд, муаррифӣ карда шудаанд. // Версияи ПД private static final int DATABASE_VERSION =; // Номи ПД private static final String DATABASE_NAME = "DBStudents"; Пас аз муаррификунии тағйирёбандаҳои мазкур барои класси сохтаамон, яъне MySQLiteHelper конструктори MySQLiteHelper()-ро месозем. Дар дохили конструктори мазкур конструктори класси базавӣ (SQLiteOpenHelper) барои сохтани ПД даъват карда шудааст. //Даъвати конструктори MySQLiteHelper барои сохтани ПД public MySQLiteHelper(Context context) { super(context, DATABASE_NAME, null, DATABASE_VERSION); } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо конструктори суперкласс, ки дорои чор параметр мебошад ба таври муқаррарӣ даъват карда мешавад: Context- контекст, пайвасткунӣ бо ПД. dataBaseName- номи ПД. CursorFactory- метавон классеро, ки дар асоси класси Cursor сохта шудааст истифода кард. Ин имкон медиҳад, ки якчанд тафтишоти иловагӣ бо натиҷаи дархост гузаронида шавад. Агар дар ин ҷо истинод ба класси сохтаамон гузорем, он гоҳ он ба ҷои курсори стандартӣ истифода бурда мешавад. Дар ин ҷо мо бо CursorFactory кор карданро мавриди баҳс қарор намедиҳем, бинобар ин, ба сифати ин параметр аз қимати null истифода мебарем. Version- версияи ПД. Баъдтар ин параметрро мавриди баҳс қарор медиҳем. Класси SQLiteOpenHelper азнавмуаррификунии методҳояшро ба таври ҳатмӣ талаб мекунад. Ин методҳо onCreate ва onUpgrade мебошанд. Дар методи onCreate фармонҳои сохтани ҷадвал навишта мешаванд. Методи мазкур ҳангоми қимати аввала бахшидан ба ПД мустақилона даъват карда мешавад. Ин маънои онро дорад, ки даъвати методи мазкур дар ягон ҷойи барнома шарт намебошад. Тавре ки медонем, барои сохтани ҷадвал аз оператори create table истифода шудааст. Оператори мазкур яке аз операторҳои асосии забони SQL буда, барои сохтани ҷадвалҳо истифода бурда мешавад. Тарзи истифодабарии ин оператор чунин аст: CREATE TABLE database_name.table_name( column datatype PRIMARY KEY(one or more columns), column datatype, column datatype,..... columnN datatype ); Дар ин ҷо table_name – номи ҷадвали сохташаванда; column(,,..) – номи сутунчаҳои ҷадвал, datatype –типи сутунчаҳои ҷадвал; PRIMARY KEY – калиди ибтидоӣ. Мисол. Ҳоло бо номи Students ҷадвале месозем, ки дорои майдонҳои (сутунчаҳои) id, fname, name ва age бошад. create table Students id INTEGER PRIMARY KEY AUTOINCREMENT, fname TEXT, name TEXT, age INTEGER ); Дар ин ҷо майдони id ҳамчун AUTOINCREMENT гирифта шудааст. Ин маънои онро дорад, ки ҳангоми илова намудани донишҷӯӣ нав қимати он як воҳид зиёд гардида ба таври худкор гузошта мешавад. onCreate –ро азнавмуаррифӣ кунем, шакли зеринро мегирад. // Сохтани ҷадвал @Override public void onCreate(SQLiteDatabase db) { // Сохтани дархост String sql="create table Students (" + "id INTEGER PRIMARY KEY AUTOINCREMENT, " + "fname TEXT, " + "name TEXT, " + "age INTEGER )"; System.out.println(sql); //Иҷрокуни db.execSQL(sql); } Баъзан зарурати тағйирдиҳии ПД пеш меояд, яъне баъзан лозим мешавад, ки дар ПД схемаҳо иваз карда шуда, ҷадвалҳои нав илова карда шаванд ё ҷойи сутунчаҳои ҷадвал тағйир дода шаванд. Ҳамаи ин амалҳоро метавон дар дохили методи onUpdate иҷро кард. Ин метод ҳангоми ивазкунии рақами версияи дар конструктори класс нишондодашуда (DATABASE_VERSION), даъват карда мешавад. Агар зарурати ивазкунии ПД пеш ояд, он гоҳ қимати тағйирёбандаи мазкурро иваз мекунем, яъне ба ҷойи қимати қимати, ва ғайра мегузорем. Пас аз ин лоиҳа мефаҳмад, ки истифодабаранда (барномасоз) мехоҳад ПД-и худро таҳрир кунад ва методи onUpgrade-ро даъват мекунад. Одатан дар дохили ин метод ҷадвал нест карда шуда, ҷадвали нав бо майдонҳои нав сохта мешаванд. //Таҳриркунии ПД @Override public void onUpgrade(SQLiteDatabase db, int oldVersion, int newVersion) { // Нест кардани ҷадвали Students дар ҳолати мавҷуд будан db.execSQL("DROP TABLE IF EXISTS Students"); // Сохтани ҷадвали нав this.onCreate(db); } Дар ин ҷо методи onUpgrade() ҷадвали мавҷудбударо нест карда, онро аз сари нав месозад. Дар ин ҷо метавон шартҳо низ гузошт, ки ҳангоми дуруст будани онҳо методи мазкур даъват карда шавад. Пас аз сохтани ҷадвал зарурати дар он навиштани иттилоот пеш меояд. Барои илова намудани иттилооти донишҷӯ ба ҷадвал бо номи addStudent методи нав месозем. //Илова намудани донишҷӯ ба ҷадвал public void addStudent(Student student){ //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getWritableDatabase(); //. Сохтани ContentValues барои илова намудани калид қимат "column"/value ContentValues values = new ContentValues(); values.put(KEY_fName, student.getFname()); // Гузоштани насаб values.put(KEY_name, student.getName()); // Гузоштани ном values.put(KEY_age, student.getAge()); // Гузоштани синну сол //. Гузоштан db.insert(TABLE_STUDENTS,null, values); //. Пӯшонидан db db.close(); } Дар ин ҷо барои бо ПД пайваст шудан методи this.getWritableDatabase() даъват карда шудааст. Сипас, бо номи values объекти класси ContentValues муаррифӣ карда шудааст. Класси ContentValues имконияти сохтани карта бо калид ва қиматро фароҳам меорад. Класси мазкур дорои методи ContentValues.put мебошад, ки тавассути он ҷуфти калид-қиматҳо таҳия карда мешаванд. Ин карта, сипас дар методи insert барои иловакунии record -ҳо (иттилооти як донишҷӯйро record ё навишт мегуем) истифода бурда мешавад. Методи insert дар сурати бо мувафақият иҷро гардидан, қимати ID - и record-и гузошташударо бармегардонад. Дар охир тавассути методи close() ПД пушонида мешавад. Пас аз иловакунӣ зарурати бадастоварии иттилооти як донишҷӯ пеш меояд. Барои иҷрои ин амал бо номи getStudent методи нав месозем. //Ба даст овардани иттилооти як донишҷӯ public Student getStudent(int id){ //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getReadableDatabase(); //. Иҷро намудани дархост Cursor cursor = db.query(TABLE_STUDENTS, COLUMNS, " id =?", new String[] { String.valueOf(id) },null,null, null, null); //. Агар ягон натиҷа ба даст ояд, ба навишти нахустин меоем if (cursor!= null) cursor.moveToFirst(); //. Сохтан ва иҷро намудани объекти Student Student student = new Student(); student.setId(Integer.parseInt(cursor.getString())); student.setFname(cursor.getString()); student.setName(cursor.getString()); student.setAge(cursor.getInt()); //. баргардонидани student return student; } Пас аз муаррификунии объекти SQLiteDatabase як объекти класси Cursor бо номи cursor низ муаррифӣ карда шуда, сипас методи query даъват карда шудааст. Методи db.query дорои параметрҳои зерин мебошад: String Table Name: номи ҷадвал; String [ ] columns: руйхати сутунҳое, ки дар натиҷа дохил мешаванд; String WHERE clause: шаблони where-шарт ё null; String [ ] selection args: массив бо аргументи where-шарт; String Group by: шарти гурӯҳбандӣ; String Having: шарти HAVING; String Order by: тартиби мураттабсозӣ. Дар натиҷаи иҷроиши дархост объекти Cursor баргардонида мешавад, ки дорои ҷадвали натиҷаи дархост мебошад. Cursor пайдарпай бо сатри натиҷа кор карда, дар ҳар вақт танҳо як сатр, ки ба он нишонагари Cursor ба он ишора мекунад фаъол мебошад. Объекти мазкур дорои методҳои зиёде мебошад, ки дар поён баъзе аз онҳо оварда шудаанд: boolean moveToNext() - ишорагари курсорро як мавқеъ ба пеш мекучонад. Ҳангоми ба охири ҷадвали натиҷа расидан қимати false бармегардонад; boolean moveToFirst() - ишорагари курсорро ба сатри нахустини ҷадвал мекучонад. Ҳангоми мавҷуд набудани сатр қимати false бармегардонад; boolean moveToPosition(int position) - ишорагари курсорро ба сатри нишондодашудаи ҷадвал мекӯчонад. Ҳангоми мавҷуд набудани сатри мазкур қимати false бармегардонад; boolean moveToPrevious() -- ишорагари курсорро як мавқеъ ба қафо мекучонад. Ҳангоми ба аввали ҷадвал расидан қимати false бармегардонад; boolean moveToLast()- ишорагари курсорро ба сатри охирини ҷадвал мекӯчонад. Ҳангоми мавҷуд набудани сатр қимати false бармегардонад; int getColumnIndex(String column) – истинод ба сутунчаи column, ки дар сатри ҷорӣ ҷойгир аст бармегардонад. Барои ба даст овардани қимати дар истинод мавҷудбуда, аз методҳои Cursor.getInt(int ColumnIndex), getShort, getString, getDouble, getBlob истифода карда мешавад. Барои муайянкунии мавқеи ҷории нишондиҳандаи (ишорагари) Cursor аз методҳои boolean isAfterLast(), isBeforeFirst, isFirst, isLast ва isNull(columnIndex) истифода бурда мешавад. Барои хондани иттилоот аз ҷадвал аз методи query истифода бурда шудааст. Ба сифати параметри вурудии методи мазкур номи ҷадвал, руйхати майдонҳои талабкардашуда, шарти интихобкунӣ, гурӯҳбандӣ ва мураттабсозӣ равон карда мешавад. Агар бе мураттабсозӣ ва гурӯҳбандӣ танҳо қимати майдонҳо лозим бошад, ба сифати параметрҳои ба онҳо мувофиқ аз доимии null истифода бурда шуда, танҳо номи ҷадвал нишон дода мешаваду халос. Азбаски методи getStudent барои аз рӯӣ id ба бадаст овардани иттилооти як донишҷӯ пешбинӣ шудааст, бинобар ин дар ин ҷо ба сифати параметри дуюм (selection) аз " id =?", new String[] { String.valueOf(id)} истифода бурда шудааст. Ин маънои онро дорад, ки ҳангоми id –и донишҷӯ ба id – и равонкардаи истифодабар мувофиқат кардан, иттилооти он баргардонида мешаванд. Методи query объекти Cursor бар мегардонад. Пас аз ин шарти мавҷуд будани record санҷида мешавад, дар сурати мавҷуд будан тавассути методи moveToFirst курсор ба навишт(record)- и нахустини ҷадвал интиқол дода мешавад. Пас аз ин, бо номи student объекти класси Student муаррифӣ карда мешавад. Баъди муаррификунии объекти класси мазкур тавассути методи getString – и объекти cursor қимати лозимӣ аз майдони лозимӣ ба даст оварда шуда, тавассути гузорандаҳои класси Student дар майдони мувофиқи объекти он ҳамроҳ карда мешавад. Баъди бадастоварӣ объекти student тавассути дастури return ба ҷойи даъватшаванда баргардонида мешавад. Қадами оянда барои ба даст овардани руйхати ҳамаи донишҷӯёни дар ҷадвал маҷудбуда, бо номи getAllStudents методи нав месозем. // Ба даст овардани руйхати ҳамаи донишҷӯён public List<Student> getAllStudents() { List<Student> students = new LinkedList<Student>(); //. Навиштани дархост String query = "SELECT * FROM " + TABLE_STUDENTS; //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getWritableDatabase(); Cursor cursor = db.rawQuery(query, null); /. Пайдарпай ба даст овардани иттилооти донишҷӯён ва дар рӯй- хат илова намудани онҳо / Student student = null; if (cursor.moveToFirst()) { do { student = new Student(); student.setId(Integer.parseInt(cursor.getString())); student.setFname(cursor.getString()); student.setName(cursor.getString()); student.setAge(cursor.getInt()); // Илова намудани student ба рӯйхати students students.add(student); } while (cursor.moveToNext()); } // Баргардонидани students return students; } Дар ин ҷо ибтидо бо номи students як объекти класси List аз навъи Student сохта шудааст. Пас аз ин, барои ба дастовардани иттилооти донишҷуён бо истифода аз оператори SELECT дархост сохта шуда, ба тағйирёбандаи query аз типи String бахшида шудааст. Оператори SELECT яке аз операторҳои асосии забони SQL ба ҳисоб меравад, чунин тарзи истифодабарӣ дорад: SELECT column, column, …, columnN FROM table_name; Дар ин ҷо column, column, column номи сутунчаҳои ҷадвали table_name мебошанд. Агар зарурати интихоб намудани ҳамаи сутунчаҳо пешояд, он гоҳ ба сифати онҳо аз аломати ситорача () истифода бурда мешавад. Пас аз муаррификунии тағйирёбандаи сатрии query бо номи объекти класси SQLiteDatabase ва бо номи cursor объекти типи Cursor муаррифӣ карда шудааст. Пас аз муаррификунии объекти Cursor барои иҷро намудани дархост методи rawQuery даъват карда шудааст. Cursor cursor = db.rawQuery(query, null); Методи rawQuery дорои ду параметр мебошад: String query: сатр бо SQL дархости SELECT. String[] selection args: массиви аргументҳо where, агар он дар дархости SELECT истифода шавад. Дар мисоли овардашуда, ба сифати параметри дуюм аз null истифода бурда шудааст. Қайд. Ба сифати натиҷа ин дархост объекти Cursor бармегардонад. Агар ба сифати майдони калидӣ дар ҷадвал аз сутунча бо номи аз _id фарқкунанда истифода шавад, он гоҳ зарурати истифодаи alias дар қолаби "SELECT [Column Name] as _id" пеш меояд. Мақсад аз он иборат аст, ки объекти Cursor ҳамавақт майдони калидиро ҳамчун _id ба назар мегирад. Дар ғайри ин сурат ҳолатҳои истисноӣ ба амал меоянд. Қайд. Баъзе барноманависон истифодаи методи rawQuery-ро барои операторҳои INSERT, UPDATE ва DELETE ё операторҳое, ки сохтори ҷадвалро тағйир мекунанд, маслиҳат намедиҳанд! Пас аз ин, бо номи student объекти класси Student сохта шудааст. Пас аз муаррификунӣ, шарти дар ибтидои ҷадвали натиҷа қарор доштани курсор санҷида шуда, дар дохили оператори do while то расидан ба охири ҷадвал, ҳар маротиба якто - якто record ба даст оварда шуда, ба руйхати students илова карда мешавад. Пас аз иловакунии ҳамаи иттилооти дар ҷадвал мавҷуд буда, ба сифати натиҷа students баргардонида мешавад. Барои таҳрир намудани иттилооти як донишҷӯ бо номи updateStudent як метод сохта шудааст: // Таҳриркунии Student public int updateStudent(Student student) { //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getWritableDatabase(); //. Сохтани ContentValues барои иловакунии калид ва қимат "col- umn"/value ContentValues values = new ContentValues(); values.put("fname", student.getFname()); // get fname values.put("name", student.getName()); // get name values.put("age", student.getAge()); // get age //. Таҳриркунии як сатр int i = db.update(TABLE_STUDENTS, values, null,null); //. Пӯшонидани db db.close(); return i; } Амалкарди ин метод, низ монанди методи addStudent буда, барои таҳриркунии иттилооти як донишҷӯ аз методи update истифода карда шудааст. Методи update дорои параметрҳои зерин мебошад: String Table: номи ҷадвале, ки додаҳои онро мехоҳем иваз кунем. ContentValues cv: ҷуфти калид-қимат бо иттилооти нав. String where: сатри қолаб, ки шарти WHERE-ро муайян мекунад ва барои тафтиши ҳар як сатри ҷадвал истифода бурда мешавад. Агар шарт дорои қимати ҳақ бошад, он гоҳ иттилооти мувофиқ ба параметри cv азнав карда мешаванд. String[] args: массив бо аргументҳо, ки дар сатри қолаби where гузошта мешаванд. Барои истифодаи методи update дар вуруди он номи ҷадвал, ContentValues бо қиматҳои барои азнавкунӣ пуршуда, сатри шарт (Where) ва массиви аргументҳоро барои сатри шарт равон мекунем дар сатри шарт нишонаи? истифода бурда шудааст. Ҳангоми сохтани дархост ба ПД ба ҷойи ин нишона қимати массиви аргументҳо гузошта мешавад, дар мисоли мо-қимати тағйирёбандаи id. Агар дар сатри шарт аломати? якчандто бошад, он гоҳ аз рӯи тартиб қиматҳои массив бо тартиб гузошта мешаванд. Методи update миқдори навиштҳои азнавкарадшударо бармегардонад. Барои нест кардани ягон record аз SQL фармони DELETE ё аз методи db.delete истифода карда мешавад. Амалкарди методи мазкур монанди методи update буда, руйхаи параметрҳояшон монанд мебошанд, ба истиснои ContentValues.Барои иҷрои ин амал бо номи deleteStudent як метод менависем. // Несткунии як Student public void deleteStudent(Student student) { //. Сохтани истинод ба ПД SQLiteDatabase db = this.getWritableDatabase(); //. Несткунӣ db.delete(TABLE_STUDENTS,KEY_id+" =?",new String[] { String.val- ueOf(student.getId()) }); //. Пӯшонидан db db.close(); } Файли MainActivity.java-ро кушода, дар он фармонҳои зеринро менависем: package com.example.user.dbapplication; import android.content.DialogInterface; import android.support.v.app.AlertDialog; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.LayoutInflater; import android.view.View; import android.widget.ArrayAdapter; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; import android.widget.ListView; import java.util.List; public class MainActivity extends AppCompatActivity { Button btnAdd, btnFind, btnEdit, btnReadAll, btnDelete, btnExit; EditText edfName, edName, edAge; Student st; MySQLiteHelper db; ListView listStudents; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); btnAdd = (Button) findViewById(R.id.btnAdd); btnFind = (Button) findViewById(R.id.btnFind); btnEdit = (Button) findViewById(R.id.btnEdit); btnDelete = (Button) findViewById(R.id.btnDelete); btnReadAll = (Button) findViewById(R.id.btnReadAll); btnExit = (Button) findViewById(R.id.btnExit); edfName = (EditText) findViewById(R.id.edFName); edName = (EditText) findViewById(R.id.edName); edAge = (EditText) findViewById(R.id.edAge); db = new MySQLiteHelper(this); View.OnClickListener btnClick=new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { int index=v.getId(); switch(index){ case R.id.btnAdd: String fName=edfName.getText().toString(); String name=edfName.getText().toString(); int age=Integer.valueOf(edAge.getText().toString()); db.addStudent(new Student(fName, name,age)); break; case R.id.btnFind: { LayoutInflater li=LayoutInflater.from(MainActivity.this); View myView=li.inflate(R.layout.my_dialog, null); AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setView(myView); final EditText input=(EditText) myView. findViewById(R.id.myID); builder.setPositiveButton("Ok", new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { int myid =Integer.valueOf(input.getText().toString()); st = db.getStudent(myid); edfName.setText(st.getFname()); edName.setText(st.getName()); edAge.setText(String.valueOf(st.getAge())); } }); builder.setNegativeButton("Бекоркунӣ", new DialogInterface. OnClickListener() { public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { dialog.dismiss(); } }); builder.create(); builder.show(); } break; case R.id.btnEdit: st = new Student(); st.setFname(String.valueOf(edfName.getText())); st.setName(String.valueOf(edName.getText())); st.setAge(Integer.valueOf(edAge.getText().toString())); db.updateStudent(st); break; case R.id.btnDelete: { LayoutInflater li=LayoutInflater.from(MainActivity.this); View myView=li.inflate(R.layout.my_dialog, null); AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setView(myView); final EditText input=(EditText) myView. findViewById(R.id.myID); builder.setPositiveButton("Ok",new DialogInterface. OnClickListener(){ @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { int myid =Integer.valueOf(input.getText().toString()); st = db.getStudent(myid); db.deleteStudent(st); } }); builder.setNegativeButton("Бекоркунӣ", new DialogInterface. OnClickListener() { public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { dialog.dismiss(); } }); builder.create(); builder.show(); } break; case R.id.btnReadAll: List<Student>array_list = db.getAllStudents(); ArrayAdapter arrayAdapter=new ArrayAdapter(MainActivity. this,android.R.layout.simple_list_item_, array_list); listStudents = (ListView)findViewById (R.id.listStudents); listStudents.setAdapter(arrayAdapter); break; case R.id.btnExit: finish(); break; } } }; btnAdd.setOnClickListener(btnClick); btnFind.setOnClickListener(btnClick); btnEdit.setOnClickListener(btnClick); btnReadAll.setOnClickListener(btnClick); btnDelete.setOnClickListener(btnClick); btnExit.setOnClickListener(btnClick); } } Тавре ки айён аст, дар ин ҷо ибтидо тағйирёбандаҳои зарурӣ муаррифӣ шудаанд: Button btnAdd, btnFind, btnEdit, btnReadAll, btnDelete, btnExit; EditText edfName, edName, edAge; Student st; MySQLiteHelper db; ListView listStudents; Пас аз муаррификунӣ тағйирёбандаҳои зарурӣ дар дохили методи onCreate ба онҳо қимати аввала бахшида шудааст. btnAdd = (Button) findViewById(R.id.btnAdd); btnFind = (Button) findViewById(R.id.btnFind); btnEdit = (Button) findViewById(R.id.btnEdit); btnDelete = (Button) findViewById(R.id.btnDelete); btnReadAll = (Button) findViewById(R.id.btnReadAll); btnExit = (Button) findViewById(R.id.btnExit); edfName = (EditText) findViewById(R.id.edFName); edName = (EditText) findViewById(R.id.edName); edAge = (EditText) findViewById(R.id.edAge); db = new MySQLiteHelper(this); Барои ба амал омадани ҳодисаи мувофиқ ҳангоми пахш намудани ягон тугмача бо номи btnClick метод муаррифӣ карда шудааст, ки мӯҳтавои он чунин шаклро дорад: View.OnClickListener =new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { int index=v.getId(); switch(index){ case R.id.btnAdd: String fName=edfName.getText().toString(); String name=edfName.getText().toString(); int age=Integer.valueOf(edAge.getText().toString()); db.addStudent(new Student(fName, name,age)); break; case R.id.btnFind: { LayoutInflater li=LayoutInflater.from(MainActivity.this); View myView=li.inflate(R.layout.my_dialog, null); AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setView(myView); final EditText input=(EditText) myView.findViewById (R.id.myID); builder.setPositiveButton("Ok", new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { int myid =Integer.valueOf(input. getText().toString()); st = db.getStudent(myid); edfName.setText(st.getFname()); edName.setText(st.getName()); edAge.setText(String.valueOf(st.getAge())); } }); builder.setNegativeButton("Бекоркунӣ", new DialogInterface. OnClickListener() { public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { dialog.dismiss(); } }); builder.create(); builder.show(); } break; case R.id.btnEdit: st = new Student(); st.setFname(String.valueOf(edfName.getText())); st.setName(String.valueOf(edName.getText())); st.setAge(Integer.valueOf(edAge.getText(). toString())); db.updateStudent(st); break; case R.id.btnDelete: { LayoutInflater li=LayoutInflater.from(MainActivity.this); View myView=li.inflate(R.layout.my_dialog, null); AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog. Builder(MainActivity.this); builder.setView(myView); final EditText input=(EditText) myView.findViewById (R.id.myID); builder.setPositiveButton("Ok", new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { int myid =Integer.valueOf(input.getText().toString()); st = db.getStudent(myid); db.deleteStudent(st); } }); builder.setNegativeButton("Бекоркунӣ", new DialogInterface. OnClickListener() { public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { dialog.dismiss(); } }); builder.create(); builder.show(); } break; case R.id.btnReadAll: List<Student>array_list = db.getAllStudents(); ArrayAdapter arrayAdapter=new ArrayAdapter(MainActivity. this, android.R.layout.simple_list_item_, array_list); listStudents = (ListView)findViewById(R.id.listStudents); listStudents.setAdapter(arrayAdapter); break; case R.id.btnExit: finish(); break; } } }; Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо дар дохили методи onClick аввал бо номи index тағйирёбандаи типи бутун муаррифӣ карда шуда, ба сифати қимати ибтидои идентификатори v, ки аз типи View буда ба сифати параметр иштирок мекунад, нигоҳ дошта мешавад. int index=v.getId() Сипас дар дохили дастури switch ба id-и ягон тугмача мувофиқ будани index санҷида шудааст. Масалан, барои тугмачаи btnAdd ибтидо қиматҳои fName, name ва age аз майдонҳои матнии мувофиқ хонда шуда, сипас барои онҳо методи addStudent даъват карда мешавад. public void onClick(View v) { int index=v.getId(); switch(index){ case R.id.btnAdd: String fName=edfName.getText().toString(); String name=edfName.getText().toString(); int age=Integer.valueOf(edAge.getText().toString()); db.addStudent(new Student(fName, name,age)); break; Амалкарди шартҳои дигар низ он қадар душвор намебошад, бинобар ин, ҳар яки онҳоро пурра мавриди баҳс қарор намедиҳем. Азбаски ҳангоми пахш намудани тугмачаи btnFind бо дохил намудудани идентификатори донишҷӯ иттилооти мувофиқи он дар майдонҳои матнӣ бароварда мешаванд. Бинобар ин барои дохилкунии идентификатори донишҷӯ аз равзанаи муколамавии alertDialog истифода шудааст. case R.id.btnFind: { LayoutInflater li=LayoutInflater.from(MainActivity.this); View myView=li.inflate(R.layout.my_dialog, null); AlertDialog.Builder builder = new AlertDialog.Builder( MainActivity.this); builder.setView(myView); final EditText input=(EditText) myView.findViewById(R.id.myID); builder.setPositiveButton("Ok", new DialogInterface. OnClickListener() { @Override public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { int myid =Integer.valueOf(input.getText().toString()); st = db.getStudent(myid); edfName.setText(st.getFname()); edName.setText(st.getName()); edAge.setText(String.valueOf(st.getAge())); } }); builder.setNegativeButton("Бекоркунӣ", new DialogInterface. OnClickListener() { public void onClick(DialogInterface dialog, int id) { dialog.dismiss(); } }); builder.create(); builder.show(); } break; Барномаро иҷро мекунем. Ҳангоми пахш кардани тугмачаҳои ҷустуҷӯ ва несткунӣ равзанаи муколамавӣ пайдо мешавад. Ба омӯхтани объекти Cursor мепардозем. Набояд онро ба курсори мӯш, ки дар экран ҳаракат мекунад иваз кард. Курсор – ин руйхати сатрҳо дар намуди ҷадвал мебошад; барои дастрасӣ ба курсор аз методи moveToFirst() истифода карда мешавад, чунки курсор пеш аз сатри якум қарор мегирад; истифодабаранда бояд номи сарлавҳаи сутунҳоро донад; истифодабаранда бояд типи сутунҳоро донад; курсор тасодуфӣ мебошад (random cursor) – он метавонад ба пеш, қафо ва сатр ба сатр ҳаракат кунад; азбаски курсор тасодуфӣ аст, пас он метавонад миқдори сатрҳоро (row count) баргардонад. Класси Cursor дорои имкониятҳои бисёре барои самтёбӣ (навигация) мебошад, ҳоло якчандтои онҳоро меорем: moveToFirst() — дар натиҷаи дархост курсор ба сатри якум мегузарад; moveToNext() —гузаштани курсор ба сатри баъдӣ; moveToLast() - гузаштани курсор ба сатри охирон; moveToPrevious() — гузаштани курсор ба сатри қаблӣ; getCount() — баргардонидани миқдори сатрҳо дар натиҷаи набори додаҳо; getColumnIndexOrThrow() —баргардонидани индекс барои сутун бо нишон додани ном, дар ҳолати бо чунин ном мавҷуд набудани сутун ҳолати истисноӣ ба амал меояд; getColumnName() —бо нишон додани индекс баргардонидани номи сутун; getColumnNames() —дар объекти Cursor баргардонидани массиви сатрие, ки дар он номи ҳамаи сутунҳо мавҷуданд; moveToPosition() — бо сатри нишондадошуда гузаронидани курсор; getPosition() —мавқеи ҷории курсорро баргардонидан; Барои озод намудани ҳофиза бояд курсор тавассути методи close() маҳкам (пӯшида) шавад. Дар Android Studio Тавре ки қайд кардем барои кор кардан бо ПД ду усул вуҷуд дорад. Дар усули якум ПД дар ҳодисаи OnCreate –и қолаби асосӣ сохта мешавад. Ин усулро муфассал мавриди баҳс қарор дода будем. Тавре ки мушоҳида кардем, ин навъ истифодаи ПД дар ҳолатҳое ки ПД дар вақти иҷроиши барнома холӣ аст ва ё маълумоти зиёд надорад, мувофиқ мебошад. Баъзан зарурати таҳияи лоиҳаҳое, ки дар онҳо маълумоти зиёд пеш аз иҷроиши барнома мавҷуд аст ба миён меояд, ба монанди маълумотнома, фарҳанг (словарь) ва ғайра. Дар ин ҳолатҳо беҳтар мешавад, ки ПД пешакӣ сохта шуда, баъдан истифода карда шавад. Ҳоло ин усулро дида мебароем. Барои сохтани ПД-и SQLite аз барномаи DB Browser for SQLite истифода мебарем. Ин барномаро метавон ба таври ройгон аз суроғаи www.sqlitebrowser.org ба даст овард. Манбаи додаҳое меозем, ки аз як ҷадвал иборат аст. _id name age Ali Vali Karim Said Барои сохтани ПД DB Browser for SQLite-ро кушода, тугмачаи «Новая база данных»-ро пахш мекунем. ПД-и сохтаамонро дар ягон ҷо бо номи Students.db сабт мекунем. Пас аз сохтани ПД ба сохтани ҷадвал мепардозем ва бо номи myStudents ҷадвал сохта, бо пахши тугмачаи «Добавить поле» дар он майдонҳои лозимиро илова мекунем. Тавре ки айён аст, майдони нахустини мо id ном дошта, ҳамчун майдони калидӣ муаррифӣ гардидааст. Майдони дуюм майдони матнӣ буда, майдони сеюм бошад, барои нигоҳ доштани синусол пешбинӣ шудааст. Пас аз пахш кардани тугмачаи «Ок» дар тарафӣ рост номи ҷадваламон пайдо мегардад. Барои дар ҷадвал навиштани иттиллоот ҷадвалро интихоб карда, аз ва- рақаи «Данные» фармони «Добавить запись»-ро пахш мекунем. Тугмачаи охиронро якчанд маротиба пахш карда иттилооти лозимиро дар ҷадвал илова мекунем. Пас аз навиштани иттилооти лозима барои сабт намудани онҳо тугмачаи «Записать изменения»-ро пахш мекунем. Ҳамин тариқ ҷадваламон омода гардид. Сохтани лоиҳаи Android Android Studio-ро кушода, дар он лоиҳаи нав бо номи mySQLiteApplication сохта, активитии онро ба сурати зерин тағйир медиҳем. <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <Button android:id="@+id/btnAdd" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:text="Илова кардан" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> <ListView android:id="@+id/list" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:layout_marginEnd="dp" android:layout_marginStart="dp" app:layout_constraintBottom_toBottomOf="parent" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintHorizontal_bias="." app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/button" app:layout_constraintVertical_bias="." /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Пас аз омодакунии қолаби лоиҳа, ба кор оғоз мекунем. Ибтидо файли ПД- ро ба лоиҳа илова (ҳамроҳ) мекунем. Барои иҷрои ин амал дар лоиҳа папкаи assets месозем: Интихоби папкаи res->Тугмачаи рости муш->New->Folder->assets Folder->Finish. Файли ПД-ро ба папкаи сохтаамон нусхабардорӣ мекунем. Ҳамин тариқ ПД-и лозима ба лоиҳа илова карда мешавад. Акнун ба қисмати навиштани класс мегузарем. Барои кушодан ва омода кардани ПД дар Android аз меросбари класси SQLiteOpenHelper истифода бурда мешавад. Дар ин ҷо бо номи DatabaseHelper меросбари ин классро месозем. Барои сохтани класси мазкур чунин амал карда мешавад. Интихоби папкаи java аз проекти сохтаамон->тугмачаи рости муш->New->Java Class->Ok->Name= DatabaseHelper->Ok. Дар поён коди пурраи классро меорем, ки барои кор кардан нусхабардорӣ кардани он кифоя аст. package com.example.user.mysqliteapplication; import android.database.SQLException; import android.database.sqlite.SQLiteOpenHelper; import android.database.sqlite.SQLiteDatabase; import android.content.Context; import android.util.Log; import java.io.File; import java.io.FileOutputStream; import java.io.IOException; import java.io.InputStream; import java.io.OutputStream; class DatabaseHelper extends SQLiteOpenHelper { private static String DB_PATH; // Суроғаи файли ПД private static String DB_NAME = "studentinfo.db"; //Номи ПД private static final int SCHEMA =; // версияи ПД static final String TABLE = "students"; // Номи ҷадвал // Номи сутунчаҳо static final String COLUMN_ID = "_id"; static final String COLUMN_NAME = "name"; static final String COLUMN_YEAR = "age"; private Context myContext; DatabaseHelper(Context context) { super(context, DB_NAME, null, SCHEMA); this.myContext=context; DB_PATH =context.getFilesDir().getPath() + DB_NAME; } @Override public void onCreate(SQLiteDatabase db) { } @Override public void onUpgrade(SQLiteDatabase db, int oldVersion, int newVersion) { } void create_db(){ InputStream myInput = null; OutputStream myOutput = null; try { File file = new File(DB_PATH); if (!file.exists()) { this.getReadableDatabase(); //ПД-и локалиро ҳамчун сел ба даст меорем myInput = myContext.getAssets().open(DB_NAME); // Суроғаи ПД-и нав String outFileName = DB_PATH; // Кушодани ПД-и холӣ myOutput = new FileOutputStream(outFileName); // Ба таври байти нусхабардорӣ намудани иттилоот byte[] buffer = new byte[]; int length; while ((length = myInput.read(buffer)) > ) { myOutput.write(buffer,, length); } myOutput.flush(); myOutput.close(); myInput.close(); } } catch(IOException ex){ Log.d("DatabaseHelper", ex.getMessage()); } } public SQLiteDatabase open()throws SQLException { return SQLiteDatabase.openDatabase(DB_PATH, null, SQLiteDatabase. OPEN_READWRITE); } } Ба намуди пешфарз ПД дар папкаи /data/data/[номи_пакет] /databases/ нигоҳ дошта мешавад, барои ба даст овардани суроғаи файл аз дастури зерин истифода бурда мешавад: DB_PATH =context.getFilesDir().getPath() + DB_NAME; Барои сохтани ПД бошад, методи create_db(), сохта шуда дар методи create() даъват карда шудааст. Мақсади сохтани методи create_db() нусхабардорӣ намудани ПД аз папкаи assets ба суроғаи дар тағйирёбандаи DB_PATH мебошад. Илова бар ин, дар ин ҷо методи open() муаррифӣ карда шудаст, ки барои кушодани ПД тавассути SQLiteDatabase.openDatabase() истифода бурда мешавад. Барои кор кардан бо ПД-и дигар иваз кардани фармонҳои зерин кифоя асту халос. private static String DB_PATH; // Суроғаи файли ПД private static String DB_NAME = "studentinfo.db"; //Номи ПД private static final int SCHEMA =; // версияи ПД static final String TABLE = "students"; // Номи ҷадвал // Номи сутунчаҳо static final String COLUMN_ID = "_id"; static final String COLUMN_NAME = "name"; static final String COLUMN_AGE = "age"; private Context myContext; Ба класси асосӣ (MainActivity) рафта, мӯҳтавои онро ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.mysqliteapplication; import android.content.Intent; import android.database.Cursor; import android.database.sqlite.SQLiteDatabase; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.view.View; import android.widget.AdapterView; import android.widget.Button; import android.widget.ListView; import android.widget.SimpleCursorAdapter; public class MainActivity extends AppCompatActivity { //Муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳо ListView userList; DatabaseHelper databaseHelper; SQLiteDatabase db; Cursor userCursor; SimpleCursorAdapter userAdapter; Button btnAdd; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); btnAdd=(Button)findViewById(R.id.btnAdd); userList = (ListView)findViewById(R.id.list); //Навиштани метод барои userList userList.setOnItemClickListener(new AdapterView. OnItemClickListener() { @Override public void onItemClick(AdapterView<?> parent, View view, int position, long id) { Intent intent = new Intent(getApplicationContext(), UserActivity.class); intent.putExtra("id", id); startActivity(intent); } }); databaseHelper = new DatabaseHelper(getApplicationContext()); // ПД месозем databaseHelper.create_db(); btnAdd.setOnClickListener(new View.OnClickListener() { @Override public void onClick(View v) { Intent intent = new Intent(MainActivity.this, UserActivity.class); startActivity(intent); } }); } @Override public void onResume() { super.onResume(); // Кушодани пайвасткунӣ db = databaseHelper.open(); //Аз ПД ба даст овардани иттилоот ба шакли курсор userCursor = db.rawQuery("select from "+ DatabaseHelper. TABLE, null); // Муайянкунии сутунҳо барои баровардан дар ListView String[] headers = new String[] {DatabaseHelper.COLUMN_NAME, DatabaseHelper.COLUMN_YEAR}; // Сохтани адаптер ва ба он равон кардани курсор userAdapter = new SimpleCursorAdapter(this, android.R. layout.two_line_list_item, userCursor, headers, new int[]{android.R.id.text, android.R. id.text}, ); userList.setAdapter(userAdapter); } @Override public void onDestroy(){ super.onDestroy(); // Пӯшидани курсор db.close(); userCursor.close(); } } Тавре ки дида мешавад дар ин ҷо бо номи UserActivity.java як класс ва мувофиқ ба он як файли қолаб бо номи activity_user.xml низ истифода шудааст. Файлҳои мазкурро метавон дарҳол таҳия кард. Мӯҳтавои файли activity_user.xml чунин аст: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:android="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent"> <EditText android:id="@+id/nameEdit" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginBottom="dp" android:ems="" android:inputType="textPersonName" android:hint="Ном" app:layout_constraintBottom_toTopOf="@+id/ageEdit" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" app:layout_constraintVertical_bias="." /> <EditText android:id="@+id/ageEdit" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" android:ems="" android:hint="Синну сол" android:inputType="textPersonName" android:text=" " app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintHorizontal_bias="." app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/nameEdit" tools:ignore="MissingConstraints" /> <Button android:id="@+id/saveButton" android:layout_width="dp" android:layout_height="wrap_content" android:layout_marginStart="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Сабт кардан" app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/ageEdit" /> <Button android:id="@+id/deleteButton" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginEnd="dp" android:layout_marginTop="dp" android:text="Нест кардан" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/ageEdit" tools:ignore="MissingConstraints" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Дар ин ҷо тугмачаҳо барои иловакунӣ/таҳриркунӣ ва несткунии иттилооти ягон донишҷӯ мавҷуд аст. Коди файли UserActivity –ро бошад, ба сурати зерин омода мекунем. package com.example.user.mysqliteapplication; import android.os.Bundle; import android.support.annotation.Nullable; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.content.ContentValues; import android.content.Intent; import android.database.Cursor; import android.database.sqlite.SQLiteDatabase; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.os.Bundle; import android.support.v.widget.Toolbar; import android.view.MenuItem; import android.view.View; import android.widget.Button; import android.widget.EditText; import android.widget.Toast; public class UserActivity extends AppCompatActivity { EditText nameBox; EditText ageBox; Button delButton; Button saveButton; DatabaseHelper sqlHelper; SQLiteDatabase db; Cursor userCursor; long userId=; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_user); //Илова кардани тугмачаи ба хона getSupportActionBar().setDisplayHomeAsUpEnabled(true); getSupportActionBar().setDisplayShowHomeEnabled(true); nameBox = (EditText) findViewById(R.id.nameEdit); ageBox = (EditText) findViewById(R.id.ageEdit); delButton = (Button) findViewById(R.id.deleteButton); saveButton = (Button) findViewById(R.id.saveButton); sqlHelper = new DatabaseHelper(this); db = sqlHelper.open(); Bundle extras = getIntent().getExtras(); if (extras!= null) { userId = extras.getLong("id"); } // агар бошад, он гоҳ иловакунӣ if (userId > ) { // элементро аз рӯӣ id ПД мегирем userCursor = db.rawQuery("select * from " + DatabaseHelper. TABLE + " where " +DatabaseHelper.COLUMN_ID + "=?", new String[]{String.valueOf(userId)}); userCursor.moveToFirst(); nameBox.setText(userCursor.getString()); ageBox.setText(String.valueOf(userCursor.getInt())); userCursor.close(); } else { // пинҳонкунии тугмачаи несткунӣ delButton.setVisibility(View.GONE); } } @Override public boolean onOptionsItemSelected(MenuItem item) { switch (item.getItemId()) { case android.R.id.home: goHome(); break; } return true; } public void save(View view){ ContentValues cv = new ContentValues(); cv.put(DatabaseHelper.COLUMN_NAME, nameBox.getText(). toString()); cv.put(DatabaseHelper.COLUMN_YEAR, Integer.parseInt (ageBox.getText().toString())); if (userId > ) { db.update(DatabaseHelper.TABLE, cv, DatabaseHelper. COLUMN_ID + "=" + String.valueOf(userId), null); } else { db.insert(DatabaseHelper.TABLE, null, cv); } goHome(); } public void delete(View view){ db.delete(DatabaseHelper.TABLE, "_id =?", new String[] {String.valueOf(userId)}); goHome(); } private void goHome(){ // пушонидани пайвасткунӣ db.close(); // гузариш ба activity-и асосӣ Intent intent = new Intent(this, MainActivity.class); intent.addFlags(Intent.FLAG_ACTIVITY_CLEAR_TOP \| Intent. FLAG_ACTIVITY_SINGLE_TOP); startActivity(intent); } } Ҳамин тариқ, пас аз иҷрои ин амалҳо барномаамонро иҷро мекунем, ки шакли зерин ҳосил мешавад: Ҳангоми пахши тугмачаи “Илова кардан” чунин натиҷа ба даст меояд: Ҳангоми аз равзанаи асосӣ бо нишондиҳандаи муш пахш намудани ягон банди руйхат равзанаи зерин кушода мешавад: Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо ду тугмача мавҷуд аст, ки барои таҳрир кардан ва нест намудани иттилооти донишҷӯи интихобшуда истифода мешаванд. Ҳангоми таҳриркунӣ ё несткунии ягон объект аз руйхати activity-и асосӣ ба UserActivity идентификатори он (id) равон карда мешавад. long userId=; //................. Bundle extras = getIntent().getExtras(); if (extras!= null) { userId = extras.getLong("id"); } Агар аз MainActivity идентификатор равон карда нашавад, он гоҳ ба id қимати бахшида мешавад. Дар натиҷа дар UserActivity танҳо тугмачаи сабт кардан нишон дода мешаваду халос. Дар вақти id ба баробар набудан, аз ПД объекти ба он мувофиқ ба даст оварда шуда, дар UserActivity нишон дода мешавад. if (id < ) { userCursor = db.rawQuery("select * from " + DatabaseHelper.TABLE + " where " +DatabaseHelper.COLUMN_ID + "=?", new String[] {String.valueOf(id)}); userCursor.moveToFirst(); nameBox.setText(userCursor.getString()); ageBox.setText(String.valueOf(userCursor.getInt())); userCursor.close(); } Барои илова намудани имконияти ҷустуҷӯ ба лоиҳа, ибтидо дар активитии асосӣ ба ҷойи тугмачаи Button як тугмачаи EditView мегузорем, дар натиҷа мӯҳтавои қолаби асосӣ шакли зеринро мегирад: <?xml version="." encoding="utf-"?> <android.support.constraint.ConstraintLayout xmlns:an- droid="http://schemas.android.com/apk/res/android" xmlns:app="http://schemas.android.com/apk/res-auto" xmlns:tools="http://schemas.android.com/tools" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="match_parent" tools:context=".MainActivity"> <EditText android:id="@+id/searchEdit" android:layout_width="match_parent" android:layout_height="dp" android:ems="" android:hint="Ҷустуҷӯ" android:inputType="textPersonName" android:text="" android:textSize="sp" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintHorizontal_bias="." app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toTopOf="parent" /> <ListView android:id="@+id/list" android:layout_width="dp" android:layout_height="dp" android:layout_marginTop="dp" app:layout_constraintEnd_toEndOf="parent" app:layout_constraintHorizontal_bias="." app:layout_constraintStart_toStartOf="parent" app:layout_constraintTop_toBottomOf="@+id/searchEdit" tools:ignore="MissingConstraints" /> </android.support.constraint.ConstraintLayout> Коди класси асосиро бошад, ба сурати зерин тағйир медиҳем: package com.example.user.mysqliteapplication; import android.database.Cursor; import android.database.SQLException; import android.database.sqlite.SQLiteDatabase; import android.os.Bundle; import android.support.v.app.AppCompatActivity; import android.text.Editable; import android.text.TextWatcher; import android.widget.EditText; import android.widget.FilterQueryProvider; import android.widget.ListView; import android.widget.SimpleCursorAdapter; public class MainActivity extends AppCompatActivity { //Муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳо DatabaseHelper sqlHelper; SQLiteDatabase db; Cursor userCursor; SimpleCursorAdapter userAdapter; ListView userList; EditText searchEdit; @Override protected void onCreate(Bundle savedInstanceState) { super.onCreate(savedInstanceState); setContentView(R.layout.activity_main); userList = (ListView)findViewById(R.id.list); searchEdit = (EditText)findViewById(R.id.searchEdit); sqlHelper = new DatabaseHelper(getApplicationContext()); // Сохтани ПД sqlHelper.create_db(); } @Override public void onResume() { super.onResume(); try { db = sqlHelper.open(); userCursor = db.rawQuery("select * from " + DatabaseHelper. TABLE, null); String[] headers = new String[]{DatabaseHelper.COLUMN_NAME, DatabaseHelper.COLUMN_AGE}; userAdapter = new SimpleCursorAdapter(this, android.R. layout.two_line_list_item,userCursor, headers, new int[]{android.R.id.text, android.R.id.text}, ); /Ҳангоми дар майдони матнӣ мавҷуд будани матн амали полонидан ба вуҷуд меояд. Ин тафтишот ҳангоми иваз намудани самти экран ба амал меояд/ if(!searchEdit.getText().toString().isEmpty()) userAdapter.getFilter().filter(searchEdit.getText(). toString()); // Муқарраркуни ҳодисаи ивазкунии матн searchEdit.addTextChangedListener(new TextWatcher() { public void afterTextChanged(Editable s) { } public void beforeTextChanged(CharSequence s, int start, int count, int after) { } // Ҳангоми тағйир додани матн амали полонидан ба вуҷуд меояд public void onTextChanged(CharSequence s, int start, int before, int count) { userAdapter.getFilter().filter(s.toString()); } }); // Муқарракунии провайдери полонидан userAdapter.setFilterQueryProvider(new FilterQueryProvider() { @Override public Cursor runQuery(CharSequence constraint) { if (constraint == null \|\| constraint.length() == ) { return db.rawQuery("select * from " + DatabaseHelper. TABLE, null); } else { return db.rawQuery("select * from " +DatabaseHelper. TABLE + " where " + DatabaseHelper.COLUMN_NAME + " like?", new String[]{"%" + constraint.toString() + "%"}); } } }); userList.setAdapter(userAdapter); } catch (SQLException ex){} } @Override public void onDestroy(){ super.onDestroy(); // Пӯшонидани пайвастшавӣ бо курсор db.close(); userCursor.close(); } } Тавре ки дида мешавад, дар ин ҷо танҳо аз як равзана (activity) истифода бурда шудааст. Дар методи onResume() ҳангоми дар майдони матнӣ мавҷуд будани матн, амали полонидан иҷро карда шудааст. @Override public void onResume() {... if(!searchEdit.getText().toString().isEmpty()) userAdapter.getFilter().filter(searchEdit.getText(). toString()); // Муқарраркуни шунавандаи ивазкунии матн searchEdit.addTextChangedListener(new TextWatcher() { public void afterTextChanged(Editable s) { } public void beforeTextChanged(CharSequence s, int start, int count, int after) { } // Ҳангоми тағйир додани матн амали полонидан ба вуҷӯъ меояд public void onTextChanged(CharSequence s, int start, int before, int count) { userAdapter.getFilter().filter(s.toString()); } }); Пас аз ин провайдери полонидан муқаррар карда шуда, дар дохили он шарти холи набудани калиди ҷустуҷӯӣ (сатре, ки дар майдони матнӣ барои ҷустуҷӯ навишта мешавад) санҷида шудааст. Дар сурати ба null баробар будани он ё дарозиаш ба баробар будан, дархости бешарт иҷро карда мешавад. Дар ҳолати акс бошад, дархосте иҷро карда мешавад, ки дар он дастурҳои where ва like истифода шудаанд. // Муқарракунии муҳайёкунандаи (provider) полонидан userAdapter.setFilterQueryProvider(new FilterQueryProvider() { @Override public Cursor runQuery(CharSequence constraint) { if (constraint == null \|\| constraint.length() == ) { return db.rawQuery("select * from " + DatabaseHelper.TABLE, null); } else { return db.rawQuery("select * from " + DatabaseHelper. TABLE + " where "+DatabaseHelper.COLUMN_NAME +like?", new String[]{"%" + constraint.toString() + "%"}); } } }); userList.setAdapter(userAdapter); } catch (SQLException ex){} } Барномаро иҷро карда, номи ягон донишҷӯйро барои ҷустуҷӯ дар майдони матнӣ дохил мекунем ва натиҷаи зеринро ба даст меорем: Ҳамин тариқ, амали истифодаи ПД-и беруна дар лоиҳаҳои Android ба анҷом расид. Файли ПД-и Students-ро, ки дар папкаи assets ҷойгир аст, тавассути барномаи DB Browser for SQLite кушода, ягон тағйирот дар он илова намуда (масалан, ному насаби студенти якумро тағйир дода, аз нав сабт мекунем. Пас аз тағйирдиҳӣ барномаро иҷро карда мебинем, ки тағйироти иҷро кардаамон ба амал наомадааст. Чаро чунин шуд? Сабаб дар он аст, ки лоиҳа ҳангоми ҳар як иҷроиш файли ПД-ро азнавсозӣ намекунад. Масалан, тасодуфан агар Шумо ягон иттилоот дар ПД илова кунед, он гоҳ бо аз навсозӣ аз байн мераванд. Барои иҷро гардидани тағйирот дар класси DatabaseHelper рақами ПД- ро иваз мекунем, яъне private static final int DB_VERSION =; Акнун пас аз иҷрои барнома ПД азнавсозӣ мешавад. Қайд. Ҳангоми азнавсозии ПД, файли ПД иваз карда мешавад, яъне ҳамаи тағйироти дар ПД ба амаломада дар лоиҳаи Android (тавассути дархостҳои INSERT, UPDATE иҷро гардида) аз байн мераванд. Аз ин рӯ, барои ивазкуниҳои лозимӣ методи updateDataBase-ро даъват накарда, тавассути методи onUpgrade бо истифода аз усулҳои стандартӣ ПД-ро азнавсозӣ кунед. Дар ин ҳангом ивазкунии ПД ба амал намеояд. Масалан, бо усули зайл, метавон сутунчаи нав дар ПД ҳамроҳ кард. @Override public void onUpgrade(SQLiteDatabase db, int oldVersion, int newVersion) { if (newVersion > oldVersion) { String q = "ALTER TABLE students ADD tel text"; db.execSQL(q); } } Баъзан ҳангоми истифода, ПД-и аз МБ зиёд, аз папкаи assets нусхабардорӣ карда намешавад ва барнома метавонад ба хатогӣ рӯбарӯ шавад. (Дар баъзе мақолаҳо чунин гуфта мешавад, дар асл метавонад пойгоҳи додаҳои калонҳаҷм низ бе хатогӣ кор кунад.) Ба сифати ҳалли ин масъала ПД ба папкаи res/raw гузошта мешавад. Барои ин, ибтидо папкаи мазкур ба шакли зайл сохта мешавад. Интихоби папкаи res->New->Directory->Name=raw->Ok. Файли ПД-ро ба папкаи сохтаамон нусхабардорӣ мекунем. Дар класси DatabaseHelper танҳо як сатри copyDBFile-ро иваз мекунем. Сатри қаблӣ myInput = myContext.getAssets().open(DB_NAME); Сатри ҷорӣ myInput = myContext.getResources().openRawResource(R.raw.studentinfo);
Асосҳои барноманависи дар забони PascalABС.NET	Арабов Муллошараф Курбонович	tajik	Пешгуфтор Ҳамқадам бо асру бо даврон мебояд будан, Бо хабар аз илму аз ирфон мебояд шудан. Ҳеҷ роҳе нест, ки бепоён бошад дар ҷаҳон, Бо ирода бо ҳавас бо ҷон мебояд шудан. (Муллошараф Арабов) Барноманависӣ низ ҳунар буда, бо мақсади бартараф намудани баъзе мушкилоти ҷомеа бо истифода аз ягон забони барноманависӣ навишта мешавад. Вақте ки шахс барнома менависад, метавонад ба компютер ҳамчун роҳбар муомила кунад. Барои навиштани барнома забонҳои барноманависии зиёде мавҷуданд, ки аз байни онҳо якчанд забон маъмулу машҳур ва пурқудрат буда, мавриди писанди барномасозон ва омӯзандагон гардидаанд. Забони PascalABC.NET низ аз зумраи чунин забонҳост. Забонҳои барноманависӣ бо гузашти замон такмилу густариш меёбанд. Забони PascalABC.NET дар айни ҳол низ дар ҳолати рушд ва инкишоф қарор дорад. Баъди соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон, чӣ дар мактабҳои миёна ва чӣ дар коллеҷу донишгоҳҳо омӯзиши компютер ва барномасозӣ ба роҳ монда шудааст. Вале мутаасифона, то кунун адабиёти фарогири ин соҳа бо забони давлатӣ кам ба чашм мерасад. Аз ин хотир, муаллиф кӯшиш ба харҷ додааст, ки барои хонандагон ин китобро пешкаш намояд. Китоби мазкур тарзе навишта шудааст, ки хонандагони он метавонанд бе ягон душворӣ ва доштани маълумоти иловагӣ ба ғайр аз информатикаи мактабӣ, асосҳои барноманависиро ба таври комил омӯзанд. Барои ин зарур аст, ки ҳар мавзӯъро бодиққат хонда, барномаҳои овардашударо таҳлил кунанд. Дар охири ҳар боб барои мустаҳкамкунӣ саволҳо ва мисолҳои мувофиқ барои кори мустақилона оварда шудааст. Мақсади овардани ин мисолҳо аз он иборат аст, ки хонанда дониши омӯхтаашро санҷида, маҳорати барноманависиашро сайқал диҳад. Китоб бобро дарбар гирифта, ҳамчун воситаи асосӣ барои азхудкунии асосҳои барноманависӣ дар забони PascalABC.NET/Паскал ба ҳисоб меравад. Аз ин китоб хонандагон метавонанд, дар як муддати кӯтоҳ асосҳои забони Паскалро ба таври пурра омӯхта, заминае барои омӯзиши забонҳои дигар пайдо кунанд. Бояд қайд кард, ки ин китоб натанҳо ҳамчун воситаи худомӯзӣ, балки воситаи методиву таълимӣ низ ба ҳисоб меравад. Ҳамаи барномаҳои ин китоб дар компютер иҷро ва тест карда шудаанд. Дар охири китоб феҳристи васеи адабиёт ҷой дода шудааст, ки барои пурратар омӯхтани забони PascalABC.NET/Паскал кӯмак мекунанд. Аз баски ин китоб бори аввал чоп мешавад, шояд он аз нуқсону ғалатҳо орӣ набошад. Аз ин рӯ, муаллиф аз ҳамаи хонандагон эҳтиромона хоҳиш менамояд, ки ҳар гуна фикру мулоҳизаи хешро оид ба мазмуни китоб ба нишонаи (почтаи) электронии [email protected] ирсол намоянд. Мо умедворем, ки фикру дархости беғаразонаи Шумо барои беҳтар шудани сифати китоби мазкур дар оянда кӯмак хоҳанд кард. Муаллиф ба шахсоне, ки фикру мулоҳизаҳои худро оид ба мазмуни китоб беғаразона ба онҳо мерасонанд, қаблан миннатдории худро баён месозад. Муаллиф ба муқарризон Мирзоахмедов Ф., Замонов М.З., Негматова Г.Д., Ашӯров Х.М., муҳаррир Абдукаримов М.Ф. ва дигар шахсоне, ки дар рафти навиштани китоб маслиҳатҳои муфид дода, таваҷҷуҳ зоҳир намуданд, миннатдории бепоёни худро баён месозад. БОБИ. МАЪЛУМОТИ УМУМӢ ДОИР БА ЗАБОНИ БАРНОМАСОЗИИ PASCALABC.NET /ПАСКАЛ Таърихи пайдоиши забони Паскал Соли профессори шветсариягии институти технологии (www.ethz.ch) шаҳри Тсюрих, Никлаус Вирт (Nicklaus Wirt) дар бораи забони барноманависии нав бо номи Паскал маводеро нашр намуд. Ӯ номи математик ва философи асри -ро, ки нахустин шуда, калкулятори механикиро сохтааст, яъне Блез Паскалро ба забони барноманависии худ гузошт. Забони Паскал асосан барои омӯзиши барноманависӣ сохта шудааст. Ҳангоми сохтани забони мазкур Вирт кӯшиш ба харҷ дод, ки консепсияи барноманависии сохтаёфтаро дар Паскал ба кор барад. Барноманависии сохтаёфта навъи барноманависие мебошад, ки дар он сохтори барнома ба намуди дарахтшакли (иерархияи) модулҳои бо ҳам алоқаманд, ки дар ҳар кадомашон операторҳои бахшиш, шартӣ ва даврӣ пайдарпай навишта ва иҷро карда мешаванд,таркиб ёфтааст. Ин навъ барноманависиро аввалин маротиба олими ҳолландӣ Эдсгер Дейкстрӣ (Edsger Dijkstra) кор карда баромадааст. Соли Н. Вирт дар яке аз конфронсҳо дар Рим, оиди забони Паскал маърӯза намуд. Дейкстрӣ бошад, дар бораи “барноманависии сохтаёфта”. Дар маърузаи худ Дейскри қайд намуд, ки ҳангоми сохтани дилхоҳ алгоритм метавон аз оператори гузариш истифода накарда, ба ҷойи он пайдарпай ва қисм-қисм барномаро иҷро намуд. Дар ин сурат барнома ба намуди “аз боло ба поён" навишта мешавад, яъне аввал модулҳои бузург ва баъд модулҳои кӯчак иҷро карда мешаванд. Мақсади асосии ин навъ барноманависӣ даст кашидан аз оператори гузариш буд. Зеро то ин дам ҳамаи барномаҳоро оператори гузариш идора мекард. Оператори мазкур суръати иҷроиши барномаро суст намуда, қобиляти хоноии онро кунд менамояд. Дар ин конфронс Вирт ақидаи Дейкстрӣ-ро омӯхта, онро дар Паскал истифода намуд. Илова бар ин, элементҳои беҳтарини забони Алголро низ дар Паскал илова кард. Ҳангоми сохтани Паскал Вирт кӯшиш ба харҷ дод, ки қисматҳои асосии Паскалро ба намуди модулҳои аз ҳамдигар новобаста нависад. Илова бар ин, Вирт дар сохтани забонҳои дигар низ иштирок намудааст. Ба монанди Modula ва Modula. Соли бошад, Вирт дар бораи забони Алгол маводеро нашр намуд. Забони дигари сохтаи Вирт ин забони Оберон мебошад, ки дар он воситаи барноманависии ба объектҳо нигаронидашуда истифода шудааст. Забони мазкурро вай соли барои компютерҳои фардии - разрядаи Ceres, ки дар асоси протсессорҳои RISC NS кор мекарданд, сохтааст. Ба имконҳои дигар забонҳо нигоҳ накарда, ширкати Борланд махсус ба забони Паскал диққати ҷиддӣ дод. Аз ин рӯ забонҳои дигар ба монанди Модула ва Оберон қудрати худро аз даст доданд. Имконҳои забонҳои Модула ва Оберон дар версияи Паскал, ки Делфӣ ном дорад, бештар истифода шудаанд. Дар ибтидо забони Делфӣ ба варианти классикии Паскал шабоҳат дошт. Сипас, ба он баъзе имконяиҳои нав илова намуданд, ки дар натиҷа хеле густариш ёфт. Хосияти асосии забони Паскал - ин ба таври кулли типикунонидашуда ва барноманависии сохтаёфта (зербарномавӣ) ба ҳисоб меравад. Версияи нахустини забони Паскал аз хатогиҳо орӣ набуд. Масалан, дар он имкониятҳои ба функсия равон кардани массивҳо, воситаи қулайи кор бо хотираи динамикӣ, истифодаи зербарномаҳои дар дигар забонҳо навишташуда ва ғайра вуҷуд доштанд. Ба таври комил забони Паскалро дар ҳамон вақт У. Брайан таҳлил намуда, соли ҳамаи камбудиҳои забони Паскалро дар мақолае бо номи “Барои чӣ Паскал забони дӯстдоштаи ман ба ҳисоб намеравад” баён кард. Ин мақола вақте чоп шуд, ки дар он замон аллакай забони Модула- вуҷуд дошт. Якчанд хатогиҳои дигар Паскал соли аз тарафи стандарти ISO бартараф карда шудаанд.. Аз соли сар карда, забони Паскал забони асосии омӯзишӣ қарор гирифт. Ибтидо соли дар СССР барои омӯзиш дар мактабҳои миёна, забони Паскал ҳамчун асосҳои информатика ва техникаҳои ҳисоббарорӣ мавриди истифода қарор гирифт. Яке аз компиляторҳои машҳури Паскал, ки солҳои дароз истифода мешавад, Turbo Pascal мебошад, ки аз тарафи ширкати Borland барои системаҳои омилии DOS сохта шудааст. Компилятори дигари Паскал бо номи Delphi барои системаҳои омилии Windows низ сохта шудааст. Ҳар ду компиляторҳо хело маъмул ва машҳур мебошанд. Таърихи пайдоиши забони Делфӣ Дар соли барноманавис Андерс Ҳейлсберг (Anders Hejlsberg) барои компютерҳои фардии Nascom-, ки дорои протсессори Z буданд, компилятори Blue Label Pascal-ро сохт. Компилятори мазкур аз тарафи ширкати Борланд литсензия карда шуд. Таҳти сарварии Ҳейлсберг соли ширкати Borland муҳити интегронидашудаи коркарди нахустини Паскалро бо номи Turbo Pascal. барои компютерҳои фардии IBM PC сохт. Компилятори сохташуда доллар арзиш дошт. Дар компилятори мазкур таҳриргар, отладкаи (хатозудоии) сода, муҳити иҷроиш ва муқоваи матнӣ вуҷуд дошт. Соли бо сарварии Никлаус Вирт дар фирмаи Apple бо номи Object Pascal версияи васеъшудаи Паскал сохта шуд. Соли Ҳейлсберг ба ширкати Microsoft ба кор гузашт. Маҳз бо кӯшишу талоши Ӯ забони C# сохта шуд, ки алҳол сабаби тараққиёти технологияи.Net гардидааст. Миёнаҳои соли Ҳейлсберг ба сохтани муҳити графикии Паскал шурӯъ намуд. Дар натиҷа соли бо номи Делфӣ муҳити графикии Паскал ба фурӯш бароварда шуд. Фарқияти асосии Делфӣ нисбат ба версияҳои дигари Паскал дар он буд, ки дар Делфӣ воситаи хуби лоиҳасозӣ ва кор кардан бо равзанаи форм вуҷуд дошт. Сар карда аз версияи нахустин МИК-и Делфӣ манбаи додаҳои шакли муштарӣ-серверро пуштибонӣ мекард. Муҳити интегронидашудаи коркард Делфӣ аз номи шаҳри Юнони қадим, ки маркази одамони ҳотиф ба ҳисоб мерафт, гирифта шудааст. Дар он замон ширкати бузурги созандаи сервери манбаи доддаҳо бо номи Oracle (оракул) вуҷуд дошт. Дар ибтидо мехостанд Делфиро AppBuilder (созандаи лоиҳа) ном гузоранд, аммо пеш аз пайдоиши Делфӣ дар ширкати Novell бо номи Visual AppBuilder компилятор аллакай мавҷуд будааст. Аз ин рӯ, ба менеҷери ширкати Борланд зарур омад, ки маҳсулоташро Делфӣ номгузорӣ кунад. То ҳол қариб ҳар сол версияҳои нави Делфӣ пайдо мешаванд. Соли Делфӣ пайдо шуд. Соли бошад, Делфӣ бароварда шуд, ки имконияти кор кардан бо компонентҳои Web-технологияро дар сатҳи кооперативӣ фароҳам меовард. Ба ҳамин монанд, ҳар сол версияҳои нав ба нави Делфӣ пайдо шудан гирифтанд. Соли Делфӣ, соли Делфӣ, соли Делфӣ, соли Делфӣ ва ғайра. Нисбат ба версияҳои дигар Делфӣ мукаммалтар буда, айни ҳол истифода бурда мешавад. Соли Делфӣ пайдо шуд, ки версияи нахустини Делфӣ дар зери платформаи.Net ба ҳисоб меравад. Дар ин версия имконияти кор кардан бо компонентҳои.Net ва китобхонаҳои нави Борланд VCL.Net вуҷуд дошт. Соли Delphi пайдо шуд, ки дар он истифодабаранда метавонист технологияи.NET ро истифода барад ё набарад. Соли версияи Delphi пайдо шуд, ки қисми набори маҳсулоти Borland Developer Studio (BDS) ба ҳисоб мерафт. Дар зери ин тамға Delphi, Delphi.NET, C++Builder ва C# Builder бароварда шудаанд. Дар Юнони қадим шахсонеро ки ҳодисаҳоро пешгӯи карда, маслиҳатҳои бохирадона медоданд ҳотиф (Oracle) мегуфтанд. Соли Turbo Delphi пайдо шуд, ки аз дигар маҳсулот бо мавҷудияти версияи ғайритиҷоратии Turbo Delphi Explorer фарқ карда, дорои ду версия буд: Win; Microsoft.NET Дар моҳҳои апрел-майи соли ҳама интизори он буданд, ки версияи Делфӣ дар зери номи Highlander пайдо мешавад. Аммо ғайричашмдошт моҳи феврали соли Delphi пайдо шуд. Ин версияи Делфӣ танҳо барои сохтани замимаҳои намуди Win пешбинӣ шуда буд, яъне фарогири Delphi.NET., C#Builder ва С++Builder набуд. Соли версияи Delphi Prism (for.NET) пайдо шуд, ки дар муқоиса бо дигар версияҳои Делфӣ дар он имконияти сохтани лоиҳаҳо барои версияҳои гуногуни Framework, аз ҷумла. ва. вуҷуд дошт. Маҳсулоти мазкур воситаҳои Windows Forms, ASP.NET, Windows Presentation Foundation (WPF), Silverlight, Parallel FX ва LINQ-ро пуштибонӣ мекард. Соли версияи Delphi пайдо шуд, ки бо чунин хусусиятҳо аз версияҳои дигар фарқ мекард: -ба намуди қарордодӣ пуштибонӣ кардани Юникод -методҳои анонимӣ -типи умумикардаи generics Соли версияи Delphi пайдо шуд, ки он таркиби RAD Studio буда, ҳамроҳи он C++ Builder ва Delphi Prism низ вуҷуд доштанд. Соли ширкати Embarcadero Technologies барои технологияи.NET – Delphi Prism -ро баровард. Ибтидои соли дар таркиби RAD Studio Delphi XE пайдо шуд, ки номи Delphi XE - ро дошт. Дар ин пакет С++Builder, Delphi Prism ва RadPHP вуҷуд доштанд. Ба ҳамин монанд, RAD Studio Delphi XE, RAD Studio Delphi XE, RAD ва Studio Delphi XE пайдо шуданд. Қайд. Сар карда аз версияи Delphi то охирин версияи он имконияти навиштани барномаҳои консолӣ вуҷуд дорад. Дар барномаҳои намуди консолӣ метавон, барномаҳои Паскалро навишт. Бо дигар суханҳо, версияи консолӣ - ин Паскал дар дохили Delphi мебошад. Аз ин рӯ, дӯстдорони забони Паскал метавонанд аз он муҳит истифода баранд. Сухане чанд роҷеъ ба технологияи.NET Microsoft.NET Framework – ин маҷмӯи хизматрасониҳои шабакавӣ ва замимаи фаъоли пешрафтаи фирмаи Microsoft буда, бисёр вақт ба шакли кӯтоҳ.NET (дот нет ё нуқта нет хонда мешавад) низ навишта мешавад. Имрӯзҳо технологияи.NET-ро қариб ҳама дар шабака истифода мекунанд. Аз нуқтаи назари техникӣ яке аз мақсадҳои сохтани.NET ин таъмини якҷоя коркунии барномаҳои дар забонҳои гуногун навишташуда мебошад. Масалан, классҳо ва методҳои (зербарномаҳои) дар забони C++ барои Microsoft.NET навишташуда, метавонанд аз ҷониби метод ва класҳои дар Delphi навишташуда мавриди истифода қарор гиранд (даъват карда шаванд), ва ё ин ки дар C# метавон аз имкониятҳои Visual Basic.NET истифода кард ва ғайра. Тавре қайд кардем,.NET имрӯзҳо хеле маъмул ва машҳур мебошад. Аз ин ҷост, ки дар таркиби (дистрибутиви) СО Windows ё Windows вуҷуд дошта, ҳангоми насби Windows / ба таври автоматӣ насб карда мешавад. Маҳз ҳамин технологияи.NET буд, ки дар компилятори PascalABC.NET метавон, барномаҳои якчанд забонро аз ҷумла С#- ро навишт. Дар ин сурат барои баъзе забонҳо насби плагинҳои мувофиқ ҳатмӣ мебошад. Стандартҳои забони Паскал Соли Никлаус Вирт якҷоя бо Кетлин Ҷенсен (Kathleen Jensen) стандарти Паскалро кор карда баромаданд. Сипас, стандарти байналхалқӣ ISO ва стандарти миллии Америка забони Паскалро стандарт кунониданд. Баъдан се стандарти дигаре барои Паскал сохта шуданд, ки иборатанд аз: Unextended Pascal (ибтидоӣ), Extended Pascal (васеъшуда), Object-Oriented Extensions to Pascal (БОН васеъшудаи Паскал). Дар ҷадвали зерин стандартҳои Паскал бо солашон оварда шудаанд: Стандартҳои Паскал Ном Вариант Кӣ ва дар куҷо Соли стандартро сохт сохтан Pascal Ибтидоӣ Н. Вирт, Кетлин Standard Йенсен Pascal Ибтидоӣ ISO: Standard ANSI/IEEE X.: Unextended Ибтидоӣ ISO: Pascal Extended Васеъшуд ANSI/IEEE Pascal а X.: ISO/IEC Object- БОН ANSI/X-TR- Oriented васеъшуда: Extensions to Pascal Тавре қайд кардем, Object Pascal - ро ширкати Apple ва Turbo Pascal-ро ширкати Borland сохтааст. Аз ин рӯ, вазифаи асосии стандарт пешниҳоди стандарти ягонаи тарзи навиштани барномаҳо ва ислоҳи хатоҳои қаблӣ ба ҳисоб меравад. Барноманависии ба объектҳо нигаронидашуда Версияҳои замонавии Object Pascal Қадами устувор дар тараққиёти забон - ин пайдоиши компиляторҳои ғайритиҷорати (озод) –и забони Паскал Free Pascal ва GNU Pascal ба ҳисоб мераванд. Компиляторҳои мазкур кӯчониши барномаи дар он навишташударо дар байни платформҳо ва системаҳои омилии гуногун таъмин мекунанд. Масалан, забони GNU Pascal зиёда аз платформ ва зиёда аз системаҳои омилии гуногунро пуштибонӣ мекунад. Free Pascal бошад, реҷаи якҷоягӣ ва мутобиқати шеваҳои гуногуни забонҳоро таъмин мекунад. Масалан, бо забони Turbo Pascal, Delphi ва ғайра пурра мутобиқат мекунад. Маҳз ин мутобиқат аст, ки дар аксар озмунҳои байналмилалӣ аз Free Pascal истифода карда мешавад. Таърихи пайдоиши Pascal ABC ва Pascal ABC.NET Соли кормандони факултети механика, математика ва илмҳои компютерии донишгоҳои Ҷанубии федералӣ (Ростов-на- Дону, Россия) бо роҳбарии С. С. Михайлкович забони Pascal ABC - ро сохтанд. Мақсади муаллифон сохтани муҳити омӯзишии барноманависии нисбатан замонавӣ, дар муқоиса бо Borland Pascal ва Turbo Pascal ва нисбатан сода назар ба Borland Delphi буд. Дар ин забон бисёр имконияти Delphi бо иловакуниҳои махсус истифода бурда шудаанд. Интерпретатори PascalABC дар муҳити Delphi барои Win сохта шуда, татбиқи забон тақрибан бо Object Pascal мувофиқат мекунад. Дар PascalABC амали ишорагари типикунонидашуда ва типи complex (барои кор бо ададҳои комплексӣ) илова карда шудааст. Забони Pascal ABC компилятори навъи front-end мебошад. Аз ин ҷост, ки он файли намуди.exe ҳангоми иҷроиш эҷод нанамуда, ба ҷойи он дар хотира дарахти барномаҳо месозад, ки онҳо тавассути интерпретатори дохилӣ иҷро карда мешаванд. Дар натиҷаи ин амал суръати иҷроиши барнома дар PascalABC тақрибан маротиба нисбат ба Borland Pascal, ва маротиба нисбат ба Borland Delphi оҳиста буд. Ба ҳамаи ин нигоҳ накарда, дар ИДМ солҳои - PascalABC хеле маъмул шуд. Тақрибан солҳои системаи муосири барноманависӣ PascalABC.NET, ки дар зери Microsoft.NET кор карда, ҳангоми иҷроиш файлҳои иҷроишӣ (.exe) месохт, пайдо шуд. Забони PascalABC.NET низ дар факултети механика, математика ва илмҳои компютерии донишгоҳи Ҷанубии Федералӣ (Ростов-на-Дону, Россия) сохта шудааст. PascalABC.NET забони сода, барои омӯзиш қулай ва ройгон мебошад. Бояд қайд кард, ки PascalABC.NET ҳамчун як забон набуда, балки системаи барноманависӣ мебошад. Зеро дар он имконияти истифодабарии китобхонаҳои стандартии забонҳои дигари технологияи.NET-ро пуштибоникунанда: C#, Visual Basic.NET, Delphi.NET, Delphi Prism ва ғайра мавҷуд мебошад. Тавре қайд кардем, компилятори PascalABC.-NET озод буда, метавон онро аз сомонаи “http://pascalabc.net” ба таври ройгон дастрас кард. Айни ҳол версияи. - и PascalABC.NET вуҷуд дорад, ки дар он имконияти сохтани замимаҳои Windows бо истифода аз Form ва компонентҳо вуҷуд дорад. Ҳангоми насби PascalABC.NET. бо он якҷоя маводи зерин насб карда мешаванд: гардонидашудаи пайғомҳо оиди хатогӣ дар вақти иҷроиш); маълумотнома оиди классҳои Framework ); ҳои тайёр дар PascalABC.NET (chm файл, Мб). Фарқияти PascalABC.NET аз PascalABC Забони PascalABC.NET версияи замонавии PascalABC ба ҳисоб рафта, бо чунин хосиятҳо аз PascalABC фарқ мекунад: барноманависии дигар; муқова ва ғайра. Дар забони PascalABC.NET имкониятиҳои нав илова карда шудаанд ба монанди: тағйирёбандаҳои навъи зербарнома; ҳои += -= = /= барои ададҳои ҳақиқӣ; муаррифӣ: var a: integer:=; умуми: var a:=қимат; LinkedList, Dictionary, SortedDictionary; ) Хосиятҳои асосии забони Паскал Забони Паскал забони барноманависии сатҳи боло буда, барои омӯзиши барноманависӣ воситаи хубе ба ҳисоб меравад. Барномаҳое, ки тавассути забони Паскал навишта мешаванд, аз нуқтаи назари навишти барнома сода буда, қобиляти даркашон осон ва бавуҷудоии хатогӣ дар онҳо камтар мебошад. Бояд қайд кард, ки забонҳои барноманависӣ ба чор даста тақсим мешаванд: Ассамблер; (забони дархостҳо ва ғайра). Забони Паскал барои омӯзиш созгор буда, дорои хусусиятҳои хоси зерин мебошад: навиштани ҳарфи калон аз хурд ҳеҷ фарқе надорад. Аз ин ҷо дар он дастурҳои зерин бо ҳам баробарқувва мебошанд: For, FOR, FOR, fOR,... мерасад; Алифбои забони Паскал Дилхоҳ забони гуфтугӯӣ барои навиштани маълумоти худ дорои алифбои хос мебошад. Алифбо имконияти навиштани фикру ақида ва дархостҳои одамонро фароҳам меорад. Забони Паскал дар қатори дигар забонҳои барноманависӣ низ дорои алифбои хос мебошад, яъне барнома аз рамзҳо (ҳарфҳо)-и забон сохта мешавад. Аломатҳои (элементҳои) асосии алифбои забони Паскал инҳо мебошанд: “”, /, \,?, №,;, %,:,(),+,; Ҳассосият ба ҳуруфот ва эзоҳ дар забони Паскал Забони Паскал нисбат ба ҳуруфот (регистр) ҳассос намебошад. Бинобар ин дар он навишти калимаҳоиABC, Abc,ABc,aBC, AbC, abc аз ҳамдигар тафовуте надоранд. Дар забони мазкур калимаҳои калидӣ метавонанд бо ҳарфи хурд ё калон навишта шаванд. Ҳангоми навиштани барнома қитъае аз рамзи (коди) барнома ва ё дастуреро, ки барои хонанда нофаҳмост, метавон эзоҳ дод. Эзоҳ аслан яксатра ва бисёрсатра мешавад. Эзоҳи яксатра бо ду рамзи хати каҷ (слеш) навишта мешавад. Масалан://Ин эзоҳи барнома аст. Ин сатрро барнома сарфи назар мекунад, яъне сатре, ки пас аз // навишта шудааст, хонда намешавад. Эзоҳи бисёрсатра бошад, дар дохили қавсҳои системавӣ “{ }” ё аломати “( )” навишта мешавад. Мисол: { ин эзоҳи бисёрсатра аст } ( ин эзоҳи бисёрсатра аст ) Компилятор ва интерпретатор Барномасоз бояд донад, ки забони барноманависӣ дар компютер хислати барномаро муайян мекунад, на роҳҳои иҷроиши онро. Барои иҷроиши барнома аз транслятор истифода бурда мешавад. Транслятор (англ. translator) - ин барномаи тарҷумон буда, барномаи дар ягон забони барноманависӣ навишташударо ба варианти охирон, яъне фармонҳои мошинӣ ва ё коди мошинӣ табдил медиҳад. Транслятор ба сурати компилятор ё интерпретатор истифода бурда мешавад. Компилятор (англ. compiler) барнома ё маҷмӯае аз барномаҳои компютерӣ аст, ки матни дар забонҳои барноманависии сатҳи боло навишташударо хонда, онро ба забони сатҳи поён (Target Language), монанди Ассамблер ё забони сатҳи мошинӣ табдил медиҳад. (Дар компилятор амали тарҷумаи барнома якбора иҷро карда мешавад). Интерпретатор (англ. interpreter — мутарҷим, мутарҷими шифоҳӣ) ба монанди компилятор кор карда, барномаро сатр ба сатр тарҷума ва иҷро мекунад. Дилхоҳ забони барноманависӣ, вобаста аз мақсади сохтанаш дорои компилятор ё интерпретатор мебошад. Азбаски забони Паскал барои ҳалли масъалаҳо пешбинӣ шудааст, бинобар ин суръати иҷроиш дар он муҳим мебошад, аз ин рӯ, он аз компилятор истифода мекунад. Забони Бейсик, ки барои навомӯзон сохта шудааст, аз интерпритатор истифода мекунад, яъне дар он барнома сатр ба сатр хонда ва иҷро карда мешавад. Муҳити интегронидашудаи коркард Муҳити интегронидашудаи коркард (МИК) ё IDE (Integrated development environment) - системаи воситаҳои барномавӣ мебошад, ки барноманависон онро барои коркарди таъминоти барномавӣ истифода мебаранд. МИК дорои воситаҳои зерин мебошад: Бисёр МИК-ҳои ҳозиразамон дорои мурургари (браузери) классҳо, равзанаи дарахтшакли объектҳо ва диаграммаи дарахтшакли классҳо (барои БОН) мебошанд. МИК- забонҳои Eclipse, Embarcadero RAD Studio, Qt Creator, NetBeans, Xcode ва Microsoft Visual Studio, Borland Delphi чунин аст. Калимаҳои калидии забони Паскал Яке аз хусусиятҳои забони Паскал дар он аст, ки аз калимаҳои монанд (мушобеҳ) бо калимаҳои гуфтугӯии рӯзмарра истифода мебарад. Баъзе аз ин калимаҳо дар Паскал маъно ва вазифаи хос доранд ва аз инру онҳоро калимаҳои калидӣ меноманд. Дар ҷадвали зерин калимаҳои калидии забони Паскал оварда шудаанд, ки ба онҳо бо тадриҷ дар мавзӯъҳои оянда шинос мешавем. 𝑠(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:)(cid:)𝑠(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)ℎ(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)𝑠(cid:) (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) Қайд. Ист и (cid:)фℎод(cid:)(cid:)а(cid:)и кали(cid:)м(cid:)(cid:)а(cid:)ҳои калидӣ ба сифати номи тағйирёбандаҳо, ф у н(cid:)к(cid:)с(cid:)иℎяҳо в(cid:)а(cid:) ғ(cid:)а(cid:)й(cid:)р(cid:)(cid:)а(cid:) мумкин нест. Идентификаторҳо (identifiers) Идентификатор номе аст, ки ба унсурҳои забони Паскал гузошта мешавад. Бо суханҳои дигар, идентификатор аз пайдарпайии ҳарфу рақамҳо ва символҳои махсус таркиб ёфта, ҳангоми навиштани барнома барои номгузории объектҳои гуногун ба монанди: тағйирёбандаҳо, суроғаҳо, функсияҳо, файлҳо ва ғайра истифода бурда мешавад. Идентификаторҳо дар забони Паскал бо ду даста тақсим карда мешаванд:  идентификаторҳои стандартӣ;  идентификаторҳое, ки тавассути барномасоз муаррифӣ карда мешаванд. Идентификаторҳои стандартӣ монанди калимаҳои калидӣ маънои хос доранд. Дар ҷадвали зерин асоситарини онҳо оварда шудаанд. Бо тадриҷ дар оянда ба онҳо шинос хоҳем шуд. (cid:)(cid:)𝑠 (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)𝑠(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:)ℎ(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)ℎ(cid:) 𝑠(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)𝑠 𝑠(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) 𝑠(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)𝑠(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) Ҳангоми истифодаи идентификаторҳо бояд ба меъёрҳои зерин риоя кард:  идентификатор бояд бо ҳарфи лотинӣ ва ё рамзи махсуси хати поён (_) сар шавад. Ба мисли: abc, ABC, AB, ab, _abs, a, a, _a, a_b;  номи идентификатор танҳо аз ҳарфу рақамҳо ва рамзи хати поён (_) таркиб карда мешавад;  калимаҳои калидиро ба сифати идентификатор истифода бурдан қатъиян манъ аст;  дар Паскал ҳангоми номгузории идентификаторҳо байни ҳарфҳои калон ва хурд фарқ гузошта намешавад. Аз ин ҷо идентификаторҳои var, Var, VaR, VAR, vaR, vAr бо ҳамдигар баробармаъно мебошанд;  дарозии идентификатор набояд аз символ (рамз) зиёд бошад. (Дар стандарти ANSI миқдори символҳои идентификатор номаҳдуд аст. Дар Турбо Си идентификатор то символ шуда метавонад.);  идентификатор бояд, калимаи пайваст бошад. Ба монанди: My_num, speed_of_body, my_text_file ва ғайра;  ба ғайр аз рамзи хати поён (_) дигар рамзҳо, ба монандӣ , @, / ва ғайра наметавонанд дар номи идентификаторҳо истифода шаванд. Намунае аз идентификаторҳои дуруст: var, my_var, a, a, my_file, my_num, my_real, _x. Намунае аз идентификаторҳои нодуруст: var, a, my num, $num, @x, onetwo. Аз сабаби он ки Var калимаи калидӣ аст, бинобар ин он наметавонад ҳамчун идентификатор истифода шавад. Идентификаторҳои боқимонда бошанд, аз қонуни номгузории идентификаторҳо берунанд, аз ин рӯ истифодаи онҳо мумкин нест. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ шудааст? аз тарафи кь сохта шудааст? он вуҷуд дорад? фикатор истифода кард? БОБИ. ДОДАҲО, АМАЛҲО, ОПЕРАТОРҲО ВА ИФОДАҲО ДАР ЗАБОНИ ПАСКАЛ Муқаддима Мо ҳар рӯз бо додаҳое сарукор дорем ва хостаҳои худро тавассути онҳо бароварда месозем. Масалан, барои хариду фурӯш бо додаҳое мисли сомонӣ, сомонӣ,, сомонӣ ва ғайра сарукор мегирем. Дар хона, ҷойи кор, кӯча, бозор ва ғайра аз номи меваю сабзавот, мисли картошка, помидор, тарбуз, ҳандала; номи одамон монанди Алӣ, Валӣ, Саид ва ғайра истифода мебарем. Акнун мебинем, ки забони Паскал бо ин додаҳо чӣ гуна бархурд мекунад, яъне он бо кадом навъи додаҳо сарукор дорад? Додаҳое, ки мо истифода мебарем, чӣ тавр дар хотираи компютер нигоҳ дошта мешаванд ва Паскал чӣ тавр дар байни онҳо фарқ мегузорад? Барои ба ин саволҳо ҷавоб гардонидан, навъи додаҳоеро, ки Паскал аз онҳо истифода мекунад муфассал мавриди баҳс қарор медиҳем. Бояд қайд кард, ки барои ҳалли ягон масъала дар дилхоҳ барнома бояд муайян бошад, ки додаҳо (data)–и он масъала чӣ гунаанд ва ба он додаҳо чӣ амал иҷро карда мешавад? Дар забони барномасозии Паскал ду намуди додаҳо мавҷуданд: доимӣ ва тағйирёбанда. Додаҳои доимӣ додаҳоеанд, ки дар тамоми тӯли барнома қимати худро тағйир намедиҳанд, аммо додаҳои тағйирёбанда бошанд, баръакс амал мекунанд, яъне қимати худро метавонанд дар дилхоҳ ҷойи барнома тағйир диҳанд, қимати нав қабул кунанд ва ғайра. Додаҳо метавонанд аз навъ (тип ё type)-ҳои гуногун иборат бошанд. Ба монанди бутун, ҳақиқӣ (касрӣ), рамзӣ, сатрӣ ва ғайра. Ба ғайр аз ин, додаҳо маҳаллӣ, умумӣ ва минтақавӣ мешаванд. Пеш аз истифодабарӣ додаҳо бояд муаррифӣ карда шаванд. Дар забони Паскал додаҳоро танҳо пеш аз оғози барномаи асосӣ метавон муаррифӣ кард. Дар вақти муаррифкунӣ аввал калимаи калидии var, сипас, номи дода ва пас аз номи дода аломати ду нуқта (:) навишта шуда, баъд навъи (типи) он нишон дода мешавад. Тарзи муаррифӣ намудани як дода ба сурати зерин аст: var номи_дода: навъи_дода; Навъи додаҳо дар Паскал ба сурати зерин дастабандӣ карда мешаванд: навъ аст; метавон ба ғайр аз намуди муқаррарӣ боз ба намудҳои даҳӣ (decimal), ҳаштӣ (octal) ва шонздаҳӣ ( hexadecimal) истифода кард. ҳақиқӣ дар якҷоягӣ; шуморишӣ ва арифметикӣ дар якҷоягӣ. Аз сабаби он ки ин навъ додаҳо бо додаҳои навъи худ қобили муқоиса ҳастанд, бинобар ин онҳоро скалярӣ мегӯянд. Яъне, барои онҳо операторҳои муқоиса ҷой доранд; мешаванд: массивҳо, сохторҳо (structures) ва қисмҳо (union). Ин навъ додаҳо барои сохтани тағйирёбандаҳое, ки ба таври мантиқӣ ба ҳамдигар алоқаманданд, истифода бурда мешаванд. Дар оянда ба ин навъ додаҳо пурратар шинос мешавем. Додаҳои намуди тартибӣ Ба додаҳои намуди тартибӣ типҳои бутун, мантиқӣ, рамзӣ, шуморишӣ ва фосила дохил мешаванд. Ҳоло ҳар яке аз ин типҳоро мавриди баҳс қарор медиҳем. Додаҳои навъи ададӣ Додаҳои навъи адади дар Паскал бо ду даста тақсим карда мешаванд: бутун ва ҳақиқӣ. Адад (дода)-ҳои бутун ададҳое ҳастанд, ки дар навишти онҳо аломати вергул иштирок намекунад. Ададҳои ҳақиқӣ бошанд, тавассути аломати вергул (дар Паскал нуқта) навишта мешаванд, ки қисми пеш аз вергулро қисми бутун ва қисмати пас аз вергулро қисми ҳақиқӣ мегӯянд. Аз ин ҷо шояд чунин саволе пайдо шавад: додаҳои навъи бутунро метавон ба сурати ҳақиқӣ, ки қисми ҳақиқии онҳо сифр мебошад, ифода кард. Пас, дар Паскал чаро аз навъи бутун истифода бурда мешавад? Сабабаш дар он аст, ки дар аксар компютерҳо ҳисобкунӣ бо ададҳои бутун нисбат ба ададҳои ҳақиқӣ саҳеҳтар аст ва фазои ҳофизае, ки барои ададҳои бутун ҷудо карда мешавад, нисбат ба фазое, ки барои ададҳои ҳақиқӣ ҷудо карда мешавад, камтар аст. Аз тарафи дигар, тамоми ададҳо (додаҳо) дар ҳофизаи компютер ба намуди дуӣ захира карда мешаванд. Аз ин рӯ, тарзи захираи ададҳои бутун аз ададҳои ҳақиқӣ фарқ мекунад, бинобар ин шакли дӯии ададҳои ва, гуногун аст. Додаҳои навъи бутун дар навбати худ ба якчанд гурӯҳ тақсим карда мешаванд. Дар ҷадвали зерин ҳамаи навъҳои бутун ва фосилаи қиматҳои онҳо оварда шудаанд: № Навъ Фосилае, ки аз он Дарозӣ бо қимат қабул мекунад байт (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) … 𝑠ℎ(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) −… (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) −… (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)... (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) −… − 𝑠(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) − Намунае аз додаҳои навъи бутун иборатанд аз,,, (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) − ва ғайра. Қайд. Мувофиқати баъзе типҳои бутуни забонҳои С/C++ бо забони Паскал дар ҷадвали зерин оварда шудаанд: № Баъзе типҳои Мувофиқати онҳо бутуни С/ C++ дар Паскал (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) 𝑠ℎ(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) 𝑠(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) 𝑠(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)ℎ(cid:)(cid:) 𝑠ℎ(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:) Додаҳои н(cid:)а(cid:)в𝑠ъ(cid:)и(cid:) (cid:)ҳ(cid:)ақ(cid:)и (cid:)қℎӣ(cid:) б(cid:)о ду тарз ист(cid:)и(cid:)ф(cid:)о(cid:)да карда метавонем. Тарзи якум, нам(cid:)у(cid:)ди𝑠(cid:) (cid:)м(cid:)уқ(cid:)а(cid:)р (cid:)р(cid:)а(cid:)р(cid:)ӣ, яъне байни қ−исми бутун ва касрии адади ҳақиқӣ аломати вергул (дар забони Паскал нуқта (dot)) гузошта мешавад. Масалан,.,.,, ва ғайра. Тарзи дуюм ки scienti ficnotation номида мешавад. Як навъи кӯтоҳнависӣ дар қолаби дараҷагӣ (экспонентсиалӣ) буда, дар он адад ба ду қисм ҷудо карда мешавад: қисми мантиса (montica) ва қисми дараҷа (exponent). Қисми дараҷагӣ одатан пас аз қисми мантисаса меояд. Байни ин ду қисм ҳарфи Е навишта мешавад, ки он ҳарфи аввалаи калимаи Exponent-дараҷа мебошад. Қисми дараҷагӣ бояд дар нишондиҳанда (ё дараҷа)-и омада, ба мантиса зарб шавад. Тарзи умумии тасвири адад бо ин равиш шакли зеринро дорад:. Дар ин ҷо m-мантисаа (қисми бутуни адад), E-ишораи дараҷа ва p бошад, дараҷа ё қисми дар(cid:)аҷ(cid:)а ±ме(cid:)бошад. Ба мисолҳои зерин таваҷҷуҳ фармоед: Бояд қайд кард, −ки қимати дараҷа наметавонад адади Е− = ∗ = ∗ =, ғайрибутун бошад. Додаҳои навъи ҳақиқӣ низ ба якчанд даста тақсим карда мешаванд. Дар ҷадвали зерин ҳамаи навъҳои ҳақиқӣ ва фосилаи қиматҳои имконпазири онҳо оварда шудаанд: № Навъ Фосилае, ки аз он қимат Дарози бо қабул мекунанд байт.E-….E.E-….E 𝑠(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:).E-….E (cid:)(cid:)(cid:)(cid:).E-….E (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:).….Е (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:).….Е (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) Дар ин ҷадвал ҳарфи Е намуди экспонентсиалии (дараҷагии) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) –и адади ҳақиқиро ифода мекунад. Масалан, адади.Е- ба баробар аст. Дар ин ҷадвал сутуни дарозӣ бо байт дарозии ҳар як −типро бо байт ифода мекунад (мушаххас мекунад, ки барои кад.ом∙ навъ чӣ қадар байт аз фазои ҳофиза лозим аст). Намунае аз ададҳои ҳақиқӣ иборатанд аз: /, /, /,. ва ғайра. Қайд: Типи Real барои якҷоякоркунии версияҳои кӯҳнаи Delphi ва Borland Pascal сохта шудааст. Қолаби ин тип барои оилаи протсессорҳои Intel ноқулай мебошад, аз ин ҷо иҷрои амалиёт бо типи Real нисбат ба типҳои дигар оҳистатар (дертар) мебошад. Тавре қайд кардем, адади ҳақиқии дараҷаи - ро метавон тавассути ҳарфи Е навишт. Масалан, адади – ро метавон низ ба чунин тарз ифода кард кард: Е ё Е ё.Е ё Е. Қайд. Ба ғайр аз ин типҳои ададӣ дар ∙муҳити.NET типҳои нав пайдо шуданд. Дар ҷадвали зерин якчандтои онҳо оварда шудаанд. № Навъ Фосилае, ки аз он қимат Дарозӣ қабул мекунад бо байт -... (cid:)(cid:)(cid:) до (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) Додаҳои навъи мантиқӣ Додаҳои навъи мантиқӣ додаҳоеанд, ки аз ду қимати имконпазир true (ҳақ) ва false (ноҳақ) метавонанд танҳо якеашро қабул кунанд. Бо суханҳои дигар, агар қимати тағйирёбандаҳои навъи ададӣ ягон адад бошад, қимати тағйирёбандаҳои навъи мантиқӣ танҳо true (ҳақ) ё false (ноҳақ) шуда метавонад. Типҳои мантиқии забони Паскал дар ҷадвали зерин оварда шудаанд: № Тип Андоза байт байт (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) байт (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) байт (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) Дар Object Pascal типи асосии мантиқӣ ин Boolean ба ҳисоб меравад. Типҳои боқи (cid:) м (cid:)(cid:) он (cid:) д (cid:) а (cid:) (cid:) б (cid:) арои якҷоякоркунӣ бо дигар забонҳо ва системаҳои омилӣ пешбинӣ шудаанд. Тағйирёбандаҳои навъи Boolean метавонанд танҳо дорои қимати true (ҳақ) ё false (ноҳақ) бошанд, аммо тағйирёбандаҳои навъҳои ByteBool, WordBool ва LongBool метавонанд қиматиҳои гуногун қабул кунанд. Барои навъҳои мазкур дилхоҳ адади нулӣ ҳамчун False ва қимати ғайринулӣ ҳамчун True фаҳмида мешавад. Қайд. Дар забони Паскал барои навъҳои мантиқӣ нобаробарии false<true ҳамавақт ҷой дорад. Додаҳои навъи (типӣ) рамзӣ Додаҳои навъи рамзӣ тавассути калимаи char муаррифӣ гардида, ба таври пешфарз дар хотира як байт ҷойро ишғол мекунанд. Мувофиқи кодгузории стандарти ASCII (American Standard Code for Information Intercheng) ва ebсd (extended binary- coded decimal interchange code) ҳар як рамз дорои коди муайян аст. Дар забони Паскал рамзҳо дар дохили нохунаки якто-якто (апостроф) навишта мешаванд. Дар типи рамзӣ варианти васеъшудаи символҳои ASCII нигоҳ дошта мешаванд. Сохтори кодҳои варианти васеъшудаи ASCII иборатанд аз: мешавад: қисми I (стандарти ASCII) – коди рамзҳои аз то, қисми II коди символҳои аз то. – символҳои идоракунанда (..); – рақамҳо (..); – ҳарфҳои калони алифбои лотинӣ (..); – ҳарфҳои хурди алифбои лотинӣ (..); – аломатҳои нуқтагузорӣ (препинания); –рамзҳои алифбоҳои миллӣ (масалан русӣ); – аломатҳои нуқтагузорӣ (препинания); – символҳои псевдографикӣ. Рақамҳо ва символҳои алифбо бефосила дар ҷадвал ҷойгир карда шудаанд. Масалан, рақами ’’ дорои коди, рақами ’’ дорои коди, рақами ’’ дорои коди ва ҳоказо рақами ’’ дорои коди мебошад. Ба ҳамин монанд, барои алифбои лотинӣ ҳарфи ’А’ дорои коди, ҳарфи ’В’ дорои коди ва ғайра мебошад. Типи символӣ типи ба тартибгузошта мебошад. Тартиби коди символҳо дар ҷадвали кодгузорӣ муайян карда шудааст. Аз ин ҷо бармеояд, ки символи ‘Z’ нисбат ба символи ’В’ калонтар мебошад. Додаҳои навъи шуморишӣ Дар зери мафҳуми додаҳои навъи шуморишӣ дастаи додаҳои бутуни доимӣ фаҳмида мешавад, ки ҳар яке аз онҳо дорои қимати муайян мебошад. Тарзи муаррификунии додаҳои навъи мазкур намуди зеринро дорад: Type Colors = (red, white, blue); Ин навъ додаҳоро баъдтар мавриди баҳс қарор медиҳем. Додаҳои навъи фосила Навъи(типи) фосила қисмати ягон типро дарбар мегирад. Тавре медонем, фосилаи қиматҳои навъи бутун аз - то мебошад, ки тавассути калимаи integer муаррифӣ карда мешавад. Метавон қисме аз навъи бутунро, масалан, фосила аз то - ро интихоб карда, номе барои он гузошт ва дар ҳолати лозимӣ аз он истифода кард. Навъе ки қисмати навъи стандартиро (мавҷудро) дар бар мегирад, навъи фосила (subrange) номида мешавад. Барои эълони навъи фосила аз калимаи калидии type истифода бурда мешавад. Тарзи муаррифии ин навъ додаҳо чунин шакл дорад: type номи навъи фосила=сарҳади поёни..сарҳади болоӣ;. Барои номгузории тағйирёбандаҳои фосила низ аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Қимати имконпазири ин навъ додаҳо метавонад дар байни сарҳади поёнӣ ва болоӣ мехобанд. Дастурҳои зеринро дар назар гиред. type smalint=..; subchar=’A’..’F’; дар ин ҷо ду навъи фосила бо номҳои smalint ва subchar эълон карда шудаанд, ки smalint қимати аз то ва subchar қимати аз ’A’ то ’F’- ро қабул мекунад. Яке аз ҷиҳатҳои мусбати истифодаи навъи фосила сарфаҷӯии ҳофиза мебошад. Масалан, агар дар барнома фақат аз ададҳои фосилаи аз то истифода бурда шавад, истифодаи навъи бутун зарур набуда, кифоя аст, ки аз навъи фосила истифода карда шавад. Навъҳои додаҳои сохторӣ Ҳар як типи сохторӣ аз маҷмӯӣ элементҳо таркиб дода мешавад. Ҳар як элемент дар навбати худ метавонад ба типи сохторӣ дохил бошад. Ҳоло додаҳои ин навъро мухтасар дида мебароем. Додаҳои навъи массив Массив маҷмӯи додаҳои аз ҷиҳати навъ ба ҳамдигар монанд мебошанд, ки элементҳои он аз ҳамдигар танҳо бо рақами тартибиашон фарқ мекунад. Массив бо шакли зерин муаррифӣ карда мешавад: <номи массив> = array [<индек>] of <тип>; дар ин ҷо: <номи массив> - номи дурусти идентификатор; Array, of – Калимаҳои калидӣ; <индекс> - рӯйхати индексҳои(зернависҳои) массив ва навъи онҳо; <тип> - дилхоҳ типи Паскал. Қайд. Мавзӯи массивҳоро баъдтар мавриди баҳс қарор медиҳем. Додаҳои навъи record Record – ин сохтори додаҳое мебошад, ки аз элементҳои гуногун сохта шудааст. Баръакси массивҳо элементҳои record метавонанд аз навъҳои гуногун таркиб ёфта бошанд. Сохтори муаррификунии додаҳои навъи мазкур чунин шакл дорад: <номи тип> = record <майдонҳо ё элементҳо> end; дар ин ҷо: <номи тип> -идентификатор буда, номи record-ро ифода мекунад; record, end – калимаҳои калидӣ; Қайд. Азбаски record-ҳо як бахши бузургӣ барноманависӣ мебошанд, бинобар ин додаҳои ин навъро дар мавриди баҳс қарор намедиҳем. Додаҳои навъи маҷмӯҳо Маҷмӯъ – ин набори додаҳои мантиқан ба ҳам пайваст буда, дар Турбо Паскал миқдори элементҳо он аз то то шуда метавонад. Додаҳои навъи маҷмӯҳо чунин муаррифӣ карда мешавад: <номи тип> = SET OF <элементҳо (навъи элементҳо)>; Ин навъ додаҳоро баъдтар мавриди баррасӣ қарор медиҳем. Додаҳои навъи сатрӣ Додаҳои навъи сатри бо ёрии калимаи калидии string (сатр) муаррифӣ гардида, дар ҳама версияҳои Паскал истифодаи васеъ доранд. Додаҳои навъи мазкур ба массивҳои навъи рамзӣ монанд буда, дарозии онҳо дар Турбо Паскал то символ шуда метавонад. Ин навъ додаҳо тавассути калимаи калидии string муаррифӣ карда мешаванд. Додаҳои навъи мазкур дар дохили нохунаки якто-якто (апостроф) навишта мешаванд. Намунае аз додаҳои навъи сатрӣ: ‘I am a Student’, ‘My name is Ali’ ва ғайра. Қайд. Ин навъ додаҳоро баъдтар дар боби коркарди сатрҳо муфассал мавриди баҳс қарор медиҳем. Додаҳои навъи файл Дар зери мафҳуми файл минтақаи номгузошташудаи хотираи компютер фаҳмида мешавад. Ҳар як файл дорои се характер мебошад: якум - ҳар як файл дорои ном мебошад, ки тавассути он дар як барнома метавон бо чанд файл кор кард; дуюм- файл дорои додаҳои аз ҷиҳати навъ якхела мебошад; сеюм- дарозии файл вобаста аз хотира мебошад. Додаҳои навъи файлро метавон бо яке аз усулҳои зерин муаррифӣ кард: <ном>= FILE OF <тип>; <ном>=TEXT; <ном> = FILE; дар ин ҷо ном - номи файл буда, барои номгузории файлҳо аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. FILE, OF – калимаи калидӣ (файл, аз); TEXT –номи типи стандартии файлҳо; <тип> - дилхоҳ типи Паскал ба ғайр аз файл. Вобаста аз муаррификунӣ се намуди файлҳо вуҷуд доранд:  файлҳои навъдор (дӯӣ) (бо ёрии калимаи калидии FILE OF… муаррифӣ карда мешаванд);  файлҳои матнӣ (аз типи TEXT);  · файлҳои бетип (аз типи FILE). Қайд. Мавзӯӣ файлҳоро баъдтар дида мебароем. Додаҳои навъи зербарнома Типи зербарнома — ин типи нав мебошад, ки аз тарафи ширкати Borland дохил карда шудааст. Типи мазкур дар стандарти Паскал вуҷуд надошт. Типи зербарнома имконият медиҳад, ки зербарномаҳо ба сифати параметри фармалӣ равон карда шаванд. Барои муаррифии типи зербарнома номи зербарнома истифода бурда мешавад. Мисол: Type Proc = procedure; Proc = procedure(var X, Y: Integer); StrProc = procedure(S: String); MathFunc = function(X: Real): Real: DeviceFunc = function(var F: Text): Integer; MaxFunc = function(A, B: Real; F: MathFunc): Real; Пас аз иҷрои ин амал дар барнома метавон тағйирёбандаҳои навъи зербарномаро ба сурати зерин муаррифӣ кард: var p:proc; f, f: mathfunc; ar: array [..n] of proc; Қайд. Ин мавзӯъро баъдтар мавриди баҳс қарор медиҳем. Додаҳои навъи объект Навъи объект — ин сохтори додаҳои аз элементҳо ташкилёфта мебошад, ки ҳар элемент майдон барои нигоҳ доштани додаи навъи муайян ё метод барои иҷрои ягон амал бо объектҳо мебошад. Ин навъ додаҳо ҳангоми омӯзиши БОН истифода бурда мешавад. Аз ин хотир, онҳоро мавриди баҳс қарор намедиҳем. Додаҳои навъи ишорагарҳо Ишорагар ин тағйирёбандаест, ки суроға ё маҳалли тағйирёбандаи дигарро нигоҳ медорад, яъне қимати ишорагар суроғае аз ҳофиза аст. Аз ин рӯ метавон, ба қимати як дода ба таври ғайримустақим бо ёрии суроғааш аз ҳофиза дастёби пайдо кард. Дар забонҳои кӯҳна, ба монанди Algol, Gobol, Fortran ин навъ тағйирёбандаҳо пешбинӣ нашуда буд, аммо дар забонҳои Паскал, PL/ ин гуна тағйирёбанда пешбинӣ шудааст. Қайд. Ишорагарҳо як бахши бузургӣ забони Паскал ба ҳисоб мераванд, аз ин рӯ онҳоро дар ин китоб мавриди баҳс қарор намедиҳем. Тағйирёбандаҳо Тағйирёбандаҳо навъе аз идентификаторҳо буда, барои номгузории калимаҳои ҳофиза истифода бурда мешаванд. Қимат (муҳтаво)-и калимаҳои ҳофиза дар рафти иҷроиши барнома метавонад тағйир ёбад. Бо суханҳои дигар, тағйирёбанда гуфта, бузургие (додае)-ро меноманд, ки дар тамоми тӯли барнома метавонад тағйир ёбад, яъне қиматҳои гуногун қабул кунад, қиматашро тағйир диҳад ва ғайра. Тағйирёбандаҳо барои коркарди додаҳо истифода шуда, бо ёрии номашон муайян карда мешаванд. Номи тағйирёбанда бояд бо ҳарф сар шавад ва наметавонад калимаи калидии забон бошад, яъне истифодаи калимаҳои калидии забонро наметавон ба сифати номи тағйирёбанда истифода кард. Аз сабаби он ки тағйирёбандаҳо низ як навъ идентификатор мебошанд, бинобар ин ҳангоми номгузории онҳо аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Ҳангоми номгузорӣ диққат бояд дод, то номи тағйирёбандаҳо бо номи идентификаторҳои стандартӣ ва калимаҳои калидӣ мувофиқат накунад. Намунае аз номи тағйирёбандаҳо: a, a, my_var, my_str, x, my_num ва ғайра. Қайд. Ҳангоми сохтани барнома кӯшиш кардан лозим аст, то номи тағйирёбандаҳо ба муҳтавои онҳо мувофиқат кунад. Ин амал аз вуқуъи хатогиҳо пешгирӣ мекунад. Эълони навъи тағйирёбандаҳо Ҳар як тағйирёбанда дар забони Паскал бояд пеш аз истифодабарӣ муаррифӣ карда шавад, яъне муайян шавад, ки он ба кадом навъ тааллуқ дорад ва чӣ қадар хотираро банд мекунад. Масалан, тағйирёбандае бо номи my_var ҳамон вақт дар барнома шинохта мешавад, ки агар навъи он муайян карда шуда бошад. Барои таъини навъи тағйирёбанда аз равиши зерин истифода бурда мешавад: var номи тағйирёбанда: навъ; дар ин ҷо var калимаи калидӣ буда, ҳангоми эълони тағйирёбандаҳо истифода бурда мешавад. Ба сифати навъ яке аз навъҳои қаблан мавриди баҳс қарор додаамон истифода бурда мешаванд. Барои муаррифӣ намудани тағйирёбанда, бояд ба қоидаҳои зерин риоя кард:  барои эълон намудани якчанд тағйирёбанда аз як навъ, онҳо аз ҳамдигар бо рамзи «,» ҷудо навишта мешаванд;  новобаста аз қимат ва навъи тағйирёбанда, як маротиба аз калимаи var истифода бурда мешавад;  номи тағйирёбанда маънидор буда, бояд ба барномаи сохташуда мувофиқат кунад;  номи тағйирёбанда бояд ҳатман ба ҳарф ё рамзи хати поён сар шавад;  номи тағйирёбанда набояд калимаҳои калидии забон бошад;  барои навъҳои гуногун бояд номҳои гуногун истифода шавад, яъне бо як ном дар як барнома ду тағйирёбандаро ҳарчанд, ки аз навъҳои гуногунанд, муаррифӣ кардан мумкин нест. Ба таври дигар, ду тағйирёбанда набояд ҳамном бошанд. Шояд дар зеҳни хонанда саволе пайдо шавад, ки чӣ ниёзест аз муаррифӣ намудани тағйирёбанда ва он дар барноманависӣ чӣ аҳамияте дорад? Барои ба ин савол ҷавоб гардонидан, биёед мисоли аз дунёи воқеӣ ва аз зиндагии ҳаррӯзаамонро меорем. Масалан, падари Шумо мехоҳад, ки ягон рафиқ ё ҳамкораш ва ё каси дигареро барои меҳмонӣ ба хона даъват кунад. Пеш аз даъвати меҳмон ба аҳли хонандон (модаратон, хоҳаратон) мефаҳмонад, ки имрӯз фалон одам ба хона мҳмон мешавад (кӣ будани меҳмонро ба аҳли хонадон мефаҳмонад). Дар натиҷа аҳли хонадон вобаста ба он хӯроки лозимӣ омода мекунад. Ба ҳамин монанд, барои истифода бурдани дилхоҳ тағйирёбанда аввал он муаррифӣ карда мешавад. Ҳангоми муаррифӣ намудани тағйирёбанда ба компилятор гуфта мешавад, ки ин тағйирёбанда аз кадом навъ аст, вобаста ба навъи он дар ҳофиза ҷойи муайян банд карда шуда, амалҳои лозимӣ дар болои он иҷро карда мешавад. Тавре аз олами воқеӣ медонем, вобаста аз мавқеи иҷтимоӣ, ҷои кор ва ғайра меҳмонҳо ҳар хел мешаванд. Дар забони Паскал низ додаҳо дорои навъҳои гуногун мебошанд. Пас аз донистани ин маълумот тарзи муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳоро аз нав ба таври возеҳтар дида мебароем. Масалан, бигузор тағйирёбандаи х аз навъи бутун бошад. Пас, барои муаррифӣ намудани он дар забони Паскал аз равиши зерин истифода мебарем: var x: integer Барои муаррифӣ кардани якчанд тағйирёбандае, ки аз ҷиҳати навъ якхела мебошанд, як маротиба навиштани навъ кифоягӣ мекунад. Қолаби умумии ин равиш шакли зеринро дорад: var var,var,…, varn: data_type; дар ин ҷо data_type навъи додашуда, var,var,…, varn бошанд, тағйирёбандаҳои якум, дуюм ва ҳоказо n-ум мебошанд. Масалан, тарзи муаррификунии тағйирёбандаҳои x, y ва z, ки аз навъи бутун мебошанд, чунин шакл дорад: var x,y,z:integer Ба ғайр аз ин, метавон ҳар як тағйирёбандаро алоҳида- алоҳида муаррифӣ кард. Ба монанди: var x:integer; y:integer; z:integer; Тавре аён аст, равиши аввала хеле сода ва осон мебошад. Намунае аз муаррифии тағйирёбандаҳо: var sum:integer; var a,b,c,d:real; var a,b: integer; x, y:real; st:string; bl:Boolean; ch:char; Қайд. Дар PascalABC.NET имконияти муаррифӣ кардани тағйирёбандаҳои универсалӣ вуҷуд низ дорад. Барои эълони чунин тағйирёбандаҳо типи мувофиқ нишон дода нашуда, танҳо пас аз қимат бахшидан ва иҷрои амалиёти лозимӣ типи тағйирёбанда маълум карда мешавад. Тарзи муаррифии чунин тағйирёбандаҳо шакли зеринро дорад: var тағйирёбанда:=қимат; Мисол: var x:=; Қимат бахшидан ба тағйирёбандаҳо Тағйирёбандаҳо маҳалли захира ва бозёбии додаҳо мебошанд. Бинобар ин ба онҳо пас аз эълонкунӣ аввал қимат бахшида, сипас аз он истифода бурда мешавад. Дар забони Паскал барои қимат бахшидан ба тағйирёбандаҳо аз ду роҳ истифода бурда мешавад: Дар равиши аввал пас аз муаррифӣ намудан ба тағйирёбандаҳо қимат бахшида мешавад. Масалан, эълони тағйирёбандаҳои a,b аз навъи бутун, x, y аз навъи ҳақиқӣ, st аз навъи сатрӣ, bl аз навъи мантиқӣ, ch аз навъи рамзӣ ва қимат бахшидан ба онҳо чунин шакл дорад: var a,b;integer; x, y:real; st:string; bl:Boolean; ch:char;... a:=; b:=; x:=.; y:=.; st:=’I am learning Pascal’; bl:=true; ch:=’A’; Равиши дигари қимат бахшидан ба тағйир-ёбандаҳо истифода аз операторҳои дохилкунӣ мебошад, ки тавассути он қимати лозимӣ аз клавиатура ё ягон дастгоҳи вурудии дигар дохил карда мешавад. Дар ин равиш ба тағйирёбандаҳо ҳангоми иҷроиши барнома қимат бахшида мешавад. Мисол: var a,b;integer;... read(a,b); Дар ин мисол қимати a ва b аз клавиатура ҳангоми иҷроиши барнома тавассути оператори read дохил карда мешаванд. Оператори read-ро бошад баъдтар пурра мавриди баҳс қарор медиҳем. Ба ҳамин монанд, метавон ба тағйирёбандаҳои дигар типҳо низ қимати аввала бахшид. Барои қимат бахшидан ба тағйирёбандаҳо бояд меъёрҳои зеринро риоя кард: клавиатура ё ягон дастгоҳи вурудии дигар дохил кард; бахшиш истифода бурда мешавад; якто-якто навишта мешаванд; ё false бошанд; ба тағйирёбандаи дигар бахшид. Барои иҷрои ин амал, навъи тағйирёбандаҳо низ нақш мебозанд; Қайд. Дар PascalABC.NET имконияти қимати аввала бахшидан ҳангоми муаррификунӣ вуҷуд дорад. Тавассути ин механизм метавон ҳангоми муаррификунӣ дар ҳол ба тағйирёбандаҳо қимати аввала бахшид. Масалан, дар дастури зерин тағйирёбандаи х аз навъи бутун муаррифӣ карда шуда, ба сифати қимати аввала ба он қимати бахшида шудааст. var x:integer:=; Ин навъ тағйирёбандаҳоро метавон дар дилхоҳ ҷойи барнома муаррифӣ кард. Доимиҳо (constant) Дар математика баъзе бузургиҳое ҳастанд, ки қимати доимӣ доранд, ба монанди, ғайра. Дар барноманависӣ низ ин равиш истифода бурда мешавад. Пас, доимиҳо бузургиҳое ҳаста(cid:)нд≈, ки, дар тамео≈ми,тӯли в баа рнома қимати худро тағйир намедиҳанд. Барои эълон намудани доимиҳо аз калимаи калидии const истифода бурда мешавад. Дар забони Паскал доимиҳо бо ду гурӯҳ тақсим мешаванд: Барои муаррифии ҳар ду навъ доимиҳо аз калимаи калидии const истифода бурда мешавад. Аз сабаби он ки доимиҳо низ як навъ идентификатор мебошанд, пас барои номгузории доимиҳо аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Намунае аз муаррифии доимиҳо ба сурати зайл аст: const a=; b='Computer scince'; c=true; x:integer=; PI:double=.; Дар ин ҷо доимиҳои a,b ва c бенавъ муаррифӣ гардидаанд, аммо доимии x аз навъи бутун бо қимати ва доимии PI аз навъи double бо қимати. муаррифӣ гардидааст. Барои муаррифӣ ва истифодаи доимиҳо бояд ба меъёрҳои зерин риоя кард: тағйирёбандаҳо муаррифӣ карда мешаванд; истифода бурда мешавад; тағйирёбандаҳо) ҳамном бошад. Амалҳо Тағйирёбандаҳо ва доимиҳо барои нигоҳ доштани додаҳо истифода бурда мешаванд. Ҳадафи барноманависӣ иҷрои ягон амал бо ин додаҳо мебошад. Бари иҷрои ягон амали хос аз амалҳо истифода бурда мешавад. Аз нуқтаи назари риёзӣ медонем, ки нишонаи ҷамъ (+) ду қиматро бо ҳам ҷамъ мекунад, яъне x+y. Дар ин ҷо аломати + -ро амал (operator), x ва y – ро объектҳои амал (operand) меноманд Баъзан ба ҷои калимаи амал, аз амалгар низ истифода карда мешавад. Амалҳоро метавон ба сурати зерин дастабандӣ кард: Илова бар ин, амалҳо ягона (унарӣ), дугона (бинорӣ) ва сегона(тернерӣ) мешаванд:  агар амал дорои як объекти амал бошад, онро ягона мегӯянд.  агар амал дорои ду объекти амал бошад онро дугона мегӯянд.  агар амал дорои се объекти амал бошад онро сегона мегӯянд. Амалҳои арифметикӣ Амалҳои арифметикӣ амалҳое мебошанд, ки барои иҷрокунии амалҳои муҳосиботӣ бо додаҳо истифода мешаванд. Дар ҷадвали зерин амалҳои мазкур оварда шудаанд: Номи Нишона Намунаи Намунаи амал (symbol)-и амалҳои амалҳои амал арифметикӣ арифметикӣ дар дар забони математика Паскал Ҷамъ Тарҳ Тақсим + (cid:)+(cid:) (cid:)+(cid:) − (cid:)−(cid:) (cid:)−(cid:) Зарб / a (cid:)/(cid:) Бақия аз b тақсим ∗ (cid:)(cid:) (cid:)∗(cid:) қисми (cid:)(cid:)(cid:) - (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) бутуни тақсим (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) Ҳамаи ин амалҳо ба ғайр аз амали бақия аз тақсим ва қисми бутуни тақсим дар тамоми забонҳои барноманависӣ як хел истифода бурда мешаванд. Оператори mod -ро remainder operator ё modulus operators низ мегӯянд, ки бақияи тақсими адади a-ро бо адади b муайян мекунад. Оператори div бошад, ҳангоми тақсим намудани адади a бо адади b, қисми бутуни тақсимро муайян мекунад. Намунае аз мисолҳои амалҳои mod ва div: № Қимати Қимати a mod a div амалванди a амалванди b b b Қайд. Дар сурати қимати амалванди якум (тақсимшаванда) аз қимати амалванди дуюм (тақсимкунанда) хурд будан, натиҷаи a mod b ба амалванди якум (тақсимшаванда) баробар шуда, натиҷаи a div b ба баробар мешавад. Илова бар ин, дар забони Паскал, амалҳои зерин низ мавҷуданд: Номи амал Нишона Намунаи Намунаи (symbol)-и амал дар амал дар амал математика забони Паскал Як воҳид афзоиш (increment) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) = (cid:)+ (cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Як воҳид коҳиш (decrement) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) = (cid:)− (cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Бахшиш Амалҳои афзоиш ва коҳиш ба намуди пешфарз қимати амалвандро(аргументро) м:у=вофиқан як(cid:) в=оҳ(cid:)ид афзоиш(cid:): =ё (cid:)коҳиш медиҳанд. Барои ба таври дилхоҳ афзоиш ва коҳиш додани қимати амалванд(аргумент) амалҳои мазкурро ба шакли зерин истифода мебаранд: Номи амал Нишона Намунаи амал дар Намунаи (symbol)-и математика амал дар амал забони Паскал Т воҳид афзоиш (increment) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) = (cid:)+Т (cid:)(cid:)(cid:)((cid:),Т) Т воҳид коҳиш (decrement) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) = (cid:)−Т (cid:)(cid:)(cid:)((cid:),Т) Амали бахшиш (default assignment operator) бошад, дар навишт шакли ‘:=’ –ро дошта, ба сурати зерин амал мекунад: идентификатор:=ифода; Ин амал аввал қимати ифодаро ҳисоб намуда, сипас онро ба тағйирёбандаи нишондодашуда мебахшад. Барои иҷрои ин амал бояд типи ифода ва типи тағйирёбандае, ки натиҷа дар он қарор мегирад, мувофиқат кунад. Амалҳои муқоисакунӣ (relation operators) Амалҳои муқоисакунӣ барои дар байни ду тағйирёбанда муносибат ё робита барқарор намудан хизмат мекунанд. Бо суханҳои дигар, амалҳои мазкур барои муқоисаи қимати ду бузургӣ истифода мешаванд. Дар ҷадвали зерин амалҳои муқоисакунӣ оварда шудаанд: Номи амал Нишона Нишона Истифода Қимати (symbol)- (symbol)-и барии амал дар и амал амал дар амалҳои забони дар ма- Паскал муқоисаку Паскал тематика нӣ дар забони Паскал Калон а калон аз b Хурд > > (cid:) > (cid:) а хурди b Калон ё а калон ё баробар < < (cid:) < (cid:) баро- ≥ >= (cid:) >= (cid:) бари b Хурд ё а хурд ё баробар баробари ≤ <= (cid:) <= (cid:) b Баробар а айнан баробари = == (cid:) == (cid:) b Нобаробар a нобароба ≠ <> (cid:) <> (cid:) ри b Барои амалҳои муқоисакунӣ ва мантиқӣ калимаҳои калидӣ бо номи true ва false истифода бурда мешаванд. Дар забони Паскал ҳар гуна шарти дуруст ҳамчун true ва шарти нодуруст бошад, ҳамчун false фаҳмида мешавад. Амалҳои байтӣ Дар забони Паскал якчанд амале мавҷуд аст, ки онҳоро амалҳои байтӣ мегӯянд. Сабаби амали байти гуфтани онҳо дар он аст, ки онҳо аввал қимат (адад)-и додашударо ба намуди дуӣ табдил дода, баъд бо он амали лозимиро иҷро мекунанд. Воқеан, ҳамаи додаҳое, ки мо истифода мебарем, дар компютер ба намуди дуӣ (пайдарпайии ва ) захира карда мешаванд. Дар ин ҷо ё хурдтарин воҳиди ахбор буда, ба бит баробар мебошад. Амалҳои байтӣ барои иҷрои ягон амал бо ин битҳо истифода бурда мешаванд. Амалҳои мазкур иборатанд аз: Амали ва (and) –амали кор бо битҳо (хусусан, системаи дӯи) буда, чунин амал мекунад: дар сурати ҳам амалванди якум ва ҳам амалванди дуюми он ҳақ будан ба қимати ҳақ доро буда, дар дигар ҳолатҳо ба қимати ноҳақ доро мешавад, яъне: (cid:) (cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) Мисоли. Бигузор х= ва у= бошад. Онҳоро ба намуди системаи дӯи мегардонем: (cid:) (cid:)Аз ин ҷо, натиҷаи x and y= and = мешавад. (cid:) (cid:)(cid:)А(cid:)м (cid:)али ё (or) - амали кор бо битҳо буда, ба қимати ҳақ дорост, агар аққалан қимати яке аз амалвандҳои додашуда ҳақ бошад, яъне (cid:) (cid:) (cid:) (cid:)(cid:) (cid:) Мисоли. Бигузор х= ва у= бошад. Онҳоро ба намуди системаи дӯи мегардонем: (cid:) (cid:) Аз ин ҷо, x or y= or = мешавад. (cid:) (cid:)(cid:) (cid:) Амали ё (xor)-амали кор бо битҳо буда, ба қимати ҳақ доро аст, агар танҳо қимати яке аз амалвандҳои додашудаи он ҳақ бошад, яъне: (cid:) (cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) Мисоли. Бигузор х= ва у= бошад. Онҳоро ба намуди системаи дӯи мегардонем: (cid:) (cid:) (cid:) (cid:)(cid:) П (cid:) а с (cid:), аз ин ҷо мешавад. Амали тарҳ (инкор) not – амали кор бо битҳо буда, ба қимати ҳақ доро аст, агар (cid:)қ и(cid:)м(cid:)а(cid:)т (cid:)и =амал в(cid:)а(cid:)н(cid:)д и д=одашуда ноҳақ бошад ё баръакс, яъне: not x (cid:) Кӯчиш ба чап (А shl В) –ин амал адади А-ро дар намуди дуӣ фарз намуда, баъд онро В разряд ё мавқеъ ба тарафи чап мекӯчонад. Мисоли. Бигузор А= ва В= бошад. Дар аввал А-ро ба намуди дуӣ мегардонад, сипас онро В мавқеъ ба тарафи чап мекӯчонад, яъне: А Кӯчиш ба ду мавқеъ А shl Аз ин ҷо А shl B= shl = мешавад. Кӯчиш ба рост (А shr В) - ин амал адади А-ро дар намуди дуӣ фарз намуда, баъд онро В разряд ё мавқеъ ба тарафи рост мекӯчонад. Мисоли. Бигузор А= ва В= бошад. Оногоҳ дар аввал А- ро ба намуди дуӣ мегардонад, яъне А Кӯчиш ба ду мавқеъ А shr Аз ин ҷо А shr B= shr = мешавад. Амалҳои мантиқӣ (logical operators) Амалҳои мантиқӣ амалҳое ҳастанд, ки барои иҷрокунии амале болои ифодаҳои мантиқӣ истифода бурда шуда, дорои қимати ҳақ (true) ва ноҳақ (false) мебошанд. Ин амалҳо имконияти сохтани ифодаҳои мураккабро фароҳам меоранд. Дар ҷадвали зерин амалҳои мантиқӣ оварда шудаанд: № Номи Аломат Аломат Номи амал амал (symbol)-и (symbol)-и дар амал дар амал дар математика забони математика Паскал ∩ Конъюнксия U Дизъюнксия (cid:)(cid:)(cid:)−ва (cid:)(cid:)(cid:) − ~ Инкор Ин (cid:)а(cid:)м−алёҳо дар алге(cid:)б(cid:)раи Булл чунин таъриф дода мешаванд: Ко(cid:)н(cid:)ъ(cid:)ю−нкнсеияи му(cid:)ло(cid:)ҳ(cid:)изаҳои A ва B гуфта, ҳамин гуна мулоҳизаи С-ро меноманд, ки ба қимати ҳақ (true) доро аст, агар ҳам мулоҳизаи А ва ҳам мулоҳизаи В баробари true, яъне ҳақ бошанд. Дар акси ҳол бошад, дорои қимати ноҳақ (false) мешавад. Мулоҳизаҳои Мулоҳизаҳои Мулоҳизаи якум and якум дуюм мулоҳизаи дуюм False False False False True False True False False True True True Дизъюнксияи мулоҳизаҳои A ва B гуфта, ҳамин гуна мулоҳизаи С-ро меноманд, ки ба қимати ҳақ (true) доро аст, агар ақаллан яке аз мулоҳизаҳои А ва ё В ба қимати true, яъне ҳақ доро бошад. Дар акси ҳол бошад, дорои қимати ноҳақ (false) мешавад. Мулоҳизаи Мулоҳизаи Мулоҳизаи якум or якум дуюм мулоҳизаи дуюм False False False False True True True False True True True True Инкори мулоҳизаи А гуфта, мулоҳизаи -ро меноманд, ки он ба қимати ҳақ дорост, агар амалванди он ба қимати ҳақ доро бошад, дар акси ҳол, ба қимати ноҳақ баробар мА̅ ешавад. № Мулоҳиза not мулоҳиза False True True False Мисол. Бигузор тағйирёбандаҳои a,b,c,d аз навъи бутун буда, мувофиқан ба,,, баробар бошанд. Дар ҷадвали зерин барои намуна чанд ифодаеро меорем: № Ифодаҳо Натиҷаи мантиқӣ true false ((cid:) < ) (cid:)(cid:)(cid:) ((cid:) > ) True ((∗(cid:)+) >= (cid:)) (cid:)(cid:) (cid:) ((cid:) > (cid:)) True ((cid:) == )(cid:)(cid:) ((cid:) < ((cid:)+ )) False Қайд. Ҳангом(и(cid:) /(cid:)и)ст=и=ф(cid:)ода амалҳои мантиқӣ, агар амалвандҳои онҳо яг(о(cid:)н <иф(cid:)о)д(cid:)а(cid:) б(о(cid:)ш<анд), он гоҳ он ифодаҳо дар дохили қавс навишта мешаванд. Амалҳои сатрӣ Амалҳои сатрӣ барои иҷрои ягон амал бо сатрҳо истифода бурда мешаванд. Масалан, амали +ду сатрро ба ҳамдигар пайваст мекунад. Дар оянда ин мавзӯъро пурратар мавриди баҳс қарор медиҳем. Амалҳои @ ва ^ Дар забони Паскал якчанд амалҳое мавҷуданд, ки адрес ё маҳалли физикии тағйирёбандаи додашуда (нишондодашуда)-ро метавонад ба барномасоз дастрас гардонад. Дар ҷадвали зерин намунаи мисоли ин амалҳо оварда шудаанд. № Номи амал Аломат Навишт Амали и амал иҷрокунанда Суроға @ @a Суроғаи (адрес) тағйирёбандаи а- ро нишон медиҳад Нишона ^ ^a Қимати додае, ки (ссылка ё суроғаи он дар reference ) тағйирёбандаи а захира шудааст, бармегардонад Амали @ суроғаи як тағйирёбанда ва амали ^ муҳтавои тағйирёбандаеро, ки суроғааш тавассути @ ба даст омадааст мушаххас мекунад. Бо суханҳои дигар, амали ^ барои дастёбии ғайримустақим ба ҳофиза ба кор меравад. Ба даструҳои зерин диққат диҳед: m:=; p:=@m; //суроғаи тағйирёбандаи m n:=p^; { қимати тағйирёбандае, ки суроғаи он дар p захира шудааст.} Амалҳои ягона (Unary operators) Амалҳои ягона амалҳое мебошанд, ки фақат дорои як амалванд мебошанд. Ин амалҳо дар ҷадвали зерин гирд оварда шудаанд: № Номи амал Рамз Истифодаи (symbol)-и амал дар амал забони Паскал Ҷамъи унарӣ (unary plus) Тарҳи унарӣ + а+= (unary minus) Зарби унарӣ − а−= Тақсими унарӣ Амали ҷамъи унарии а+= ба ифод∗аи а:=а+, тарҳ(cid:)и∗ у=нарии а- = ба а:=а-, зарби унарии a= ба a:=a/ ва амали тақс(cid:)и/м=и унарии a/= ба a:=a/ эквивалент мебошад. Қайд. Амали тақсими унарӣ танҳо барои тағйирёбандаҳои навъи ҳақиқӣ пешбинӣ шудааст. Тартиби иҷрои амалҳо (Аввалияти амалҳо) Ифодаҳо дастурҳое ҳастанд, ки аз амалҳо, тағйирёбандаҳо, доимиҳо ва ғайра сохта мешаванд. Ҳар ифода дорои натиҷа буда, дар он амалҳо бо тартиби хосе иҷро карда мешаванд. Баъзан ҳангоми навиштани ифода барои ба даст овардани натиҷаи матлуб зарур мешавад, ки тартиби иҷрои амалҳо ба назар гирифта шавад. Аз ин рӯ, ҳангоми навиштани як ифода, зарурати донистани аввалияти амалҳо пеш меояд, яъне лозим мешавад, ки тартиби иҷрои амалҳоро бидонем. Бигузор ифодаи зерин, ки дар он x= ва y= аст, дода шуда бошад: z:=x+y div Дар ин ифода амали бахшиш, ҷамъ ва div вуҷуд дорад. Агар х-ро бо у ҷамъ намуда, сипас натиҷаро ба тақсим кунем, қимати z ба баробар мешавад. Агар у-ро ба тақсим карда, сипас натиҷаро ба х ҷамъ кунем, қимати z ба баробар мешавад. Барои натиҷаи матлубро ба даст овардан, зарур аст, ки аввалияти амалҳо ба назар гирифта шавад. Дар ҷадвали зерин тартиби иҷроиши амалҳо оварда шудаанд: Аввалият Амалҳо Категорияи амалҳо Якум (тартиби + - not @ Амалҳои унарӣ олӣ) Дуюм / div mod and as Амалҳои бинории shl shr навъи зарб Сеюм + - xor or Амалҳои бинории навъи ҷамъ Чорум (тартиби = <> < > <= >= in Амалҳои бинории паст) is навъи муносибат Тавре аз ин ҷадвал дида мешавад, дар мисоли овардашуда, аввал амали div ва сипас амали ҷамъ иҷро карда мешавад. Аз ин рӯ, натиҷаи дуруст z:= мебошад. Агар дар ифода қавс иштирок кунад, аввал амалҳои дохили қавс ва баъд, амалҳои берун аз қавс мувофиқи тартиби дар ҷадвал нишондодашуда иҷро карда мешаванд. Қайд. Ин амалҳо дар оянда ба тадриҷ омӯхта мешаванд. Табдилдиҳии навъҳо ва амалҳо бо онҳо Баръакси забонҳои оилаи C/C++ дар забони Паскал имконияти ба таври автоматӣ табдилдиҳии навъ вуҷуд надорад. Ба истиснои аз навъи бутун ба ҳақиқӣ. Масалан, бигузор тағйирёбандаҳои X ва Y ба сурати зерин муаррифӣ шуда бошанд: var х:Integer; у:Real; Пас, дастури у:= х + аз нуқтаи назари синтаксис дуруст буда, дастури х:=. нодуруст мебошад. Сабаб дар он аст, ки дар ифодаи якум табдилдиҳӣ аз навъи бутун ба ҳақиқӣ шудааст, ки он дар Паскал қобили қабул мебошад. Дар ифодаи дуюм бошад, ба тағйирёбандаи бутун қимати ҳақиқӣ бахшида шудааст, ки он аз рӯи синтаксиси Паскал нодуруст мебошад. Бояд қайд кард, ки ба таври автоматӣ вуҷуд надоштани амали табдилдиҳӣ маънои онро надорад, ки дар Паскал воситаи табдилдиҳии навъ вуҷуд надорад. Албатта, чунин восита вуҷуд дорад. Барои иҷрои табдилдиҳӣ аз якчанд функсияҳо истифода бурда мешавад. Дар ҳолати хусусӣ, барои аз навъи ҳақиқӣ ба бутун табдил додан аз функсияҳои round ва trunc истифода бурда мешавад. Функсияи round адади навъи real-ро то ба қисми бутунаш наздик шудан, яклухт мекунад. Функсияи trunc бошад, қисми касрии адади навъи real-ро бурида гирифта, қисми бутуни онро бармегардонад. Бо назардошти тағйирёбандаҳои қаблан муаррификарда, ифодаи х:= у/х нодуруст буда, ифодаи х:= round(у/х) дуруст мебошад. Барои табдилдиҳии додаҳо аз навъи char (символ) ба бутун аз функсияи ord ва аз типи бутун ба типи рамзӣ (char) аз функсияи chr истифода бурда мешавад. Дар PascalABC.NET барои табдилдиҳии навъҳо аз функсияҳои зиёде истифода мебаранд, ки асоситарини онҳо дар ҷадвали зерин оварда шудаанд. function StrToInt(s: string): integer; Сатри додашудаи s-ро ба адади бутуни навъи integer табдил медиҳад. function StrToInt(s: string): int; Сатри додашудаи s-ро ба адади бутуни навъи int табдил медиҳад. function StrToFloat(s: string): real; Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи real табдил медиҳад. function TryStrToInt(s: string; var value: integer): boolean; Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи integer табдил дода, онро дар тағйирёбандаи value мебахшад. Дар сурати бо муваффақият анҷом наёфтани ин амал, функсия қимати false бармегардонад. function TryStrToInt(s: string; var value: int): boolean; Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи int табдил дода, онро дар тағйирёбандаи value мебахшад. Дар сурати бо муваффақият анҷом наёфтани ин амал, функсия қимати false бармегардонад function TryStrToFloat(s: string; var value: real): boolean; Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи real табдил дода, онро дар тағйирёбандаи value мебахшад. Дар сурати бо муваффақият анҷом наёфтани ин амал, функсия қимати false бармегардонад function TryStrToFloat(s: string; var value: single): boolean; Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи single табдил дода, онро дар тағйирёбандаи value мебахшад. Дар сурати бо муваффақият анҷом наёфтани ин амал, функсия қимати False бармегардонад procedure Str(r: real; var s: string); Адади ҳақиқии r - ро ба навъи сатрӣ табдил дода, натиҷаро ба тағйирёбандаи s мебахшад. function IntToStr(a: integer): string; Адади бутуни a-ро бо намуди сатрӣ табдил медиҳад. function IntToStr(a: int): string; Адади бутуни a-ро бо намуди сатрӣ табдил медиҳад. function FloatToStr(a: real): string; Адади ҳақиқии a-ро бо намуди сатрӣ табдил медиҳад. Ба ғайр аз ин, барои ҳар як навъи додаҳои ададӣ, дар PascalABC.NET функсияҳои мувофиқ вуҷуд доранд, ки аз якчандтои онҳо дар ҷадвали зерин оварда шудаанд: Parse – Адади додашударо аз навъи сатрӣ ба ададӣ табдил медиҳад. tryParse – Адади додашударо аз навъи сатрӣ ба ададӣ табдил медиҳад. Дар сурати бо муваффақият анҷом наёфтани ин амал, қимати True - ро бармегардонад. ToString - Адади додашударо ба навъи сатр табдил медиҳад. Ду функсияи аввала бо навъи додаҳо кор мекунанд. Функсияи сеюм ToString бошад, бо тағйирёбандаҳо кор мекунад. Масалан, дастури k:=integer.Parse('') сатри ‘’ – ро ба навъи бутун табдил дода, ба тағйирёбандаи k мебахшад. Дастури k.ToString() бошад, адади k - ро бо навъи сатрӣ табдил медиҳад. Ифодаҳо (expression) Ифодаҳо маҷӯи маънидоре мебошанд, ки бо ёрии амалҳои арифметикӣ, мантиқӣ, муқоисакунӣ ва ғайра тартиб дода мешаванд. Ифодаҳоро ба сурати зерин метавон дастабандӣ кард: Ифодаҳои арифметикӣ ифодаҳое ҳастанд, ки бо ёрии амалҳои арифметикӣ аз рӯи қоидаи хосе тартиб дода шудаанд. Масалан: № Ифодаҳои риёзӣ Ифодаҳои забони Паскал (a+b)c ((cid:)+(cid:))∗(cid:) Дар мисо a ли аввал адади a бо ад(cid:)ад/и((cid:) b+ ҷ(cid:)а)мъ гардида, сипас натиҷа бо c заbрб+ кcарда мешавад. Дар мисоли дуюм бошад, аввал b бо c ҷамъ гардида, сипас адади а бо натиҷа тақсим карда мешавад. Вобаста аз таркиби ифода ифодаҳои арифметикӣ ба ҳақиқӣ ва бутун ҷудо мешаванд. Намунае аз ифодаҳои бутун: mod; div. Намунае аз ифодаҳои ҳақиқӣ: sin(x)+cos(y);. Ҳангоми тартиб додани ифодаҳои арифме − ти (cid:)± к √ ӣ (cid:) б − о (cid:) я (cid:) д ба (cid:) меъёрҳои зерин риоя кард: Қайд. Барои дуруст ҳисоб намудани қимати ифодаҳо ба мавзӯи аввалияти амалҳо диққат диҳед. Набояд фаромӯш кард, ки ҳар як ифода, аз ҷумла ифодаи арифметикӣ, ду шакли навишт дорад, математикӣ ва Паскал. Мисол. Ифодаи математики зеринро дар забони Паскал   yx    y  +xy  нависед: +x x Ҳал. Ифодаи мазкур дар Паскал ба сурати зерин навишта мешавад: Ифодаҳои муқоисакунӣ ифодаҳое ҳастанд, ки бо ёрии амалҳои муқоиса∗ку(cid:)н∗ӣ (бо ∗ри(cid:)о−яи қ/о(cid:)н)у/н(и /м(а(cid:)хс∗у(cid:)се) т+ашк∗ил(cid:) )ка∗р(да +меш∗ав(cid:)ан∗д(cid:). ). Қимати ифодаҳои муқоисакунӣ ҳақ ва ё ноҳақ шуда метавонад, яъне агар шартҳои гузошташуда дуруст бошанд, қимати ифодаи муқоисакунӣ ҳақ ва дар сурати акс, ба қимати ноҳақ баробар мешавад. Дар аксари забонҳои барномасозӣ,алалхусус дар забони Паскал қимати ҳақ-ро true ва қимати ноҳақро false мегӯянд. Намунаи мисолҳои ифодаҳои муқоисакунӣ дар ҷадвали зерин оварда шудаанд: № Ифодаҳои Ифодаҳои забони Паскал риёзӣ Ифодаҳои (cid:)м>ан(cid:)тиқӣ ифодаҳое ҳа(cid:)ст>ан(cid:)д, ки аз ифодаҳои арифметикӣ ва (м(cid:)у+қо(cid:)и)са≥ку(cid:)нӣ аққалан б(о(cid:) я+к (cid:) а)м>а=ли(cid:) мантиқӣ ташкил карда шудаанд. Нисбат ба ду ифодаҳои пешин ин навъ ифодаҳо мураккабтар ва печидатар мебошанд. Қимати ифодаҳои мантиқӣ ба ҳақ ва ё ба ноҳақ баробар шуда метавонад. № Ифодаҳои Ифодаҳои забони Паскал риёзӣ (cid:) > (cid:) > (cid:) ((cid:) > (cid:) ) (cid:)(cid:)(cid:) ((cid:) > (cid:)) (cid:) (cid:) ≤ < (cid:)(cid:) (((cid:)/(cid:)) <= ((cid:)/(cid:))) (cid:)(cid:)(cid:) (( (cid:)/(cid:)) (cid:) (cid:) < ∗(cid:)∗(cid:)) (cid:) ≤ (cid:) ((cid:) < (cid:)) (cid:)(cid:) ((cid:) == (cid:)) Ифодаҳои байти ифодаҳое ҳастанд, ки дар онҳо амалҳои кор бо байтҳо истифода шудааст. Ифодаҳои сатрӣ ифодаҳое ҳастанд, ки барои иҷрои ягон амал бо сатрҳо пешбини шуда, дар онҳо функсияҳои кор бо сатрҳо ё ( ва) амалҳо бо сатрҳо истифода бурда мешавад. Ин навъ ифодаҳоро баъдтар мавриди баҳс қарор медиҳем. Операторҳо Операторҳо ҳукмҳое ҳастанд, ки сабаби иҷро кардани амале мегарданд. Дар забони Паскал операторҳои зерин истифода бурда мешаванд: сода (хаттӣ) иҷро карда мешаванд. Намунаи операторҳои сода: а) бахшиш:=; б) хондан ва навиштан (дохилкунӣ ва хориҷкунӣ); в) даъват (фурӯхони)-и функсия; г) гузариши бешарт ё равон кардани барнома ба нуқтаи нишондодашуда, яъне goto; алгоритмӣ таркиб ёфтаанд, ба монанди: a) операторҳои мураккаб (compound statement) - операторҳое мебошанд, ки аз ду ё зиёда операторҳои сода таркиб ёфтаанд; b) операторҳои даврӣ (repetitive statement) - операторҳое мебошанд, ки дар асоси алгоритмҳои даврӣ сохта шудаанд; c) операторҳои шартӣ (conditional stament) -операторҳое ҳастанд, ки дар асоси алгоритмҳои шартӣ сохта шудаанд. Қайд. Дар оянда ин операторҳоро ба таври пурра шарҳ медиҳем. Функсияҳои стандартии забони Паскал Забони Паскал монанди дигар забонҳо аз функсияҳои стандартии зиёде истифода мебарад. Дар ҷадвали зерин рӯйхати якчандто аз ин функсияҳо оварда шудаанд: № Истифо- Истифодаи Маъно ва мафҳум даи функсия функсия дар забони дар мате- Паскал матика Қимати мутлақи адади х-ро ҳисоб мекунад. \|(cid:)\| (cid:)(cid:)𝑠((cid:)) Квадрати адади x-ро ҳисоб мекунад: xx. (cid:) 𝑠(cid:)(cid:)((cid:)) Синуси адади х-ро ҳисоб мекунад. 𝑠(cid:)(cid:)(cid:) 𝑠(cid:)(cid:)((cid:)) Косинуси адади х-ро ҳисоб мекунад. (cid:)(cid:)𝑠(cid:) (cid:)(cid:)𝑠((cid:)) Тангенси адади х-ро ҳисоб мекунад. (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Арктангенси адади х-ро ҳисоб мекунад. (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:) ) Экспоненти адади х-ро ҳисоб мекунад. (cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Қимати логарифми натуралии адади х-ро ҳисоб (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) мекунад (x>). Қимати логарифми даҳии адади х-ро ҳисоб мекунад (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) (x>). Қимати логарифми натуралии адади х-ро ҳисоб (cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)((cid:)) мекунад (x>). Қимати решаи квадратии адади х-ро ҳисоб мекунад √(cid:) 𝑠(cid:)(cid:)(cid:) ((cid:)) (x ) Адади а-ро ба дараҷаи х - ме- (cid:) ба≥рдорад. (cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:),(cid:)) ё (cid:)(cid:)(cid:)( (cid:) ∗(cid:)(cid:)((cid:))) ((cid:) Адади ҳақиқиро то калон > ) шудан аз қисми бутунаш − (cid:)(cid:)(cid:)(cid:) яклухт мекунад Ҳангоми адади a - ро бо b тақсим намудан қисми − (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) бутунро ҳисоб намуда, қисми бақияро ба назар намегирад. - Ҳангоми адади a - ро бо b тақсим намудан қисми (cid:) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) бақияро ҳисоб на-муда, қисми бу-тунро ба назар намегирад. - Қисми бутуни адади ҳақиқии x - ро бармегардо-над. - (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Ададҳои тасодуфии порчаи [, x] - ро бармегардонад. - (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Қимати x - ро то наздик шудан ба қисми бутун яклухт (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) мекунад. - Тоқ будани аргу-ментро санҷида, ба қимати true доро (cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) мешавад, агар аргумент тоқ бошад. Дар сурати ҷуфт будани аргумент қимати false - ро соҳиб мешавад. - ASCII - коди символи х - ро бармегардонад. - (cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Бо дода шудани рақами қимати символи ASCII коди (cid:)ℎ(cid:)((cid:)) онро муайян мекунад. - С имволе, ки коди он дар кодгузории Unicode ба w (cid:)ℎ(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)б)аробар аст, бар-мегардонад. - А дади бутуни навъи word - ро ки Unicode символи с-ро (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(с)ифода мекунад, бармегардонад. - Қимати x+ - ро ҳисоб мекунад. - 𝑠(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Қимати x- - ро ҳисоб мекунад. - (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Қисми ҳақиқии адади x ро меёбад. - (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Қисми бутуни адади x ро бармегардонад. (cid:)(cid:)(cid:)((cid:) ) Қимати доимии π. Аломати х-ро муайян (cid:) (cid:)(cid:) мекунад. - 𝑠(cid:)(cid:)(cid:) 𝑠(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Радиани кунҷи додашударо бо градус бармегар-донад. - (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) Градуси кунҷи додашударо бо радиан бармегар-донад. (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)( (cid:)) Синуси гиперболикии х -ро ҳисоб мекунад. 𝑠ℎ(cid:) 𝑠(cid:)(cid:)ℎ((cid:)) Косинуси гиперболикии х -ро ҳисоб мекунад. (cid:)ℎ(cid:) (cid:)(cid:)𝑠ℎ((cid:)) Тангенси гиперболикии х -ро ҳисоб мекунад. (cid:)ℎ(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)ℎ((cid:)) Арксинуси х - ро ҳисоб мекунад. (cid:)(cid:)(cid:)𝑠(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)𝑠(cid:)(cid:)((cid:)) Арккосинуси х-ро ҳисоб мекунад. (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)𝑠(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)𝑠((cid:)) Арктангенси х-ро ҳисоб мекунад. (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:)((cid:)) - Максимуми ададҳои а ва b ро бармегардонад. - (cid:)(cid:)(cid:)((cid:),(cid:)) Минимуми ададҳои а ва b ро ҳисоб мекунад. - (cid:)(cid:)(cid:)((cid:),(cid:)) Қимати тағйирёбандаи а - ро бо қимати тағйирёбандаи b 𝑠(cid:)(cid:)(cid:)((cid:),(cid:)) иваз мекунад. Қайд. Дар версияҳои кӯҳнаи Паскал имконияти аз реша баровардани адади манфӣ ва тақсим ба сифр ба ҳолатҳои истисноӣ меовард. Вале дар PascalABC.NET ин ду амал бе даъвати ҳолатҳои истисноӣ кор мекунад. Масалан, қимати ифодаи r:= / ба “бесконечность” ва қимати ифодаи t:= sqrt(-) ба “NaN” баробар мебошад. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ мешаванд? муаррифӣ кард? Масъалаҳо барои кори мустақилона Ифодаҳои зеринро дар забони Pascal нависед: = = (cid:)  x (cid:) (cid:) −((cid:)+(cid:)) (cid:)y (cid:) +√((cid:)+(cid:))arctg y  tg   x x xsin x  sin = y  .arctgx x (cid:) (cid:) + √((cid:)+(cid:))   x cos y  cos  .x y  .arctgx x  (ex cos(x) y  ctg x x y  arcsinx x x    y ctg  y  arctg cosx x x  x cos x (cid:) = (cid:) + (cid:) − (cid:) = (cid:) − (cid:) (cid:) = (cid:) − √(cid:) − (cid:) = (cid:) − (cid:) + (cid:) = (cid:)(cid:)(cid:)𝑠(cid:)(cid:) (cid:)+(cid:) (cid:) = (cid:) + (cid:) = (cid:) (cid:)(cid:) \| 𝑠(cid:)(cid:) (cid:) + (cid:) \| (cid:) = 𝑠(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:) − (cid:)(cid:)𝑠 (cid:)(cid:) (cid:) (cid:) = (cid:)(cid:)(cid:)(cid:)(cid:) 𝑠ℎ (cid:) + 𝑠ℎ (cid:) (cid:) = (cid:)((cid:)(cid:)𝑠 (cid:)− 𝑠(cid:)(cid:) (cid:)) ∙(cid:)(cid:) (cid:)ℎ (cid:) (cid:) (cid:) = (cid:) ((cid:)(cid:)𝑠(cid:) + 𝑠(cid:)(cid:)(cid:)) (cid:) = (cid:)·(𝑠(cid:)(cid:) (cid:)(cid:) (cid:) − (cid:)(cid:)𝑠 (cid:)(cid:) (cid:)) БОБИ (cid:).= Ш √ А К + Л (cid:) И ·(cid:) У (cid:)(cid:) М (cid:)(cid:) У √ М (cid:) ИИ БАРН (cid:) О = М (cid:) А ·( 𝑠 Д (cid:)(cid:) А (cid:) Р − З А (cid:)(cid:) Б 𝑠 О (cid:)(cid:) Н (cid:)) И ПАСКАЛ Муқаддима Дар бобҳои ва мо бо баъзе элементҳои забони Паскал шинос шудем. Дар ин боб бошад, бо шакли умумии барнома дар забони Паскал шинос хоҳем шуд. Шакли умумии як барнома дар забони Паскал чунин аст: program номи барнома; Бахши эълонкуниҳо begin д⋮астурҳои асосии барнома; Қисми тани барнома end. Ҳар барнома дар забони Паскал, бо калимаи калидии program оғоз гардида, дорои ном мебошад. Барои номгузории барнома низ аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Пас аз номгузории барнома бахши эълонкуниҳо сар мешавад, ки дар ин бахш нишонаҳо (label), доимиҳо (const), типҳо (type), тағйирёбандаҳо (var) ва зербарномаҳо (procedure ва function) эълон карда мешаванд. Бо ин элементҳо бо тадриҷ дар оянда китоб шинос хоҳем шуд. Пас аз ин дар дохили begin ва end дастурҳои асосии барнома навишта мешаванд. Ин қисматро қисми асосии барнома ва ё тани барнома ном мебаранд. Фаромӯш набояд кард, ки пас аз end аломати нуқта гузошта мешавад. Агар дар барнома якчандто end истифода шавад, он гоҳ ба ғайр аз end-и охирон пас аз end-ҳои дигар аломати нуқта вергул (;) гузошта мешавад. Қайд. Дар версияи PascalABC.NET номгузории барнома зарур намебошад, аз ин рӯ истифодаи дастури program дар он ҳатмӣ нест. Равишҳои сохтани барнома Барноманависӣ низ яке аз методҳои ҳал намудани масъала мебошад. Пеш аз сохтани барнома аввал бояд моҳияти масъала дарк карда шуда, сипас вобаста ба талаботи масъала барнома навишта шавад. Аз ин хотир агар мо моҳияти масъаларо хуб дарк карда тавонем, пас бо осонӣ метавонем барномаи онро нависем. Барои навиштани як барнома бояд марҳалаҳои зеринро иҷро кард: Ҳар яке аз ин марҳалаҳоро шарҳ медиҳем. Муайян намудани хостаҳои масъала – ин аст, ки пеш аз ҳама бояд масъала пурра дарк карда шуда, чизҳои барои он лозим ба назар гирифта шавад. Дар сурати дарк накардани масъала, ҳал намудани он ғайриимкон мебошад. Бинобар ин, агар мо масъаларо бори нахустин хонда, ба моҳияташ сарфаҳм нарафтем, бояд бори дигар онро хонем. То замоне, ки ба моҳияти масъала сарфаҳм наравем, наметавонем барои ҳалли он барнома нависем. Аз ин рӯ, ин марҳала марҳалаи асосӣ ба ҳисоб меравад. Таҳлили масъала – шомили муайян намудани вурудиҳо ва хуруҷиҳои масъала мебошад. Дар ин бахш бояд ба саволҳои зерин ҷавоб дод: чӣ дода шудааст? чиро бояд ёфт? барои ҳалли масъала чӣ чиз намерасад? масъала барои чӣ ҳал карда мешавад? ва ғайра. Агар марҳалаҳои ва ба хуби иҷро карда нашаванд, масъала дуруст ҳал нахоҳад шуд. Аз ин рӯ, масъаларо сараввал хонда, сипас вурудиҳо ва хуруҷиҳои онро мушаххас кардан лозим аст. Барои ба моҳияти марҳалаи якум ва дуюм сарфаҳм рафтан, масъалаи мушаххасеро дида мебароем. Масъала. Тарафҳои росткунҷа дода шудаанд. Талаб карда мешавад, ки масоҳати он ҳисоб карда шавад. Таҳлил. Тавре медонем, барои ҳисоб намудани масоҳати росткунҷа донистани бар ва дарозии он зарур мебошад. Аз ин рӯ, бояд ба сифати бар ва дарозӣ ягон ададро пеши назар гирифта, сипас масоҳати росткунҷаро ҳисоб намуд. Дар ҷадвали зерин вурудӣ ва хуруҷиҳои масъалаи додашуда оварда шудаанд: Вурудиҳо Хуруҷиҳо Дарозии росткунҷа Масоҳати росткунҷа Бари росткунҷа Вақте ки вурудиҳо ва хуруҷиҳои масъала муайян карда шаванд, бояд формулае, ки робитаи байни онҳоро мушаххас мекунад, тартиб дода шавад. Барои масъалаи додашуда формулаи умумӣ чунин шакл дорад: Масоҳат:=бардарозӣ; (S=ab). Дар баъзе мавридҳо мумкин аст, робитаи байни вурудиҳо ва хуруҷиҳо бо ин содагӣ анҷом нагирад ва зарур ба фарзҳо ва гипотезаҳои хосе бошад. Агар мо додаҳои вурудӣ ва хуруҷиро аз ҳам ҷудо карда натавонем, он гоҳ баъд аз формулаи навишташуда, ҳарфҳои пас аз амали баробар омада, додаҳои вурудӣ ва пеш аз аломати баробар омада, додаҳои хуруҷӣ мебошанд. Масалан, дар ифодаи ) додаҳои вурудӣ a ва b буда, P- хуруҷӣ мебошад. Агар пас аз амали баробар як ҳарф чанд маротиба низ такрор ша(cid:)ва=д, о(н(cid:) т+ан(cid:)ҳо як маротиба дохил карда мешавад. Аз ин ҷо барои ифодаи додаҳои вурудӣ низ a ва b мебошанд. Дар тарроҳи(cid:)и =алг(о(cid:)ри+тм(cid:)и) +ма√с(cid:)ъа−ла +зар(cid:)ур аст, ки марҳалаи анҷоми кори масъала дақиқан равшан шавад. Сипас, муайян карда шавад, ки оё алгоритми масъала дуруст кор мекунад ё не? Барои ҳалли масъала кадом намуд алгоритмҳо вуҷуд доранд? Алгоритми содатарини ҳалли масъала низ вуҷуд дорад? Ин марҳала марҳалаи душвортарини ҳалли масъала ба ҳисоб меравад. Аз ин лиҳоз маслиҳат дода мешавад, ки баъзе ҷузъиёти масъала сарфи назар карда шуда, аз равиши боло ба поён (top down design) истифода бурда шавад. Дар ин равиш аввал марҳалаҳои асосии масъала ҳал карда мешаванд ва сипас бо ҳалли марҳиллаи боқимонда, масъала пурра ҳал мегардад. Аксари алгоритмҳо дорои марҳалаҳои зерин мебошанд: Вақте ки марҳалаҳои асосии масъала муайян шуданд, метавон ҳар марҳаларо алоҳида-алоҳида иҷро кард. Яке аз марҳалаҳои тарроҳи алгоритм идоракунии он ба ҳисоб меравад. Аз ин ҷо барои мо зарур аст, ки ҳар марҳалаиро монанди компютер иҷро намуда, бовари ҳосил кунем, ки он мувофиқи хостаи мо амал мекунад. Агар хатогиҳои алгоритм дар ин марҳала (марҳалаи ҳалли масъала) ислоҳ карда шаванд, сабаби сарфаҷӯии вақт мегардад. Дар марҳалаи амалисозӣ, алгоритм бояд ба барнома табдил дода шавад. Бо суханҳои дигар, ҳар қисмҳои алгоритм бояд бо як ё якчанд дастурамалҳои забони барномасозӣ табдил дода шавад. Дар марҳалаи санҷиши барнома, барнома бояд комилан санҷида (тест карда) шавад, то муайян шавад, ки оё он ба талабот ҷавобгӯ ҳаст ё не. Дар қисми санҷишӣ, бояд барнома барои додаҳои гуногун чанд маротиба санҷида шавад, то муайян гардад, ки натиҷаи барнома ба натиҷаҳои интизоршаванда мувофиқат мекунанд ё не. Дастурҳои дохилкуни ва хориҷкунӣ Додаҳо бо се усул ба тағйирёбандаҳо бахшида шуда, дар ҳофиза захира карда мешаванд: Дар мавзӯъҳои қаблӣ ду равиши авваларо то андозае мавриди баҳс қарор дода будем. Равиши сеюмро бошад, ҳоло мавриди баҳс қарор медиҳем. Барои он ки барнома тавонад бо додаҳои гуногун кор кунад, бояд додаҳо дар вақти иҷроиши барнома дохил карда шаванд. Хондани додаҳо аз вурудӣ ва дар ҳофиза нигоҳ доштани онҳо амали вурудӣ ном дорад. Пас аз иҷрои амали вурудӣ барнома натиҷаҳои лозимиро ҳисоб намуда, дар ҳофиза захира мекунад. Ин натиҷаҳо метавонанд ба саҳифаи тасвир ё файл хориҷ карда шаванд. Дастури writeln Ин дастур барои чопи иттилоот истифода бурда мешавад. Дастури мазкур натиҷаи барномаро ба саҳифаи тасвир хориҷ мекунад. Тавассути ин дастур натанҳо натиҷа, балки метавон иттилооти гуногунро хориҷ намуд. Пас аз хориҷ намудани иттилоот тавассути дастур курсор дар сатри нав қарор мегирад. Тарзи истифодабарии ин дастур шакли зеринро дорад: writeln(рӯйхати додаҳои хуруҷӣ); дар ин ҷо ба сифати додаҳои хуруҷӣ метавонанд додаҳои дилхоҳ навъ истифода шаванд. Масалан, барномаи зерин пайғоми Hello Word – ро дар саҳифаи тасвир чоп мекунад: program test; begin writeln('Hello World!'); end. Тавассути як дастури writeln метавон якчанд қиматро низ чоп кард. Дар ин сурат бояд иттилоот лозимӣ аз ҳамдигар бо аломати вергул ҷудо навишта шаванд. Дар мисоли зерин қимати ададҳои бутуни a ва b чоп карда мешаванд: writeln(a,b); Тавассути дастури writeln метавон додаҳои гуногун-навъро низ хориҷ кард. Масалан, writeln('Қимати а=', a, ' аст'); Илова бар ин, дастури writeln корбурди дигаре низ дорад, яъне он метавонад ҳамчун як сатри холиро низ чоп кунад. Дар ин сурат он бе қавс навишта мешавад. Writeln('m=', m); Writeln; Writeln('n=', n); Қолаббандии хуруҷи барнома Ҳангоми хориҷкунии иттилоот метавон шакли хуруҷиро низ муайян кард. Масалан, метавон муайян кард, ки иттилооти хориҷшуда чӣ қадар фазои саҳифаи тасвирро ишғол мекунад. Ин амалро қолаббандии иттилоот ё муайян намудани дарозии майдони хуруҷӣ мегӯянд. Барои муайян намудани дарозии майдон бояд пас аз тағйирёбандаи хуруҷӣ аввал аломати ду нуқта (:) ва баъд дарозии майдон бо адади бутун нишон дода шавад. Дар як дастури хуруҷӣ якбора метавон барои якчанд додаи хуруҷӣ қолаб муайян кард. Ҳангоми хориҷкунӣ вобаста аз навъи додаҳо қолаби хуруҷӣ сохта мешавад. Қолаббандии ададҳои бутун Барои қолаббандии хуруҷӣ ададҳои бутун, пас аз тағйирёбандаи навъи бутун аломати ду нуқта (:) ва баъд дарозии майдон навишта мешавад. Агар дарозии нишондода адади манфӣ бошад, он гоҳ он ҳамчун як рақам ҳисобида мешавад. Мисол. program test; var x, y: integer; begin x:=; y:=; writeln('x=', x:, ' y=', y:); end. Натиҷа: x= y= Тавре дида мешавад, дар ин ҷо барои адади х, мавқеъ ва барои адади у бошад, мавқеъ нишон дода шудааст. Ҳафт мавқеъе, ки барои х нишон дода шуда буд, аввал се рақами х аз рост, сипас чор фосила гузошта шудааст. Барои у бошад ду мавқеъ нишон дода шудааст, ки он аз дарозии адади у хурд мебошад, аз ин рӯ он ба назар гирифта намешавад. Қолаббандии ададҳои ҳақиқӣ Барои қолаббандии ададҳои ҳақиқӣ аз ду усул истифода мебаранд: Равиши аввал ба равише, ки дар мавриди ададҳои бутун истифода карда будем, монанд мебошад. Шакли умумии равиши дуюм чунин аст: writeln(a:n:n); дар ин ҷо a - ягон тағйирёбандаи навъи ҳақиқӣ, n дарозии майдоне, ки барои хориҷ намудани қимати тағйирёбанда пешбинӣ шудааст ва n-миқдори разрядҳои пас аз вергул мебошад. Бо суханҳои дигар, аз сабаби он ки адади ҳақиқӣ аз ду қисм таркиб ёфтааст, бинобар ин барои ҳар як қисми он алоҳида-алоҳида дарозӣ нишон дода мешавад. Агар дарозии n аз миқдори рақамҳои пас аз вергули адад хурд бошад, он гоҳ Паскал адади додашударо то n разрияди пас аз вергул яклухт намуда, баъд хориҷ мекунад. Масалан, дар барномаи зерин барои хориҷ намудани адади ҳақиқии. аз якчанд қолаб истифода бурда шудааст: program test; var x: real; begin x:=.; writeln('x=', x); //. writeln('x=', x:); //. writeln('x=', x:); //. writeln('x=', x::); //. writeln('x=', x::); //. writeln('x=', x::); //. writeln('x=', x::); //. writeln('x=', x::); // end. Натиҷаи барнома мувофиқи ҳар сатр дар тарафи рости он ба намуди эзоҳ нишон дода шудааст. Шакли пурраи он бошад, дар поён оварда шудааст: x=. x=. x=. x=. x=. x=. x=. x= Қолаббандии сатрҳо Ҳангоми хориҷкунӣ сатрҳо дар тарафи рости майдон навишта мешаванд, бинобар ин агар дарозии нишондодашуда аз дарозии сатр зиёдтар бошад, он гоҳ дар тарафи чап ҷойи холӣ гузошта мешавад. Дар сурати акс дарозӣ сарфи назар мегардад. Дастури write Яке аз даструҳои хориҷкунии дигар, дастури write мебошад, ки амали ба дастури writeln монандро иҷро мекунад. Фарқияти асосии дастури write аз дастури writeln дар он аст, ки пас аз хориҷкунӣ тавассути дастури writeln курсор дар сатри нав қарор мегирад, аммо дар дастури write курсор дар сатри ҷорӣ пас аз қимати хориҷшуда қарор гирифта, ба сатри нав намегузарад. Мисол: program test; var x, y: integer; begin x:=; y:=; write('x=', x); write(' y=', y); writeln; write('Ин намунаи хориҷкунӣ аст.'); end. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: x= y= Ин намунаи хориҷкунӣ аст. Дастури readln Дастури readln барои хондани иттилоот аз дастгоҳи вурудӣ истифода бурда мешавад. Дар ин ҷо дастури вурудӣ гуфта, клавиатура ва ё дигар воситаҳои дохилкунӣ дар назар гирифта мешавад. Дар ин дастур дастгоҳи вурудӣ гуфта, танҳо клавиатура дар назар дошта мешавад. Тарзи истифодаи дастури мазкур шакли зеринро дорад: readln(рӯйхати тағйирёбандаҳои вурудӣ); Агар дар дастури мазкур зарурати дохил намудани қимати зиёда аз як тағйирёбанда мавҷуд бошад, он гоҳ онҳо аз ҳамдигар бо аломати вергул ҷудо карда мешаванд. Ҳангоми иҷрои дастури мазкур барнома мунтазири дохил намудани қимати тағйирёбандаҳои вурудӣ мегардад. Пас аз дохил намудани қимати тағйирёбандаҳо идоракунии барнома ба сатрҳои баъдӣ мегузарад. Дастури мазкур бо тағйирёбандаҳои гуногуннавъ муносибатҳои гуногун дорад. Дар ҷадвали зерин тарзи истифодаи додаҳои навъҳои гуногун тавассути дастури readln оварда шудаанд; Навъи Амале, ки иҷро Мисол № тағйирё мекунад Додаҳои Додаҳои банда вурудӣ хондашуда Char Як символро мехонад xyz x Integer Фазои холии ибтидои ададро сарфи назар карда, символҳои баъди онро то фазои холӣ ё пахши тугмачаи Enter мехонад. Real Фазои холии иб-тидои.. ададро сарфи назар карда, символҳои баъди онро то фазои холӣ ё пахши тугмачаи Enter мехонад. String Тамоми символҳои xyz ab xyz ab вуру-диро то пахши тугмачаи Enter мехонад. Мисол. Барномае нависед, ки бо дода шудани бар ва дарозии росткунҷа, масоҳати онро ҳисоб кунад. program test; var a, b, S: integer; begin Write('a=');Readln(a); Write('b=');Readln(b); S:= a b; Writeln('S=', S); end. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: a= b= S= Қайд. Ҳангоми истифодаи сатрҳо ва ададҳо дар як дастури readln кӯшиш намоед, ки аввал иттилооти ададӣ ва баъд иттилооти сатриро дохил кунед. Зеро интиҳои додаҳои сатрӣ пахши тугмачаи Enter буда, охири адад фазои холӣ ба ҳисоб меравад. Дар сурати акс ворид намудани адади дохил намуда, низ дар охири сатр илова карда мешавад. Дастури read Дастури read низ монанди дастури readln барои хондани иттилоот аз вурудӣ истифода бурда мешавад. Фарқияти дастури read аз дастури readln дар он аст, ки дар дастури read символҳои иловагии дар хати дохилкунӣ вуҷуд дошта хонда намешаванд ва дастурҳои readln ё read –и баъдӣ метавонанд онҳоро хонанд. Дар дастури readln бошад, символҳои иловагии сатри вурудӣ нест карда мешаванд. Тарзи истифодаи дастури мазкур шакли зеринро дорад: readln(рӯйхати тағйирёбандаҳои вурудӣ); Мушоҳидаи саҳифаи хуруҷии барнома Пас аз иҷрои барнома дар Turbo Pascal ё Free Pascal додаҳои лозими хориҷ карда шуда, дар ҳол равзанаи хуруҷӣ маҳкам карда мешавад, яъне идоракунӣ ба равзанаи коди лоиҳа бармегардад. Дар ин сурат мушоҳидаи натиҷаҳо ғайриимкон мебошад. Барои интизор нигоҳ доштани саҳифаи хуруҷӣ аз дастури read ё readln истифода бурда мешавад. Дар ин ҳолат яке аз дастурҳои мазкур, пас аз интиҳои барнома ва пеш аз end-и охирон бе аргумент навишта мешавад. Дастури мазкур сабаб мешавад, ки саҳифаи тасвир то дохил намудани ҳамаи иттилооти лозимӣ ва мушоҳидаи натиҷа интизор нигоҳ дошта шавад. Дастури uses Бо истифода аз дастури uses метавон аз барномаҳое, ки қаблан навишта шудааанд ва дар Паскал вуҷуд доранд, истифода кард. Илова бар ин, метавон, барномае навишт, ки дигарон дар барномаҳои дигар аз он истифода кунанд. Чунин барномаҳоро unit мегӯянд. Тарзи истифодабарии дастури uses чунин шакл дорад: uses номи unit; Яке аз чунин unit-ҳо unit-и crt мебошад, ки барои идораи саҳифаи тасвир пешниҳод шудааст. Тарзи пайваст кардани он чунин шакл дорад: uses crt; Баъдтар ин мавзӯъро мавриди баҳс қарор медиҳем. Қайд. unit-ҳо асосан паз аз номи барнома ва пеш аз муаррифӣ намудани доимиҳо ва тағйирёбандаҳо пайваст карда мешаванд. Дастури gotoxy Ҳангоми хориҷкунӣ иттилоот дар мавқеи нахустини ҷойи холигии саҳифаи тасвир навишта мешаванд. Ба ғайр аз ин метавон ҷойи хуруҷи иттилоотро муайян кард. Барои иҷрои ин амал аз дастури gotoxy, ки дар unit-и crt мавҷуд аст, истифода кард. Тарзи истифодабарии ин дастур шакли зеринро дорад: gotoxy(сатр, сутун); Дастури мазкур муайян мекунад, ки иттилоот дар кадом сатр ва кадом сутун хориҷ шавад. Масалан, дастури gotoxy(, ) курсорро ба сатри панҷум ва сутуни даҳум интиқол медиҳад. Функсияҳои дигари дохилкунӣ ва хориҷкунии PascalABC.NET Ба ғайр аз функсияҳои дохилкунӣ ва хориҷкунии мавриди баҳс қарордодаамон, дар PascalABC.NET функсияҳои дигаре низ вуҷуд доранд, ки асоситарини онҳо дар ҷадвали зерин оварда шудаанд: function ReadInteger: integer; Қимати тағйирёбандаи навъи integer-ро, ки аз клавиатура дохил карда шудааст, бармегардонад. function ReadReal: integer; Қимати тағйирёбандаи навъи real-ро, ки аз клавиатура дохил карда шудааст, бармегардонад. function ReadString: integer; Қимати тағйирёбандаи навъи string-ро, ки аз клавиатура дохил карда шудааст, бармегардонад. function ReadChar: integer; Қимати тағйирёбандаи навъи char-ро, ки аз клавиатура дохил карда шудааст, бармегардонад. function ReadBoolean: integer; Қимати тағйирёбандаи навъи Boolean-ро, ки аз клавиатура дохил карда шудааст, барме-гардонад. procedure writelnFormat(formatstr: string; a,b,...); Қимати тағйирёбандаҳои a,b,...-ро бо мувофиқа аз сатри formatstr хориҷ мекунад ва курсорро ба сатри нав мекӯчонад. Ҳамаи функсияҳои дар ҷадвал овардашуда, ба ғайр аз функсияи writelnFormat, тарзи истифодабарии сода доранд. Аз ин рӯ, танҳо функсияи writelnFormat - ро мавриди баҳс қарор медиҳем. Дар функсияи мазкур параметри formatstr барои қолаббандии додаҳои хуруҷӣ пешбинӣ шудааст. Намунае аз мисоли дастури мазкур. program test; var s: string; i: integer; begin // Табдилдиҳии бутун ба сатрӣ i:=; s:= i.ToString; writelnFormat('Адади бутни: {} пас аз табдилдиҳӣ ба навъи сатрӣ: ''{}''', i, s); // Табдилдиҳии сатр ба навъи бутун s:= ''; if integer.TryParse(s, i) then writelnFormat('Сатри: ''{}'' пас аз табдилдиҳӣ ба навъи бутун: {}', s, i); var a:=; var b:=; var c:=; // Ба тартиби баръакс хориҷ намудани ададҳои a, b ва с WritelnFormat('{},{},{}', a, b, c); // Муайян намудани васеъгии майдони хориҷкунӣ WritelnFormat('{,:f}',.); (* Барои ададҳои ҳақиқӣ муайян намудани миқдори рақамҳои пас аз аломати вергул ) WritelnFormat('{:f}',.); end. Дар ин ҷо ба сифати параметри formatstr, дар дохили қавси системавӣ нишон додани адади бутун, рақами тартибии додаҳои хуруҷиро ифода мекунад. Набояд фаромуш кард, ки додаҳои хуруҷӣ сар карда аз рақамгузорӣ карда мешаванд. Дар ин мисол ба сифати параметри formatstr нишон дода шудани '{},{},{}', маънои адади сеюм, дуюм ва якумро дорад Қолаби дигари параметри formatstr чунин шаклро дорад:{N,M:Axx}, ки дар ин ҷо N-мавқеи чопи адад, M- васеъгии майдон ва Axx қолаби ададиро ифода мекунад. Масалан, қолаби ададии {: f} дар мисоли овардашуда, то се рақами пас аз вергул чоп намудани адади ҳақиқиро ифода мекунад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Адади бутни: пас аз табдилдиҳӣ ба навъи сатрӣ: '' Сатри: '' пас аз табдилдиҳи ба навъи бутун:,, Қайд. Функсияи readInteger метавон амали хондан (дохилкуниро сода гардонад. Ҳоло якчанд мисолҳоро дида мебароем. Мисол. Begin //Дохилкунии як адад var a:= readInteger; //Дохилкунии ду адад var (x, y):= readInteger; //Дохилкунии се адад var (b, c, d):= readInteger; end. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ кадомҳоянд? Паскал медонед? Масъалаҳо барои кори мустақилона Масъалаҳои типи Begin миёнаи арифметикӣ ва геометрии онҳоро ҳисоб кунад. разрядҳои садӣ ва даҳии онро иваз кунад. дар ин ҷо лаҳзаи вақтро h бо соат ва m бо дақиқа ифода мекунад. Вақти кӯтоҳтарине (бо да<қиℎқа≤), ки,то ≤бо(cid:) ҳа≤м вох)ӯрдани ақрабакҳо мегузарад, муайян карда шавад. периметри онро ҳисоб кунад. (cid:) (cid:) Қайд. Периметри росткунҷа бо ёрии формулаи ҳисоб карда мешавад. (cid:)на)висед, ки дар ҳолати тоқ будани онҳо қимати, дар дигар ҳолатҳо қимати аз як фарқкунанда хориҷ кунад. Қайд. Аз оператори шартӣ ва даврӣ истифода бурдан мумкин нест. рақами якум бар сеюм ва дуюм бар чорум пайдо мешавад, ёфта шавад. миёнаи арифметикӣ ва геометрии рақамҳои онро ҳисоб кунад. адади бутун) давр зад. Муайян карда шавад, ки аз оғози шабонарӯз чанд дақиқаи пурра гузаштааст. квадрати рақамҳои онро ҳисоб кунад. фоизи адади b-ро муайян кунад. Қайд. Барои p(cid:) фоизи адади b-ро ёфтан р ва b- ро бо ҳам зарб намуда, натиҷаро ба тақсим кардан лозим аст. онро ба қолаби пулӣ гардонад. дода шудани қиматҳои a ва b қимати ифодаи Z=f(f(a+b)) - ро ҳисоб кунад. Барномае нависед, ки дилхоҳ соли ҳиҷриро ба мелодӣ гардонад. Қайд. Барои соли ҳиҷриро ба мелодӣ гардонидан, аз формулаи ва соли мелодиро ба ҳиҷрӣ Ҳ гардонидан, аз формулаи истифода карда М = Ҳ−+ мешавад. М− Ҳ = М−+ Муайян кунед, ки пули гузоштаи он дар муддати вақти t чӣ қадар зиёд мешавад ва чӣ қадар даромад меоварад? аъзои нахустин ва фарқи он ҳисоб кунед.,. Масоҳат ва периметри онро ёбед. бо Фаренгейт" навиштааст. Ин ҳароратро бо селси(cid:)я,г(cid:)а,р(cid:)д онед. нахустин ва махраҷи он ҳисоб кунед. -ро ҳаноми мавҷуд будан(cid:)и р·е(cid:)ш +а, б(cid:)о ·д(cid:)о д=а ш (cid:)у д,ани коэффитсиентҳо {,,,,, бо ис(cid:)т и·ф(cid:)о д+а а(cid:)з ф·о(cid:)рм =ул а(cid:)ҳ о,и, y= ( · – · )/D (дар ин ҷо D = · – (cid:) ·(cid:) а(cid:)ст ) (cid:)ҳи со(cid:)б к(cid:)у нед. (cid:) = ((cid:) ·(cid:)– (cid:) ·(cid:))/(cid:) (cid:) (cid:) (cid:) (cid:) (cid:) (cid:) (cid:) (cid:) Масъалаҳои типи Integer ) Адади серақама дода шудааст. Ададе ёфта шавад, ки ҳангоми ҷойивазкунии рақамҳои якуму дуюми он ҳосил мешавад ( натиҷа: ). ) Адади чоррақама дода шудааст. Ҳосили зарб ва ҳосили чамъи квадрати рақамҳои он ёфта шавад. ) Адади чоррақама дода шудааст. Ададе, ки ҳангоми аз рост ба чап хондани ин адад пайдо мешавад ёфта шавад. ( натиҷа: ) ) Адади чоррақама дода шудааст. Ададе, ки ҳангоми ҷойивазкунии рақами якум бар дуюм ва сеюм бар чорум пайдо мешавад ёфта шавад. Масалан аз адади адади пайдо мешавад. ) Аз адади серақамаи x рақами якуми он партофта шуд. Адади боқимонда ба зарб карда, пас аз он ба рақами сеюми партофташуда ҷамъ карда шуд. Дар натиҷа адади ҳосил гардид. Адади x- ро ёбед. ) Аз адади серақамаи x рақами дуюми он партофта шуд. Ҳангоми ба адади ҳосилшудаи дурақама аз тарафи рост рақами дуюми х- ро ҳамроҳ намуданд адади ҳосил шуд. Адади x- ро ёбед. ) Аз адади серақамаи x рақами охирони он партофта шуд. Пас аз он амали ҷойивазкунии рақамҳо дар адади дурақамаи ҳосилшуда иҷро гашт. Ба ин адад аз тарафи чап рақами охирони партофташудаи адади х ҳамроҳ карда шуд. Дар натиҷа адади n ҳосил гардид. Ҳангоми дохил намудани қимати n адади x ёфта шавад ( ). Рақами≤ м(cid:)ув≤офиқи асри он муайян карда шавад. Ба назар гирифта шавад, ки оғози асри -ум соли аст. у- адади бутун) давр зад. Муайян карда шавад, ки аз оғози шабонарӯз чанд дақиқаи пурра гузашт. ≤ у ≤, рақамҳои онро ёбед. истифода бурда, рақами садии онро хориҷ кунед. бақиянокро истифода бурда, рақами ҳазории онро хориҷ кунед. сипас, рақами даҳии онро хориҷ кунед. рақамҳои онро ҳисоб кунед. зада, дар охири он нависед. дар аввал нависед. сешанбе,-чоршанбе, - панҷшанбе, - ҷумъа, - шанбе, - якшанбе. Адади бутуни К, ки дар фосилаи - мехобад дода шудааст. Рақами ҳафтаи рузи К-уми сол ёфта шавад, агар маълум бошад, ки дар ин сол -уми январ рӯзи … буд. a) якшанбе b) душанбе c) сешанбе d) чоршанбе e) панҷшанбе f) ҷумъа g) шанбе сешанбе, -чоршанбе, - панҷшанбе, - ҷумъа, - шанбе, - якшанбе. Адади бутуни К, ки дар фосилаи - ва адади бутуни N, ки дар фосилаи - мехобад дода шудааст. Рақами ҳафтаи рузи К-уми сол ёфта шавад, агар маълум бошад, ки дар ин сол -уми январ рӯзи ҳафтаи N-ум буд. Масъалаҳои типи Boolean серақама аз рост ба чап ва аз чап ба рост якхел хонда мешавад. мулоҳизаи «Ақалан яке аз ададҳои А ва В тоқ нестанд» санҷида шавад. санҷед. «Адади a.... мебошад» a) «мусбат» b) «манфӣ» c) «тоқ» d) «ҷуфт» e) «дурақамаи ҷуфт » f) « дурақамаи тоқ» санҷед. a) «Суммаи рақамҳои адади n адади ҷуфт мебошад» b) «Қимати миёнаи арифметикии рақамҳои адади n адади тоқ мебошад» c) «Адади n аз рост ва аз чап якхел хонда мешавад (Палиндром).» d) «Рақамҳои адади n бо тартиби афзуншавӣ ҷойгир мебошанд» e) «Рақамҳои адади n бо тартиби камшавӣ ҷойгир мебошанд» зеринро санҷед. «Секунҷаи тарафҳояш ба a, b ва c баробар мавҷуд аст.» (ададҳои бутуни аз то ) дода шудаанд. Бо назардошти он ки катакчаи поёнии тарафи рости тахтаи шоҳмот (,) сиёҳ аст, дурустии мулоҳизаи зеринро санҷед. «Катакчаи (майдони) додашуда ранги сафед дорад». ( ) (ададҳои бутуни аз то ) дода шудаанд. Бо назардошти он ки катакчаи поёнии тарафи рости тахтаи шоҳмот (,) сиё(cid:)ҳ,а(cid:)с т, д(cid:)у р,у(cid:)с тии мулоҳизаи зеринро санҷед. «Майдонҳои додашуда ранги якхела доранд». ( )-ро ба назар гирифта, дурустии мулоҳизаи «муодилаи квадр(cid:)ат(и(cid:)и≠ ), решаҳои ҳақиқӣ дорад» са(cid:)нҷ=ид(cid:)а ш−ава(cid:)д(cid:). зеринро санҷед: «Нобаробариҳои ҷой доранд». зеринро санҷед: «Нобаробариҳои (cid:) > ва (cid:) ≥ ҷой доранд». зеринро санҷед: «Нобаробарии (cid:) > ё (cid:) ҷ≤ой− дорад». ифода мекунанд, дода шудаан(cid:)д. <Ду (cid:)ру с<ти (cid:)и мулоҳизаи зеринро санҷед. a) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки якуми ҳамвории декартӣ мехобад.» b) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки дуюми ҳамвории декартӣ мехобад.» c) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки сеюми ҳамвории декартӣ мехобад.» d) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки чоруми ҳамвории декартӣ мехобад.» e) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки якуми ё дуюми ҳамвории декартӣ мехобад.» f) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки якуми ё сеюми ҳамвории декартӣ мехобад.» g) «Нуқта бо координатаҳои x ва y дар чоряки дуюм ё чоруми ҳамвории декартӣ мехобад.» ( ) (ададҳои бутуни аз то ) дода шудаанд. Дурустии мулоҳизаи зеринро санҷед: (cid:),(cid:) «(cid:)...,(cid:)б о як ход метавонад аз катакчаи ба катакчаи гузарад.» a) «шоҳ» ((cid:),(cid:)) b((cid:)),«(cid:)ф и) л» c) «асп» d) «пиёдагард» e) «фарзин» f) «рух» диапазони - хобанда) муайян карда мешавад. Адади якум рақами амудиро (ҳангоми аз поён ба боло шуморидан) ва адади дуюм рақами уфуқиро (ҳангоми аз чап ба рост шуморидан) ифода мекунад. Ададҳои натуралии a, b, c, d дода шудаанд. а) дар майдони (a, b) фил истодааст. Муайян карда шавад, ки фил ба майдони (c, d) таҳдид карда метавонад ё не? б) дар майдони (a, b) шоҳ истодааст. Муайян карда шавад, ки оё шоҳ бо як равиш (ҳаракат) ба майдони (c, d) гузашта метавонад ё не? в) дар майдони (a, b) рух истодааст. Муайян карда шавад, ки оё рух бо як равиш (ҳаракат) ба майдони (c, d) гузашта метавонад ё не? г) дар майдони (a, b) пиёдагард истодааст. Муайян карда шавад, ки оё пиёдагард бо як равиш (ҳаракат) ба майдони (c, d) гузашта метавонад ё не? БОБИ. СОХТОРИ ОПЕРАТОРҲОИ ИДОРАКУНӢ Муқаддима Дар ҳар забони барномасозӣ операторҳои идоракунӣ мавқеи махсусро ишғол мекунанд. Ин операторҳо ба компилятор (ва ё барномасоз) имконият медиҳанд, ки як қитъаи барнома аз рӯи шарти гузошташуда як ё якчанд маротиба иҷро шавад. Забони Паскал нисбат ба забонҳои дигар ин операторҳоро ба таври васеътар истифода мебарад. Барои бо ин операторҳо сарукор гирифтан, бояд мафҳумҳои true ва false –ро дар ёд гирифт, зеро ҳар оператори идоракунӣ вобаста ба шарти гузошташуда амал мекунад ва то замоне, ки шарт дуруст аст, иҷро мегардад. Тавре дар мавзӯъҳои гузашта қайд кардем, дар забони Паскал қимати ҳақ ба true ва қимати ноҳақ ба false ифода мегардад. Операторҳои идоракунӣ дар забони Паскал инҳо мебошанд: барномаи аслӣ. Операторҳои шартӣ Яке аз намудҳои алгоритм алгоритми шартӣ ба ҳисоб меравад, ки он дар забони Паскал истифодаи васеъ дорад. Алгоритми мазкур дар забони Паскал бо ёрии ду оператор case…of ва if…then иҷро карда мешавад. Ба монанди ин навъи алгоритмҳо, операторҳои шартӣ операторҳое мебошанд, ки ҳангоми ҷой доштани шарт баъзе қисматҳои барнома иҷро мешаванду баъзеашон не. Оператори if…then - оператори шартӣ буда, бо ду тарз истифода бурда мешавад: if ва else if…then. Навъи якум дар ҳолате истифода бурда мешавад, ки барнома аз як шарт иборат бошад. Навъи дуюм бошад, барои ҳалли масъалаҳое, ки дорои якчанд шарт мебошанд, истифода бурда мешаванд. Тарзи истифодаи навъи якум, яъне if ба сурати зерин аст: if ифодаи мантиқӣ then оператор; Дар ин равиш ҳангоми дуруст будани шарти гузошташуда, операторҳои баъди шарт иҷро мегарданд. Мисоли. Адади бутуни а дода шудааст, агар он мусбат бошад, бо он - ро илова кунед. Дар ҳолати акс онро бетағйир гузоред. Натиҷаи ҳосилшуда хориҷ карда шавад. program test; var a: integer; begin read(a); if a > then a:= a +; writeln('a=', a); end. Тавре дида мешавад, дар мисоли овардашуда пас аз шарти гузошташуда қимати тағйирёбандаи а ду воҳид зиёд карда шудааст. Дар ҳолати дуруст будани шарти ин амал иҷро карда мешавад. Агар пас аз оператори if (condition) символи нуқтавергул гузорем, дар ин сурат шарт шарти маҳдуд номида шуда, иҷро намегардад. Дар ҳолати баръакс, операторҳои баъди шарт иҷро мегарданд. Агар ҳангоми иҷрои шарт якчанд операторро вобаста ба шарт иҷро карданӣ шавем, он гоҳ операторҳои мазкур дар дохили begin ва end навишта мешаванд, яъне: if ифодаи мантиқӣ then begin Маҷмӯи операторҳо (дастурҳо); end; Мисоли. Тағйирёбандаҳои (типи бутун) а ва b дода шудаанд. Қимати онҳоро тавре иваз кунед, ки дар тағйирёбандаи b максимуми онҳо қарор гирад. Натиҷаи ҳосилшударо хориҷ кунед. Ҳал. Агар қимати b аз қимати а калон бошад, он гоҳ зарурати иҷрои ягон амал пеш намеояд, бинобар ин танҳо шарти - ро месанҷем. Қайд. Барои бо ҳамдигар мубодила намудани қиам>ат(cid:)и ду тағйирёбанда, як тағйирёбандаи дигари ёрирасон низ истифода бурда мешавад. program test; var a, b, h: integer; begin read(a, b); if a > b then begin h:= a; a:= b; b:= h; end; writeln('a=', a, ' b=', b); end. Тавре мушоҳида кардем, агар пас аз шарт зарурати иҷроиши якчанд ифода (дастур) пеш ояд, он гоҳ дастурҳои мавриди назар дар дохили begin ва end навишта мешаванд. Дар ин ҷо низ ҳангоми ҳақ будани шарти гузошташуда дастурҳои дохили begin ва end иҷро мешаванд ва дар сурати нодуруст будани шарт, дастурҳои берун аз begin ва end иҷро карда мешаванд. Агар барномаи аз якчанд шарти бо ҳам вобаста иборат бошад, дар ин сурат ин равиш ба кор намеояд. Барои ҳалли ин гуна масъалаҳо ва масъалаҳое, ки дорои якчанд шарт мебошанд, аз намуди дуюми оператори if…then, ки if…then else ном дорад, истифода мебарем. Тарзи истифодаи ин оператор чунин аст: if (ифодаи мантиқӣ) then begin Маҷмӯи операторҳои end else begin Маҷмӯи операторҳои end Маҷмӯи операторҳои дигар Дар ин ҷо ҳангоми дуруст (true) будани ифодаи мантиқӣ маҷмӯи операторҳои дохили begin ва end - и якум иҷро мешаванд ва идоракунӣ ба сатри маҷмӯи операторҳои дигар (Next statements) мегузарад. Ҳангоми нодуруст (false) будани он ифодаи дохили begin ва end - дуюм, яъне маҷмӯи операторҳои (Statements ) иҷро мегарданд. Мисоли. Ду адади бутун дода шудааст. Барномае нависед, ки хурдтарини онҳоро ёбад. Матни барнома: program test; var a, b, min: integer; begin; Writeln('Ададҳои a ва b-ро дохил кунед!'); read(a, b); if (a > b) then min:= a else min:= b; WriteFormat('min( {}, {} )= {}', a, b, min); end. Иҷроиши ин барнома чунин сурат мегирад: аввал шарти санҷида мешавад. Агар қимати а аз b хурд бошад, қимати ба тағйирёбандаи min бахшида мешавад, вагарна (else) қимати b(cid:) б<а (cid:)тағйирёбандаи min бахшида мешавад. (cid:) Қайд. Пеш аз дастури else, яъне пас аз сатри қабл аз он аломати нуқта вергул гузошта намешавад. Операторҳои шартии мураккаб (nestedif-else) Оператори if…then метавонад ба намуди мураккаб иҷро гардад. Ин сохтори оператори шартӣ барои масъалаҳое, ки дорои шартҳои зиёд мебошанд, истифода мешавад. Тарзи истифодаи ин оператор ба сурати зайл аст: if (ифодаи мантиқӣ_) then begin Маҷмӯи операторҳои_; end else if (ифодаи мантиқӣ_) then begin Маҷмӯи операторҳои_; end if (ифодаи мантиқӣ_) then begin Маҷмӯи операторҳои_; end -------------- - - -- -- if (ифодаи мантиқӣ_N) then begin Маҷмӯи операторҳои_N; end else begin Маҷмӯи операторҳои_N+; end. Мисоли. Барномае нависед, ки решаҳои муодилаи квадратии – ро ҳисоб намуда хориҷ кунад. Қайд. Аз нуқтаи назари математика, медонем, ки дискримина(cid:)н(cid:)т и +му(cid:)о(cid:)ди+ла(cid:)и= квадратии шакли (cid:)(cid:) +(cid:)(cid:)+(cid:) = - ро дошта, дорои се шарт ё ҳолат мебошад. Вобаста аз ин ҳолатҳо решаҳои муодила(cid:)и к=ва (cid:)дра−тӣ(cid:) ҳ(cid:)исоб карда мешаванд. Дар поён ҳолатҳои мазкур оварда шудаанд.. (cid:), = −(cid:) = ± √ (cid:) будан решаҳои муодила баробаранд, яъне (cid:) Матни барнома: (cid:) х = х = −(cid:). program test; var a, b, c, D, X, X: real; begin write('Adadhoi a va b-ro dohil kuned!'); Readln(a, b, c); D:= power(b, ) - a * c; if D > then begin X:= (-b - sqrt(D)) / * a; X:= (-b + sqrt(D)) / * a; WriteFormat('D={}, X={}, X={}', D, X, X); end else if D = then begin X:= -b / * a; X:= X; WriteFormat('D={}, X={}, X={}', D, X, X); end else if D < then begin Write('Муодила ҳалҳои ҳақиқӣ надорад.'); end; end. Намунае аз натиҷаи кори барнома: Adadhoi a va b-ro dohil kuned! D= X=- X= Тавре дидем, дар операторҳои шартӣ операторҳои мантиқӣ ё ифодаҳое, ки аз онҳо таркиб ёфтаанд, ба сифати шарт (condition) истифода шудаанд. Операторҳои мантиқӣ ҳатман бо яке аз операторҳои шартии =; >=; <=; <>; >; <истифода бурда мешаванд. Мисоли. Адади бутуни a дода шудааст. Барномае нависед, ки шарти дар байни ададҳои ва ҷойгир будани онро санҷад. Матни барнома: program test; var a: integer; begin readln(a); if(a > ) and (a < ) then WriteFormat('Адади {} дар байни ададҳои ва мехобад', a); end. Қайд. Агар дар ин мисол танҳо зарурати санҷидани шарти дар байни ва ҷойгир будани a талаб карда шуда бошад, он гоҳ барномаи онро метавон ба чунин шакл навишт: program test; var a: integer; y: boolean; begin readln(a); y:= (a > ) and (a < ); Writeln(y); end. Мисоли. Барномае нависед, ки қимати ифодаи шартии зеринро ҳисоб кунад. x+y, xϵ[;] ё у <>, Матни ба f( р x н ) ом = а {: xy program test; xy, дар акси ҳол var f: real; x, y: integer; begin Write('Adadhoi x va y-ro dohil kuned!'); readln(x, y); if ((x >= ) and (x <= ) or (y <> ) and (x <> )) then f:= (x + y) / ( * x * y) else f:= * x * y; Write('f=', f); end. Оператори case...of Бигузор масъала дорои якчанд шарт бошад ва талаб карда шавад, ки аз маҷмӯи шартҳои гузошташуда як ва ё якчанд шарти интихобшудааш иҷро карда шаванд. Барои иҷрои ин амал аз оператори case истифода бурда мешавад. Агар дар оператори if-else ҳангоми дурустии шарти гузошташуда, яке аз ду дастури додашуда иҷро карда шавад. Аммо дар оператори case аз маҷмӯи дастурҳо (шартҳо) танҳо дастуре, ки бо шарти гузошташуда мувофиқ аст, иҷро карда мешавад. Тарзи умумии истифодаи ин оператор шакли зеринро дорад: case ифода of қимати: statement; қимати: statement; - - - - - - - - - - - - - - - - else statements; end; Ин оператор чунин иҷро карда мешавад: аввал қимати ифода ҳисоб карда шуда, ба қиматҳои дар дастурҳо нишондодашуда муқоиса карда мешавад. Агар он бо қимати ягон сатр мувофиқ ояд, он гоҳ идоракунии барнома ба он сатр равона карда мешавад. Дар ин ҷо ба сифати ифода метавон ифодаи додаҳои навъи бутун, рамзӣ ва шумориширо истифода кард. Дар ин сохтор case маънои интихоб, of маънои аз, else маънои вагарнаро дорад. Мисоли. Барномае нависед, ки ҳангоми дохил намудани рақами аз то номи онро барорад. Матни барнома: program test; var n: integer; begin writeln('Адади n-ро дохил кунед!'); read(n); case n of: write('як');: write('ду');: write('се');: write('чор');: write('панҷ'); else write( 'намедонам'); end; end. Тавре дида мешавад, дар ин ҷо аввал қимати тағйирёбандаи n дохил карда мешавад, сипас дар дастури case қимати он синҷида мешавад. Агар қимати он ба кадом сатре, ки мувофиқ ояд, ҳамон сатр иҷро карда шуда, вобаста ба қимати дохил кардашуда, яке аз пайғомҳои як, ду, се, чор, панҷ хориҷ карда шуда, идоракунӣ ба дастурҳои пас аз case…of мегузарад. Дар ҳолате, ки қимати n аз боло ва ё аз як хурд аст, калимаи «намедонам» хориҷ карда мешавад. Баръакси дигар забонҳо дар забони Паскал метавон якчанд қиматро дар як сатр низ навишт. Дар ин ҳолат қиматҳо аз ҳамдигар бо аломати вергул ҷудо карда мешаванд. Илова бар ин, метавон додаҳои навъи фосиларо низ дар оператори case истифода кард. Мисоли. Барномае нависед, ки бо дохил кардани рақамҳои аз то пайғоми рақам ва бо дохил кардани ҳарфҳои лотинӣ ва русӣ пайғоми ҳарфро хориҷ кунад. Матни барнома: program test; var c: char; begin read(c); case c of ''..'': writeln('Рақам'); 'A'..'Z', 'a'..'z', 'а'..'я', 'А'..'Я', 'ё', 'Ё': writeln('Ҳарф'); end; end. Қайд. Дар дастури case of истифодаи else ҳатмӣ набуда, вобаста аз шарти масъала ва хоҳиши барномасоз истифода карда мешавад. Тавре, ки қаблан қайд кардем, дар версияи нави Паскал (сар карда аз PascalABC.NET.) имконияти истифодаи сатрҳо дар оператори case мавҷуд аст. Ҳоло мисолеро дида мебароем. Мисол. begin var Country:= ReadString; write('Пойтахт: '); case Country of 'Тоҷикистон': writeln('Душанбе'); 'Россия': writeln('Москва'); 'Франтсия': writeln('Париж'); 'Италия': writeln('Рим'); 'Германия': writeln('Берлин'); else writeln('Дар база мавҷуд нест!'); end; end. Операторҳои такрорӣ Дар табиат ҳама гуна ҳодисаҳо ба намуди даврӣ иҷро мешаванд. Масалан, гардиши шабонарӯз, ақрабаки соат, гардиши Замин дар атрофи Офтоб ва ғайра. Дар забонҳои барномасозӣ низ барои ҳалли масъалаҳои хусусияти даврӣ дошта, ба монанди ҳисоб намудани суммаҳо, факториали адад, якчанд маротиба иҷро намудани ягон қисмати барнома ё дастур ва ғайра операторҳои даврӣ вуҷуд доранд. Ин операторҳо имконияти якчанд маротиба иҷроиши як дастур ва ё як қитъаи барномаро фароҳам меоранд. Пайдарпайии дастурҳое, ки ҳангоми дар дохили давр навишта мешаванд, тани давр ном доранд. Як маротиба иҷроиши операторро як қадам ё итератсия меноманд. Шарте, ки дар аввал гузошта шудааст ва охиррасии даврро муайян мекунад, параметри давр номида мешавад. Муҳимтарин ва ё асоситарин операторҳои даврӣ дар забони Паскал сето мебошанд, ки дутоашонро операторҳои даврӣ бо шарти пешоянду пасоянд ва яктоашро оператори даврии параметрдор меноманд. Оператори даврии параметрдор Оператори даврии параметрдор for ном дошта, операторе мебошад, ки дар он қимати ибтидоӣ ва интиҳоии давр нишон дода мешавад. Дар ин оператор метавон миқдори такроршавии дастурҳои мавриди назарро муайян кард. Бигузор маротиба хориҷ намудани ягон қимат ё пайғом тавассути оператори даврии параметрдор талаб карда шавад. Аз ин ҷо чунин саволе ба миён меояд: “Чӣ гуна метавон дастури for - ро маҷбур сохт, ки маротиба амали хориҷкуниро такрор кунад?” Барои ба ин савол ҷавоб гардонидан ба мо шуморанда лозим меояд, ки ҳар маротиба иҷрошавии барномаро ҳисоб кунад. Ин шуморанда бояд дорои қимати ибтидоӣ ва қимати интиҳоӣ бошад. Барои мисоли мо ба оператори for гуфта мешавад, ки қимати ибтидоии шуморандаро ва қимати интиҳоии шуморандаро бигирад. Вақте ки қимати ҷории шуморанда ба мерасад, амали хориҷкунӣ ба охир расонида шуда, идоракунии барнома ба дастурҳои пас аз for мегузарад. Дастури мазкур бо ду тарз истифода бурда мешавад. Тарзи истифодаи ин оператор ба сурати зерин аст: for шуморанда:=қимати аввала to қимати интиҳоӣ do begin Маҷмӯи дастурҳо; end; for шуморанда:=қимати интиҳоӣ downto қимати аввала do begin Маҷмӯи дастурҳо; end; Дар ин ҷо шуморанда, як тағйирёбандаи навъи бутун, символӣ ва ё шуморишӣ буда, параметри давр номида мешавад. Ба намуди пешфарз ҳар маротиба қимати шуморанда як воҳид зиёд карда мешавад. Амали такроршавӣ то замоне, ки қимати шуморанда аз қимати интиҳоӣ хурд аст, дар шакли якум ва калон аст, дар шакли дуюм иҷро карда мешавад. Маҷмӯи дастурҳои дохили begin ва end- и баъди оператори for-ро тани давр меноманд. Агар вобаста аз давр танҳо зарурати иҷроиши як дастур пеш ояд, метавон онро бе истифода аз begin ва end навишт. Оператори мазкур чунин амал мекунад: пас аз ҳар такроршавӣ шарти гузошташуда санҷида мешавад. Агар он ба қимати ҳақ доро бошад, дастурҳои дохили давр аз сари нав як маротиба иҷро карда мешаванд, дар сурати акс идоракунӣ ба дастурҳои баъд аз давр мегузарад. Дар ёд бояд дошт, ки қимати шуморандаро дар дохили давр тағйир додан мумкин нест. Қайд. Дар PascalABC.NET имконияти муаррифии шуморанда дар дохили давр вуҷуд дорад аз ин ҷо метавон оператори for - ро ба чунин шакл низ муаррифӣ кард: for var шуморанда: тип:= қимати ибтидоӣ to қимати интиҳоӣ do <маҷмӯи дастурҳо> Илова бар ин, метавон аз усули дигар, ки дар он типи шуморанда ба таври автоматӣ муайян карда мешавад, истифода кард. for var шуморанда:= қимати ибтидоӣ to қимати интиҳоӣ do <маҷмӯи операторҳо> Норасоии ин навъ истифодабари дар он аст, ки тағйирёбандаи шуморандаро пас аз давр наметавон истифода бурд. Мисоли. Барномае нависед, ки суммаи ҳамаи ададҳои натуралии аз то -ро ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; var i, S: integer; begin S:=; for i:= to do S += i; writeFormat('Суммаи ададҳои натуралии аз то ба {} баробар аст.', S); end. Тавре ки аён аст, дар ин ҷо ду тағйирёбанда аз навъи бутун S ва i муаррифӣ карда шудааст. Сипас, дастури for i:= to do иҷро карда мешавад. Дар ин дастур аввал ба шуморанда (i) қимати ибтидоии бахшида шудааст, яъне i:=. Пас аз ин to оператори for-ро маҷбур месозад, ки то қимати i баробари шудан, иҷро гардад. Ҳар маротиба қимати шуморанда ба тағйирёбандаи S бахшида шуда, сипас як воҳид зиёд карда мешавад. Бинобар ин ҳангоме, ки қимати i ба баробар мешавад, барнома корашро ба охир мерасонад ва идоракуни ба дастури хориҷкунӣ мегузарад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Суммаи ададҳои натуралии аз то ба баробар аст. Ин барномаро ба шаклҳои зерин низ навишта метавонем: Шакли якум: program test; var S: integer; begin S:=; for var i:= to do S += i; writeFormat('Суммаи ададҳои натуралии аз то ба {} баробар аст.', S); end. Шакли дуюм: program test; var S: integer; begin S:=; for var i: integer:= to do S += i; writeFormat('Суммаи ададҳои натуралии аз то ба {} баробар аст.', S); end. Қайд. Дар PascalABC.NET типи стандартӣ барои ададҳои калон, яъне BigInteger мавҷуд аст. Типи мазкур имконияти ҳал намудани масъалаҳоеро, ки пештар ҳамчун масъалаи олимпиадавӣ ба ҳисоб мерафтанд ба таври сода фароҳам меорад. Мисоли. Барномае нависед, ки! –ро ҳисоб кунад. begin var p: BigInteger:=; for var i:= to do p:= p * i; Write(p); end. Сохтори даврҳои мураккаб ё дохилиҳам Дар дохили як ҳалқа метавон ҳалқаи дигарро низ навишт, вале дар ин навишт бояд диққат дод, ки ҳалқаҳо ҳамдигарро маҳдуд накунанд. Дар ин намуд операторҳо аввал оператори берунӣ иҷро мешавад, баъд операторҳои дохилӣ. Дар ёд бояд дошт, ки ҳангоми як маротиба иҷрошавии ҳалқаи беруна ҳалқаи дохилӣ пурра иҷро карда мешавад. Ҳоло бо мисоле ин амалро дида мебароем. Мисоли. Истифодаи даврҳои мураккаб. program test; var i, j: integer; begin for i:= to do begin writeFormat(' Қиматҳои i ={}', i); for j:= to do writeFormat(' Қиматҳои j ={}', j); writeln; end; end. Барномаи мазкур дар ҳар хориҷкунӣ қимати i қимати j-ро маротиба хориҷ мекунад. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Қиматҳои i = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Қиматҳои i = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Қиматҳои i = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Қиматҳои j = Мисоли. Барномае нависед, ки ҷадвали зарбро дар саҳифаи тасвир хориҷ кунед. program test; var i, j: integer; begin for i:= to do begin for j:= to do write(i * j, ' '); writeln; end; end. Ин барнома як қимати i-ро интихоб карда, ба ҳамаи қиматҳои j зарб мекунад. Натиҷаи ин барнома ба сурати зерин аст: Мисоли. Барномае нависед, ки ададҳои натуралии аз то - ро ба сурати зерин хориҷ кунад: Матни барнома: program test; var i, j: integer; begin for i:= to do begin for j:= to do write( * (j - ) + i, ' '); writeln; end; end. Оператори даврӣ бо шарти пешоянд Дар оператори даврӣ бо шарти пешоянд шарти ба охиррасии давр дар аввал гузошта мешавад ва чанд маротиба такрор шудани ин оператор дар аввал муайян набуд, то ҳақ будани қимати шарти гузошташуда, иҷро карда мешавад. Аввал шарти гузошташуда санҷида мешавад, баъд операторҳои дохили ҳалқа иҷро гардад. Тарзи истифодаи ин оператор ба сурати зерин аст. Тарзи истифодаи оператор while condition do while шарт do begin begin Statements маҷмӯи операторҳо end; end; Маҷмӯи операторҳои дохили ҳалқаро тани давр меноманд ва то ҳақ будани шарти гузошташуда такроран иҷро карда мешаванд. Намуди умумии иҷроиши оператори мазкур чунин аст: дар аввал шарти гузошташуда санҷида мешавад, агар қимати он ҳақ бошад, пас операторҳои дохили ҳалқа як маротиба иҷро мегарданд. Баъд аз ин, аз сари нав қимати шарти гузошташуда санҷида мешавад. Агар он ба қимати ҳақ доро бошад, дастурҳои дохили давр аз сари нав як маротиба иҷро карда мешаванд. Чанд маротиба иҷро шудани давр дар ибтидо маълум набуда, аз қимати шарт вобаста дорад. Мисоли. Барномае нависед, ки ҳамаи ададҳои натуралии аз як то -ро хориҷ кунад. Матни барнома: program test; var i: integer; begin i:=; while i < do begin inc(i); //i:=i+; write(i, ' '); end; end. Дар ин ҷо inc(i) ва write(i, ' ') операторҳои дохили давр буда, ифодаи inc(i) пас аз ҳар итератсия қимати i-ро як воҳид зиёд намуда, шарти гузошташударо месанҷад. Агар қимати i ба баробар шавад, иҷроиши давр боз дошта шуда, идоракунӣ ба операторҳои баъди давр мегузарад. Бояд қайд кард, ки дар ин ҷо inc(i) қимати i-ро ҳар маротиба як воҳид зиёд мекунад. Дастури мазкур ба дастурҳои i:=i+ ва i+= баробарқувва аст. Натиҷаи барнома: Мисоли. Ду адади бутун дода шудаанд. Барномае нависед, ки КТУ-и ин ададҳоро тавассути алгоритми Евклид ҳисоб намуда, хориҷ кунад. Қайд. Барои ба моҳияти алгоритми Евклид шинос шудан, мисоли мушаххасе, яъне КТУ-и ададҳои ва ро дида мебароем. Тарзи ёфтани КТУ-и ин ададҳо чунин аст: КТУ(, )= КТУ(, -)= КТУ(, -) = КТУ(, )= КТУ(, )=. Тавре аён аст, дар ин алгортм адади хурдтар аввал навишта шуда, аз адади калон адади хурд тарҳ карда мешавад. Ин амал то замоне, ки қимате яке аз ададҳои додашуда ба баробар нест, иҷро карда мешавад. Матни барнома program test; var a, b, KTU: integer; begin write('Ададҳои a ва b-ро дохил кунед!'); readln(a, b); while a <> b do begin if a > b then a:= a - b else b:= b - a; end; KTU:= a; writeln('KTU=', KTU); end. Чӣ хеле дида мешавад,дар ин мисол ибтидо миқдори иҷроиши тани давр маълум набуда, вобаста ба шарти гузошташуда, кори давр ба охир мерасад. Оператори даврии бо шарти пасоянд repeat Оператори repeat ҳам монанди оператори while амал мекунад, вале дар ин оператор аввал операторҳои дохили ҳалқа иҷро гардида, баъд шарти гузошташуда санҷида мешавад. Аз ин рӯ, оператори мазкурро оператори даврӣ бо шарти пасоянд меноманд. Тарзи истифодаи ин оператор намуди зеринро дорад: Repeat Маҷмӯи операторҳои дохили давр; until <шарт> Мисоли. Барномае нависед, ки ададҳои ҷуфти аз то n - ро хориҷ кунад: Матни барнома program test; var i, n: integer; begin Read(n); i:=; repeat write(i, ' '); inc(i, ); //i:=i+; until i > n; end. Мисоли. Пайдарпайии ададҳои Фибоначӣ аз рӯи қоидаи зерин ҳисоб карда мешаванд:. Барномае нависед, ки ададҳои Фибоначчии аз адади дода(cid:)ш у д=аи n, к а л о(cid:)н н=аб уд,а р о (cid:) х (cid:) о р=иҷ(cid:) к (cid:) у − н а д+. (cid:)(cid:)−, (cid:) =,,… Матни барнома: program test; var f, f, h, n: integer; begin Write('Адади n - ро дохил кунед! '); Readln(n); f:=; f:=; write(f, ' ', f, ' '); repeat h:= f + f; write(h, ' '); f:= f; f:= h; until (h + f) > n; writeln; end. Операторҳои continue ва break Операторҳои break операторе мебошанд, ки ҷараёни иҷроиши барномаро қатъ намуда, идоракунӣ (контролӣ) барномаро ба поёнии блоке, ки худаш дар дохили он аст, интиқол медиҳад. Оператори мазкур сабаби баромадан аз ягон блоки барнома гардида, бештар дар операторҳои даврии while, do/while ва for истифода мешавад. Масалан, дар барномаи зерин оператори break сабаб мешавад, ки оператори даврии for корашро пеш аз муҳлат қатъ кунад. Матни барнома: program test; var i: integer; begin for i:= to do begin write(i, ' '); if i = then break; end; writeln; WritelnFormat('Давр ҳангоми i={} будан аз кор мемонад.', i) end. Аз матни барнома аён аст, ки то ҳангоми i= будан қимати i-ро ба чоп медиҳад ва оператори break иҷро мегардад. Баъди иҷрои оператори мазкур давр кори худро ба итмом расонида, идоракунӣ ба операторҳои пас аз давр мегузарад. Натиҷаи барнома чунин шакл дорад: Давр ҳангоми i= будан аз кор мемонад. Оператори continue (идома) бошад, операторест, ки барои гузаштан аз як қисмати барнома ба қисмати дигари он истифода бурда мешавад. Яъне ин оператор аз такрори ҷории давр як ҳалқаро сарфи назар мекунад ва ё як ҳалқаро нодида мегузарад. Ин оператор низ дар операторҳои даврии while, do/while ва for истифода бурда мешаванд. Масалан, дар барномаи зерин оператори continue сабаби сарфи назар шудани як итератсия гардидааст: Матни барнома: program test; var i: integer; begin for i:= to do begin if i = then continue; write(i, ' '); end; end. Чунончи мушоҳида гардид, оператори continue дар оператори даврии for як итератсияро, яъне i=-ро сарфи назар намуд. Натиҷаи барнома чунин шакл дорад: Оператори гузариши бе шарт (goto) Оператори goto барои гузаштан аз як қисмати барнома ба қисмати дигари он ба кор бурда мешавад. Ҳангоми истифодаи оператори мазкур барои гузаштан ба мавқеи лозимӣ бояд нишона истифода бурда шавад. Ба сифати нишонаи оператор метавон ягон идентификатори сохтаи барномасоз ва ё ададҳои бутуни бе аломатро истифода кард. Пеш аз истифодабарӣ нишона низ муаррифӣ карда мешавад. Барои муаррифии нишона аз калимаи калидии label истифода карда мешавад. Тарзи истифодаи ин оператор шакл зеринро дорад: goto label Дар ин ҷо label нишонаест, ки дар аввали ягон сатри барнома навишта шудааст. Пас аз нишона бояд аломати ду нуқта гузошта шавад.Тарзи истифодабарии оператори goto. begin goto; ⋮ end; ⋮: write(‘Барнома ба охир расид!’); Мисол. Барномае нависед, ки суммаиададщои аз то n-ро ҳисоб кунад. Матни барнома program test; label; var i, n, S: integer; begin S:=; i:=; read(n);: S += i; inc(i); if i <= n then goto; write('S=', S); end. Қайд. Пас аз иҷрои ҳар як давр, қимати i санҷида мешавад, агар шарт дуруст бошад, идоракунӣ ба сатре, ки оператори goto ба он ишора кардааст (дар ин мисол ), мегузарад. Ва бо ҳамин монанд ин амал то замоне ки шарти гузошташуда дуруст аст, такроран иҷро мегардад. Агар дар барнома зарурати истифодаи якчанд нишона пеш ояд, он гоҳ онҳоро метавон низ тавассути як label муаррифӣ кард. Намунаи муаррифии якчанд нишона: label,,, my_label; Қайд. Тавассути оператори goto наметавон идоракуниро ба дохили ягон дастури даврӣ интицол дод. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ бурда мешавад? мешаванд? оператори repeat истифода бурда шавад? шартӣ якҷоя истифода шаванд? барнома чанд давр метавонад дохилиҳам бошад? шартии if истифода кард? Масъалаҳо барои кори мустақилона Масъалаҳои типи If набошанд, он гоҳ бо ҳам зарб карда шаванд. Дар ҳолати акс ба онҳо қимати сифр бахшида шавад. калонтарини онҳо ёфта шавад. шавад. ададҳои хурдтарин ва калонтарин ҷойгир аст) хориҷ карда шавад. оё онҳо қуллаҳои секунҷаро ифода мекунан ё не. шудаанд. Кадоме аз ин суръатҳо тезтар мебошад? шудааст. Кадоме аз ин ду ҷисмҳо зиччии зиёд дорад? муодилаи ёфта шаванд. а) доаи(cid:)ра+ да(cid:)р(cid:) д+ох(cid:)ил=и квадрат ҷой мегирад ё не? б) квадрат дар дохили доира ҷой мегирад ё не? бебақия тақсим шавад натиҷаи тақсим ва дар ҳолати акс иттилооти матниmи «адади m ба адади n бебақия тақсим намешавад» бароварда шавад. а) оё суммаи рақамҳои он адади дурақама мешавад ё не? б) оё он аз суммаи рақамҳояш калон аст ё не? а) оё рақами дуюми он сифр аст? б) оё рақами якуми он тоқ аст? секунҷаи баробартараф мебошад ё не. (cid:),(cid:),(cid:) шавад, ки оё роткунҷаи бо тарафҳои бударо дар дохили росткунҷаи бо тарафҳои c в(cid:)а, (cid:)d, (cid:)б,у(cid:)да ҷойгир кардан мумкин аст ё не. (cid:) ва (cid:) чоряк ҷойгир будани онро муайян кунед. онҳо мавҷуд буда муайян карда шавад. шавад. Сол аз шабонарӯз иборат аст, агар он бе бақия ба тақсим шавад, ба истиснои солҳое, ки ба тақсим мешаванду ба не. Дар акси ҳол аз шаонарӯз иборат мебошад. набор муайян карда шавад. ҳамин ақибмонӣ идома ёбад, баъд аз кадом муддати камтарини вақт соат боз аз нав вакти аниқро нишон хоҳад дод? Масъалаҳои типи Case моҳ (январ, феврал,…., декабр) ва фасли сол (зимистон, баҳор, тобистон, тирамоҳ) хориҷ карда шавад. -ҷамъ, -тарҳ, -зарб, - тақсим. Рақами иҷроиши амал ва ду адади бутуни мусбати ғайрисифрӣ дода мешавад. Амали интихобшуда бо ин ададҳо иҷро гашта натиҷа ба чоп бароварда шавад. сешанбе,…, -шанбе, -якшанбе. Адади бутуни -и фосилаи - ҷойгирбуда дода шудааст. Номи рӯзи ҳафтаро барои рӯзи уми сол муайян кунед, агар маълум бошад, кКи якуми январи ин сол сешанбе аст. муайян бо ададҳои,,, рақамгузорӣ гаштааст. Дар ҳолати дохил намудани адади чоррақамаи ихтиёрӣ ва дохил намудани яке аз ададҳои муайянкардашуда, қисми интихобшудаи адади чоррақама ба чоп бароварда шавад. мебошад. Адади натуралии n, ки рақами солро ифода менамояд, дода шудааст. Таърихи ҳамаи рӯзҳоеро, ки дар моҳҳои январ, феврал, …., декабри ин сол рӯзи санитарӣ ба онҳо мувофиқ меояд, ба тартиб бароред. сешанбе, …, -шанбе, -якшанбе. Адади бутуни К-и фосилаи - ҷойгирбуда дода шудааст. Номи рӯзи ҳафтаро барои рӯзи К- уми сол муайян кунед, агар маълум бошад, ки якуми январи ин сол шанбе аст. сешанбе, …, -шанбе, -якшанбе. Адади бутуни К-и фосилаи - ҷойгирбуда дода шудааст. Номи рӯзи ҳафтаро барои рӯзи К- уми сол муайян кунед, агар маълум бошад, ки якуми январи ин сол чоршанбе аст. сешанбе, …, -шанбе, -якшанбе. Ададҳои бутуни ва m дода шудааст. Номи рӯзи ҳафтаро барои рӯзи К-уми сол муайян кунед, агар маълум бошад, ки якуми январКи ∈ин[ с,ол р]узи m∈ ас[т., ] фосилаи - хобанда ) дода шудааст. Сиёҳ будани майдони поёнии чапи тахта (х)-ро ба назар гирифта, муайян кунед, ки оё майдони сафед аст? (ададҳои (бху,туу)ни дар фосилаи - хобанда ) дода шудааст. Сиёҳ будани катакчаи чапи поёнии тахта (х)-ро ба назар ги(р(cid:)и ф,(cid:)т а), муайян кунед, ки оё ранги майдонҳои (х, у) ва якхела аст? муайян мекунанд, дода шудааст. Қиматҳои (D(cid:),в(cid:)а )М-ро барои санаи ба санаи додашуда гузаштаро муайян кунед. муайян мекунанд, дода шудааст. Қиматҳои D ва М-ро барои санаи ба санаи додашуда баъдинаро муайян кунед. рақамгузорӣ гаштаанд: - катет a, – гипотенуза, – баландӣ h, ки ба гипотенуза фароварда шудааст(h=c/), – масоҳат S=c·h/. Рақами яке аз ин элементҳо бо қ(cid:)им=ат(cid:)а√ш дода шудааст. Қимати дигар элементҳои секунҷа ёфта шавад. диаметр, D=R, -дарозӣ,, -масоҳати давра,. Рақами яке аз ин элементҳо ва қимати он дода шудааст, қимати элементҳои боқимондаро ҳи(cid:)со=б к(cid:)ун(cid:)ед. (cid:) = (cid:)(cid:) бо намуди … дода шудаанд. Номи адади k –ум (cid:) ( ≤ (cid:) ≤ ) муайян карда шавад. ба намуди …..… дода шудаанд. Номи адади k –ум( м≤уай(cid:)я≤н кард)а шавад. шудааст: аз оғози лаҳзаи ҳар як соат тӯли дақиқа ранги сабз равшанӣ медиҳад, пас аз он тӯли як сония ранги зард ва баъд тӯли ду сония ранги сурх, тӯли се сония боз ранги сабз ва ғ. (ва боз такрор меёбад). Қимати ҳақиқии t, ки вақтро бо дақиқа аз оғози вақти гузашта ифода мекунад дода шудааст. Муайян карда шавад, ки дар ин лаҳзаи вақт кадом ранг равшанӣ медиҳад. «Ҷ» — ҷануб, «Ғ» — ғарб, «С» — шарқ) фармони рақамӣ қабул кунад: — давом додани ҳаракат, — гардиш ба чап, – — гардиш ба рост. Рамзи s — мавқеи ҷории робот ва адади бутуни N — фармони ба он равонкардашуда дода шудааст. Самти роботро пас аз қабул кардани ин фармон муайян кунед. хориҷ кунед. кунед. Масъалаҳои типи For ) Ададиҳои бутуни n ва k дода шудаанд. n маротиба адади k-ро хориҷ кунед. ) Суммаи ҳамаи ададҳои мукаммали порчаи [..]-ро ҳисоб кунед. ) Суммаи қисмҳои даҳии ҳамаи ададҳои серақамаро ҳисоб кунед. ) Ададҳои содаи порчаи аз то ёфта шаванд. ) Суммаи ҳисоб карда шавад. ) Суммаи ҳисоб карда шавад. +++⋯+(cid:) ) Суммаи ҳисоб карда шавад. +++⋯+ ) Суммаи ҳисоб карда шавад. ++ +⋯+ Оператори шарт ӣ и стифода бурд(cid:)а+ на шавад. ) Барномае нави − се д +, к и − б ⋯ о д + од ( а − ш ) удани (cid:) қимати )- ро, ки ба намуди қатор дода шудааст ҳисоб кунад. (cid:) (cid:)(cid:)𝑠((cid:) ∞ (cid:) (cid:) (cid:) (cid:) (cid:) (−) (cid:) ) Адади бутуcнosи( (cid:)N) =(N>−) дод+а шу−дааст+. ⋯Су=мм∑аи зеринро ҳисоб!!! (cid:)= ((cid:))! кунед. ) Маблағ(cid:)и дар (cid:)б−онк гузошташуда сомонӣ аст. Ҳар моҳ ҳаҷми он Р фоиз +зиёд ме+ша⋯ва+д (cid:)(Р-адади ҳақиқӣ Бо фоизи додашудаи Р муайян кунед, ки пас аз чанд моҳ маблағи гузошташуда аз с. зиёд мешавад(. М<и(cid:)қд<ори )ё.фташудаи моҳҳо K (адади бутун) ва ҳаҷми умумии маблағи дар бонк гузошташуда пас аз зиёдшавӣ S (S-адади ҳақиқӣ)-ро хориҷ кунед. ) Барномае нависед, ки маълумотҳои зеринро дар чунин шакл хориҷ кунад: а) б) ) Барномае нависед, ки дар намуди ҷадвали зерин ададҳоро хориҷ кунад: а) б) ) Барномае нависед, ки дар намуди ҷадвали зерин ададҳоро хориҷ кунад: а) б) ) Барномае нависед, ки ҷадвали зерин хориҷ кунад: ) Барномае нависед, ки ҷадвали зерин хориҷ кунад: ) Адади натуралии n ( дода шудааст. Талаб карда мешавад, ки барномаи ҳисобкунии қимати ифодаи барнома та(cid:)рт≤иб д)ода шавад. +++ )⏟ А д…а д… и н атуралии n ( дода шудааст. Талаб карда мешавад, (cid:)−маротиба ки барномаи ҳисобкунии қимати ифодаи +++…n…(cid:)≤ ба)рнома тартиб дода шавад. ) Адади натуралии дода шудааст. N –то ададҳои аввале, ки аз тақсимкунандаҳои сода танҳо,, -ро доранд (пайдарпайии Ҳем(ми≤нг)(cid:), ≤бо та)ртиби афзуншавиашон ба чоп бароред. Масалан адади аввалае, ки ин шартро қаноат мекунонанд, инҳоянд:,,,,,,,,, ) Барномае нависед, ки қимати суммаи зеринро ҳисоб кунад. (cid:) (cid:) (cid:) ) Адади натуралии х дода ш∏уда∑аст∏. М(и(cid:)қд+ор(cid:)и т+ар(cid:)з)ҳои дар суммаи (cid:)= (cid:)= (cid:)= чор адади натуралӣ тасвир кардани он: -ро ёбед, ки дар ин ҷо мебошанд ) Адади натуралии n ( дода шудаахст=. Т(cid:)а+ла(cid:)б +ка(cid:)рд+а (cid:)мешавад, ки барномаи(cid:) ≤ҳ(cid:)ис≤об(cid:)ку≤ни(cid:)и қимати ифодаи +++n…n барнома тартиб дода (cid:)ша≤вад). ) Ададҳои аз то n ро бо миқдори имконпазири максималии ҷуфтҳо тавре ҷудо кардан лозим аст, ки суммаи ададҳо дар ҷуфтҳо (ад≤ади(cid:) ≤сода б)о−шад. Миқдори ҷуфтҳоро чоп кунед. Масалан, ҳангоми n= як ҷуфт (,) ва ҳангоми n= сетои ин гуна ҷуфт-(,), (, ) ва (, ) мешаванд. ) Пайдарпайии ададҳои бутун,,,… дода шудааст. Чор аъзои навбатии ин пайдарпайиро муайян кунед. Масъалаҳои типи While ) Адади натуралӣ дода шудааст. Муайян карда шавад, ки оё пайдарпаии рақамҳои он аз тарафи рост ба чап ба таври афзуншавӣ ҷойгир шудаанд ё не. Масалан, барои адади ҷавоб дуруст аст, барои адади бошад ҷавоб нодуруст аст. ) Адади ҳақиқии а дода шудааст. Қимати n, ки барояш а аст, ёфта шавад. + ++⋯+(cid:) > каратӣ мебошад?. Амалҳои тақсимро истифода набурда муайян кунед, ки натиҷаи тақсими В бар А чанд мешавад? ((cid:) > (cid:)) ) Шаҳрванд дар бонк барои худ суратҳисоб кушода дар он сомонӣ гузошт. Ҳар моҳ маблағи гузошташуда % аз ҳисоби маблағи мавҷудбуда зиёд мешавад. Муайян карда шавад, ки суммаи маблағи гузошташуда пас аз,, …, моҳ чанд сомониро ташкил медиҳад. ) Суммаи ҳамаи ададҳои дурақамаро ёбед, ки решаи квадратии онҳо адади тоқ мебошад. ) Қори Исмат як миқдор тангаҳои тиллоиро дар сандуқ ҷойгир намуда, соли дуюм аз он ҷо якчанд тангаро гирифт. Аз соли сеюм сар карда, вай ба сандуқ ба миқдори тангаҳои ду соли пешина танга ҳамроҳ мекард. Талаб карда мешавад, ки барномаи муайянкунии миқдори тангаҳоеро, ки дар соли дуюм аз сандуқ гирифтан лозим аст, сохта шавад, агар дар соли якум ба сандуқ У-то танга ҷойгир намуда, дар соли Х-ум дар сандуқ Z-то танга мавҷуд бошад. ) Маблағи дар бонк гузошташуда сомонӣ аст. Ҳар моҳ ҳаҷми он Р фоиз зиёд мешавад (Р-адади ҳақиқӣ Бо фоизи додашудаи Р муайян кунед, ки пас аз чанд моҳ маблағи гузошташуда аз зиёд мешавад. Миқ(дор<и (cid:)ёф<ташу)д.аи моҳҳо K (адади бутун) ва ҳаҷми умумии маблағи дар бонк гузошташуда пас аз зиёдшавӣ S (S-адади ҳақиқӣ)-ро хориҷ кунед. ) Адади натуралӣ дода шудааст. Муайян карда шавад, ки оё пайдарпаии рақамҳои он аз тарафи рост ба чап ба таври афзуншавӣ ҷойгир шудаанд ё не. Масалан, барои адади ҷавоб дуруст аст, барои адади бошад ҷавоб нодуруст аст. ) Адади ҳақиқии а дода шудааст. Қимати n, ки барояш а аст, ёфта шавад. ) Адади бутуни а до да ш удааст. Муайян карда шавад, ки он адади + ++⋯+(cid:) > дараҷаи аст. ) Адади бутуни а дода шудааст. Муайян карда шавад, ки он адади дараҷаи аст. ) Адади бутуни а дода шудааст. Муайян карда шавад, ки дар навишти он адади вомехурад ё не? ) Адади бутуни N (> ) дода шудааст. Чунин адади хурдтарини K- ро ёбед ки квадратии он аз N зиёд шавад: K > N. Функсияи аз решабарорӣ истифода бурда нашавад. ) Адади бутуни N (> ) дода шудааст. Чунин адади калонтарини K-ро ёбед ки квадрати он аз N зиёд нашавад:. Функсияи аз решабарорӣ истифода бурда нашавад. ) Адади бутун дода шудааст. Ададеро хориҷ кун (cid:) ед, ≤ ки (cid:) аз рақамҳои он вале бо тартиби баръакс ҷойгир бошанд. ) Адади бутуни N (> ) дода шудааст. Чунин адади хурдтарини K- ро ёбед ки барои он нобаробарии иҷро шавад. ) Адади бутуни N (> ) дода шудаас(cid:)т. Чунин адади калонтарини > (cid:) K-ро ёбед ки барои он нобаробарии < N иҷро шавад. ) Адади ҳақиқии ( >) дода шудаа(cid:)ст. Пайдарпайии ададҳои ҳақиқии A K чунин муайян кра мешаванд: A =(cid:) (cid:), A K = + /A K–, K =,, …. Рақами тартибии нахустини K ёфта шавад, ки барои он шарти зерин иҷро мегардад \|A K – A K– \| <, аъзоҳои A K– ва A K хориҷ карда шаванд. ) Адади ҳақиқии ( >) дода шудааст (cid:). Пайдарпайии ададҳои ҳақиқии A K чунин муайян карда мешаванд: A =, A (cid:)= (cid:), A K = (A K– + ·A K– )/, K =,, …. Рақами тартибии нахустини K ёфта шавад, ки барои он шарти зерин иҷро мегардад \|A K – A K– \| <, аъзоҳои A K– ва A K хориҷ карда шаванд. ) Факториали адад дода шудааст. Худи а(cid:)дад муайян карда шавад. ) Хурдтарин каратноки умумии ду адади натуралии додашуда ёфта шавад. ) Адади натуралӣ дода шудааст. Миқдори рақамҳои он ва суммаи рақамҳои он ҳисоб карда шавад. БОБИ. ЗЕРБАРНОМАҲО ВА МОДУЛҲО Муқаддима Барномаҳое, ки то ҳол навиштем хеле барномаҳои хурд буда, амали хосеро анҷом медоданд. Илова бар ин, барномаҳо метавонанд аз якчанд қисми мантиқии вобаста иборат бошанд ва ҳар қисмат амали хосеро анҷом диҳад. Ҳар як бахшро метавон алоҳида навишта, сипас дар якҷой онҳоро ҷамъ намуда, ҳалли матлуби масъаларо ба даст овард. Барномае, ки барои ҳалли қисмате аз масъала навишта мешавад, зербарнома ном дорад. Таҷрибаҳо нишон доданд, ки агар барномаи калонро ба қисматҳои хурд, ба монанди зербарнома ҷудо кунем, идора намудани барнома хеле сода мегардад. Бояд қайд кард, ки ҳар зербарнома дорои ду ҷанба мебошад: Дар ҷанбаи эълонкунӣ дастурҳои барнома, ки кори барномаро ифода мекунанд, навишта мешаванд. Дар ҷанбаи фурӯхонӣ бошад, дастурҳои зербарнома иҷро карда мешаванд. Барномае, ки зербарномаро даъват мекунад, барномаи даъваткунанда ва зербарномае, ки даъват карда мешавад, зербарномаи даъватшаванда номида мешавад. Зербарнома дар ҳар забони барноманависӣ шакли гуногун дошта, бо усулҳои хос муаррифӣ карда мешавад. Масалан, дар забонҳои С++ зербарномаро функсия дар забони Бейсик function мегӯянд. Дар забони Паскал бошад, зербарномаро функсия ва протседура мегӯянд. Пас, барои ҳалли масъалаи калон онро ба қисматҳо ҷудо намуда, барои ҳар қисмат барномаи алоҳида навишта мешавад. Дар охир зербарномаҳои навишташударо ҷамъ оварда, ҳалли матлубро соҳиб шудан мумкин аст. Ин равишро барномасозии модулӣ (modular programming) мегӯянд. Дар забони Паскал ду намуди зербарномаҳо мавҷуданд: якум, зербарномаҳои стандартӣ, ки онҳоро зербарномаҳои тайёр низ мегӯянд. Ин зербарномаҳо бо пайваст кардани модули лозимӣ ба кор омода мегарданд. бо ин зербарномаҳо аллакай шинос ҳастем, намунаи чунин зербарномаҳо: sqrt(x), power(x,n), sin(x) ва ғайра. Дуюм, зербарномаҳое, ки худи барномасоз барои осон намудани идоракунии барнома менависад ва дар ҷои лозимии барнома аз онҳо истифода мекунад. Ин намуд зербарномаҳо дар навбати худ ба ду қисм ҷудо мешаванд: Дар ин боб ин навъ зербарномаҳоро мавриди истифода қарор медиҳем. Шояд баъзе хонандагони мо суол кунанд, ки ба таври мушаххас зербарнома барои чӣ лозим аст ва он ба барномасоз чӣ имкониятро фароҳам меорад? Барои ба ин савол ҷавоб гардонидан матлаби зеринро дида мебароем, ки аз чунин имконияти зербарномаҳо иборат мебошад: ҳаҷман калон ба якчанд қисматҳо тақсим карда мешавад. Ҳар як қисмат алоҳида буда, амали хосеро анҷом медиҳанд. Аз ин рӯ, метавон ҳар яки онҳоро ба таври алоҳида навишта, санҷиш кард. Агар онҳо бехато бошанд, пас, дар функсияи асосӣ метавон онҳоро ба кор бурд. Ин амал ислоҳи хатогиҳо ва тағйири барномаро хеле осон мегардонад. бошад, ки ба як қисмати барнома тағйироте дохил карда шавад, зарур нест, ки тамоми барнома аз назар гузаронида, таҳлил карда шавад, балки тағйироти зарурӣ вобаста ба функсияе, ки ба он тағйирот алоқаманд аст, дохил карда мешавад. истифодаи як қисмати барнома дар якчанд ҷойҳо пеш меояд. Агар он қисмат ба намуди як зербарнома навишта шавад, дигар зарурате намешавад, ки он қисматро пурра дар ҷойи лозимӣ аз сари нав навишта шавад, танҳо даъват намудани он кифоя аст. Ин амал коди барномаро хело сода ва кӯтоҳ мегардонад. имконпазир месозад. Навиштани баъзе барномаҳо моҳҳо ва ҳатто солҳо тӯл мекашанд. Аз ин ҷо чунин барномаҳоро ба қисмҳо ҷудо намуда, дар ихтиёри чанд барноманавис мегузоранд. Ҳар яке қисмати ба худ хосро менависад. Ба ин тартиб дар навиштани як барнома шахсони гуногун иштирок намуда, бо ҳамдигар ҳамкорӣ мекунанд. истифода қарор мегирад. Барои ба моҳияти зербарнома дурусттар сарфаҳм рафтан, мисолеро дида мебароем: ҳамаи мо медонем, ки ҳар давлат дар худ шоҳ (ҳукмрон) дорад. Худи шоҳ наметавонед тамоми корҳои давлатиро иҷро намояд ва ҳамаи қисматҳои давлатро идора кунад, аз ин ҷо зарурат ба шахсоне пайдо мешавад, ки бо корҳои давлатӣ ва идоракунӣ ба ӯ кӯмак кунанд. Аз ин рӯ, давлатро ба вилоятҳо, шаҳрҳо, ноҳияҳо, ҷамоаҳо ва деҳаҳо тақсим мекунанд ва барои ҳар кадомаш як роҳбаре таъйин мекунад. Роҳбарони мазкур бар замми он ки дар ягон ҷо роҳбаранд, ба роҳбари олӣ, яъне шоҳ итоат мекунанд. Бо ин равиш идоракунии як давлати бузург хеле сода мегардад. Зербарномаҳо дар забони Паскал низ ба ин сурат амал мекунанд. Барномаи асосӣ ҳамчун шоҳ хизмат намуда, зербарномаҳо бошанд бо он пайравӣ мекунанд ва ҳамчуноне ки як вилоят ба ноҳияҳо тақсим мешавад. Як зербарнома низ метавонад, дар дохилаш зербарномаи дигареро даъват кунад, яъне барои зербарномаи дигар зербарномаи аслӣ бошад. Дар забони барномасозии Паскал зербарномаҳо пас аз унвони барнома ва пеш аз барномаи аслӣ эълон карда мешаванд. Қолаби умумии барномае, ки дар он зербарнома истифода (муаррифӣ) шудааст, шакли зайлро дорад: program номи барнома; Пайвасти модулҳо Эълони нишонаҳо; Эълони доимиҳо Эълони навъи додаҳо (типҳо) Эълони тағйирёбандаҳо Эълони зербарнома begin Дастурҳои зербарнома; end; begin Дастурҳои барномаи асосӣ; end; Тавре ки қайд кардем, дар забони Паскал ду намуди зербарномаҳо вуҷуд доранд: Зербарномаҳои procedure зербарномаҳое ҳастанд, ки метавонад якчанд қиматро ба барномаи даъваткунанда равон кунад. Зербарномаҳои function бошанд, зербарномаҳое ҳастанд, ки фақат дорои як натиҷа мебошанд, яъне фақат як қиматро ба барномаи даъваткунанда бармегардонанд. Аввал зербарномаҳои procedure ва баъд зербарномаҳои функсияро мавриди баҳс қарор медиҳем. Протседура (Procedure) Зербарномаҳои procedure зербарномаҳое ҳастанд, ки бо калимаи калидии procedure эълон карда шуда, метавонанд якчанд натиҷаро ба барномаи даъваткунанда равон кунанд. Ҳар як procedure дорои ном мебошад, ки дар барнома даъватшаванда тавассути он муроҷиат карда мешавад. Пас аз эълони номи procedure нишонаҳо, доимиҳо, навъҳо ва тағйирёбандаҳои он муаррифӣ карда мешавад. Пас аз ин, дар дохили begin ва end дастурҳои асосии барнома навишта мешавад. Тарзи умумии эълони як procedure шакли зеринро дорад: procedure номи зербарнома бахши эълонкуниҳо; begin дастурҳои procedure; end; Мисоли. Зербарномае нависед, ки бо дода шудани тарафҳои росткунҷа масоҳати онро ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; procedure area; var a, b, S: integer; begin Writeln('Бар ва дарозии росткунҷаро дохил кунед!'); readln(a, b); S:= a * b; writeFormat('Масоҳати росткунҷаи дарозиаш ба {} ва бараш ба {} баробар аст ба {}', a, b, S); end; begin area; end. Дар ин барнома зербарномае бо номи area муаррифӣ гардида, дар барномаи аслӣ даъват карда шудааст. Ин зербарнома бо дода шудани бар ва дарозии росткунҷа масоҳати онро ҳисоб намуда, натиҷаро хориҷ мекунад. Тавре ки аён аст, ин зербарнома ягон қиматеро ба барномаи аслӣ барнамегардонад. Дар барномаи асосӣ зербарномаи мазкур даъват карда шудааст. Вақте ки амали хондан ба амал меояд ҳамаи дастурҳои зербарнома як-як иҷро карда мешаванд. Пас аз ин идоракунӣ ба дастурҳои баъд аз даъват мегузарад. Параметрҳои зербарнома Дар мисоли қаблӣ тавре дидем, бар ва дарозии росткунҷа дар дохили зербарнома дохил карда шудаанд. Аз ин ҷо чунин савол ба миён меояд: агар дарозӣ ва барӣ росткунҷа дар барномаи аслӣ хонда шаванд, оё онҳоро метавон ба зербарнома равон кард? Бале, ҳар барнома метавонад иттилооти хондаашро ба зербарнома равон кунад. Иттилоотеро, ки ба зербарнома равон карда мешаванд, параметр ном доранд. Барои иҷрои амали мазкур зербарнома бояд бо параметр эълон карда шавад. Параметрҳое, ки дар бахши эълони зербарнома истифода бурда мешаванд, параметрҳои маҷозӣ ном доранд. Параметрҳое, ки ҳангоми даъвати зербарнома истифода мешаванд, параметрҳои ҳақиқӣ (воқеӣ) номида мешаванд. Тарзи эълони зербарномаи дорои параметр чунин шаклро дорад: procedure номи_зербарнома (параметрҳои маҷозӣ ва навъи онҳо); бахши эълонкуниҳо; begin дастурҳои procedure; end; Тавре мушоҳида кардем, як зербарнома дорои ном ва навъ буда, дар дохили қавс аргументҳо ва навъи онҳо навишта мешаванд. Албатта, дар сурати вуҷуд доштани аргументҳо. Ҳангоми бо параметр эълон намудани зербарнома бояд ба меъёрҳои зерин риоя кард:  миқдори параметрҳои маҷозӣ ва воқеӣ бояд бо ҳам баробар бошанд;  навъи параметрҳои маҷозӣ ва воқеӣ бояд бо ҳам якхела бошанд;  параметрҳои воқеӣ ва маҷозӣ метавонанд якном ва ё гуногунном бошанд;  параметрҳо аз ҳамдигар бо аломати вергул ҷудо карда мешаванд;  тартиб ва типи ҷойгиршавии параметрҳои воқеӣ ва маҷозӣ бояд яксон бошад. Мисоли. Зербарномаи параметрдоре нависед, ки қимати миёнаи арифметикии ду адади додашударо ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; var x, y: real; procedure MAR(a, b: real); var S: real; begin S:= (a + b) /; writeFormat('Қимати миёнаи арифметикии ададҳои {} ва {} баробар аст ба {}', a, b, S); end; begin Writeln('Ададҳои x ва y-ро дохил кунед!'); readln(x, y); MAR(x, y); end. Дар ин барнома тавре мушоҳида мешавад, протседуоае бо номи MAR, ки дорои ду параметр мебошад, муаррифӣ шудааст. Дар ин зербарнома a, b параметрҳои маҷозӣ ва x,y параметрҳои воқеӣ мебошанд. Қиматҳо x ва y аз барномаи аслӣ хонда шуда, сипас ба сифати параметр ба зербарнома равон карда мешаванд. Қимати параметрҳои воқеӣ ба параметрҳои маҷозӣ нусхабардорӣ карда мешаванд, пас аз ин, дар байни онҳо ҳеҷ робитае вуҷуд дошта наметавонад. Бинобар ин ҳангоми даъвати зербарнома x ва y қиматҳои худро ба тартиб ба a ва b нусхабардорӣ мекунанд. Ба функсия равон кардани параметрҳо Параметрҳои зербарномаи procedure ба ду даста тақсим мешаванд: Дар равиши аввал худи аргументҳо ба зербарнома фиристода намешаванд, танҳо нусха (copy)-и онҳо фиристода мешавад. Аз ин сабаб ҳар тағйироте, ки дар зербарнома ба амал меояд,ҳеҷ таъсире ба ин тағйирёбанда дар барномаи аслӣ (даъваткунанда) намегузорад. Мисоли. Протседурае нависед, ки қимати адади бутуни додашударо воҳид зиёд кунад. Матни барнома: program test; var N: integer; procedure qimat(adad: integer); begin adad +=; end; begin Writeln('Ададҳои N-ро дохил кунед!'); readln(N); writelnFormat('Қимати N пеш аз даъвати зербарнома= {}', N); qimat(N); writelnFormat('Қимати N пас аз даъвати зербарнома= {}', N); end. Дар ин мисол қимати тағйирёбандаи N ду маротиба, як маротиба пеш аз даъвати зербарнома ва маротибаи дигар пас аз даъвати зербарнома хориҷ карда шудааст. Тавре аён аст, ҳангоми даъвати зербарномаи qimat(N), қимати N ба параметри маҷозии зербарнома равон карда шуда, дар он ҷо панҷ воҳид зиёд карда мешавад. Новобаста аз ин, баъди даъвати зербарнома низ дар барномаи аслӣ қимати тағйирбандаи N тағйир намеёбад, балки ҳамон тавре, ки ҳаст, хориҷ мегардад. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: Ададҳои N-ро дохил кунед! Қимати N пеш аз даъвати зербарнома = Қимати N пас аз даъвати зербарнома = Бояд қайд кард, ки ҳангоми қимати тағйирёбандаро ба зербарнома равон кардан, мубодилаи иттилоот яктарафа мебошад, яъне ҳангоми даъвати функсия қимати параметри воқеӣ ба параметри маҷозӣ нусхабардорӣ мешавад. Вале пас аз даъвати зербарнома қимати параметри маҷозӣ ба параметри воқеӣ нусхабардорӣ намешавад. Дар равиши дуюм бошад, мубодилаи иттилоот дутарафа аст. Сабабаш дар он аст, ки дар ин равиш на қимати тағйирёбанда, балки суроғаи он ба зербарнома равон карда мешавад. Аз ин ҷост, ки ҳар тағйироте, ки болои он дар зербарнома ба амал меояд, дар барномаи асосӣ низ таъсири худро мегӯзорад. Барои он ки компилятор тавонад дар байни параметрҳо фарқ гузорад, пеш аз параметрҳои тағйирёбанда калимаи var навишта мешавад. Ба сифати намуна мисоли - ро бо ин шакл менависем. Матни барнома: program test; var N: integer; procedure qimat(adad: integer); begin adad +=; end; begin Writeln('Ададҳои N-ро дохил кунед!'); readln(N); writelnFormat('Қимати N пеш аз даъвати зербарнома= {}', N); qimat(N); writelnFormat('Қимати N пас аз даъвати зербарнома= {}', N); end. Натиҷаи барнома намуди зеринро дорад: Ададҳои N-ро дохил кунед! Қимати N пеш аз даъвати зербарномаи qimat()= Қимати N пас аз даъвати зербарномаи qimat()= Аз сабаби он ки ҳангоми даъвати зербарномаи qimat суроғаи тағйирёбандаи асосӣ ба сифати параметр ба он равон карда мешавад, бинобар ин ҳар тағйироте, ки дар зербарнома барои он ба вуҷуд меояд, дар барномаи аслӣ низ таъсир мерасонад. Аз ин ҷост, ки пеш аз даъвати зербарнома қимати N ба баробар буда, пас аз даъвати зербарнома қимати N ба баробар мешавад. Илова бар ин, ба сифати параметри як зербарнома метавон якчанд параметри тағйирёбанда ва якчанд параметри қимат истифода кард. Мисоли. Зербарномае нависед, ки бо дода шудани бар ва дарозии росткунҷа масоҳат ва параметри онро ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; var a, b, P, S: integer; procedure MasPer(x, y: integer; var P: integer; var S: integer); begin P:= * (x + y); S:= x * y; end; begin Writeln('Ададҳои a ва b-ро дохил кунед!'); readln(a, b); MasPer(a, b, P, S); writelnFormat('P={}, S={} ', P, S); end. Тавре ки дида мешавад, дар ин мисол зербарномаи MasPer дорои чор параметр буда, аз онҳо дутоаш x ва y параметри қимат ва дутои дигараш P ва S параметри тағйирёбанда мебошанд. Ҳангоми даъвати зербарномаи MasPer қиматҳои a ва b дар x ва y нусхабардорӣ карда мешаванд. Пас аз амали нусхабардорӣ дар дохили зербарнома периметр ва масоҳати росткунҷа ҳисоб карда мешавад. Дар барномаи аслӣ қиматҳои ҳисобкардашуда тавассути тағйирёбандаҳои P ва S хориҷ карда мешаванд. Мисоли. Зербарномае нависед, ки ҷои қимати ду тағйирёбандаи додашударо иваз намояд. Матни барнома: program test; procedure Swap(var x, y: integer); begin var v:= x; x:= y; y:= v; end; begin var a:=; var b:=; Swap(a, b); WriteFormat('a={}, b={}', a, b); end. Тағйирёбандаҳои навъи протседура Ба ғайр аз навъҳои стандартӣ дар забони PascalABC.net метавон, тағйирёбандаҳоро аз навъи протседура низ муаррифӣ кард. Чунин тағйирёбандаҳоро тағйирёбандаҳои протседуравӣ меноманд ва чунин муаррифӣ мекунанд: var pr: procedure(a, b: real; var res: real); Роҳи дигари муаррифии тағйирёбандаҳои протседуравӣ ин аввал сохтани типи протседура ва сипас эълони тағйирёбандаҳои лозимӣ аз он навъ мебошад. Аниқаш, Type BinOpType = procedure(a, b: real; var res: real); Муаррифии тағйирёбандаҳо аз навъи BinOpType var pr: BinOpType; То замони ба онҳо бахшидани қимат, тағйирёбандаҳои протседуравӣ дорои қимати nil мебошанд. Nil доимии сифрӣ буда, ҳамчуни қимати ибтидоӣ барои баъзе объектҳо хизмат мекунад. Баъди муаррифии тағйирёбандаҳои типи протседура ба он лозим аст, ки қимат бахшида шавад. Қимати тағйирёбандаҳои протседуравӣ ягон протседура бо руйхати аргументҳояш мебошад. Пас аз оне, ки номи протседура ба тағйирёбандаҳои протседуравӣ бахшида мешавад, онро метавон тавассути тағйирёбандаҳои протседуравӣ даъват намуд. Тарзи даъвати протседура бо истифода аз тағйирёбандаҳои протседуравӣ чунин шакл дорад: <номи тағйирёбандаҳои протседуравӣ>(<руйхати параметрҳо>); Барои ба моҳияти ин амал шинос шудан, ба барномаи зерин таваҷҷуҳ намоед: program test; type BinOpType = procedure(a, b: real; var res: real); var pr: BinOpType; procedure AddOp(a, b: real; var res: real); begin res:= a + b; end; procedure MultOp(a, b: real; var res: real); begin res:= a * b; end; begin pr:= AddOp; var r: real; pr(,, r); {Даъвати протседура бо истифода аз тағйирёбандаҳои протседуравӣ} writeln(r); pr:= MultOp; pr(,, r); writeln(r); end. Тавре дида мешавад, дар иҷо ду протседура бо номи AddOp ва MultOp муаррифӣ гардидааст, ки мувофиқан сумма ва ҳосили зарби ду адади бутуни додашударо ҳисоб мекунанд. Дар барномаи асосӣ тавассути тағйирёбандаи протседуравии pr, ки аз навъи BinOpType муаррифӣ гардидааст, ин протседураҳо бо навбат даъват карда шудаанд. Даъвати якчанд протседура бо истифода аз тағйирёбандаҳои типа протседура Яке аз хусусиятҳои дигари тағйирёбандаҳои типи протседура аз он иборат аст, ки тавассути онҳо метавон якчанд протседураро дар як вақт даъват кард. Барои иҷрои ин амал аввал рӯйхати протседураҳо сохта мешавад. Барои илова намудани протседура ба руйхат аз амали ҷамъи унарӣ ва барои хориҷ намудани протседура аз руйхат аз тарҳи унарӣ истифода мебаранд. Ба сифати намуна ба барномаи зерин диққат диҳед: program test; type ActionType = procedure; procedure Eat; begin writeln('Вақти хӯрок хурдани донишҷӯ расид'); end; procedure Think; begin writeln('Вақти фикр кардани донишҷӯ расид'); end; procedure Sleep; begin writeln('Вақти хоб кардани донишҷӯ расид'); end; procedure Sport; begin writeln('Вақти варзиш кардани донишҷӯ расид'); end; var pr: ActionType; begin pr += Sleep; pr += Eat; pr += Think; pr += Sport; pr; pr -= Eat; pr; end. Тавре дида мешавад, дар ин барнома чор протседура муаррифӣ гардидааст. Дар барномаи асосӣ ба тағйирёбандаи pr, ки аз навъи ActionType муаррифӣ гардидааст, ҳамаи протседураҳо бахшида шуда, сипас тавассути он даъват карда шудаанд. Баъд протседураи Eat бо истифода аз амали тарҳи ягона аз рӯйхат нест карда шуда, бори дигар протседураҳо даъват карда шудаанд. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Даъвати аввал: Вақти хоб кардани донишҷӯ расид Вақти хӯрок хурдани донишҷӯ расид Вақти фикр кардани донишҷӯ расид Вақти варзиш кардани донишҷӯ расид Даъвати дуюм: Вақти хоб кардани донишҷӯ расид Вақти фикр кардани донишҷӯ расид Вақти варзиш кардани донишҷӯ расид Зербарномаҳои намуди функсия (function) Зербарномаҳои функсия зербарномаҳое ҳастанд, ки ба барномаи даъватшаванда танҳо як қимат бармегардонад. Ин навъ зербарномаҳо низ дар мавқее, ки зербарномаҳои протседура муаррифӣ мегардиданд, муаррифӣ карда мешаванд. Функсиҳо низ дорои ду ҷанба мебошанд: ҷанбаи муаррифӣ ва ҷанбаи даъват. Ҳар як функсия дорои ном буда, барои номгузории он аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Пас аз номи функсия параметрҳои он ва пас аз он навъи натиҷаи функсия нишон дода мешавад. Баъди иҷрои амалиёти лозимӣ натиҷаи ниҳоии функсия ба номи функсия бахшида мешавад (ба нуцти даъватшаванда баргардонида мешавад). Дар барномаи асосӣ қимате, ки функсия бармегардонад, ба ягон тағйирёбанда бахшида мешавад. Нисбат ба протседураҳо истифодаи функсияҳо содатар мебошад. Аз ин рӯ зербарномаҳоеро, ки дорои як натиҷа мебошанд, тавассути функсияҳо навиштан беҳтар аст. Параметрҳои функсия монанди параметрҳои протседура метавонанд параметрҳои бо қимат ва ё параметрҳои тағйирёбанда бошанд. Вале дар функсия аз параметрҳои бо қимат истифода кардан беҳтар аст. Тарзи умумии як функсия шакли зеринро дорад: function номи_функсия( параметрҳои маҷозӣ ва навъи онҳо):навъи натиҷаи функсия; Бахши эълонкуниҳо begin дастурҳои функсия end; Мисоли. Функсияе нависед, ки суммаи адад-ҳои аз то n- ро ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; var n, Sum: integer; function SumN(N: integer): integer; var S: integer:=; begin for var i:= to N do S += i; SumN:= S; end; begin read(n); Sum:= SumN(n); writeln(Sum); end. Тавре дида мешавад, дар мисоли овардашуда пас аз муаррифии тағйирёбандаҳои n ва Sum функсияи SumN муаррифӣ гардидааст, ки дорои як параметри қимат мебошад. Пас аз ном ва параметри функсия навъи натиҷаи функсия нишон дода шудааст. Баъд аз ин тағйирёбандаи S муаррифӣ карда шуда, ба он қимати нулӣ бахшида шудааст. Дар дохили begin ва end дастурҳои асосии функсия, ки иборат аз ҳисоб намудани суммаи ададҳои аз як то N навишта шудааст. Дар охир пас аз ҳисоб намудани сумма қимати он ба номи функсия бахшида шудааст. Дар барномаи асосӣ функсияи навиштаамон пас аз дохил намудани қимати n даъват карда шудааст. Тавре дида мешавад, ҳангоми даъват натиҷаи функсия ба тағйирёбандаи Sum бахшида шуда, сипас хориҷ карда шудааст. Илова бар ин, дар забони Паскал бо номи Result тағйирёбандаи глобалӣ вуҷуд дорад, ки ҳангоми истифодаи он зарур нест, ки дар охир натиҷаи функсия ба номи функсия бахшида шавад. Мисоли. Функсияе нависед, ки решаи дараҷаи сеӣ адади ҳақиқии додашударо ҳисоб кунад. program test; var n, p: real; function powerA(A: real): real; begin Result:= power(A,.); end; begin Read(n); p:= powerA(n); writeln(p); end. Тавре дида мешавад, натиҷаи функсия ба тағйирёбандаи Result бахшида шудааст. Бояд қайд кард, ки зарурати эълони тағйирбандаи Result вуҷуд надорад, зеро он ба намуди қарордодӣ ба компилятор фаҳмо мебошад. Қайд. Қимат баргардонидани функсия, маънои онро дорад, ки натиҷаи функсия ба нуқтаи даъватшудаи он равон карда мешавад. Функсияҳои бозгаштӣ (рекурсивӣ ) Функсияҳои бозгаштӣ функсияҳое мебошанд, ки худро дар дохили худ даъват мекунанд. Бо суханҳои дигар, функсияҳои бозгаштӣ функсияҳои даъваткунандаи худ дар дохили худ мебошанд. Функсияҳои бозгаштӣ дар ҳар даъват бо параметрҳои гуногун кор мекунанд. Аз сабаби он ки функсияҳи бозгаштӣ вақти зиёдро мегиранд, аз онҳо камтар истифода бурда мешавад. Баъзан навиштани зербарномаҳои бозгаштӣ нисбат ба зербарномаҳои одӣ содатар мебошад, бинобар ин онҳо дорои аҳамияти хосе мебошанд. Барои ба ин матлаб пурратар шинос шудан, функсияе менависем, ки факториали адади додашударо ҳисоб кунад Ба мо маълум аст, ки факториали адад ҳосили зарби ададҳои аз як то худи адад мебошад,яъне n!=**…(n-)n, аз ин ҷо n!=n(n-)!,!=. Тавре дидем, дар сатри дуюм факториал мустақи-ман ҳисоб нашуда, балки ба намуди n(n-)! ҳисоб карда шудааст. Дар функсияҳои бозгаштӣ ин амал чунин иҷро карда мешавад: n!=n(n-)(n-)… Ин амал то замоне давом мекунад, ки аргументи функсия ба баробар шавад, яъне: n!=n(n-)(n-)…* ва аз охир сар карда, ҳамаи элементҳо ба ҳамдигар зарб карда мешаванд. Барои ба моҳияти функсияҳои бозгаштӣ шинос шудан мисоли мушаххасеро дида мебароем. Мисоли. Адади бутуни n дода шудааст. Факториали онро бо истифода аз функсияи бозгаштӣ ҳисоб кунед. Матни барнома: program test; var n: integer; F: longint; function factN(N: integer): longint; begin if n <= then Result:= else Result:= n * factN(n - ); end; begin Read(n); F:= factN(n); writeln(F); end. Акнун ҷараёни иҷроиши функсияи навиштаамонро ҳангоми N = будан дида мебароем. Даъвати аввал: if <= then Result:= else Result:=factN(-); Даъвати дуюм: if <= then Result:= else Result:=factN(-); Даъвати сеюм: if <= then Result:= else Result:=factN(-); Даъвати чорум: if <= then Result:= else Result:=factN(-); Даъвати панҷум: if <= then Result:= else Result:=factN(-); Тавре дида мешавад, дар даъвати панҷум, натиҷаи шарти <= дуруст буда, қимати дар номи функсия қарор мегирад ва ба даъвати чорум баргардонида мешавад. Дар даъвати чорум қисми else, яъне иҷро шуда, натиҷаи он дар номи функсия қарор мегирад ва ба даъвати сеюм баргардонида мешавад. Дар даъвати сеюм қисми else, яъне () иҷро шуда, натиҷаи он дар номи функсия қарор мегирад ва ба даъвати дуюм баргардонида мешавад. Дар даъвати дуюм қисми else, яъне (**) иҷро шуда, натиҷаи он дар номи функсия қарор мегирад ва ба даъвати якум баргардонида мешавад. Дар даъвати якум низ қисми else, яъне (***) иҷро шуда, натиҷаи он дар номи функсия қарор мегирад ва натиҷаи он, яъне ба барномаи даъваткунанда баргардонида мешавад. Намуди графикии ин амал чунин аст:!:==!:==!:==!:== Ҷараёни даъвати бозгашт (рекурсия) Бояд қайд кард, ки функсияҳои бозгаштӣ дар ҳар даъват ҷои наве аз ҳофизаро банд намуда, идентификаторҳои худро дар он захира мекунанд. Дар забонҳои Basic ва Fortran равиши бозгаштӣ пешбинӣ нашудааст. Дар баъзе забонҳои дигар ин равиш пешбинӣ шудааст, вале ҳангоми муаррифӣ намудани функсия бояд ба таври ошкор муайян карда шавад, ки функсия аз навъи бозгаштӣ аст ё не, то компилятор онро аз дигар функсияҳо фарқ кунад. Барои боз ҳам хубтару беҳтар шинос шудан ба ин навъ функсияҳо мисоли дигареро дида мебароем. Мисоли. Бо истифода аз функсияҳои бозгаштӣ суммаи n адади аввали натуралиро ҳисоб кунед. Матни барнома: program test; var n, Sum: integer; function SumN(N: integer): integer; begin if n <= then Result:= n else Result:= n + SumN(n - ); end; begin Read(n); Sum:= SumN(n); writeln(Sum); end. Илова бар ин, ба сифати аргументи функсияҳои бозгаштӣ, метавон массивҳоро низ истифода кард. Ба сифати намуна, функсияи бозгаштие менависем, ки суммаи элементҳои массиви додашударо ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; var n, Sum: integer; function SumN(N: integer): integer; begin if n <= then Result:= n else Result:= n + SumN(n - ); end; begin Read(n); Sum:= SumN(n); writeln(Sum); end. Қайд. Мавзӯи функсияҳои бозгаштӣ хело калон мебошад. Аз ин лиҳоз, дар ин китоб он пурра мавриди баҳс қарор дода нашудааст. Оператори exit Оператори exit операторе мебошад, ки сабаби баромадан аз дохили функсия пеш аз анҷомрасии кори функсия мегардад. Оператори мазкур дар муқоиса бо оператори break имконият медиҳад, ки кори зербарнома ба охир расонида шуда, дар ҳол аз якчанд ҳалқаҳои такрорӣ берун баромада шавад. Мисол. N адади натуралӣ дода шудааст. Функсияе нависед, ки дар дохили маҷмӯи ададҳои додашуда мавҷуд будани адади k-ро муайян кунад. Матни барнома: program test; function Find(n: integer; k: integer): boolean; begin for var i:= to n do begin var x:= ReadInteger; if x = k then begin Result:= true; exit; end; end; Result:= false; end; begin Writeln(Find(, )); end. Дар ин мисол маҷмӯи ададҳо якто-якто дохил карда шуда, шарти мавҷудияти k санҷида мешавад. Агар адади k пайдо шавад, оператори exit кори функсияро ба охир мерасонад. Ба аргументҳои функсия бахшидани қимати аввала Ҳангоми даъвати функсия аргументҳое, ки ба он равона карда мешаванд, бояд дорои ягон қимат бошанд, вагарна барнома ба хатогӣ рӯ ба рӯ мешавад. Дар забони Паскал барномасоз метавонад ҳангоми пешнамунасозӣ ба аргументҳои функсия қимати ибтидоӣ бахшад. Пас аз ин, агар дар вақти даъвати функсия аргументҳо нишон дода нашаванд низ, барнома ба хатогӣ рубарӯ намешавад. Зеро функсия ба таври автоматӣ ҳамон қиматҳои ибтидоиро ба сифати қимати аргументҳо истифода мекунад. Мисол. Функсияе нависед, ки ҳаҷми параллелопи-педро ҳангоми дода шудани баландӣ, дарозӣ ва бари он ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; function HajmParall(a: integer:=; b: integer:=; h: integer:= ): integer; begin Result:= a b * h; end; begin writeln('Ҳаҷми параллелопипед бо қиматҳои ибтидоӣ:=', HajmParall()); writeln('Ҳаҷми параллелопипед бо дода шудани дарозӣ ва бар:=:', HajmParall(, )); writeln('Ҳаҷми параллелопипед бо дода шудани дарозӣ, бар ва баландӣ:=:', HajmParall(,, )); end. Тавре ки аз ин ҷо дида мешавад, ҳангоми пешнамунасозии функсия барои аргументҳои он қимати бахшида шудааст. Дар оператори хориҷкунии якум ҳар чанд, ки функсия дорои аргумент намебошад, вале ба таври автоматӣ қиматҳои авваларо қабул мекунад. Дар оператори хориҷкунии дуюм бошад, танҳо дарозӣ ва бари параллелопипед нишон дода шудаасту халос. Баландии он ба таври автоматӣ қимати авваларо қабул мекунад. Дар охир бошад, параметрҳо пурра нишон дода шудаанд. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Ҳаҷми параллелопипед бо қиматҳои ибтидоӣ:= Ҳаҷми параллелопипед бо дода шудани дарозӣ ва бар:=: Ҳаҷми параллелопипед бо дода шудани дарозӣ, бар ва баландӣ:=: Қайд. Ҳангоми ба аргументҳои функсия бахшидани қимати ибтидоӣ, то истифодаи параметр он ҳамчун қимати параметри функсия фаҳмида мешавад. Сарборгузории функсияҳо Забони Паскал имконият медиҳад, ки якчанд функсия бо як ном ва набори аргументҳои гуногун муаррифӣ карда шаванд. Чунин амалро сарборигузории функсия меноманд. Компилятор ҳангоми даъвати функсия ба навъи аргументҳои он назар меафканад. Агар аргументҳои он ба кадом варианти функсия, ки мувофиқ оянд, ҳамон варианти функсия даъват ва иҷро карда мешавад. Мисол. Функсияе нависед, ки квадрати адади навъи дилхоҳро ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; function Kvadrat(n: integer): integer; begin Result:= n * n; end; function Kvadrat(n: double): double; begin Result:= n * n; begin WritelnFormat('Квадрати адади бутуни {} баробар аст ба:{}',, Kvadrat()); WritelnFormat('Квадрати адади ҳақиқии {} баробар аст ба:{}',., Kvadrat(.)); end. Тавре дида мешавад, дар ин ҷо ду функсия бо як ном, вале бо аргументҳои гуногунавъ муаррифӣ карда шудаанд. Дар функсияи асосӣ бо ёрии оператори хориҷкунӣ ин функсия бо аргументҳои гуногун даъват карда шудааст. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Квадрати адади бутуни баробар аст ба: Квадрати адади ҳақиқии. баробар аст ба:. Истифодаи протседура ва функсияҳо ба сифати параметр Дар забони Паскал илова ба тағйирёбандаҳои дигар навъ, протседура ва функсияҳо низ метавон ба сифати параметр дар зербарномаҳо истифода кард. Истифодаи ин амал имконияти дар дохили як зербарнома истифодаи зербарномаи дигарро фароҳам меорад. Ба сифати намуна мисоли зеринро дида мебароем: талаб карда мешавад, ки қимати cosx ва sinx -ро бо истифода аз функсия ҳисоб намоед. function MySin(X: Real): Real; begin MySin:= Sin(X); end; function MyCos(X: Real): Real; begin MyCos:= Cos(X); end; type TTrigFunct = function(X: Real): Real; var F, F: TTrigFunct; Res, Res: real; begin F:= MyCos; F:= MySin; Res:= F(.); Res:= F(.); writeln(Res, ' ', Res); end. Дар ин ҷо пас аз сохтани функсияи MySin ва MyCos бо номи TTrigFunct типе аз навъи Function(X:Real):Real сохта шудааст. Тавре ки дида мешавад, функсияҳои MySin ва MyCos тавассути тағйирёбандаҳои навъи TTrigFunct ва инчунин ба намуди муқаррарӣ даъват карда шудаанд. Пешнамунасозии зербарномаҳо Пеш аз истифода дар забони Пакал бояд зербарномаҳо муаррифӣ карда шаванд. Баъзан пеш аз муаррифӣ, зарурати истифода аз зербарнома пеш меояд. Дар ин сурат бояд ба компилятор гуфта шавад, ки зербарномаи мавриди назар баъдан муаррифӣ карда мешавад. Барои иҷрои ин амал аз дастури forward истифода бурда мешавад. Дар поён тарзи истифодаи дастури forward ҳам барои проседураҳо ва ҳам барои функсияҳо оварда мешавад: procedure номи протседура(параметрҳо);forward; function номи функсия(параметрҳо): типи натиҷаи функсия; forward; Бояд қайд кард, ки тавассути дастури forward қолаби зербарнома муаррифӣ мешавад, на худи зербарнома ба пуррагӣ. Ба сифати намуна дар мисоли зерин протседураи proc аввал дар протседураи proc истифода шуда, сипас муаррифӣ гардидааст. program test; procedure proc(n: integer); forward; procedure proc(n: integer); begin writeln('proc'); if n > then proc(n - ); end; procedure proc(n: integer); begin writeln('proc'); if n > then proc(n - ); end; begin proc(); end. Қайд. Дар PascalABC.NET имконияти ба таври кутоҳ муаррификунии функсияҳо мавҷуд аст. Дар ин ҳола метавон типи функсияро низ нишон надод. Илова бар ин ба таври кутоҳ муаррификунии протседураҳо низ мавҷуд аст. Мисол. function Sqr(x: integer):= x * x * x; function CircleLen(r: real): real:= * Pi * r; function Hypot(a, b: real):= sqrt(a * a + b * b); function Len(x, y, x, y: real):= Hypot(x - x, y - y); function DigitCount(x: integer):= abs(x).ToString.Length; function Максимум(a, b, c: real): real:= Max(Max(a, b), c); procedure Хориҷ<Дилхоҳ_тип>(x: Дилхоҳ_тип):= Println(x); begin Println(Sqr(), CircleLen()); Println(Hypot(, ), Len(,,, )); Println(DigitCount(-)); Хориҷ(Максимум(,, )); end. Модулҳо Агар хоҳем, ки зербарномаҳои қаблан навиштаатонро дар барномаҳои нав истифода барем, зарур аст, ки онҳоро ба сурати модул нависем. Модул аз рӯи амал ва робита ба зербарномаҳо монанд буда, аз рӯи муаррификунӣ барномаи мустақил мебошад. Илова бар ин, модулҳо дар файли ҷудогона навишта мешаванд, аз ин рӯ онҳоро барномаҳои ҷудогонаи иҷроишӣ меноманд. Файлҳое, ки дар онҳо модулҳо навишта шудаанд, дорои пасванди.tpu,.ppu, ва.pcu мебошанд. Барноманависи моҳир метавонад амалеро, ки истифодаи чандкарата дошта, дар Паскал ба намуди пешфарз вуҷуд надорад, ба сурати модул навишта, дар барномаҳои гуногун истифода кунад. Ҳар як модул дорои ду бахши асосӣ ба номҳои интерфейс (Interface) ва пиёдасозӣ (Implementation) буда, илова бар ин, дорои як бахши ихтиёри бо номи бахшидани қимати ибтидоӣ (initialization) низ мебошад. Сохтори умумии як модул шакли зеринро дорад: unit <номи модул>; Interface <бахши интерфейс> Implementation <бахши пиёдасозӣ> begin <бахши қимати аввала бахшидан> end. Барои ба ин сохтор шинос шудан, ҳар яке аз ин бахшҳоро дар алоҳидагӣ мавриди баҳс қарор медиҳем. Номи модул (Unit) Ҳар як модул дорои номи махсус мебошад. Барои номгузории модулҳо низ аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Номи модул пас аз калимаи калидии Unit навишта шуда, бояд ба номи файле, ки дар он навишта шудааст (бе назардошти пасванди файл, яъне.pas), мувофиқат кунад. Тавассути номи модул, метавон онро дар модули дигар ё барномаи асосӣ пайваст кард. Барои иҷрои ин амал пас аз калимаи калидии uses номи модул навишта мешавад. Агар тавассути дастури мазкур зарурати пайвасти якчанд модул пеш ояд, он гоҳ онҳо аз ҳамдигар бо аломати вергул (,) ҷудо навишта мешаванд. Тарзи истифодаи дастури uses чунин аст: uses <Рӯйхати модулҳо>; Бахши интерфейс (Interface) Бахши интерфейс тавассути калимаи калидии interface оғоз гардида, бахши асосии модул ба ҳисоб меравад. Дар ин бахш тағйирёбандаҳои умумӣ муаррифӣ ва зербарномаҳои асосӣ пешнамунасозӣ карда мешаванд. Ҳангоми дар ин бахш муаррифӣ намудани тағйирёбандаҳо ва пешнамунасозии функсияҳо ба онҳо метавон аз модули дигар ё барномаи асосӣ дастрасӣ пайдо кард. Барномаҳо ё модулҳое, ки аз модулҳои дигар истифода мекунанд, муштарӣ (client) номида мешаванд. Масалан, бахши интерфейси модули muodila, ки барои ҳисоб намудани решаҳои муодилаи квадратӣ пешбинӣ шудааст, шакли зеринро дорад: unit muodila; Interface var x, x:real; procedure mk(a,b,c:real)... Барои муаррифии (пайваст намудани) модули мазкур дар барнома тавассути дастури uses ба сурати зерин амал кардан лозим аст. uses muodila; Баъд аз ин имконияти истифодаи ҳамаи объектҳои дар бахши интерфейс муаррифишуда, барои истифода дастрас мешаванд. Бахши пиёдасозӣ (Implementation) Бахши пиёдасозӣ бо ёрии калимаи калидии implementation оғоз гардида, дар ин бахш зербаномаҳое ки дар бахши интерфейс пешнамуна шуда буданд, шарҳ дода (амалӣ карда) мешаванд. Дар бахши мазкур метавон идентификаторҳои нав низ муаррифӣ кард. Аз сабаби он ки идентификаторҳои дар ин бахш муаррифишуда, қобили дастёбӣ нестанд, ин бахшро бахши хусусӣ меноманд. Ҳангоми навиштани бахши пиёдасозӣ зикр намудани рӯйхати параметрҳои марбут ба зербарномаҳое, ки дар бахши интерфейс омадаанд, лозим нест. Агар рӯйхати параметрҳо дар бахши пиёдасозӣ зикр шавад, бояд ба параметрҳое, ки дар бахши интерфейс омадаанд, якхела бошанд. Он гоҳ зарур аст, ки рӯйхати параметрҳоро ҳам дар бахши интерфейс ва ҳам дар бахши пиёдасозӣ зикр кард. Бахши қимати аввала бахшидан Агар модул дорои бахши initialization бошад, он гоҳ он тавассути калимаи калидии Begin оғоз гардиlа бо End ба охир мерасад. Дар ин бахш ба тағйирёбандаҳое, ки дар бахши интерфейс муаррифӣ шудаанд, қимати аввала бахшида мешавад. Бахши мазкур метавонад мавҷуд набошад, ё холи бошад. Дар ҳолати аввала калимаи End бо аломати нуқта (.) навишта мешавад, дар ҳолати дуюм байни Begin ва End холӣ гузошта мешавад. Иҷроиши модул Пас аз он ки модули нав навишта шуд, қабл аз истифодабарӣ бояд онҳоро тарҷума карда шавад. Дар PascalABC.NET равиши тарҷумаи модул ба барномаи муқаррарӣ якхела мебошад. Ҳангоми дар барномаи дигар истифода намудани модул бояд ба пасванди он диққат дод. Дар ин ҷо се пасванди маъмули модулҳоро мавриди баҳс қарор медиҳем: дорои пасванди.tpu (turbo pascal unit) сохта мешавад. мешавад, ки дорои пасвандҳои.ppu ва.o мебошанд. Дар файли якум қисми интерфейси модул ва дар файли дуюм қисми пиёдасозӣ нигоҳ дошта мешавад. коди модул ба забони мошини табдил дода намешавад. Дар сурати бо муваффақият иҷро шудани ин амал файле бо пасванди.pcu сохта мешавад. Дар муҳити барноманависии забонҳои Turbo Pascal ва Free Pascal се реҷаи тарҷума вуҷуд дорад: Compile, Make ва Build. Дар реҷаи Compile бояд ҳамаи модулҳои истифодашаванда пештар иҷро карда шуда бошанд. Барнома дар реҷаи иҷроиши Make ҳамаи модулҳои пайвастшуда бо файлҳои мувофиқ ба муҳити барноманависӣ.tpu ё.o муқоиса карда мешавад. Агар ягонто аз ин файлҳо пайдо нашавад, амали ҷустуҷӯи файл бо номи модули пайдо нашуда ва пасванди.pas иҷро карда мешавад. Реҷаи Build нисбат ба дигар реҷаҳо пурқудраттар мебошад. Ҷустуҷӯ ва иҷроиши файлҳо (бо пасванди.pas) дар ин реҷа новабаста аз вуҷуд доштан ё надоштани файлҳои модул ба амал меояд. Истифодаи модул дар модули дигар Ҳар модул метавонад аз модули дигар истифода намояд. Ҳангоми истифодаи модул дар модули дигар номи модул дар бахши интерфейси модули нав тавассути калимаи uses навишта мешавад. Бигузор талаб карда шавад, ки модули sum дар модули нав истифода бурда шавад. Барои иҷрои ин амал аз дастуроти зерин истифода бурда мешавад. Interface uses sum; Шакли нави модулҳо дар pascalABC.NET Дар pascalABC.NET модулҳоро метавон ба шакли кӯтоҳтар низ муаррифӣ кард. Шакли умумии ин навъ чунин аст: unit <номи модул>; <бахши муаррификуниҳо> [begin <операторҳо>] end. Барои ин навъ модулҳо дар бахши муаррификунии типҳо, доимиҳо, тағйирёбандаҳо ва зербарномаҳо навишта мешаванд. Бахши операторҳо бошад, бахши қимати аввала бахшидан ба ҳисоб меравад. Модулҳои стандартии Паскал Яке аз модулҳои стандартии забони Pascal ин модули crt мебошад, ки барои идора намудани равзанаи хуруҷӣ истифода бурда мешавад. Ҳангоми пайвасти модули мазкур барои иҷрои барнома тугмачаҳои Shift ва F якҷоя пахш карда мешаванд. Тавассути модули мазкур метавон ранги замина, ранги ҳуруфот, андозаи равзанаи хориҷкунӣ, мавқеи курсор ва ғайраро идора кард. Барои заминаи равзанаи хориҷкуниро иваз кардан аз протседураи TextBackground() ва барои ранги ҳуруфоти равзани хуруҷиро иваз кардан аз протседураи TextColor() истифода бурда мешавад. Ҳар ду ин протседураҳо дорои як аргумент буда, ба сифати аргумент дар онҳо метавон номи ранг ва ё қимати рангро навишт. Дар ҷадвали зерин ранги асосӣ бо қимати ададиашон оварда шудаанд: № Номи ранг бо Доимие, ки но-ми Қимати тоҷикӣ рангро ифо-да ранг мекунад. Сиёҳ Black Обӣ Blue Сабз Green Кабуд Cyan Сурх Red Бунафш Magenta Қаҳваранг Brown Хокистарранг Lightgray и равшан Хокистар- Darkgray ранги тира Обии равшан Lightblue Сабзи равшан Lightgreen Кабуди Lightcyan равшан Сурхи равшан Lightred Бунафши Lightmagenta равшан Зард Yellow Сафед White Қайд. Ҳамаи ин рангҳо дар модули crt ба намуди статикӣ муаррифӣ крда шудаанд. Аз ин рӯ барои ба онҳо дастрас шудан метавон аз номи модул ва аломати нуқта низ истифода кард мисол: crt.Red. Мисолҳо оиди модул Мисоли. Модуле нависед, ки дар он функсия барои ҳисоб намудани суммаи ду адади бутун вуҷуд дошта бошанд. Матни барнома(модул): unit sum; interface function sum(a: integer; b: integer): integer; implementation var a, b: integer; function sum(a: integer; b: integer): integer; begin sum:= a + b; end; end. Пас аз навиштани модул онро бо номи sum дар файли алоҳида сабт карда, бо пахши тугмачаи F онро иҷро мекунем. Барои истифодабарии модули мазкур дар барномаи асосӣ аз дастури зерин истифода карда мешавад: uses sum; Истифода аз модул: program test; uses sum; var a, b, c: integer; begin read(a, b); write(sum(a, b)); end. Мисоли. Модуле нависед, ки дар он протседура барои ҳисоб намудани решаҳои муодилаи квадратӣ вуҷуд дошта бошад. Матни модул unit muodila; interface var x, x: real; procedure mk(a, b, c: real); implementation procedure mk(a, b, c: real); var d: real; begin d:= b * b - * a * c; if d > then begin x:= (-b + sqrt(d)) / ( * a); x:= (-b - sqrt(d)) / ( * a); WritelnFormat('x={}, x={} ', x, x); end else if d = then begin x:= -b / ( * a); x:= x; WritelnFormat('x={}, x={} ', x, x); end else Write('Муодила ҳалли ҳақиқӣ надорад!'); end; end. Пас аз навиштани модул онро бо номи muodila дар файли алоҳида сабт мекунем. Истифодаи модули muodila дар барномаи асосӣ: program test; uses muodila; var a, b, c: real; begin read(a, b, c); mk(a, b, c); end. Мисоли. Модуле нависед, ки дар он функсия барои ҳисоб намудани суммаи квадрати ду адади додашуда ва протседура барои хориҷ намудани қимати ду адад дар он вуҷуд дошта бошад. Матни барнома unit MyLib; interface //бахши интерфейс const MyPi =.; var size: integer:=; function AddSquares(a, b: real): real; procedure InvertPrint(a, b: integer); implementation // бахши пиёдасозӣ var i: integer; function MySqr(a: real): real; begin Result:= a * a; end; function AddSquares(a, b: real): real; begin Result:= MySqr(a) + MySqr(b); end; procedure InvertPrint(a, b: integer); begin write(b, ' ', a); end; end. Модули сохташударо бо номи myLib.pas сабт мекунем. Истифодаи модул. program test; uses MyLib; var n: integer; begin writeln(size); writeln(AddSquares(, )); InvertPrint(, ); end. Мисоли. Модуле нависед, ки дар он протседура барои ҷустуҷӯи элемент дар массив вуҷуд дошта бошад. Матни модул: unit Search; interface type arr = array[..] of integer; var s: string; procedure binary_search(x: integer; Ar: arr; var s: string); procedure line_search(x: integer; Ar: arr; var s: string); implementation var a, b, c, i: integer; procedure binary_search(x: integer; Ar: arr; var s: string); begin a:=; b:=; s:= 'NO'; while a <= b do begin c:= a + (b - a) div; if (x < Ar[c]) then b:= c - else if (x > Ar[c]) then a:= c + else begin s:= 'YES'; break; end; end; end; procedure line_search(x: integer; Ar: arr; var s: string); begin s:= 'NO'; for i:= to do begin if (Ar[i] = x) then begin s:= 'YES'; break; end; end; end; end. Ҳамаи ин код бояд дар файли алоҳида навишта бо номи Search сабт шавад. Акнун дар барномаи асосӣ ин модулро пайваст мекунем. program test; uses Search; var mas: arr; n, j: integer; str: string; y: char; begin writeln('Enter the array elements'); for j:= to do readln(mas[j]); write('Enter number search: '); readln(n); write('This array is ordered? (y/n) '); readln(y); if y = 'y' then binary_search(n, mas, str) else line_search(n, mas, str); write(str); end. Tuple-ҳо Tuple-ҳо – навишти беном мубошанд, ки дар забони PascalABC.NET истифоди васеъ доранд. Намунаи типи tuple: (string,integer), қимати типи tuple: (‘Алӣ’,). Миқдори максималии элементҳои tuple ба (маҳдудияти.NET) баробар мебошад. Барои дастрасӣ пайдо кардан ба элементҳои tuple аз зернависи онҳо ситифода бурда мешавад. Мисол t[], t[]. Ҳангоми истифодабарӣ, зернавис бояд адади доимӣ бошад. Tuple-ҳо куллан усули барноманависиро дар PascalABC.NET тағйир доданд. Ҳоло бо якчанд мисол онҳоро дида мебароем. Мисоли. Сохтан, қимати аввла бахшидан ва хориҷкунии tuple. Begin var t: (string, integer); // бахшидани қимат ба tuple t:= ('Алӣ', ); Println(t); Println(t[], t[]); var name: string; var age: integer; // қимат бахшидан ба tuple (name, age):= t; Println(name, age); end. Мисоли. Истифодаи tuple ба сифати swap. Begin var a:=; var b:=; Println(a, b); (a, b):= (b, a); Println(a, b); var c:=; Println(a, b, c); (a, b, c):= (b, c, a); Println(a, b, c); //(a,b):= (,,); // хатогӣ тарафи чап дарозтар аст! end. Tuple-ҳо метавонанд қимат низ баргадонанд. Мисоли. Масоҳат ва периметри росткунҷаро бо дода шудани тарафҳояш ҳисоб кунед. function SP(a, b: real):= (a * b, * (a + b)); begin var S, P: real; (S, P):= SP(, ); Println(S, P); (S, P):= SP(, ); Println(S, P); end. Мисоли. Ду адади бутун дода шудааст. Калонтарин каратии умуми (ККУ)-и онҳо ёфта шавад. begin var (a,b):=ReadInteger; while b > do (a, b):= (b, a mod b); Println(a); end. Мисоли. Пайдарпайии ададҳои Фибоначӣ аз рӯи қоидаи зерин ҳисоб карда мешаванд:. Барномае нависед, ки n адади аввалаи ин пайдарпайиро хориҷ кунад(cid:). =, (cid:) =, (cid:)(cid:) = (cid:)(cid:)− + (cid:)(cid:)−, (cid:) =,,… Begin var n:= ReadInteger; var a:=; var b:=; Print(a); for var i:= to n do begin Print(b); (a, b):= (b, a + b); end; end. Лямбда –ифодаҳо Лямбда-ифодаҳо-функсияҳои кутоҳ (блоки коди беном) буда, аз нуқтаи назари корбарӣ хело сода мебошанд. Онҳо навиштан ва фаҳмидани матни барномаро хеле сода мекунанд. Ба сифати функсияҳои кутоҳ дар барномнависӣ метавон аз лямбда-ифодаҳо истифода кард. Ин навъ ифодаҳо айни ҳол қариб дар тамоми забонҳои муосири барномасозӣ мавҷуд мебошанд. Типи содаи лямбда-ифодаҳо:  T->T – функсия бо як параметри типи T буда, қимати типи T-ро бармегардонад.  (real,real) -> boolean – функсия бо ду параметри ҳақиқӣ буда, қимати мантиқӣ бармегардонад. Лямбда-ифодаҳо як бахши калони барноманависӣ ба ҳисоб мераванд, бинобар онҳоро пурра мавриди баҳс қарор намедиҳем. Танҳо якчанд мисоли кучакеро дида мебароему халос. Мисоли. Бо дода шудани радиуси давра дарозии он, ро ҳисоб кунед. Var (cid:) (cid:) = (cid:)(cid:)− f: real->real; begin f:= R -> * pi * R; var R:= ReadReal; writeln(f(R)); end. Мисоли. Бо дода шудани дарозӣ ва бари росткунҷа, масоҳат ва параметри онро ёбед. var (cid:) (cid:) (cid:) = f: (Integ(cid:)er=,Inte(g(cid:)e+r)-(cid:)>)Integer; begin f:= (a, b) -> a * b; var (a, b):= ReadInteger; writeln('P=', f(a, b)); f:= (a, b)-> * (a + b); writeln('P=', f(a, b)); end. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ он дар чист? барем? накард? зарур аст? мешавад? интихоб карда мешавад? Free Pascal аз ҳамдигар чӣ фарқ доранд? Масъалаҳо барои кори мустақилона ∞ (cid:) (cid:)+ (cid:) (cid:) (cid:) (−) (cid:) (cid:)− + − +⋯ = ∑!!! (cid:)= ((cid:)+)! пайдарпайии ададҳои ҳақиқии -ро чоп кунад. (cid:)(cid:) (cid:) =,(cid:)(cid:) =, (cid:) =,,… охирин ин пайдарпайи меб(cid:)ошад. Зербарномае нависед, ки суммаи қисмҳои касрии ин ададҳоро ҳисоб кунад. муайян кунад, ки оё бо ёрии ин порчаҳо секунҷа сохтан мумкин аст? (cid:),(cid:),(cid:) (cid:) = { min(max(m,n),masxi(nx(,ny)!)), агар (cid:) < бошад. ифодаи зерин зербарнома нависед. max((cid:),(cid:),(cid:))−min( (cid:),(cid:),(cid:)) (cid:) = (cid:)(cid:)𝑠(cid:)+ шудаанд: max ((cid:),(cid:),(cid:)) (cid:) = (cid:) = { Зербарномае нависед, ки бо д(cid:)о д=а шудани адади бутуни n (n ) элементи n-уми ин па(cid:)йд (cid:) а=рп(cid:)ай (cid:)− и ро+ ҳ(cid:)и (cid:) с − о б +ку(cid:)н (cid:) а − д.. ≥ ) ) √ + √ +√+⋯+√ √ +√+√+√… (cid:) = √ +((cid:)+)√+((cid:)+)√+((cid:)+)√+⋯ н(cid:)о м=и р(cid:)а+қам((cid:)р+о.б.а( (cid:)чо+п (д(cid:)иҳ+ад((cid:). М+а(cid:)с)ал)ан): ….) Дохилкунӣ: ≤ (cid:) ≤Хориҷкунӣ:биступанҷ онҳо зербарнома нависед. Маълум аст, ки дараҷаи n-и адади х бо ёрии формулаи зерин ҳисоб карда мешавад. (cid:) в (cid:) и = сед {, к(cid:)и− р,а а г с а м р и (cid:) с = еку н ҷ б а о и ш а р д осткунҷаро бо ёрии рамзи ситорача «»т(cid:)а(cid:)свир, кунаадг. ар (cid:) ≠ бошад. шуд. Мақсади бозӣ аз он иборат буд, ки се то сутунча дода мешаванд. Дар сутунчаи якум ҳалқаҳо бо тартиби калоншавиашон ҷойгиранд. Талаб карда мешавад, ки ҳалқаҳоро ба сутунчаи дигар (сеюм) тавре гузаронед, ки тартиби ҷойгиршавиашон дигар нашавад, яъне ҳеҷ гоҳ ҳалқаи калон дар болои ҳалқаи хурд қарор нагирад. Илова бар ин, бояд ҳалқаҳо якто-якто кӯчонида шаванд. Дар поён барои якчанд ҳалқа расми бозӣ оварда шудааст. Зербарномаи бозгаштие нависед, ки кори ин бозиро иҷро кунад. ба системаи ҳисобии дуӣ тартиб дода шавад. Зербарномае нависед, ки қимати миёнаи арифметикии ададҳои содаи воридшуда ва функсияи дигар нависед, ки қимати миёнаи ададҳои содаи воридшударо ҳисоб кунад. Агар чунин ададҳо набошанд, пайғоми муносибе чоп кунад. мешаванд. Зербарномае нависед, ки суммаи ададҳои сода ва суммаи ададҳои ғайри содаи дохили пайдарпайиро ҳисоб кунед. Барои муайянкунии ададҳои сода функсия нависед. ба системаи ҳисобии даҳӣ тартиб дода шавад. кунед. Функсияи гиперболи ҳангоми ба қатор паҳн кардан шакли зеринро мегирад: (cid:) ∞ n+ х x x!! n=(n+)! суммаи тақсимкунандаҳои дигараш (бе худи адад) баробар бошад. Функсияе нависед, ки ададҳои «дӯст»-и порчаи […n]-ро барорад. Суммаи периметр ва суммаи масоҳати онҳо муайян карда шавад. (Протседураи муайянкунии периметр ва масоҳат аз рӯи асосҳо ва баландии трапетсия тартиб дода шавад.) даҳӣ ба системаи ҳисобии N - ӣ тартиб дода шавад. Қимати N аз клавиатура дохил карда мешавад (≤ ). N ≤ БОБИ. МАССИВҲО(ARRAYS) Муқаддима То ҳол барои захира кардани додаҳо аз тағйирёбандаҳои навъҳои char, boolean, integer, real ва ғайра истифода кардем, ки ҳар кадом тағйирёбанда дар ҳофиза танҳо барои нигоҳ доштани як қимат истифода мешуданд. Ба сифати намуна, дастурҳои зеринро дар назар гиред: var x:integer; ch:char; logic: Boolean; y:real; Ин дастурҳо тағйирёбанди х-ро аз навъи бутун, ch-ро аз навъи рамзӣ, logic–ро аз навъи мантиқӣ ва y–ро аз навъи ҳақиқӣ эълон мекунанд. Ҳар яке аз ин тағйирёбандаҳо дар ҳофиза танҳо барои нигоҳ доштани як қимат истифода мешавад. Аммо ин навъ тағйирёбандаҳо ҳамеша талаботи моро қонеъ карда наметавонанд. Масалан, мехоҳем адади бутунро дар ҳофиза нигоҳдорӣ кунем. Барои иҷрои ин амал, ба мо зарур аст, ки аз тағйирёбандаи навъи бутун истифода кунем. Ин амалро шояд барои қимат карда тавонем, вале агар хоҳем, ки қимати бутунро дар ҳофиза нигоҳдорӣ кунем, он гоҳ барои онҳо тағйирёбанда муаррифӣ кардан лозим меояд, ки ин раванди барноманависиро мушкил мегардонад. Албатта, роҳи ҳалли ин масъала мавҷуд аст. Дар ин хел мавридҳо аз тағйирёбандаҳои индексдор, ки массив ном доранд, истифода бурда мешавад. Ҳангоми истифодаи тағйирёбандаҳои индексдор новобаста аз миқдори қиматҳои додашуда, танҳо аз як тағйирёбанда истифода бурда мешавад. Дар ин сурат, ҳар як қиматро як элемент меномем ва барои дастёбӣ ба он (ҳар як элемент) аз рақами тартибии он, ки зернавис ё индекс ном дорад, истифода мебарем. Ба сифати намуна, дар поён ба намуди графикӣ тағйирёбандаи индексдоре бо номи а, ки дорои элемент буда, элементҳои он аз сар карда рақамгузорӣ шудаанд оварда шудааст. Дар ин ҷо ҳар як катакча ҳамчун як элемент фаҳмида мешавад. Тавре аён аст, тағйирёбандаҳои индексдор бо як низоми хосе дар ҳофиза захира карда мешаванд. Тавассути ин низом метавон дар дилхоҳ ҷойи массив (катакча) қимат гузошт ва ба ҳар қимат дастрасӣ пайдо кард. Чунин навъ тағйирёбандаҳоро (тағйирёбандаҳои индексдорро) массив (array) меноманд. Умуман, массив чунин таъриф дода мешавад: Таъриф. Гурӯҳи элементҳои дорои хусусият, навъ ва сифати якхела, ки аз ҳамдигар танҳо бо зернавис фарқ мекунанд, массив номида мешавад. Аз ин ҷо метавон маҷмӯи элементҳои якҷинсаро бо як ном муаррифӣ кард. Ба ғайр аз ин, метавон ҷадвали дорои m-сатр ва n- сутун ( (i=…n ва j=…m))-ро, ки элементҳои он дорои сифати якхела мебошанд, бо як ном муаррифӣ кард. Аз нуқтаи назари алгебра(cid:), (cid:) м (cid:) ассивҳое, ки як зернавис доранд, вектор ва массивҳое, ки ду зернавис доранд, матритса ном доранд. Барои номгузории массивҳо низ аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Муаррифӣ намудани массивҳо Тавре қаблан зикр кардем, ҳар гуна дода дар забони Паскал пеш аз истифодабарӣ бояд муаррифӣ карда шавад. Массивҳо низ пеш аз истифодабарӣ муаррифӣ карда мешаванд. Як хусусияте, ки барои дигар додаҳо набуда, танҳо барои массивҳо хос мебошад, ин индекси массив аст, ки дар вақти муаррификунии массивҳо нишон дода мешавад. Фосилаи қиматҳои индекси массив пас аз номи массив дар дохили қавси квадратӣ «[ ]» навишта мешавад. Тарзи муаррифии массивҳо дар Паскал шакли зайлро дорад: var <идентификатор>: array[<фосилаи индекс>] of навъи элементҳо> Дар ин ҷо array калимаи калидӣ буда, танҳо барои муаррифии массивҳо истифода бурда мешавад. Баъд аз array дар дохили қавси квадратӣ навъи индексҳои массив нишон дода шудааст, ки метавонад аз навъи символӣ, мантиқӣ, фосила ва ё шуморишӣ бошад. Бояд қайд кард, ки ба сифати индекси массив наметавон додаҳои навъи ҳақиқиро истифода кард. Монанди дигар додаҳо массивҳо низ метавонанд аз дилхоҳ навъи стандартӣ муаррифӣ гарданд. Навъи лозимӣ пас аз калимаи of навишта мешавад. Масалан, массиви дорои элементе ки аз навъи бутун аст, чунин муаррифӣ карда мешавад: var x:array[..] of integer; Зернависи (индекси) нахустини массив вобаста аз тарзи муаррификунӣ оғоз мегардад. Дар массиви х индекси нахустин мебошад. Илова бар ин, метавон массиви дорои элементро ба сурати зерин муаррифӣ кард: var x:array[..] of integer; Ба ғайр аз ин, ин индексҳои массив метавонад манфӣ низ бошанд. Ба дастурҳои зерин диққат диҳед: var x:array[-..] of integer; y:array[-..] of real; Тавре қайд кардем, ба сифати навъи массив метавон аз дилхоҳ навъ (стандартӣ ва ғайристандартӣ) истифода кард. Илова бар ин, дар забони Паскал массивҳоро метавон ба сурати дигар низ муаррифӣ кард. Дар ин навъ аввал бо истифода аз дастури type навъи лозимӣ сохта шуда, сипас массивҳо аз он навъ муаррифӣ карда мешаванд. Тарзи сохтани тип барои массив шакли зеринро дорад: type номи_типи=array[<навъи индекс>] of <навъи элементҳо> Пас аз сохтани тип метавон массивҳои лозимиро аз он тип муаррифӣ кард. Тарзи муаррифии массив аз типи сохташуда чунин шакл дорад: var массив, массив, …, массивn: номи_типи; Масалан, type TArrayType = array [..] of Integer; ( Эълони типи массив ) var arr, arr, arr: TArrayType; (эълони се массив аз типи сохташуда ) Барои ба элементи дилхоҳи массив дастрас шудан, аввал номи массив, баъд индекси он дар дохили қавси квадратӣ навишта мешавад. Масалан, барои элементи чоруми массиви arr-ро ба тағйирёбандаи с бахшидан, аз ифодаи зерин истифода бурдан мумкин аст: c:=a[]. Ин ифода як нусхаи элементи чоруми массиви arr-ро ба тағйирёбандаи с мебахшад. Андозаи ҳофизае, ки барои массивҳо ҷудо карда мешавад, ба миқдор ва навъи элементҳои массив вобастагӣ дорад. Ба сифати намуна, агар массив аз навъи бутун буда, дорои элемент бошад дар ҳофиза байт ҷойро ишғол мекунад. Сабабаш дар он аст, ки навъи бутун байт ҷойро дар ҳофиза банд мекунад ва ин бо миқдори элементҳои массив зарб карда мешавад, яъне =. Ба массивҳо бахшидани қимати аввала Монанди тағйирёбандаҳои одӣ ҳангоми муаррификунии массивҳо, метавон ба онҳо қимати аввала бахшид. Қимати аввалаи массив пас аз навъи массив дар дохили қавси муқаррарӣ навишта мешаванд. Масалан, барои қимати аввала бахшидан ба массиви навъи бутуни х аз дастури зерин истифода бурда мешавад: var x:array[..] of integer:=(,,); Роҳи дигари қимати аввала бахшидан, ба намуди доимии навъдор муаррифӣ кардани массивҳо мебошад. Дастурҳои зеринро дар назар гиред: type arr:array[..] of integer; const a:arr=(,,,,,,,,,); Дастури аввал бо номи arr навъи массив муаррифӣ мекунад. Дар дастури дуюм бошад, массиви а аз навъи arr муаррифӣ намуда, ба он қимати ибтидоӣ бахшида шудааст. Мисол: program test; const n =; var x: array[..n] of integer:= (,,,,,,,,, ); i: integer; begin for i:= to n do writeFormat('x [{}]={}; ', i, x[i]); end. Дохилкунӣ ва хориҷкунии элементҳои массив Тавре қайд кардем, ҳангоми муаррификунӣ метавон ба массив қимати аввала бахшид, вале баъзан баъди ба кор даромадани барнома зарурати дохил намудани элементҳои массив пеш меояд. Ҳангоме ки элементҳои массив ба барнома дохил карда мешаванд, зарурати дидани натиҷаи амалиёти иҷрошуда ба он элементҳо пеш меояд. Барои иҷро ин мақсад, элементҳои массив хориҷ карда мешаванд. Дохилкунӣ ва хориҷкунии элементҳои массив монанди тағйирёбандаҳои муқаррарӣ сурат мегирад. Вале фарқият дар он аст, ки дар массивҳо зернавис низ нишон дода шуда, аз ягон оператори даврӣ истифода карда мешавад. Мисол. Барномае нависед, ки аввал элементҳои массивро дохил намуда, сипас ба намуди зерин хориҷ намояд: massiv []=el; massiv []=el; - - - - - - - - - - - massiv [n]=eln; Матни барнома: program test; const n =; type arr = array[..n] of integer; var x: arr; i: integer; begin for i:= to n do read(x[i]); for i:= to n do writelnFormat('x [{}]={}', i, x[i]); end. Дар ин ҷо андозаи массив ҳамчун як доимӣ муаррифӣ карда шуда, ба баробар мебошад. Сипас, то замоне ки шарти оператори даврӣ ҳақ аст, аз клавиатура элементҳои массив дохил карда мешаванд. Ҳангоми ба охир расидани давр идоракунӣ ба даври дуюм мегузарад ва то он замоне ки давр дуруст аст, элементҳои массив хориҷ карда мешаванд. Бо ададҳои тасодуфӣ пур намудани элементҳои массив Агар массив барои ягон масъалаи санҷишӣ истифода шуда бошад, пас метавон элементҳои онро аз ададҳои тасодуфӣ пур кард. Барои иҷрои ин амал, аз функсияи rand() ва ё randomize() истифода бурда мешавад. Дар функсияҳои мазкур метавон ҳудуди болоӣ ва поиниро нишон дод. Масалан, агар талаб карда шавад, ки элементҳои массиверо аз ададҳои тасодуфии аз калон набуда пур кунед. Барои иҷрои ин амал аз дастури зерин истифода бурдан мешавад: A[i]:=random(). Барои бо ададҳои манфии аз - то пур кардани массив, ин дастур ба сурати зерин истифода бурда мешавад: A[i]:=random()-. Агар барои функсия аргумент нишон дода нашуда бошад, компилятор ба таври ихтиёрӣ аз ададҳои бузург бо андозаи типи додашуда массивро пур мекунад. Мисол. Барномае нависед, ки дар он элементҳои массив ба таври тасодуфӣ интихоб карда шуда, дар саҳифаи тасвир нишон дода шаванд. program test; const n =; type arr = array[..n] of integer; var x: arr; begin for var i:= to n do x[i]:= random(); for var i:= to n do writeFormat('x [{}]={}; ', i, x[i]); end. Тавре мебинем, дар ин ҷо аввал андозаи массив ҳамчун адади доимӣ тавассути дастури const муаррифӣ карда шуда, сипас навъе барои массив бо номи arr муаррифӣ карда шудааст. Пас аз ин массиви х аз навъи arr муаррифӣ карда шудааст. Дар барномаи асосӣ тавассути оператори даврии for элементҳои массив аз ададҳои тасодуфӣ пур карда шуданд. Сипас, дар дохили ҳалқаи мазкур элементҳои массив хориҷ карда шудаанд. Натиҷаи барномаи шакли зеринро дорад: x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; Қайд. Дар PascalABC.NET барои қимати аввала бахшидан ба массивҳо ва хориҷ намудани элементҳои массив воситаҳои нав вуҷуд доранд. Ҳоло бо мисоле ин амалҳоро дида мебароем. Баъдтар ин масъаларо дида мебароем. Ҷустуҷӯи элементи калонтарин ва рақами тартибии он дар массив Масъала. Массиви а дорои n элемент мебошад. Барномае нависед, ки элементи калонтарин ва рақами тартибии онро муайян кунад. Алгоритми ин масъала чунин аст: аввал ду тағйирёбанда ба номҳои max ва nmax муаррифӣ карда, фарз мекунем, ки элементи аввала аз ҳама калонтар аст. Сипас, элементи мазкурро ба тағйирёбандаи max ва рақами тартибии онро ба тағйирёбандаи nmax мебахшем. Баъд аз он max ба элементҳои ояндаи массив муқоиса карда мешавад. Чунончи, агар он аз max калонтар бошад, қимати он ба max ва рақами тартибии он ба nmax бахшид мешавад, дар акси ҳол max ва nmax бетағйир гузошта мешаванд. Ин амал барои элементҳои боқимондаи низ иҷро карда мешавад. Барои пурратар фаҳмо шудани ин амал онро дар ҷадвали зерин гирд меорем. № Массиви додашуда Қимати max Қимати nmax Барномаи ёфтани элементи калонтарин ва рақами тартибии он: program test; const n =; type arr = array[..n] of integer; var x: arr; i, j, max, nmax: integer; begin for i:= to n do begin x[i]:= random(); writeFormat('x [{}]={}; ', i, x[i]); end; max:= x[]; nmax:=; for i:= to n do if max < x[i] then begin max:= x[i]; nmax:= i; end; writeln; writeFormat('max={}, nmax={}', max, nmax); end. Тавре дида мешавад, дар ин ҷо элементҳои массив аз ададҳои тасодуфии аз калон набуда, пур карда шудаанд. Сипас, барнома аз рӯи алгоритми дар боло овардашуда амал намуда, элементи калонтарин ва рақами тартибии онро мебарорад. Массивҳои динамикӣ Ба намуди пешфарз ҳангоми муаррифӣ намудани массив дар хотира вобаста ба андозаи он маҳал (ҷой)-е ҷудо карда мешавад. Вале дар баъзе масъалаҳо андозаи массив пешакӣ маълум набуда, дар баъзеи дигарашон ҳангоми иҷро намудани барнома зарурати андозаи массивро тағйир додан пеш меояд. Аз ин рӯ истифодаи массиви динамикӣ (хотираи динамикӣ) пеш меояд. Ҳангоми ба намуди статикӣ (static) муаррифӣ намудани массив, барои нигоҳ доштани элементҳои он як блоке аз ҳофиза ҷудо карда мешавад. Агар массив ба намуди динамикӣ муаррифӣ гардад, он гоҳ барои он чунин ҷой ҷудо (reserve) карда намешавад. Бо суханҳои дигар, ҳангоми ба намуди динамикӣ муаррифӣ намудани массив андозаи он нишон дода намешавад. Дар ин ҳолат андозаи массив пас аз иҷрои барнома мушаххса карда мешавад. Тарзи умумии муарррифии массиви динамикӣ дар забони pascalABC.NET шакли зеринро дорад: var номи_массив: array of тип; Тавре дида мешавад, дар ин ҷо андозаи массив нишон дода нашудааст. Барои ҷудо намудани ҳофиза ба элементҳои массив метавон аз ду роҳ истифода кард: Ба сифати намуна, бо номи а аз навъи бутун муаррифӣ намудани массиви динамикӣ шакли зеринро дорад: var a: array of integer; Тавассути зербарномаи SetLength ҷудо намудани ҳофиза барои массиви а чунин шакл дорад: SetLength(a,); Бо иҷроиши зербарномаи мазкур, барои массиви а ба андозаи элемент ҷой ҷудо карда мешавад. Ин амал тавассути оператори new ба сурати зерин иҷро карда мешавад: a:= new integer[]; Тавре дида мешавад, дар ин усул типи массив низ нишон дода мешавад. Бояд қайд кард, ки тавассути оператори new ҷудо намудани ҳофиза танҳо барои pascalABS.NET хос мебошад. Дар ҳар ду усул ҳангоми ҷудо намудани ҳофиза ба сифати қимати ибтидоӣ ба элементҳои массив қимати сифрӣ бахшида мешавад. То ҷудо намудани ҳофиза, қимати тағйирёбандаи массиви динамикӣ nil мебошад. Агар дар ягон ҷойи барнома зарурати озод намудани ҳофизаи барои массив ҷудо шуда, пеш ояд, он гоҳ, ба массив қимати nil бахшидан зарур аст, яъне: a:= nil; Мисол. Барномае нависед, ки суммаи элементҳои массиви динамикии додашударо ҳисоб кунад. program test; var x: array of integer; i, n, S: integer; begin S:=; read(n); x:= new integer[n]; for i:= to n - do begin x[i]:= random(); writeFormat('x [{}]={}; ', i, x[i]); end; for i:= to n - do S += x[i]; nil - доимии сифрӣ, ки холи будани ягон объектро ифода мекунад. writeln; writeFormat('S={}', S); end. Қайд. Ҳангоми тавасссути оператори new ҷудо намудани ҳофиза барои элементҳои массив, элементҳо сар карда аз сифр рақамгузорӣ карда мешаванд. Ду массиви динамикие, ки навъи онҳо якхела мебошад, метавон якеашро ба дигараш бахшид: var a: array of integer; var a: array of integer; a:= a; Барои нусхаи элементҳои як массивро ба массиви дигар бахшидан аз функсияи Copy истифода мебаранд: a:= Copy(a); Барои андозаи массивҳои динамикиро муайян кардан, аз функсия Length ва ё хосияти Length истифода карда мешавад: L:= Length(a); L:= a.Length; Зербарномаҳо барои таҳия намудани (сохтани) массиви динамикӣ function Arr<T>(params a: array of T): array of T; Массиви бо қиматҳои нишондодашуда бармегардонад. function Arr<T>(a: sequence of T): array of T; Массиви бо қиматҳои аз пайдарпайи бармегардонад function ArrFill<T>(count: integer; x: T): array of T; Массиви иборат аз count элементи x бармегардонад. function ArrGen<T>(count: integer; gen: integer -> T): array of T; Массиви иборат аз count элемент ки тавассути gen(i) таҳия шудаанд бармегардонад function ArrGen<T>(count: integer; gen: integer -> T; from: integer): array of T; Массиви иборат аз count элемент ки тавассути gen(i), сар карда i=from таҳия шудаанд, бармегардонад function ArrRandom(n: integer:=; a: integer:=; b: integer:= ): array of integer; Массиви иборат аз n элемент, ки бо ададҳои тасодуфӣ пур карда шудаанд бармегардонад. function ArrRandomInteger(n: integer:=; a: integer:=; b: integer:= ): array of integer; Массиви иборат аз n элемент, ки бо ададҳои тасодуфӣ пур карда шудаанд бармегардонад. function ArrRandomReal(n: integer:=; a: real:=; b: real:= ): array of real; Массиви иборат аз n элемент, ки бо ададҳои тасодуфии ҳақиқӣ пур карда шудаанд бармегардонад. function ReadArrInteger(n: integer): array of integer; Дохилкунии массиви навъи бутун. function ReadArrReal(n: integer): array of real; Дохилкунии массиви навъи сатрӣ. function ReadArrReal(prompt: string; n: integer): array of real; Дохилкунии массиви навъи ҳақиқӣ. function ReadArrString(n: integer): array of string; Дохилкунии массиви навъи сатрӣ. Мисоли. Аз фосилаи аз то массиве тартиб диҳед, ки дорои элемент бошад. var (cid:) (cid:) (cid:) a, b: integer; begin var n:= ReadInteger; a:= -; b:=; //Бо ададҳои тасодуфӣ пур кардани массив var x:= ArrRandom(n, a, b); //Хориҷкунии массив x.Println; end. Мисоли. Массиве тартиб диҳед, ки элементҳои он n адади аввалаи ҷуфт бошанд. Begin var n:= ReadInteger; //Бо ададҳои ҷуфт пур кардани ммассив var a:= ArrGen(n, i -> * i ); //Хориҷкунии массив a.Println; end. Илова ва нест намудани элемент дар массив Бигузор массиви дорои n – элемент дода шудааст. Талаб карда мешавад, ки элементи k-уми он нест карда шавад. Бигузор k рақами тартибии ягон элемент бошад, он гоҳ элементҳои массив чунин тағйир меёбанд: элементи k+-ум ҷойи элементи k-ум ва элементи k+m - ум ҷойи элементи k+m--умро ишғол мекунад. Барои хубтар шинос шудан ва дарк намудани ин матлаб, ҳамаи элементҳои массивро дар дохили як ҷадвал ба сурати зерин тасвир мекунем: k k+ k+ k+ n- n Бо ибораи д∙и∙∙гар, элементи k-ум с∙а∙∙рфи назар шуда, аз элемент k+-ум сар карда, ҳар як элемент як мавқеъ ба тарафи чап кӯчонида мешаванд. Дар натиҷа элементҳои массив n- то мешавад. Матни барнома: program test; var x: array of integer; i, k, n: integer; begin write('n:=');Read(n); write('k:=');Read(k); x:= new integer[n + ]; writeln('Элементҳои массив пеш аз несткунӣ'); for i:= to n do begin x[i]:= random(); writeFormat('x [{}]={}; ', i, x[i]); end; for i:= k to n - do x[i]:= x[i + ]; n -=; writeln; writeln('Элементҳои массив пас аз несткунӣ'); for i:= to n do writeFormat('x [{}]={}; ', i, x[i]); x:= nil; end. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: n:= k:= Элементҳои массив пеш аз несткунӣ x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; Элементҳои массив пас аз несткунӣ x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; Барои нест кардани ягон элементе ё элементҳо аз массив, метавон аз функсияҳо низ истифода бурд. Ва ё ба ҳамин монанд, дар мавқеи лозимии массив метавон элементи нави илова намуд. Мисол. Барномае нависед, ки пас аз элементи якуми манфии массив адади -ро гузорад. Барои ҳалли ин масъала амалҳои зерин иҷро карда мешаванд:  мавқеи нахустини элементи мусбатро ёфта, бо k ишора мекунем;  k элементи аввалаи массив бетағйир гузошта мешаванд;  ҳамаи элементҳо сар карда аз рақами (k+)-ум ба тарафи рост як мавқеъ кӯчонида мешаванд;  дар ҷойи элементи (k+)-ум адади навишта мешавад. Матни барнома: program test; var i, n, k, m: integer; a: array [..] of integer; begin readln(n); for i:= to n do read(a[i]); for i:= to n do if a[i] < then begin k:= i; break; end; for i:= n + downto k + do a[i]:= a[i - ]; a[k + ]:=; for i:= to n + do write(a[i], ' '); readln; end. Ин барнома низ монанди барномаи пешина буда, фақат баръакси он амал мекунад. Массивҳо бо зернависи рамзӣ То ҳол массивҳое, ки истифода кардем, зернависи онҳо аз навъи бутун ё фосила иборат буд. Илова бар ин, рамзҳоро (фосилаи рамзҳоро) ҳамчун зернависи массив низ истифода кардан мумкин аст. Барои ба моҳияти ин навъ массивҳо сарфаҳм рафтан дастурҳои зеринро дар хотир мегирем: var ch:array['A'..'D'] of char; Ин дастур массиверо бо номи ch муаррифӣ мекунад, ки дорои чор элемент мебошад. Элементҳои ин массив иборатанда аз: ch['A'], ch['B'], ch['C'], ch['D']; Мисол. Барномае нависед, ки дар сатри дода-шуда миқдори такроршавии ҳар як рамзро муайян кунад. Матни барнома: program test; type letter = 'A'..'Z'; arr = array[letter] of integer; var S: string; ch: char; x: arr; i, j, k, n, m: integer; begin for ch:= 'A' to 'Z' do x[ch]:=; writeln('Сатрро дохил кунед!'); read(S); for i:= to length(S) do begin ch:= upcase(S[i]); if (ch >= 'A') and (ch <= 'Z') then x[ch] +=; end; writeln('Рамз миқдори такроршавӣ'); for ch:= 'A' to 'Z' do if x[ch] <> then writeln(ch:, x[ch]:); end. Натиҷа: Сатрро дохил кунед! Mo zaboni Pascal mekhonem. Рамз миқдори такроршавӣ A B C E H I K L M N O P S Z Оператори foreach Ҳангоми кор кардан бо массивҳо баъзан зарурати коркарди ҳар як элементи массив пеш меояд. Масалан, барои ҳисоб намудани суммаи элементҳои массив зарур аст, ки ба ҳар як элемент муроҷиат карда шавад. Зарурати иҷрои ин амал ҳангоми ҳисоб намудани қимати миёнаи арифметикии элементҳои массив, ҷустуҷӯи элементи калонтарини массив ва амсоли инҳо пеш меояд. Барои ҳалли ин масъалаҳо метавон аз варианти дигари оператори даврии for, ки foreach ном дорад, истифода кард. Дар солҳои охир ин оператор қариб дар ҳамаи забонҳои барноманависӣ пайдо шудааст. Тарзи истифодаи оператори мазкур шакли зеринро дорад: foreach тағйирёбандаи_итератсионӣ in контейнер do оператор foreach тағйирёбандаи_итератсионӣ:тип in контейнер do оператор Дар ин ҷо тағйирёбандаи итератсионӣ, тағйирёбандаест, ки ҳар маротиба якто-якто элемент-ҳои массивро дида мегузарад. Ба сифати контейнер метавон, массивҳои динамикӣ, сатрҳо, маҷмӯҳо инчунин дилхоҳ контейнерҳое, ки интерфейси IEnumerator - ро (масалан, List<T>, Dictionary<T,T> ва ғайра) қаноат мекунонанд, истифода кард. Типи тағйирёбандаи итератсионӣ бояд бо типи контейнер мувофиқат кунад. Дар ин китоб танҳо истифодаи оператори foreach барои массивҳо мавриди баҳс қарор дода мешавад. Оператори foreach дар ҳар итератсия як элементи массивро гирифта, дар тағйирёбандаи итератсионӣ нигоҳ медорад. Оператори мазкур то ба даст овардани ҳамаи элементҳои массив (контейнер) давом меёбад. Тавре медонем, ҳангоми истифодаи оператори for барои иҷрои ягон амалиёт бо элементҳои массив, параметри он бояд дорои як қимати ибтидоӣ ва як қимати интиҳоӣ бошад ва он ба сифати зернависи массив истифода бурда мешавад. Аммо ҳангоми истифодаи оператори foreach баъзе аз ин амалҳо ба таври автоматӣ иҷро карда мешаванд. Мисол. Барномае нависед, ки бо истифода аз оператори foreach суммаи элементҳои массивро ҳисоб кунад. var x: array of integer; i, S, n: integer; begin write('n:=');Read(n); Ҳар маротиба иҷроиши оператори давриро як итератсия (қадам) меноманд. x:= new integer[n]; S:=; writeln('Элементҳои массиви додашуда:'); for i:= to n - do begin x[i]:= random(); writeFormat('x [{}]={}; ', i, x[i]); end; writeln; foreach m: integer in x do S += m; writeln('S=', S); x:= nil; end. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: n:= Элементҳои массиви додашуда: x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; x []=; S= Барои аз дохили оператори foreach баромадан метавон аз оператори break истифода кард. Бояд қайд кард, ки дар оператори foreach тағйирёбандаи итератсионӣ танҳо барои хандани элементҳои массив пешбинӣ шудааст. Аз ин рӯ, тавассути он наметавон ягон элементи массивро тағйир дод. Муайян намудани андозаи массив Барои муайян намудани миқдори элементҳои массив аз функсияи length() ва ё хосияти length метавон истифода кард. Тарзи истифодаи функсияи length() ва хосияти length мувофиқан дар поён оварда шудааст: Функсияи Length(): Length(номи массив); Хосияти Length: номи_массив.Length; Ба ҳамин монанд, индексҳои массиви динами-кӣ аз оғоз гардида, ба Length- ба охир мерасад. Барои намуна, ба барномаи зерин диққат диҳед: program test; var x: array of integer; i, S, n: integer; begin write('n:=');Read(n); x:= new integer[n]; S:=; writeln('Элементҳои массиви додашуда'); for i:= to x.Length - do begin x[i]:= random(); writeFormat('x [{}]={}; ', i, x[i]); end; x:= nil; end. Массивҳои навъи рамзӣ То ҳол мо массивҳое, ки истифода кардем аз навъи ададӣ буданд. Илова бар ин, дар забони Паскал метавон массивҳоро аз навъи рамзӣ низ муаррифӣ кард. Бо истифода аз ин навъ массивҳо метавон сатрҳоро низ захира кард. Тарзи муаррифии ин навъ массивҳо чунин аст: var x[..] of char; Мисол. Массиве аз навъи char муаррифӣ намуда, сипас элементҳои онро аз ҳарфҳои калони алифбои забони лотинӣ пур кунед. Матни барнома: var x: array[..] of char; i: integer; ch: char; begin for i:= to do x[i]:= chr( + i); for i:= to do write(x[i], ' '); end. Дар ин ҷо аз функсияи chr истифода бурда шудааст, ки он адади додашударо ба символ табдил медиҳад. Баъдтар дар мавзӯи сатрҳо ин матлабро мавриди баҳс қарор хоҳем дод. Натиҷаи барнома: A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z Қайд. Мувофиқи стандарти ASCII ҳар як рамз дорои коди хос мебошад. Масалан, коди ҳарфи А – и алифбои лотинӣ ба баробар буда, коди ҳарфи B бошад, ба баробар аст ва ҳоказо. Массивҳо ба сифати аргументи зербарнома Массивҳоро метавон ба сифати аргументи зербарнома низ истифода кард. Массивҳо бо ду роҳ ба зербарнома равон карда мешаванд. Агар массив аз рӯи қимат ба зербарнома равон карда шавад, ҳамаи элемантҳои он ба зербарнома нусхабардорӣ карда шуда, ҳар амале, ки болои элементҳои он дар зербарнома иҷро карда мешавад, ҳеҷ таъсир ба он элементҳо дар барномаи асосӣ намегузорад. Дар сурати ба зербарнома ҳамчун параметри тағйирёбанда равон кардани массив, суроғаи массив ба зербарнома равон карда мешавад ва ҳар тағйироте, ки бо элементҳои он дар зербарнома иҷро карда мешавад, дар барномаи даъватшаванда низ асари худро мегузорад. Барои сарфаҷӯии ҳофиза ҳангоми равон кардани массивҳо маслиҳат он аст, ки вай ҳамчун параметри тағйирёбанда равон карда шавад. Пеш аз истифодаи массив ба сифати параметри зербарнома маслиҳат дода мешавад, ки аввал типе барои массив муаррифӣ карда шавад. Мисоли. Зербарномае нависед, ки элементҳои ҷуфти массивро воҳид зиёд кунад. Матни барнома: program test; const n =; type simple = array[..n] of integer; var x: simple; i: integer; procedure threeIncArray(y: simple; m: integer); var i: integer; begin for i:= to m do if y[i] mod = then y[i] +=; Writeln('Элементҳои массив дар дохили зербарнома!'); for i:= to m do writeformat(' x [{}]={},', i, y[i]); end; //%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% begin Writeln('Элементҳои массивро дохил кунед!'); Writeln; for i:= to n do readln(x[i]); Writeln('Элементҳои массив пеш аз даъвати зербарнома!'); for i:= to n do writeformat(' x [{}]={},', i, x[i]); Writeln; threeIncArray(x, n); Writeln; Writeln('Элементҳои массив пас аз даъвати зербарнома!'); for i:= to n do writeformat(' x [{}]={},', i, x[i]); end. Матн ва амалкарди зербарномаи овардашуда, хеле сода мебошад, аз ин рӯ ҳоҷат ба шарҳу тавзеҳ надорад. Ҳаминро хотирнишон кардан кифоя аст, ки дар барномаи асосӣ элементҳои массив дохил карда шуда, сипас ба зербарнома равон карда мешаванд. Дар зербарнома элементҳои ҷуфти массив воҳид зиёд карда шуда, як маротиба ба пуррагӣ ҳамаи элементҳои массив хориҷ карда мешаванд. Ҳар тағйироте, ки дар зербарнома ба элементҳои массив ба амал меояд, таъсири худро ба ҳамон элемент дар барномаи аслӣ намегузорад. Сабабаш дар он аст, ки дар ин мисол массив аз рӯӣ қимат ба зербарнома равон карда шудааст ва мубодилаи иттилоот яктарафа мебошад. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: Элементҳои массивро дохил кунед! Элементҳои массив пеш аз даъвати зербарнома! x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, Элементҳои массив дар дохили зербарнома! x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, Элементҳои массив пас аз даъвати зербарнома! x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, Барои ба зербарнома ҳамчун параметри тағйирёбанда равон кардани массив, дар параметри зербарнома пеш аз тағйирёбандаи навъи он калимаи var навишта мешавад. Ба сифати намуна мисоли - ро бо чунин навъ аз сари нав менависем. Матни барнома: program test; const n =; type simple = array[..n] of integer; var x: simple; i: integer; procedure threeIncArray(var y: simple; m: integer); var i: integer; begin for i:= to m do if y[i] mod = then y[i] +=; Writeln('Элементҳои массив дар дохили зербарнома!'); for i:= to m do writeformat(' x [{}]={},', i, y[i]); end; begin Writeln('Элементҳои массивро дохил кунед!'); Writeln; for i:= to n do readln(x[i]); Writeln('Элементҳои массив пеш аз даъвати зербарнома!'); for i:= to n do writeformat(' x [{}]={},', i, x[i]); Writeln; threeIncArray(x, n); Writeln; Writeln('Элементҳои массив пас аз даъвати зербарнома!'); for i:= to n do writeformat(' x [{}]={},', i, x[i]); end. Натиҷаи кори барнома: Элементҳои массивро дохил кунед! Элементҳои массив пеш аз даъвати зербарнома! x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, Элементҳои массив дар дохили зербарнома! x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, Элементҳои массив пас аз даъвати зербарнома! x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, x []=, Мураттабсозӣ ва ҷустуҷӯии элементҳо дар массив Мураттабсозӣ ва ҷустуҷӯи элементе дар дохили як маҷмӯъ дар аксар ҷойҳо, хусусан дар системаҳои иттилоотии ҷустуҷӯӣ, тиҷоратӣ, ёфтани луғат аз фарҳанг, ёфтани китоб аз китобхона ва ғайра корбурди зиёде дорад. Мақсади асосии мураттабсозӣ (sorting) аз рӯи қоидаи муайяне (аз рӯи алифбо, ё зиёдшавии қимат) ба тартиб гузоштани додаҳо(дар массив, элементҳо) мебошад, ки он ҷустуҷӯи элементи заруриро осон мегардонад. Чунончи, агар додаҳо аз рӯи қоидаи муайяне дастабандӣ нашуда бошанд, ёфтани як унсури муайян дар дохили онҳо душвор, ҳатто имконнопазир мегардад. Масалан, фарҳанг (dictionary) - ро, ки дар он луғатҳои зиёде мавҷуданд, пеши назар меорем. Агар дар фарҳанг калимаҳо аз рӯи алифбо ҷо ба ҷо нашуда бошанд, барои ҷустуҷӯи калимаи мавриди ниёз чӣ қадар вақт беҳуда сарф мешавад? Яъне, барои ёфтани он калима зарур мешавад, ки ҳамаи саҳифаҳои фарҳангро аз назар гузаронем. Агар дар фарҳанг калимаҳо аз рӯи алифбо ҷо ба ҷо шуда бошанд, пас, барои ёфтани калимаи мавриди ниёз, танҳо саҳифаи лозимиро дидан кифоя аст. Аз ин рӯ аввал алгоритмҳои мураттабсозӣ ва баъд алгоритмҳои ҷустуҷӯиро дида мебароем. Гурӯҳбандии равишҳои мураттабсозӣ Алгоритмҳои мураттабсозии элементҳои массив ба ду гурӯҳ ҷудо карда мешаванд: дар хотираи компютер қарор дода мешаванд; мавриди назар дар ҳофизаҳои беруна нигоҳ дошта мешаванд. Барои ин гуна додаҳо истилоҳи файл (File) истифода мегардад. Ин мафҳум дар мавзӯҳои оянда мавриди баҳс қарор мегирад. Мураттабсозии дохилӣ аз рӯи алгоритм ё равишҳои зерин амалӣ карда мешавад: Мураттабсозии ҳубобӣ (buble sort) Яке аз содатарин равишҳои мураттабсозӣ мураттабсозии ҳубобӣ мебошад. Гарчанде дар муқоиса нисбат ба равишҳои дигар ҷойи поёнтареро ишғол мекунад, вале ин равиш хело сода буда, ба истифодабаранда фаҳмо мебошад. Вожаи bubble мафҳуми илмӣ набуда, танҳо дар луғат ба маънои ҷӯшидан ва ғулғула кардан омадааст. Вақте ки зарфи обро ҷӯшонидем, ҳубобчаҳои ҳаво, ки дар об мавҷуданд, дар сатҳи об ҳаракат мекунанд. Дар равиши мазкур элементи калонтарин ба ҳубобчаҳои зарфи об монанд, ҳар маротиба ба самти боло ё интиҳо ҳаракат мекунад. Аз ин ҷост, ки ин навъ мураттабсозиро мураттабсозии ҳубобӣ номидаанд. Дар равиши мураттабсозии мазкур элементи якум ба элементи дуюм муқоиса карда мешавад. Чунончи, агар эементи якум аз дуюм калонтар бошад, ҷойи онҳо иваз карда мешавад. Сипас, ин амал дар мавриди элементи дуюму сеюм ва ҳамин тариқ, барои ҳамаи элементҳои боқимонда сурат мегирад, яъне дар охир элементи n--ум бо элементи n-ум муқоиса карда мешавад, агар элементи n-–ум аз элементи n-ум калон бошад, ҷояшон иваз карда мешавад. Вақте ки ин амал як маротиба иҷро карда шуд, элементи калонтарин дар охир қарор мегирад. Акнун фарз мекунем, ки элементи n-уми массив вуҷуд надорад. Амали пештар иҷро кардаамонро ба (n-) элементи боқимонда якбор иҷро карда, элементи калонтаринро дар ҷойи (n-)-ум қарор медиҳем. Агар ин амалро (n-) маротиба такрор карда, ҳар маротиба як хонаро нодида гирем, дар охир элементҳои массив ба тартиби зиёдшавиашон ба намуди зерин ҷо ба ҷо карда мешаванд: Агар хоҳем, ки элементҳои массив бо тартиби камшавиашон (отсортировать) ҷойги(cid:)р[ к]а≤рд(cid:)а [ш]ав≤ан⋯д,≤ ҳа(cid:)н[г(cid:)о]ми муқоисакунӣ ҷойи элементи хурдтаринро аз мавқеи a[i-] ба a[i] баръакси равиши боло иваз мекунем. Дар ин сурат элементҳои массив ба сурати зерин ҷо ба ҷо карда мешаванд. Мисол. Барномае нависед, ки элементҳои массиви додашударо аз рӯи (cid:)ра[ви]ш≥и (cid:)ҳу[бо]б≥и ⋯бо ≥та(cid:)р[т(cid:)и−би ]зиёдшавиашон ҷо ба ҷо гузорад. Матни барнома: program test; const N =; var a: array [..N] of integer; begin for var i:= to N do a[i]:= Random(); writeln('Элементҳои массиви a пеш аз мураттабкунӣ: '); for var i:= to N do write(a[i], ' '); writeln; for var i:= n downto do for var j:= to i - do if a[j + ] < a[j] then Swap(a[j + ], a[j]); writeln('лементҳои массиви a пас аз мураттабкунӣ: '); for var i:= to N do write(a[i], ' '); end. Дар ин ҷо аввал массиве аз навъи бутун, ки дорои n (n=) элемент мебошад, муаррифӣ карда шудааст. Баъд элементҳои массив аз ададҳои тасодуфӣ пур карда шуда, бо ёрии оператори хориҷкунӣ хориҷ карда шудаанд. Сипас, ду давр истифода шудааст. Даври якум шароит фароҳам меоварад, ки (n-)-маротиба барои ҳар як элементи массив амали муқоисакуни иҷро карда шавад. Дар аввал элементи якум (бо индекси ) бо элементи дуюм муқоиса карда мешавад. Агар он аз элементи дуюм калон бошад, ҷойи қимати онҳо иваз карда мешавад ва ҳоказо. Баъди иҷрои амалҳои мазкур элементҳои массив бори дигар ба сурати зерин хориҷ карда мешаванд: Элементҳои массиви a пеш аз мураттабкунӣ: Элементҳои массиви a пас аз мураттабкунӣ: Мураттабсозӣ бо равиши интихоб (selection sort) Моҳияти ин навъ мураттабсозӣ аз он иборат аст, ки дар миёни элементҳои массив элементи калонтарин ҷустуҷӯ карда шуда, ҷойи он ба элементи охирон иваз карда мешавад. Баъд аз он фарз карда мешавад, ки элементи n-ум вуҷуд надорад ва аз байни (n-)-элементи боқимонда калонтаринаш ҷустуҷӯ карда мешавад. Ҳангоми ба даст омадани он ҷояш бо элементи (n-)-ум иваз карда мешавад. Амали мазкур n- маротиба такрор карда шуда, дар охир танҳо ду элемент якум ва дуюм боқӣ мемонад, ки аз онҳо калонтаринаш ба хонаи дуюм ҷой дода мешавад. Ба ҳамин тариқ, элементҳои массив ҷо ба ҷо карда мешаванд. Бартарии ин равиш назар ба равиши ҳубобӣ дар он аст, ки дар ин навъ мураттабсозӣ ҷойивазкунии элементҳо камтар ба амал меояд, зеро дар ин равиш дар ҳар такрор фақат як маротиба ҷойивазкунӣ ба амал меояд. Мисол. Барномаи усули ҷо ба ҷо гузории интихоб. Матни барнома: program test; const N =; var a: array [..N] of integer; K: integer; IsFound: boolean; begin for var i:= to N do a[i]:= Random(); writeln('Элементҳои массиви a пеш аз мураттабкунӣ:: '); for var i:= to N do write(a[i], ' '); writeln; for var i:= to N - do begin var min:= a[i]; var ind:= i; for var j:= i + to N do if a[j] < min then begin min:= a[j]; ind:= j; end; a[ind]:= a[i]; a[i]:= min; end; writeln('Элементҳои массиви a пас аз мураттабкунӣ:'); for var i:= to N do write(a[i], ' '); writeln; end. Мураттабсозии гузоришӣ (insertion sort) Бигузор массиви а дорои n элемент бошад, яъне. Барои ба тартиб гузоштани элементҳои массиви мазкур дар a,a,a,∙∙∙,an аввал ду элементро мегирем, яъне ва фарз мекунем, ки онҳо мураттабанд. Баъд аз он, аъзои сеюм, яъне -ро интихоб карда, онро нисбат ба ду аъзои aа в вваал aа дар ҷойи муносибе мегузорем, ки маҷмӯи дорои се элемент мураттаб ҳоaс ил мегардад. Ба ҳамин монанд, то элементи n-ум давом дода мешавад, ки дар охир ҳамаи элементҳои массив ҷо ба ҷо карда мешаванд. Барои ин матлабро пурра аз худ кардан массиви дорои -элементро дида мебароем. Элементҳои массиви додашуда: - ->,,,; қадами: - ->,,,; қадами: --->,,,; қадами: -->,,,; Тавре ки дида мешавад, барои мураттабсозии чор элементи массив -итератсия истифода карда шудааст. Барои пурратар фаҳмо шудан, массиви дорои элементро пеши назар меорем ва фарз мекунем, ки элементи он мураттаб шуда, элементи шашум аз элементи чорум хурд (ё баробар ) аст. Ба тағйирёбандаи иловагие элементи шашумро бахшида, баъд онро дар ҷойи чорум қарор медиҳем. Ба ҳамин монанд, ҳар як элементҳои номураттаби массив ба элементҳои ҷойи муносиб иваз карда мешаванд. Дар ҷадвали поён ин равиш оварда шудааст. Мисол. Барномаи усули мураттабкунии гузоришӣ навишта шавад. Матни барнома: program test; var a: array[..] of integer; i, j, n, sred, left, right, tmp: integer; begin write('Андозаи массивро дохил кунед: '); readln(n); writeln('Элементҳои массив пеш аз мураттабсозӣ:'); for i:= to n do begin a[i]:= random() +; write(a[i]:); end; writeln; for i:= to n do if a[i - ] > a[i] then begin tmp:= a[i]; left:=; right:= i -; repeat sred:= (left + right) div; if a[sred] < tmp then left:= sred + else right:= sred -; until left > right; for j:= i - downto left do a[j + ]:= a[j]; a[left]:= tmp; end; writeln('Элементҳои массив пас аз мураттабсозӣ:'); for i:= to n do write(a[i]:); end. Мураттабсозии tag (tag sort) Пештар мо алгоритми мураттабсозиеро бо номи мураттабсозии ҳубобӣ дида баромадем. Акнун фарз мекунем, ки массиви дорои андозаи бузург дода шуда бошад. Масалан, дорои млн. элемент. Барои ҳар як элементро муқоиса намудан вақти зиёд сарф мешавад. Барои ин навъ массивҳо ва массивҳое, ки элементҳои онҳо сатрҳо, рамзҳо ва сохторҳо мебошанд, равиши нави мураттабсозиро ба намуди tag sort истифода бурда мешавад. Моҳияти ин усул аз он иборат аст, ки аввал як массиви нав муаррифӣ карда шуда, элементҳои массиви асосӣ ба он бахшида мешаванд. Сипас, дар ҳар куҷое, ки ҳоҷати ду элементро ба ҳамдигар муқоиса намудан пеш ояд, ин амал хеле сода анҷом мегирад, зеро ба ин усул андозаи массив хурд карда мешавад. Мантиқи кори равиши мазкур ҳам монанди равиши ҳубобӣ мебошад. Мисол. Барномаи усули мураттабкунии тег навишта шавад. Матни барнома: program test; const n =; type arr = array[..n] of integer; var a, b: arr; i, j, k, x: integer; begin writeln('Элементҳои массив пеш аз мураттабсозӣ'); for i:= to n do begin a[i]:= random(); write(a[i], ' '); end; writeln; for k:= to n do b[k]:= k; for i:= to n do for j:= to n - i do if a[b[j]] > a[b[j + ]] then begin x:= b[j]; b[j]:= b[j + ]; b[j + ]:= x; end; writeln('Элементҳои массив пас аз мураттабсозӣ'); for i:= to n do write(a[b[i]], ' '); end. Мураттабсозии зуд (quick sort) Бигузор элементҳои массив ба сурати ҷадвале бузурге дода шуда бошад. Барои онҳоро мураттаб намудан равиши наве бо номи мураттабсозии босуръатро дида мебароем.Моҳияти ин навъ мурат- табсозӣ аз он иборат аст, ки аввал як элементро аз ҷадвали додашуда интихоб намуда, элементҳои боқимондае, ки аз он калонанд, дар тарафи рости он ва элементҳои боқимондаро бошад, дар тарафи чапи он қарор медиҳем. Дар натиҷа ҷадвали мо ба ду ҷадвал тақсим карда мешавад. Амали мазкурро бо он ҷадвалҳо низ иҷро мекунем, ки дар натиҷа ҷадвалҳои нав ҳосил карда мешаванд. Ин амалро то замоне иҷро мекунем, ки элементҳои ҷадвал ба таври зиёдшавиашон ҷо ба ҷо гузошта шаванд. Элементе, ки дар ибтидо мо интихоб кардем, шояд баъзе хонандагон дар бораи чӣ тавр интихоб кардани он суол кунанд. Дар аввал ҷадвалро ба намуди уфуқӣ тасаввур карда, хонаи аввал ё самти чапи онро бо L ва хонаи охир ё самти рости онро бо К ишора мекунем, яъне Ду тағйирёбандаи i ва j интихоб намуда, тағйирёбандаи i-ро ба L ва тағйирёбандаи j-ро ба R баробар қарор дода, элементи миёнаро чунин интихоб мекунем: Баъд аз он то замоне (маLв+қеRе), ки a[i]<x ва i<R аст, (cid:) = a[ ] тағйирёбандаи i-ро ба тарафи рост ҳаракат медиҳем. Ин амалро барои тағйирёбандаи j низ иҷро мекунем, яъне то замони a[j]>x будан тағйирёбандаи j-ро ба тарафи чап ҳаракат медиҳем, баъд аз он ҷойи a[i]-ро ба a[j] иваз мекунем, сипас ба тағйирёбандаи i як воҳид илова намуда, аз тағйирёбандаи j як воҳид кам мекунем ва то замони -шудан ин амал такрор карда мешавад. Элементеро, ки ба сифати элементи мобайнӣ интихоб намуда будем, дар дохили ҷадвал ҳ(cid:)а≤ра(cid:)кат дода, дар охир дар ҷойи худ қарор медиҳем. Ҳамин тариқ, элементҳои аз он хурдбуда дар тарафи чапи он ва элементҳои аз он калон буда дар тарафи росташ қарор мегиранд. Дар натиҷа, элементҳои массив мураттаб карда мешаванд. Мисол. Барномае нависед, ки элементҳои массиви додашударо бо равиши мураттабсозии босуръат (quicksort) мураттаб созад. Матни барнома: program test; const n =; type arr = array[..n] of integer; var A: arr; first, last, i: integer; {протcедура барои сортировка} procedure quicksort(var mas: arr; first, last: integer); var f, l, mid, count: integer; begin f:= first; l:= last; mid:= mas[(f + l) div ]; repeat while mas[f] < mid do inc(f); while mas[l] > mid do dec(l); if f <= l then {ҷойивазкунии элементҳо} begin count:= mas[f]; mas[f]:= mas[l]; mas[l]:= count; inc(f); dec(l); end; until f > l; if first < l then quicksort(A, first, l); if f < last then quicksort(A, f, last); end; begin write('Элементҳои массив пеш аз мураттабсозӣ: '); for i:= to n do begin A[i]:= random(); write(A[i]:); end; first:=; last:= n; quicksort(A, first, last); writeln; write('Элементҳои массив пас аз мураттабсозӣ:'); for i:= to n do write(A[i]:); end. Ҷустуҷӯ кардан (searching) Баъзан лозим меояд, ки дар дохили маҷмӯи элементҳо элементеро ҷустуҷӯ кунем. Масалан, ҷустуҷӯи калима дар фарҳанг. Барои ба даст овардани ягон калима ҷойи лозимии фарҳангро ҷустуҷӯ кардан кифоя аст. Барои ба таври электронӣ ҷустуҷӯ кардан якчанд алгоритм ё роҳҳое мавҷуд мебошанд, ки онҳо имконият медиҳанд то аз дохили маҷмӯъ элементи лозимӣ дарёфт карда шавад. Алгоритмҳои асосии ҷуcтуҷӯӣ инҳо мебошанд: Ҷуcтуҷӯи хаттӣ Яке аз роҳҳои содатарини ҷуcтуҷӯи элемент дар дохили массив ё ҷадвали номураттаби додаҳо онаст, ки элементи мавриди назарро бо элементҳои якум, дуюм ва ҳоказо n-ум муқоиса намоем. Ҳангоми муқоисакунӣ агар элементи мавриди назар ба ягон элементи маҷмӯъ мувофиқат кунад, он гоҳ рақами тартибии онро ба хотир гирифта, амали ҷуcтуҷӯро хотима мебахшад. Ва дар ҳолати акс, пайғоми муносибе хориҷ карда мешавад. Мисол. Функсияе нависед, ки элементи дода-шударо дар дохили массив ҷустуҷӯ намуда, ҳангоми пайдо намудани он рақами тартибиашро баргардонад. Матни барнома: program test; type Arr = array[..] of integer; var key, i, N: integer; A: Arr; function lineSearch(A: Arr; key: integer): integer; begin lineSearch:= -; for var i:= to N do if A[i] = key then begin lineSearch:= i; exit; end; end; begin write('Андозаи массив: '); readln(N); write('Элементи ҷустуҷушаванда: '); read(key); write('Массиви додашуда: '); for i:= to N do begin A[i]:= random(); write(A[i], ' '); end; writeln; if (lineSearch(A, key) = -) then writeln('Элемент вуҷуд надорад.') else writeln('Рақами элемент: ', lineSearch(A, key)); end. Ҷуcтуҷӯи дуӣ ( binary search) Яке аз равишҳои маъмули дигари ҷуcтуҷӯи дар дохили ҷадвал (дар ин ҷо массив) равиши дуӣ ба ҳисоб меравад. Равиши мазкур дар мавриде, ки элементҳои массив мураттабанд, ба кор бурда мешавад. Ин равиш дар муқоиса нисбат ба равиши хаттӣ саҳеҳтар ва тезтар мебошад. Алгоритми ин равиш чунин аст: дар аввал ибтидо ва интиҳои массивро ба тағйирёбандаҳои L ва m бахшида, элементи мавриди назарро бо элементи муқоиса мекунем. Агар онҳо бо ҳамдигар баробар бошад, па L с + о h н пайдо шудааст ва агар элементи m = мавриди назар аз элементи m-ум калонтар бошад, ба тағйирёбандаи h қимати m+ бахшида мешавад. Дар ҳолати элементи мазкур аз элементи m-ум хурд будан, ба h қимати m- бахшида, элементи мавриди назарро ба элементи ёфтаамон (элементи миёнҷо) муқоиса мекунем. Ин амалро то замоне идома медиҳем, ки шарти дуруст бошад. Баъд амали мазкур хотима меёбад ва элементи мавриди назар ба чоп дода мешавад. L ≤ h Мисол. Функсияе нависед, ки аз элементҳои массиви бо ягон равиш мураттабшуда, элементи лозимиро бо равиши дуӣ ҷустуҷӯ намуда натиҷаро ба чоп диҳад. Матни барнома: program test; type Arr = array[..] of integer; var key, i, N: integer; A: Arr; function lineSearch(A: Arr; key: integer): integer; begin lineSearch:= -; for var i:= to N do if A[i] = key then begin lineSearch:= i; exit; end; end; begin write('Андозаи массив: '); readln(N); write('Элементи ҷустуҷушаванда: '); read(key); write('Массиви додашуда: '); for i:= to N do begin A[i]:= random(); write(A[i], ' '); end; writeln; if (lineSearch(A, key) = -) then writeln('Элемент вуҷуд надорад.') else writeln('Рақами элемент: ', lineSearch(A, key)); end. Тавре дида мешавад, бо даъвати функсияи Binarysearch() элементи лозимӣ аз массив, ҷустуҷӯ карда шуда, рақами артибии он баргардонида шудааст. Массивҳои бисёрченака Тавре қаблан гуфтем, массивҳо якченака дученака ва n- ченака мешаванд. Массивҳои бисёрченака низ монанди массивҳои якченака муаррифӣ карда мешаванд, вале фарқияти дар он аст, ки бузургии (ҳар як ченак) ченакҳои массив дар дохили як қавси квадратӣ тавассути аломати вергул навишта мешаванд. Тарзи муаррифӣ намудани чунин массивҳо шакли зеринро дорад: var array_Name:array[size,size,,size n] of data_type Дар ин ҷо data_type навъи массив, array_Name-номи массив ва size, size, size n мувофиқан ан⋯доза (ченак)-ҳои якум, дуюм ва ҳоказо n-ум мебошанд. Дар ин ҷо андоза гуфта, ҳудуди поёнӣ ва ⋯, болоии индексҳои массив ба назар дошта мешаванд. Барои ба массивҳои n-ченака шинос шудан ҳолати n= -ро дида мебароем. Бигузор ба мо ҷадвале дорои n- сатр ва m –сутун дода шуда бошад. Дар ин ҷо n-миқдори сатрҳо ва m-миқдори сутунҳо мебошад. Барои ба ҳар як элементи ин ҷадвал дастёб шудан, зарурати донистани индеки он пеш меояд. Аз нуқтаи назари математика массивҳои дученака ин матритсаи дорои n сатр ва m сутун мебошад. Ҳангоми n= ва m= будан, матритса шакли зеринро мегирад: a a a Тавре дида мешава[aд, дарa и н ҷaо ҳ]ар як элементи матритса дорои ду зернавис буда, яaк е ашa н ишaо н диҳандаи сатр ва дигараш нишондиҳандаи сутун мебошад. Масалан, барои элементи сеюми сатри дуюмро ба тағйирёбандаи t бахшидан чунин менависем: t=. Дар ин ҷо адади нишондиҳандаи сатр ва бошад, нишондиҳандаи сутун мебошад. (cid:) Тарзи муаррифӣ намудани массиви дученака шакли зеринро дорад: var array_Name [..n,..m]: array of data_type Бигузор n= ва m= бошад, он гоҳ мастритсаи a, ки аз навъи бутун буда, дорои n сатр ва m сутун мебошад, ба шакли зерин муаррифӣ карда мешавад: var a:array[..n,..m]:of integer Агар массиви а-ро, ки индесҳои он сар карда аз рақамгузорӣ шудаанд, ҳамчун ҷадвали дорои n сатр ва m сутун пеши назар орем, он шакли зеринро мегирад: Дар ҳолати умумӣ массиви дорои n-сатр ва m сутунро массиви n бар m (n- in-m array) мегӯянд. Массивҳои сеченака, чорченака ва ғайра низ ҳамин тавр муаррифӣ карда мешаванд. Корбурди ин гуна массивҳо барои истифодабарандаи одӣ камтар аст, аз ин рӯ, онҳоро сарфи назар карда, фақат массивҳои дученакаро дида мебароем. Қайд. Дар забони Паскал индекси (зернависи) элементҳои массиви ду ченака низ метавонад аз ва ё оғоз гарданд. Сохтани тип барои массивҳои дученака Массивҳои дученакаро низ метавон ба намуди муқаррарӣ муаррифӣ намуд ва ё аввал типи массив сохта, сипас онро аз он типи сохташуда муаррифӣ кард. Намуди муқаррарии муаррифии массивҳои дученакаро алакай дида баромадем. Тип барои массивҳои дученака низ монанди массивҳои якченака сохта мешавад. Ба дастури зерин диққат диҳед: type matr=array[..n,..m]:of integer; Тавассути ин дастур барои массиви дученакаи навъи бутун, ки дорои n сатр ва m сутун мебошад, бо номи matr тип сохта шудааст. Пас аз сохтани тип тағйирёбандаҳои лозимии массиви дученака аз ин навъ муаррифӣ карда мешаванд. var x,y,z:matr; Дар ин ҷо массивҳои дученакаи x, y ва z аз навъи matr муаррифӣ карда шудаанд. Ба ҳамин монанд, массивҳои дученакаи дигар навъ низ муарифӣ карда мешаванд. Ба массивҳои дученака бахшидани қимати аввала Монанди массивҳои якченака ба массивҳои дученака низ метавон ҳангоми муаррификунӣ қимати аввала бахшид. Масалан: var a: array of array of integer:= ((,,),(,,)); агар ин массивро ба намуди ҷадвал тасвир кунем, он гоҳ шакли зеринро мегирад: дар ин ҷо: array[][]=, array [][]=,array [][]= array [][]=, array[][]=, array [][]= Илова бар ин, тарзи муаррификунӣ, элементҳои ҳар як сатр метавонанд, дар дохили як қавс навишта шаванд: var a: array of array of integer:= ( (,,), (,,) ); Ба ғайр аз ин метавон аввал типи массиви дученакаро муаррифӣ карда, сипас массивро аз он тип ҳамчун доимӣ ба қимати аввала эълон кард: type mas=array[..,..] of integer; const a: mas=( (-,-,), (,,), (-,,) ); Истифодаи массивҳои дученака Аз нуқтаи назари математика, тавре қаблан гуфтем, массивҳои дученакаро матритса мегӯянд. Аз ин рӯ, ба ҷои массиви дученака аксаран калимаи матритса истифода бурда мешавад. Матритса ин ҷадвали дорои n-сатр ва m-сутун мебошад. Одатан рақами сатр бо i ва рақами сутун бо j ишора карда мешавад. Ба намуди пешфарз зернавис (индекс) - и массивҳои дученакаи статикӣ аз ва зернависи массивҳои дученакаи динамикӣ аз оғоз мегардад. Амали дохилкунӣ ва хориҷкунии массивҳои дученака дар дохили ду ҳалқаи такрорӣ, ки якеаш ифодакунандаи сатр ва дигараш ифодакунандаи сутун мебошад, иҷро карда мешавад. Мисоли. Барномае нависед, ки элементҳои матритсаро дохил намуда, сипас ба сурати ҷадвал хориҷ намояд. program test; const n =; m =; var a: array[..n,..m]of integer; i, j: integer; begin for i:= to n do for j:= to m do read(a[i, j]); writeln('Matrix'); for i:= to n do begin for j:= to m do write(a[i][j], ' '); writeln; end; end. Натиҷаи барнома ба сурати зерин аст: Matrix _ Мисоли. Барномае нависед, ки ҳосили зарби элементҳои матритсаро ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; type matrix = array [..,..] of integer; procedure dokhilkuni(var a: matrix; n, m: integer ); var i, j: integer; begin for i:= to n do for j:= to m do a[i, j]:= random(); end; procedure print(var a: matrix; n, m: integer); var i, j: integer; begin for i:= to n do begin for j:= to m do write(a[i, j]: ); writeln; end; end; var a: matrix; i, j, n, m: integer; p: longint; begin{барномаи асосӣ} writeln('андозаи матритсаро дохил кунед:'); readln(n, m); dokhilkuni(a, n, m); print(a, n, m); p:=; for i:= to n do for j:= to m do if a[i, j] <> then p:= p * a[i, j]; writeln( p ); end. Мисоли. Барномае нависед, ки ҳосили зарби ду матритсаи квадратиро ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; type matrix = array [..,..] of integer; procedure dokhilkuni(var a: matrix; n: integer ); var i, j: integer; begin for i:= to n do for j:= to n do a[i, j]:= random(); end; procedure print(var a: matrix; n: integer); var i, j: integer; begin for i:= to n do begin for j:= to n do write(a[i, j]: ); writeln; end; end; procedure Mult(const a, b: Matrix; var c: Matrix; n: integer); var i, j, k, cc: integer; begin for i:= to n do for j:= to n do begin cc:=; for k:= to n do cc:= cc + a[i, k] * b[k, j]; c[i, j]:= cc; end; end; var a, b, c: matrix; n: integer; begin{барномаи асосӣ} writeln('Қимати n-ро дохил кунед:'); readln(n); dokhilkuni(a, n); dokhilkuni(b, n); print(a, n); writeln; print(b, n); writeln; mult(a, b, c, n); print(c, n); end. Массивҳои дученакаи динамикӣ Монанди массивҳои якченака, массивҳои дученакаро низ метавон ба сурати динамикӣ муаррифӣ ва истифода кард. Дар PascalABC.NET матритсаҳои динамики ба шакли зерин муаррифӣ карда мешаванд: var номи матритса: array [,] of тип элементҳо Барои ҷудо намудани ҳофизаи массивҳои динамикӣ аз оператори new истифода бурда мешавад: var b: array [,] of real; begin b:= new real[,]; end. Ҳангоми ҷудо намудани ҳофиза барои матритсаҳо низ метавон ба он ҳо қимати аввала бахшид. Ба барномаи зерин диққат диҳед: program test; const n =; m =; var a: array [,] of integer; i, j: integer; begin a:= new integer[, ] ((,, ), (,, ), (,, ), (,, )); for i:= to n - do begin for j:= to m - do write(a[i, j], ' '); writeln; end; end. Роҳи дигари ҷудо намудани ҳофиза барои матритсаҳо истифода аз протседураи SetLength мебошад: SetLength(a,,); Илова бар ин, матритсаҳоро метавон низ ҳамчун массив аз массив муаррифӣ кард: var a: array of array of integer; Барои муайян намудани ҳофизаи ин навъ матритсаҳо аз протседураи SetLength истифода карда мешавад: SetLength(a,); for i:= to do SetLength(a[i],); Агар хоҳем, ки андозаи матритсаҳои динамикиро тавассути оператори new муайян намоем, он гоҳ аввал барои он тип сохта, сипас ҳангоми ҷудо намудани ҳофиза аз он истифода мекунем: type IntArray = array of integer; var с: array of IntArray;... a:= new IntArray[]; for i:= to do a[i]:= new integer[]; Барои чунин навъ массивҳо низ метавон қимати аввала бахшид. Ба дастурҳои зерин диққат диҳед: var a: array of array of integer: = ((,,),(,),(,,)); Тавре қайд кардем, массивҳои дученакаро метавон низ ҳамчун массив аз массив муаррифӣ кард, яъне дар ин сурат ҳар як элементи массиви якченака ҳамчун массив дар назар гирифта мешавад. Барои андозаи ҳар яке аз ин массивҳоро муайян кардан аз функсияи Length, ки дорои ду параметр мебошад ва ё методи GetLength(n) истифода кардан мумкин аст: L:= Length(a,); L:= a.GetLength(); Ин дастурҳо низ андозаи сатри якуми матритсаи а-ро бармегардонанд. Дар мисоли зерин ба сифати намуна аз хосияти Length истифода карда шудааст. Матни барнома: program matr; var a: array of array of integer:= ((,, ), (,, ), (,, )); i, j: integer; begin for i:= to a[].Length - do begin for j:= to a[i].Length - do write(a[i][j], ' '); writeln; end; end. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ мешавад? бурда мешавад? Масъалаҳо барои кори мустақилона Масъалаҳои типи Array шудааст. Барномае нависед, ки суммаи қисми касрии элементҳои онро ҳисоб кунад. Барномае тартиб диҳед, ки аввал элементҳои ба ду каратӣ ва баъд элементҳои ба се каратии онро хориҷ кунад. Барномае тартиб диҳед, ки сумма ва ҳосили зарбии қисмҳои бутуни массиви додашударо ҳисоб кунад. дар байни элементҳои минималӣ ва максималиро мехобанд, ёфта шавад. квадрати элементҳои боқимондаро ҳисоб кунед. нависед, ки миқдор ва суммаи элементҳои ҷуфти онро ҳисоб кунад. диҳед, ки элементҳои он аз N ададҳои аввалаи Фибоначӣ иборат бошанд. Маълум аст, ки(cid:) а д((cid:)ад>ҳои )Фибоначӣ намуди зеринро доранд. ) додаF ш у=даа,с тF. С=умм, а Fи K ҳ=амFа k и − э л+емFе k н − т ҳои аз K то L –и массив ҳисоб карда шаванд. < K≤. МLа≤ссиNви якченакаи андозааш N дода шудааст. Дар аввал элементҳои манфӣ, баъд мусбат ва дар охир элементҳои нулиионро бароред. рақами тартибиашон тоқ адади ҷамъ карда шавад, аз ҳамаи элементҳои рақами тартибиашон ҷуфт бошад адади тарҳ карда шавад. манфии массив қимати элементи якум ҷамъ карда шавад, аз ҳамаи элементҳои қиматашон нол адади b тарҳ карда шавад ва элементҳои мусбати он бетағир гузошта шаванд (a, b, c -ададҳои ихтиёрӣ). мусбати массив адади a тарҳ карда шавад, аз ҳамаи элементҳои манфии массив адади b тарҳ карда шавад ва ба ҳамаи элементҳои қиматашон нол адади c ҷамъ карда шавад (a, b, c -ададҳои ихтиёрӣ). нависед, ки элементҳои массивро чунин иваз кунад: элементи якумро ба элементи n-ум, элементи дуюмро ба элементи n--ум ва ҳоказо. нависед, ки m элементи калонтарини массиврро бароред. дода шудааст ё не. Агар не, пас элементе, ки ин қонуниятро(тартибро) вайрон мекунад хориҷ карда шавад. қиматашон ҷуфт ва мавқеи ҷойгиршавиашон низ ҷуфт аст партофта карда шаванд. даҳӣба намуди дӯӣ гардонад. нависед, ки m элементи хурдтарини массивро бо тартиби зиёдшавиаш барорад. онро ба системаи шонздаҳӣ гардонад. аввалаш(якумаш) зарб карда шаванд. (сатрҳо, символҳо, ададҳои ҳақиқӣ ва ғайра) амалӣ созед. Масъалаҳои типи Matrix сатр калонтарин ва дар сутун хурдтарин мебошад, ёфта шавад. ро ҳисоб намуда дар массиви якченакаи A[K] гирд оваред. ро ҳисоб намуда, бо элементҳои диоганали асосӣ иваз кунед. ҳар як сутунро ҳисоб намуда, ба элементҳои диогонали баръакс иваз кунед. сатри онро аз рӯи зиёдшавии қиматҳояшон ҷобаҷо гузоред. максималии ҳар як сатри онро ба элементи минималии ҳар як сутун иваз намоед. Элементҳои ин ду массивро дар массиви C[X][Y] бо тартиби зиёдшавиашон гирд оваред. элементҳои ҳар як сутунионро мураттаб кунад. нависед, ки элементҳои диагонгали асосии онро ба элементи диагонали баракс (ёрирасон) иваз кунед. нависед, ки элементҳои ҳар як сатри онро ба тартиби калоншавиашон барорад. аввалаи ҳар як сатрро ба қимати миёнаи арифметикииҳар сатр иваз кунед. элементҳои аз диагонали асосӣ поёнро ҳисоб кунед. кунед, ки оё он воҳиди аст? Қайд. Матритса воҳидӣ номида мешавад, агар диагонали асосии он аз воҳидҳо ва боқимонда элементҳои он аз нолҳо иборат бошанд. элементҳои сутуни якуми массив ҳисоб карда шавад. элементҳои сутуни чоруми массив ҳисоб карда шавад. массив ҳисоб карда шавад. дар ҳар як сатри массив ёфта шавад. мусбии ҳар як сатри массив ёфта шавад. қимати хурдтарини массив ҷойгир аст ёфта шавад. Агар дар массив қимати хурдтарин якчандто мавҷуд бошад, пас ҳамоне, ки аз тарафи чап аввал омада аст ба назар гирифта шавад. калонтарини сутуни якуми массив ҷойгир аст ёфта шавад. Агар дар сутуни якум қимати калонтарин якчандто мавҷуд бошад, пас ҳамоне, ки аз боло аввал аст ба назар хориҷ карда шавад. хурдтарини он ёфта шаванд. БОБИ. КОР БО САТРҲО ВА РАМЗҲО Муқаддима Барои кор кардан ба иттилооти сатрӣ (string) дар забони Паскал аз типи string ва ё массивҳои навъи char истифода бурда мешавад. Ба тарзи муаррифӣ ва истифодаи массивҳои навъи char алакай аз боби массивҳо шинос ҳастем. Дар ин ҷо бошад, додаҳои навъи string - ро мавриди баҳс қарор медиҳем. Дар тағйирёбандаҳои навъи string дарозии сатр гуфта, миқдори символҳои сатрро меноманд. Дарозии додаҳои навъи мазкур то рамз (символ) шуда метавонад. Бояд қайд кард, ки ҷои холӣ низ ҳамчун як символ ҳисобида мешавад. Додаҳои навъи string дар дохили нохунаки якто- якто навишта шуда, ҳар як символ ҳамчун як байт ҳисобида мешавад. Агар дарозии сатр пешакӣ маълум бошад, барноманавис метавонад, ҳангоми муаррифӣ, дарозии онро нишон диҳад. Монанди массивҳо ва матритсаҳо тағйирёбандаҳои навъи сатриро метавон бо намуди муқаррарӣ муаррифӣ намуд ва ё аввал типи мувофиқро сохта, сипас аз он тип муаррифӣ кард. Мисол. program test; type matrix = array [..,..] of integer; type str_type = string[]; const n =; var s: string; s, s: str_type; s: string[n]; s, s, s: string[]; Дар ин ҷо сатри s бе нишон додани миқдори символҳо, сатри s бо андозаи n (n=) символ, сатри s, s, s бо андозаи символ аз навъи string муаррифӣ гардидаанд. Аввал бо номи str_type навъ сохта шуда, сипас сатрҳои s ва s аз навъи сохташуда муаррифӣ карда шудаанд. Тавре аён аст, тағйирёбандаҳои типи str_type танҳо то символ қабул карда метавонанду халос. Илова бар ин, сатрҳоро метавон низ ба намуди доимӣ муаррифӣ кард. Ба дастури зерин диққат диҳед: const s: string = 'PascalABC.NET' Агар тағйирёбандаи сатр дорои қимат набошад, онро сатри холӣ меноманд. Сатрҳои холӣ дар дохили нохунаки якто-якто навишта мешаванд. Мисол: st:=' '. Барои дастрасӣ ба символҳои сатр метавон монанди массивҳо аз зернависи онҳо истифода кард. Масалан, бигузор S=’Salom’ бошад, пас S[]=S, S[]=a, S[]=l, S[]=o, S[]=m мешавад. Бояд қайд кард, ки қимати тағйирёбандаҳои навъи string метавонад дилхоҳ символи ASCII бошад. Мисол: s:='abcde'; x:='abcdeg'; f:='' g:=' '; d:=''; h:='Ин сатр аст'; Амалҳо ба сатрҳо Бо тағйирёбандаҳои навъи сатрӣ метавон амалҳои гуногунро иҷро кард. Ба монандӣ: якҷоякунӣ, муқоиса ва ғайра. Ҳангоми иҷроиши амали якҷоякунӣ як сатр аз қафои сатри дигар пайваст карда мешавад. Барои иҷрои ин амал аз амали ҷамъ (+) истифода бурда мешавад. Ба мисоли зерин диққат диҳед: a:= 'Turbo'; b:= ' Pascal'; c:= a + b; Дар ин ҷо натиҷаи тағйирёбандаи с баробар мешавад ба: Turbo Pascal. Амали муқоисаи сатрҳо бошад, камтар душвортар аст. Амали мазкур аз тарафи чап ба рост символ ба символ иҷро карда мешавад. Ин маънои онро дорад, ки аввал символҳои якум, сипас дуюм ва ҳоказо муқоиса карда мешаванд. Ҳангоми муқоисаи символи холӣ, вай аз дилхоҳ символ хурд ҳисобида мешавад. Бояд қайд кард, ки на худи рамзҳо балки коди онҳо муқоиса карда мешавад. Тавре медонем, мувофиқи стандарти кодгузории ASCII (American standard code for Information Interchange) ва ebsd (extended binary-coded decimal interchange code) ҳар рамз дорои коди махсусе мебошад. Дар поён ҷадвали символҳо оварда шудааст: Барои ба хонанда фаҳмо шудан якчанд сатрҳоро пеши назар меорем: s:='abcde'; x:='abcdeg'; f:='' g:=' '; d:=' '; h:=''; Барои сатрҳои овардашуда, амали муқоиса чунин сурат мегирад: x>s {true} f>x; {false} s+h<x; {true} d<g; {true} h<d; {false} Тағйирёбандаҳои навъи char Дар забони Паскал барои кор кардан бо як символ аз тағйирёбандаҳои навъи char истифода бурда мешавад. Додаҳои ин навъ рамзи ASCII-код буда, ба намуди пешфарз дар хотира як байт ҷойро ишғол мекунанд. Дар забони Паскал якчанд доимӣ мавҷуд аст, ки ҳар кадомашон ҳамчун як символ фаҳмида мешавад. Доимиҳои аз ҳама маъмул инҳо мебошанд: # - рамзи сархат. # – рамзи гузариш ба сатри нав; # - рамзи нохунаки ягона (апостроф). Ба ғайр аз ин барои типи char методҳои статикии зиёде мавҷуд аст, ки асоситаринашон дар ҷадвали зерин оварда шудаанд: № Номи функсия Маъно ва мафҳум char. isdigit (int c) Қимати true бармегар-донад, агар аргументи он яке аз рақамҳои аз то бошад, дар акси ҳол қимати false бармегар-донад. char.IsLetter(c) Қимати true бармегар- донад, агар аргументи он ҳарф бошад, дар акси ҳол қимати false бармегардонад. char.IsLetterOrDigit(c) Қимати true бармегардонад, агар аргументи он ҳарф ё рақам бошад, дар акси ҳол қимати false бармегардонад. char.IsLower(c) Қимати true бармегардонад, агар аргументи он ҳарфи хурд бошад, дар акси ҳол қимати false бармегардонад. char.IsUpper(c) Қимати true бармегардонад, агар аргументи он ҳарфи калон бошад, дар акси ҳол қимати false бармегардонад. char.ToLower(c) Агар с ҳарфи калон бошад, онро ба ҳарфи хурд табдил медиҳад. char.ToUpper(c) Агар с ҳарфи хурд бошад, онро ба ҳарфи калон табдил медиҳад. char.ToString(c) Рамзи с - ро ба аз намуди символӣ ба сатри табдил медиҳад. char.Digit рамзи додашударо ба намуди ададӣ табдил медиҳад. char.Code ASCII –коди рамзи додашударо бармегардонад. char.ispunctuation(int c) Қимати true бармегардонад, агар аргументи он рамзи пунктуатсия бошад. Зербарномаҳои кор бо сатрҳо ва рамзҳо Барои кор кардан бо сатрҳо ва символҳо аз зербарномаҳои, зиёде истифода мебаранд, ки баъзеи онҳо дар ҷадвали зерин оварда шудааст. function Chr(a: byte): char - Адади додашударо дар кодгузори Windows ба рамз (символ) табдил медиҳад. function ChrUnicode(a: word): char - Адади додашу-даро дар кодгузори Unicode ба рамз (символ) табдил медиҳад. function OrdUnicode(a: char): word - Рамзи додашударо дар кодгузори Unicode ба адад табдил медиҳад. function UpperCase(ch: char): char - Рамзи додашуда-ро ба регистри болоӣ (ҳарфи калон) табдил медиҳад. function LowerCase(ch: char): char - Рамзи додашударо ба регистри поёнӣ (ҳарфи хурд) табдил медиҳад. function UpCase(ch: char): char - Рамзи додашударо ба регистри болоӣ (ҳарфи калон) табдил медиҳад. function LowCase(ch: char): char - Рамзи додашу-даро ба регистри поёнӣ (ҳарфи хурд) табдил медиҳад. function Succ(c)-рамзи баъд аз с-ро бармегардонад. Мисол: Succ('')=''. function Pred(c) - рамзи пеш аз с-ро бармегардонад. Мисол: Pred('')=''. function Ord(c) – коди символи с-ро бармегардонад. (Unicode) function Chr(i) – символи коди i-ро бармегардонад. (Unicode) function Chr(i) – символи коди i-ро бармегардонад. (Unicode) function StringOfChar(ch: char; count: integer): string - Сатре бармегардонад, ки аз count символи тағйирёбандаи ch иборат бошад. function ReverseString(s: string): string - Сатри додашударо ба таври баръакс табдил медиҳад. function CompareStr(s,s: string): integer - Сатр-ҳои s ва s ро бо ҳамдигар муқоиса намуда, қи-мати манфӣ агар s<s бошад, қимати мусбат агар s>s бошад, агар s=s бошад, бармегардо-над. function LeftStr(s: string; count: integer): string - count символи аввали сатри s ро бармегардонад. function RightStr(s: string; count: integer): string - count символи охири сатри s ро бармегардонад. function StrToInt(s: string): integer - Сатри додашу-даи s-ро ба адади бутуни навъи integer табдил медиҳад. function StrToInt(s: string): int - Сатри додашу-даи s-ро ба адади бутуни навъи int табдил медиҳад. function StrToFloat(s: string): real - Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи real табдил медиҳад. function TryStrToInt(s: string; var value: integer): boolean - Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи integer табдил дода, онро дар тағйирёбандаи value мебахшад. Дар сурати бомуваффақият анҷом наёфтани ин амал, қимати False бармегардонад. function TryStrToInt(s: string; var value: int): boolean - Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи int табдил дода, онро дар тағйирёбандаи value мебахшад. Дар сурати бомуваффақият анҷом наёфтани ин амал қимати False бармегардонад. function TryStrToFloat(s: string; var value: real): boolean - Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи real табдил дода, онро дар тағйирёбандаи value мебахшад. Дар сурати бомуваффақият анҷом наёфтани ин амал қимати False бармегардонад. function TryStrToFloat(s: string; var value: single): boolean - Сатри додашудаи s-ро ба адади ҳақиқии навъи single табдил дода, онро дар тағйирёбандаи value мебахшад. Дар сурати бомуваффақият анҷом наёфтани ин амал қимати False бармегардонад. function IntToStr(a: integer): string - Адади бутуни a-ро бо намуди сатрӣ табдил медиҳад. function IntToStr(a: int): string - Адади бутуни a-ро бо намуди сатрӣ табдил медиҳад. function FloatToStr(a: real): string - Адади ҳақиқии a-ро бо намуди сатрӣ табдил медиҳад. function StrToFloat(s) - Cатри додашударо ба намуди адади ҳақиқӣ табдил медиҳад. function PosEx(subs,s,from=) - Барои ҷустуҷуӣ зерсатри subs дар дохили сатри s истифода бурда мешавад. Ҳангоми вуҷуд надоштани зерсатри subs дар дохили сатри s мавқеи нахустини онро сар карда аз мавқеи from бармегардонад. Дар ҳолати баръакс қимати бармегардонад. function TrimLeft(s) - Ҳамаи фосилаҳои (ҷойҳои холии) аввали сатри s ро нест намуда, онро бармегардонад. function TrimRight(s) - Ҳамаи фосилаҳои (ҷойҳои холии) охири сатри s ро нест намуда, онро бармегардонад function Trim(s) - Ҳамаи фосилаҳои (ҷойҳои холии) аввал ва охири сатри s ро нест намуда, онро бармегардонад function string.ToWords- додашударо ба калимаҳо ҷудо мекунад. function string.ToReals- додашударо ба ададҳои ҳвқиқӣ ҷудо мекунад. function string.split(char)-вобаста ба қимати параметри char сатри додашударо ба қисмҳо ҷудо мекунад. Мисоли. Сатри додашударо ба калимаҳо ҷудо намуда миқдори онҳоро ҳисоб кунед. begin var S:= 'Ман ба донишгоҳ рафта, дар онҷо дарс мехонам'; var arr:= S.Split(' '); var n: integer:= arr.Length; for var i:= to n - do writeln(arr[i]); writeln; Writeln('Мидори калимаҳо баробар аст ба:', n); end. Ин мисолро низ метавон ба сурати зерин навишт: Begin var S:= 'Ман ба донишгоҳ рафта, дар онҷо дарс мехонам'; var arr:= S.ToWords.Println; var n: integer:= S.ToWords.Length; Writeln('Мидори калимаҳо баробар аст ба:', n); end. Мисоли. Якчанд адади ҳақиқӣ ба намуди сатр дода шудааст. Суммаи онҳоро ҳисоб кунед. begin var Str:= '... - '; var S: real:=; var arr:= Str.ToReals; var n: integer:= arr.Length; for var i:= to n - do begin write(arr[i], ' '); S:= S + arr[i]; end; Writeln('S=', S); end. Мисоли. Мисолеро дида мебароем, ки дар он якчанд имкониятҳои нави кор кардан бо сатрҳо нишон дода шудааст. begin var s:= 'бутун = ' +; Println(s); s:= 'ҳақиқӣ = ' +.; Println(s); Println('x' * ); // сатр аз даҳ символи 'x' Println('abc' * ); s:= 'No yes yes no yes No'; // Matches –Бо истифода аз ибораҳои муназзам(регулярных выражений) ёфтани ҳамаи зерсатрҳои мавҷудбуда дар дохили сатр foreach var m in s.Matches('no', RegexOptions.IgnoreCase) do Println(m, m.Index); // зерсатри 'no' ва мавқеи он end. Илова бар функсияҳои дар ҷадвал оварда шуда, дар забони PascalABC.NET функсияҳои зиёди дагаре низ мавҷуданд. Ҳоло бо мисол якчандтои онҳоро дида мебароем. Мисоли. Дар сатри додашуда миқдори калимаҳое, ки бо як ҳарф сар шуда бо он ба охир мерасанд муайян карда шавад. var k, i, n: integer; begin k:=; var S:= 'Ҳеҷ кас намедонад, ки чаро cари Довуд мудом дард мекунад'; var arr:= S.Split(' ').tolo; n:= arr.Length; for i:= to n - do if arr[i][] = arr[i][arr[i].Length] then k:= k +; writeln; Writeln('k=', k); end. Зербарномаҳои асосии кор бо сатрҳо ) Функсияи Length(s) дарозӣ ва ё миқдори символҳои сатри s-ро бармегардонад. Протседураи SetLength(s,n) дарозии сатри s-ро ба n баробар қарор медиҳад. Намунаи мисоли функсияи мазкур: Мисоли. Барномае нависед, ки миқдори символҳои сатри додашударо ҳисоб кунад. Матни барнома: program test; var word: string; begin write(' калимаро дохил кунед:'); readln(word); writeln('ин калима иборат аст аз ', length(word), ' ҳарф'); end. ) Функсияи Copy(s,from,len)- сар карда аз мавқеи from ба андозаи len символи сатри s -ро бармегардонад. Мисоли. Барномае нависед, ки аз сатри "Ширкати Microsoft", калимаи 'ширкат'- ро бурида хориҷ кунад. Матни барнома: program test; var word: string; word: string[]; begin word:= 'Ширкати Microsoft'; writeln(word); {матни 'ширкати Microsoft' хориҷ карда мешавад} word:= copy(word,, ); writeln(word); {матри 'ширкат' хориҷ карда мешавад} end. ) Протседураи Insert( (subs,s,form) зерсатри subs - ро сар карда аз маҳалли form ба сатри s мегузорад. Мисоли. Барномае нависед, ки сар карда аз мавқеи -уми сатри "Донишгоҳи Славянии Тоҷикистон" зерсатри "Россия ва" - ро гузорад. Матни барнома: program test; var S, S: string; begin S:= 'Донишгоҳи Славянии Тоҷикистон'; S:= 'Россия ва '; insert(S, S, ); writeln(S); end. ) Протседураи Delete(s,from,len) – сар карда аз маҳали from бо андозаи len символҳоро аз сатри s нест мекунад. Мисоли. Барномае нависед, ки аз сатри " Донишгоҳи Славянии Россия ва Тоҷикистон" зерсатри ”Славянии”- ро нест кунад. Матни барнома: program test; var S: string; begin S:= 'Донишгоҳи Славянии Россия ва Тоҷикистон'; delete(S,, ); writeln(S); end. ) Функсияи Concat (Str, Str,..., StrN) сатрҳои Str, Str,..., StrN ро бо ҳамдигар пайваст мекунад. Мисоли. Барномае нависед, ки сатрҳои " Фирмаи", "Компютерии" ва "Microsoft"-ро бо ҳамдигар пайваст кунад. Матни барнома: program test; var word: string; word, word: string[]; begin word:= 'фирмаи '; word:= 'Microsoft'; word:= Concat(word, 'Компютерии ', word); writeln(word); {сатри хориҷшуда: 'Фирмаи Компютерии Microsoft'} end. ) Функсияи Pos(subs,s) барои ҷустуҷуӣ зерсатри subs дар дохили сатри s истифода бурда мешавад. Ҳангоми вуҷуд надоштани зерсатри subs дар дохили сатри s қимати ва дар акси ҳол мавқеи нахустини ҷойгишавии зерсатри subs - ро дар дохили сатри s бармегардонад. Тавассути ин функсия метавон ягон қисми сатрро дар дохили дигар сатр ҷустуҷӯ кард. Мисоли. Барномае нависед, ки дар дохили сатри додашуда, зерсатри додашударо ҷустуҷӯ кунад. Матни барнома: program test; var Word: string; SearchWord: string[]; Position: Byte; begin Word:= 'фирмаи Microsoft бузургтарин фирма аст.'; writeln(Word); writeln('калимаи ҷустуҷушвандаро дохил кунед '); readln(SearchWord); Position:= Pos(SearchWord, Word); if Position <> then begin write('Калимаи <', SearchWord, '> дар сатри <', Word, ' вуҷуд дорад,'); writeln('>,сар кардаи аз мавқеи ', Position, '-юм'); end else write('Калимаи <', SearchWord, '> дар сатри <', Word, 'вуҷуд надорад.'); end. Функсияҳои табдилдиҳии сатр ба адад ва баръакс Протседураи Str(x,s) адад ва ё ифодаи адади (бутун ё ҳақиқӣ) -и х-ро ба намуди сатрӣ табдил дода, натиҷаро ба тағйирёбандаи s мебхшад. Мисол: program test; var stroka, stroka, stroka: string; x, y, z: integer; begin x:=; y:=; z:= x + y; writeln(z); str(x, stroka); str(y, stroka); stroka:= stroka + stroka; writeln(stroka); end. Протседураи Val(s,x,errcode) сатри s-ро ба намуди ададӣ (бутун ё ҳақиқӣ) табдил дода, натиҷаро батағйирёбандаи х мебахшад. Агар амали табдилдиҳӣ бо муваффақият анҷом ёбад, он гоҳ қимати параметри errcode ба баробар мешавад. Дар сурати акс, параметри errcode ба қимати мавқеи символе, ки боиси хатогӣ шуд, доро мегардад. Мисол. program test; var stroka, stroka: string; rog, let: integer; begin stroka:= '..'; stroka:= copy(stroka,, ); val(stroka, rog); let:= - rog; writeln(let); end. Дар поён як мисоли дигареро дида мебароем, ки дар он тарзи истифодаи функсияҳои омӯхтаамон истифода шудаанд: program test; var s, s, s: string; begin s:= 'abcdefghijklmno'; writeln('length(s)=', length(s)); writeln('copy(s,,)=' + copy(s,, )); s:= s + 'xyz'; s:= concat(s, 'xyz'); writeln('s+''xyz''=' + s); writeln('concat(s,''xyz'')=' + s); delete(s,, ); writeln('Пас аз delete(s,,) s=' + s); insert('WwWwWwWwWw', s, ); writeln('Пас аз insert(''WwWwWwWwWw'',s,) s=' + s); writeln('pos(''wno'',s)=', pos('wno', s)); writeln('pos(''wNo'',s)=', pos('wNo', s)); end. Натиҷа: length(s)= copy(s,,)=defgh s+'xyz'=abcdefghijklmnoxyz concat(s,'xyz')=abcdefghijklmnoxyz Пас аз delete(s,,) s=abcno Пас аз insert('WwWwWwWwWw',s,) s=abcWwWwWwWwWwno pos('wno',s)= pos('wNo',s)= Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ мисолҳо биёред. зерсатр гузошта мешавад? Масъалаҳо барои кори мустақилона истифода нашудааст. гузоред, яъне ҷумларо ба ҳиҷҷоҳо тақсим кунед. мувофиқан садонокҳо ва ҳамсадоҳо бошанд. ҷойи калимаи охирон ва аввалаи онро иваз кунад. кунед, ки чанд фисади ҳарфҳои боқимондаро ташкил медиҳанд. арифметикии ASCI-коди рамзҳои онро ҳисоб кунад. мерасад ё не. мувофиқан дар ду массив name ва tel хонда захира кунад. Сипас, бо ворид кардани номи ягон шахс рақами телефони вайро ёфта хориҷ кунад. муайян кунед. усули кӯчиш рамзгузорӣ кунад. Моҳияти ин усул чунин аст: Матн ва як адади бутуни фосилаи дода мешавад. Ҳар як ҳарфи алифбо вобаста бо қимати n ба тарафи рост кӯчонида мешавад. Масалан, ҳангом(и n<=(cid:) б<удан) ҳарфи A ба D, ҳарфи D ба E, ҳарфи E ба F ва ҳоказо кӯчонида мешавад. Пас аз иҷрои ин амал, ба ҷои ҳарфи A ҳарфи D, ба ҷои D ҳарфи E, ба ҷои ҳарфи E ҳарфи F ва ғайра навишта мешавад. рамзгузошташударо рамзкушоӣ кунад. онро ҳисоб кунад. боҳарфи «А»табдил диҳад. ва «часпондан» калимаи роман тартиб дода шавад. тарафи рост ба чап хондани калима s пайдо мешавад хориҷ карда шавад. шудааст. Барномае нависед, ки онро ба системаи даҳӣ гардонад. мебошад. Барномае нависед, ки сатри дода шударо ба системаи даҳӣ гардонад. ҳисоби даҳӣ ба шонздаҳӣ табдил диҳад. тартибии калима, он калимаро аз сатр хат занед. карда, ба миқдори m рамзро ба сатри S нусхабардорӣ кунад. ҷойгиршавии сеюм, шашум, нӯҳум ва ғ. буда ба ҳарфи “а ” иваз карда шаванд. бошад, ҳарфҳои дар мавқеи тоқ-ро чоп кунед. Ва агар тоқ бошад, ҳарфҳои дар мавқеи ҷуфт чоп карда шаванд. ҷобаҷогузорӣ карда шаванд: якум, дувоздаҳум, дуюм, ёздаҳум,…, панҷум, ҳаштум, шашум, ҳафтум. ки ҷумлаи якумро ташкил додаанд дар ҷумлаи дуюм дида мешаванд. карда шавад. БОБИ.ФАЙЛҲО Муқаддима То ҳол мо барномаҳое, ки навиштем ва истифода кардем, дар онҳо ҳамаи додаҳо аз клавиатура дохил карда шуда, дар тағйирёбандаҳо, массивҳо ва ғайра захира карда мешуданд. Додаҳое, ки ҳаҷми зиёд доштанд, дар массивҳо захира мешуданд. Масалан, барои нигоҳ доштани адади бутун аз массиви навъи бутуни андозааш ба баробар истифода карда мешавад. Ин амал хуб аст, аммо вақте ки барномаро иҷро карданӣ шавем, ба мо лозим меояд, ки адади бутунро ба барнома дохил намуда, сипас амали лозимиро бо онҳо иҷро кунем. Дар ин сурат итилооти вурудӣ дар RAM захира гардида бо поён расидани кори барнома аз RAM нест мегарданд. Бори дигар вақте ки барномаро иҷро карданӣ шавем, боз зарурати аз сари нав дохил намудани ин иттилоот пеш меояд. Ин корро шояд барои адад карда тавонем, вале барои ва миллион адад иҷрои амали мазкур хеле душвор ва дилгиркунанда мбошад. Агар додаҳои вурудиро дар диск захира намоем, ҳар маротиба аз сари нав дохил кардани онҳо душворӣ пеш намеорад. Додаҳо дар диск ба намуди файл захира карда мешаванд. Ҳар як файл дорои ном аст ва барнома(компилятор) метавонад файлро бо он ном дастёбӣ кунад. Номи файл аз ҳарфҳои лотинии аз A то Z (a то z), рақамҳои аз то ва символи хати поён _ иборат буда, дорои ду қисм (бахш) мебошад, ки бо аломати нуқта (dot) аз ҳамдигар ҷудо карда мешаванд. Қисмати аввалро номи файл ва қисмати дуюм, яъне қисмати баъди нуқтаро пасванди файл меноманд. Пасванди файл дорои се ҳарф ё чор ҳарф буда, дар кадом барнома навиштани онро ифода мекунад. Масалан, файли дар Паскал навишташуда дорои пасванди.pas, файли дар C++ навишташуда дорои пасванди.cpp, файлҳои иҷроиш дорои пасванди.bat ё.exe, файли матнӣ дорои пасванди.txt ва ғайра мебошад. Намунае аз номи файлҳо иборатанд аз: simple.pas, Ali.txt, Vali.bat, said.exe, first. cpp ва ғайра. Барои дар диск нигоҳ доштани додаҳо барнома бояд файлро кушода иттилооти вурудиро дар он захира кунад. Файлеро ки барнома онро барои нигоҳ доштани иттилооти воридкарашуда мекушояд, файли хуруҷӣ номида мешавад. Додаҳое ки бо воситаи барнома дар файл захира мешаванд, метавонанд ба воситаи барномаи дигар ё ҳамон барнома аз файл хонда шуда, мавриди истифода қарор гиранд. Файли вурудӣ номида мешавад, агар танҳо барои хондани иттилоот кушода шавад. Файлеро, ки дар он ҳам амали хондан ва ҳам навиштани додаҳо сурат мегирад, файли вурудӣ-хуруҷӣ ном дорад. Навъи файлҳо дар Паскал Аз рӯи захираи иттилоот файлҳо бо ду даста тақсим карда мешаванд:  Файлҳои матнӣ;  Файлҳои дуӣ. text binary Файли матниро метавон аз тариқи барнома ё аз тариқи веросторҳо эҷод кард. Файлҳои матнӣ файлҳое ҳастанд, ки додаҳо дар онҳо ба намуди сатре аз символҳо захира карда мешаванд. Масалан, ҳангоми дар чунин файлҳо захира намудани адади, он ба сурати ‘’, ‘’ ва ‘’ захира карда мешавад. Файли матнӣ ё додаҳои матнӣ додаҳое ҳастанд, ки аз сатри символҳо таркиб ёфтаанд ва ҳар сатр бо як рамзи охири хат (eoln) ё хати нав ба поён мерасад. Вақте ки ин сатрҳо ба ҳофиза хонда мешаванд, функсияи замони иҷро (runtime functions) рамзи хати нав (eoln)-ро дар охири ҳар сатр илова мекунад. Ин амалиёт мумкин аст, ки дар системаҳои омили гуногун иҷро шавад. Масалан, дар IBM- ҳои ибтидоӣ ҳар рамзи хати нав ҳамчун як индекс аз ишорагарҳо фаҳмида мешавад. Аз ин рӯ, файлҳои матнӣ дар муҳитҳои гуногун мувофиқ мебошанд ва ҳангоми кор кардан бо онҳо бояд дар назар дошт, ки файлҳои матнӣ дар як система иҷрошаванда мумкин аст, ки дар системаи дигар иҷро нашаванд. Охири файлро доимии eof, ки шакли кӯтоҳшудаи End Of File мебошад, муайян мекунад. Бояд қайд кард, ки як файл метавонад дорои якчандто eoln бошад, аммо танҳо дорои як eof шуда метавонад. Файлҳое ки итилоот дар онҳо ба намуди ададҳои бутун, ҳақиқӣ ва ғайра захира карда мешаванд, файлҳои дуӣ ном доранд. Бо суханҳои дигар, файли дуӣ бо додаҳои аз дастгоҳи вурудӣ ба дастомада, муносибати як ба як менамоянд, яъне додаҳо дар ин навъ файлҳо ба намуди пайдарпайии байтҳо захира карда мешаванд. Ба таври дигар гӯем, дар қолаби дуӣ компилятор ҳеҷ гуна амалеро рӯи байти додаҳо анҷом намедиҳад, балки дақиқан байтҳоро ба ҳамон намуде, ки зоҳир мешаванд, мехонад ва менависад. Файлҳои дуӣ аслан дар мавриди додаҳои ғайриматнӣ (nontextual data) истифода бурда мешаванд. Фарқияти асосӣ байни файлҳои матнӣ ва дуӣ Додаҳои матнӣ ва дуӣ (бинорӣ) аз рӯи хосиятҳои зерин аз ҳамдигар фарқ мекунанд: Тавре баён шуд, тарзи захира шудани рамзи охири хат дар ду намуди файлҳо аз ҳамдигар фарқ мекунад, яъне дар файлҳои навъи матнӣ вуҷуд дораду дар файлҳои дӯӣ не. Фарқияти дигари ин ду навъ файлҳо дар муайянкунии охири файл ҳаст. Дар ҳар ду намуд файлҳо барои муайянкунии охири файл аз доимии eof истифода мебаранд. Дар файлҳои матнӣ вақте ки идоракунӣ (хондан ё навиштан) ба ин мавқеъ расид, онро мефаҳмонад, ки файл ба охир расидааст, вале дар файлҳои намуди дуӣ eof низ як рамзе аз ҷузъи файл фаҳмида мешавад. Аз ин ҷо бармеояд, ки интиҳои файл дар ду намуд файлҳо якхела нест. Фарқияти дигари байни ин ду намуд файлҳо дар тарзи захира шудани ададҳо мебошад. Дар намуди матнӣ ададҳо ба намуди сатре аз рамзҳо дар файл захира карда мешаванд. Дар намуди дӯӣ бошад, ҳамон тавре, ки дар хотира ҳастанд, дар файл захира карда мешаванд. Масалан, адади бутуни кӯтоҳ( shortint)-и, ки дарозиаш ду байт аст ва адади ҳақиқи (float)-и,, ки дарозиаш байт аст, ба сурати зерин дар ҳофиза ҷой мегиранд:, Аз ин намоиш дида мешавад, ки дар файҳои матнӣ адади бутуни кӯтоҳ, ки аз се рамз борат аст, дар хотира се байтро ишғол мекунад ва адади дуюм, ки дорои рамз аст, дар ҳофиза байтро ишғол мекунад. Тавре аз мавзӯи сатрҳо медонем, барои як рамз як байт ҳофиза ҷудо карда мешавад. Ин ададҳоро агар дар файлҳои дуӣ захира кунем, барои адади, ки аз навъи бутуни кӯтоҳ аст, байт ва барои адади ҳақиқии, ҳамаги байт аз ҳофиза банд карда мешавад. Кор бо файлҳои матнӣ Барои сохтан ва кушодани як файли матнӣ бояд қадамҳои зерин иҷро карда шаванд: муаррифӣ карда мешавад. Тарзи муаррифии тағйирёбандаи файл шакли зеринро дорад: Номи тағйирёбандаи файл: text; Барои номгузории тағйирёбандаи файл низ аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. Масалан, simple, test, myfile ва ғайра. Мисол: var simple:text; он ки файл дар диск захира шуда ва аз онҷо хонда мешавад, бинобар ин барои он бояд дар диск ном интихоб карда шавад. Барои тағйирёбандаи файлро ба номи файл (ном ва мавқеи ҷойгиршавии файл) пайваст кардан аз зербарномаи assign() ба сурати зерин истифода кардан лозим аст: assign(тағйирёбандаи файл, 'номи файл'); Дар ин ҷо тағйирёбандаи файл аз навъи text мебошад, ки қаблан муаррифӣ шудааст. Номи файл номест, ки дар дохили диск сохта мешавад. Масалан, дастури зерин тағйирёбандаи simple-ро ба файли test.txt, ки дар диски D ҷойгир аст пайваст мекунад: гирифтани файл, аввал он бояд кушода шавад. Тавассути яке аз дастурҳои reset, rewrite ва ё append ин амал иҷро карда мешавад. кушодашуда навишта ва ё тавассути протседураи read (readln) хонда мешавад. меояд, ки ин амал тавассути протседураи close() иҷро карда мешавад. Тарзи истифодаи он шакли зеринро дорад: close(тағйирёбандаи файл); Дастури rewrite Дастури rewrite файлро барои навиштани иттилоот мекушояд. Агар файлеро ки ин дастур мехоҳад кушояд, қаблан вуҷуд надошта бошад, онро месозад, вале агар вуҷуд дошта бошад, додаҳои қаблии онро аз байн мебарад ва онро барои навиштани иттилооти нав омода месозад. Бо суханҳои дигар, дастури мазкур файлро дар ҳолати хуруҷӣ мекушояд. Тарзи истифодаи дастури мазкур шакли зеринро дорад: rewrite(тағйирёбандаи файл); Фармонҳои зерин файли simple-ро барои навиштани иттилоот мекушоянд: var simple:text; assign(simple, 'd:outputfile.txt') rewrite(simple); Дастури reset Дастури reset файли мавҷудбударо барои хондани иттилоот мекушояд. Агар файлеро, ки дастури reset мехоҳад кушояд, қаблан вуҷуд надошта бошад, коре иҷро намегардад. Бо суханҳои дигар, дастури мазкур файлро дар ҳолати вурудӣ мекушояд. Тарзи истифодаи ин дастур шакли зеринро дорад: reset (тағйирёбандаи файл); Масалан, дастурҳои зерин файли simple-ро барои хондани иттилоот мекушояд: var simple:text; assign(simple, 'd:outputfile.txt'); reset(simple); Дастури append Дастури append файли мавҷудбударо барои дар охири он илова намудани иттилооти нав мекушояд. Агар файлеро, ки ин дастур мехоҳад кушояд, қаблан вуҷуд надошта бошад, пайғоми хатогӣ содир мешавад. Агар файл мавҷуд буда кушода бошад, онро аввал маҳкам мекунад ва аз сари нав мекушояд. Дастури мазкур танҳо барои файлҳои матнӣ пешбинӣ шудааст. Тарзи истифодаи ин дастур шакли зеринро дорад: append (тағйирёбандаи файл); Дастурҳои зерин файли simple-ро барои хондани иттилоот мекушояд: var simple:text; assign(simple, 'd:outputfile.txt'); append (simple); Қайд. Тавассути дастури rewrite файл танҳо барои хондан, тавассути дастури reset файл танҳо барои навиштан ва тавассути дастури append файл танҳо барои дар охири он илова намудани итиллот кушода мешавад. Пушидани файл Баъд аз анҷоми амалиёти лозимӣ файл бояд маҳкам карда шавад. Файлҳои матнӣ тавассути дастурҳои rewrite, reset ё append кушода шуда, дар охир бо ёрии дастури close маҳкам карда мешаванд. Аз сабаби он ки додаҳо дар файл ба намуди як символ навишта намешаванд, бинобар ин Паскал символҳои хуруҷиро дар буфери хуруҷӣ (output buffer) захира мекунад. Вақте ки буфери хуруҷӣ пур шуд, муҳтавои он ба сурати блок аз символҳо дар файли хуруҷӣ захира мешаванд. Ҳангоме ки файли хуруҷӣ баста мешавад, символҳои дар буфербуда ҳамроҳи символи охири файл EOF дар файл навишта мешавад. Агар файли хуруҷӣ маҳкам карда нашавад, иттилооти дар буфер буда метавонанд аз байн раванд. Барои иҷрои ин амал аз функсияи close истифода бурда мешавад, ки бо чунин тарз истифода мешавад: close(тағйирёбандаи файл); Масалан, барои маҳкам кардани файли simple чунин амал карда мешавад: close(simple); Минтақае аз ҳофиза, ки барои муваққатан нигоҳдории додаҳои вурудӣ ва хуруҷи истифода мешавад. Навиштани иттилоот дар файли матнӣ Барои навиштани додаҳо дар як файли матнӣ аз протседураҳои write ё writeln истифода бурда мешавад. Ин дастурҳоро пештар мо барои навиштани додаҳо дар саҳифаи тасвир истифода карда будем. Тарзи истифодаи дастурҳои мазкур барои файлҳо шакли зеринро дорад: Write(тағйирёбандаи файл, руйхати иттилооте, ки бояд дар файл навишта шаванд); Writeln(тағйирёбандаи файл, руйхати иттилооте, ки бояд дар файл навишта шаванд); Амали ин протседураҳо дар файлҳо монанди саҳифаи тасвир аст. Додаҳое, ки дохил карда мешаванд, дар буфери вурудӣ (input buffer) то замони пахши тугмачаи Enter нигоҳ дошта мешаванд. Пас аз пахши тугмачаи Enter рамзи eoln дар интиҳои иттилоот илова карда шуда, дар файл навишта мешавад. Мисоли. Барномае нависед, ки ададҳои ҷуфти дурақамаро дар файли 'juft.txt' захира кунад. program test; var f: text; i: integer; begin assign(f, 'juft.txt'); rewrite(f); for i:= to do if i mod = then writeln(f, i); close(f); end. Мисоли. Барномае нависед, ки насаб, ном ва номи падари рафиқатонро аз клавиатура хонда, дар файл сабт намояд. program test; var f: text; nas, nom, nompad: string; begin assign(f, 'dust.txt'); rewrite(f); writeln('Насаби рафиқатонрдохил кунед'); readln(nas); writeln(f, nas); writeln('Номи рафиқатонр дохил кунед'); readln(nom); writeln(f, nom); writeln('Номи падари рафиқатонр дохил кунед'); readln(nompad); writeln(f, nompad); close(f); end. Хондани додаҳо аз як файли матнӣ Барои хондани додаҳо аз як файли матнӣ аз протседураҳои read ё readln истифода мебаранд. Ин протседураҳоро пештар мо барои хондани додаҳо аз клавиатура истифода карда будем. Тарзи истифодаи протседураҳои мазкур барои файлҳо шакли зеринро дорад: read(тағйирёбандаи файл, руйхати иттилооте, ки бояд аз файл хонда шаванд); readln(тағйирёбандаи файл, руйхати иттилооте, ки бояд аз файл хонда шаванд); Амали ин протседураҳо дар файлҳо монанди саҳифаи тасвир аст. Миқдори символҳое, ки тавассути ин протседураҳо аз файл хонда мешавад, ба навъи тағйирёбандае, ки дар онҳо зикр шудааст, вобастагӣ дорад. Масалан, ҳангоми тавассути тағйирёбандаҳои навъи рамзӣ хондани файл танҳо як символ, тавассути тағйирёбандаҳои ададӣ то расидан ба символи пас аз фазои холӣ, тавассути сатрҳо то расидан ба рамзи сатри нав (eoln) хонда мешавад. Дастури readln символи eoln-ро мехонад, аммо онро захира намекунад. Ҳангоми хондани додаҳо аз файл тағйирёбандаҳое, ки дар дастури read ё readln омадаанд, бояд бо тағйирёбандаҳое дастури write ё writeln аз рӯи навъ ва тартиби ҷойгиршавӣ мувофиқат кунанд. Ин амал сабаби пешгирӣ аз хатогиҳо мегардад. Тести интиҳои файл Агар дар файли мавриди назар ду адад навишта шуда бошад ва дар байи онҳо аломати фосила мавҷуд бошад, дастури read(f, a) танҳо қимати як ададро хонда, рамзи фосиларо ҳамчун охири файл мефаҳмад. Аз ин ҷо саволе ба миён меояд, ки чӣ бояд кард, то ҳамаи додаҳои файлро ба даст овард? Барои ҳамаи додаҳои файлро ба даст овардан бояд пас аз ҳар хониш санҷида шавад, ки оё интиҳои файл аст ё не. Барои муайянкунии интиҳои файл функсияи eof() истифода бурда мешавад, ки тарзи истифодабарии он чунин аст: eof(тағйирёбандаи файл); Ҳангоме, ки идоракунӣ (control) ба охири файл мерасад, функсияи мазкур қимати true бармегардонад. Барои пурра хондани иттилооти ягон файл ин функсия ҳамроҳ бо яке аз ҳалқаи такрории while ё repeat истифода карда мешавад. Мисол. Барномае нависед, ки иттилооти файли simple-ро, ки қаблан дар он ададҳои дурақамаи ҷуфтро захира карда будем, хонда дар массиве нигоҳ дорад. program test; var f: text; i: integer; x: array[..] of integer; begin i:=; assign(f, 'juft.txt'); reset(f); while not eof(f) do begin readln(f, x[i]); i +=; end; foreach m: integer in x do write(m, ' '); writeln(i); close(f); end. Нест кардани файл Бо ёрии протседураи erase метавон файлҳои дар диск мавҷудро нест кард. Тарзи истифодабарии протседураи мазкур шакли зеринро дорад: erase(тағйирёбандаи файл); Файлҳое, ки тавассути протседураи мазкур нест карда мешаванд, бояд пушида бошанд, вагарна мумкин аст ҳолати истисноӣ ба вуҷуд ояд. Мисоли истифодаи протседураи erase: var fp:text; assign(fp,'test.txt'); e⋮rase(fp); Иваз намудани номи файл Барои тағйир додани номи файл аз протседураи rename истифода бурда мешавад. Тарзи истифодабарии протседураи мазкур шакли зеринро дорад: rename(тағйирёбандаи файл, номи нав); Файлҳое, ки тавассути протседураи мазкур нест карда мешаванд бояд пушида бошанд, вагарна мумкин аст ҳолати истисноӣ ба вуҷуд ояд. Мисоли истифодаи протседураи rename: var fp:text; assign(fp,'test.txt'); r⋮ename(fp, 'first.txt'); Протседураи blockread Протседураи мазк⋮ур ба миқдори нишондодашуда иттилооти файли матниро мехонад. Тарзи истифодаарии он шакли зеринро дорад: blockread(<тағйирёбандаи файл>, <x>, <миқдори байт>, y>); дар ин ҷо x, y – тағйирёбандаҳои муқаррарӣ буда, дар тағйирёбандаи якум иттилооти хондашуда ва дар тағйирёбандаи дуюм миқдори байтҳои хондашуда нигоҳ дошта мешаванд. Қайд. Истифодаи тағйирёбандаи дувум ҳатмӣ намебошад. Протседураи BlockWrite Протседураи мазкур барои дар файли матнӣ навиштани иттилоот истифода бурда мешавад. Тарзи истифодаи он шакли зеринро дорад: blockwrite(<тағйирёбандаи файл>, <x>, <миқдори байт>,y>); Параметрҳои протседураи BlockWrite низ монади параметрҳои протседураи BlockRead мебошанд. Дар мисоли зерин аввал додаҳо тавассути протседураи BlockWrite дар файл навишта шуда, сипас тавассути протседураи BlockRead ба саҳифаи тасвир бароварда шудаанд. program test; uses crt; var f: file; x, i, n: byte; begin assign(f, 'f'); rewrite(f); write('n = '); readln(n); for i:= to n do begin x:= n - i; blockwrite(f, x, ); {навиштан дар файл} end; reset(f, ); while not eof(f) do begin blockread(f, x, ); {хондан аз файл} write(x, ' '); end; close(f); end. Қайд. Зербарномаҳои BlockRead ва BlockWrite дар PascalABC.NET мавыуд намебошанд. Функсия FilePos Мавқеи ҷории файлро ҳамчун адади бутуни дароз (longint) бармегардонад. Наҳви истифодаи он чунин шакл дорад: FilePos(f); дар ин ҷо параметр f тағйирёбандаи файл мебошад. Протседураи FSplit Ин протседура барои ба се қисм ҷудо намудани номи файл истифода бурда мешавад. Тарзи истифодаи он: FSplit(Path: PathStr; var Dir: DirStr; var Name: NameStr; var Ext: ExtStr) дар ин ҷо Path номи пурраи файле, ки бо се компонент ҷудо карда мешавад. Дар пapaмeтpи Dir номи каталог ё диске, ки файл дар дохили он ҷойгир аст, яъне пеш аз рамзи ‘\’, дар параметри Name— номи файл ва дар параметри Ext - пасванди файл бахшида мешавад. Тарзи муаррифии параметрҳои PathStr, DirStr, NameStr ва ExtStr дар модули стандартии DOS чунин аст: Type PathStr = string[]; DirStr = string[]; NameStr = string[]; ExtStr = string[]; Кор бо файлҳои бинорӣ ё дуӣ Тавре қаблан қайд кардем, додаҳо дар файлҳои матнӣ ба сурати рамзҳо захира карда мешаванд. Дар файлҳои дуӣ бошад, додаҳо ба сурати пайдарпайи байтҳо навишта ва ё аз он хонда мешаванд. Барои кор кардан бо файлҳои дуӣ функсияҳои зиёде истифода бурда мешаванд. Барои муаррифӣ намудани файлҳои дуӣ ба сурати зерин амал кардан лозим аст: Тарзи муаррифии тағйирёбандаи файл шакли зеринро дорад: Номи тағйирёбандаи файл: file of навъи иттилоот; Барои номгузории тағйирёбандаи файл низ аз қонуни номгузории идентификаторҳо истифода бурда мешавад. File сохтори файл буда, иттилооти он метавонанд аз навъи бутун, ҳақиқӣ ва ғайра бошад. Илова бар ин, метавон аввал барои файлҳои дуӣ тип сохта, сипас, тағйирёбандаҳои лозимиро аз он навъ муаррифӣ кард. Наҳви иҷрои ин амал шакли зеринро дорад: Type типи_тағйирёбандаи файл= file of навъи иттилоот; var номи тағйирёбандаи файл: типи_тағйирёбандаи файл; ⋮ Ба сифати намуна тарзи муаррифии файли дӯии аз навъи бутунро дида мебароем, ки шакли зеринро дорад: Type binfile=file of integer; var intfile: binfile; дар ин ҷо аввал навъи файл binfile аз намуди бутун муаррифӣ карда, сипас тағйирёбандаи файл бо номи intfile аз навъи binfile муаррифӣ карда шудааст. Ин тавр эълонкунӣ маънои онро дорад, ки муҳтавои файл ададҳои бутун мебошад. (ном ва мавқеи ҷойгиршавии файл) пайваст карда мешавад; кор кардан бо иттилооти он боз (кушода) карда мешавад; навишта ва ё тавассути протседураи read() хонда мешаванд; меояд, ки ин амал тавассути протседураи close() иҷро карда мешавад. Тарзи истифодаи он шакли зеринро дорад: close(тағйирёбандаи файл); Функсияҳои зиёде барои кор кардан бо файлҳои бинорӣ мавҷуданд, ки баъдтар дар ин бора қайд хоҳем кард. Файлҳои намуди бутун Файлҳое, ки муҳтавои онҳо ададҳои бутун мебошанд, файлҳои намуди бутун ба ҳисоб мераванд. Мисоли. Барномае нависед, ки ададҳои ҷуфти аз то n-ро дар файли дуӣ сабт намояд. Матни барнома: program test; type binfile = file of integer; var intfile: binfile; i, n: integer; begin write('n='); read(n); assign(intfile, 'juft.dat'); rewrite(intfile); for i:= to n do if i mod = then write(intfile, i); close(intfile); end. Мисоли. Барномае нависед, ки ададҳои ҷуфти аз то n- ро, ки дар дар файли 'juft.dat' мавҷуданд, хонда дар саҳифаи тасвир хориҷ кунад. program test; type binfile = file of integer; var intfile: binfile; n: integer; begin assign(intfile, 'juft.dat'); reset(intfile); while not eof(intfile) do begin read(intfile, n); write(n, ' '); end; close(intfile); end. Файлҳои намуди ҳақиқӣ Файлҳое, ки муҳтавои онҳо ададҳои ҳақиқӣ мебошанд, файлҳои намуди ҳақиқӣ ба ҳисоб мераванд. Мисол. Барномае нависед, ки n адади ҳақиқии додашударо аввал дар файл захира намуда, сипас аз файл онҳоро хонда, суммаашонро ҳисоб намуда, хориҷ кунад. program test; var i, n: integer; x, S: real; f: file of real; begin S:=; assign(f, 'file'); write('n= > '); read(n); rewrite(f); for i:= to n do begin write(i, ' адад > '); read(x); write(f, x); end; reset(f); while not eof(f) do begin read(f, x); S += x; end; write('S= ', S::); close(f); end. Функсияи seek() То ҳол барои навиштан ва хондани иттилоот дар файлҳо аз равиши тартибӣ истифода карда будем. Дар ин равиш иттилоот бо он тартибе, ки дар файлҳо захира гардиданд, хонда мешаванд. Равиши тартибӣ равишӣ хуб мебошад, вале агар бихоҳем, ки чанд элементи массив ё record - ро аз файли таҳрир кунем, ин равиш чандон коромад нест. Файлҳоеро, ки дар онҳо бо ягон элемент агар тавонем мустақиман дастрасӣ дошта бошем, файлҳои дастрасии мустақим номида мешаванд. Номи дигари файлҳои мустақиман дастёбиро файлҳои тасодуфӣ меноманд. Ҳар як фйлҳои дуиро метавон ба сурати тасодуфӣ коркард кард. Дар ҳолати тасодуфӣ ҳамзамон метавон иттилоотро дар файл навишт ва ё хонд. Дар равиши дастёбии тартиби ҳар маротиба як элемент хонда шуда, ишорагари файл ба ибтидои элементи баъди равон карда мешавад. Бо ин тартиб тамоми иттилоот аз файл хонда мешаванд. Агар ишорагари файлро ба элементи дилхоҳ интиқол дода тавонем, метавон дар он мавқеъ элементи нав навишт ва ё элементи лозимиро хонд. Барои ба мавқеи лозимии файл равон кардани ишорагари файл аз функсияи seek истифода бурда мешавад. Тарзи истифодаи функсияи мазкур шакли зеринро дорад: seek(ишорагари файл, рақами элемент); Дар функсияи seek пас аз зикри номи файл, рақами элементе, ки ишорагари файл бояд ба он ҷо интиқол дода шавад, ишора карда мешавад. Амали хондан ва навиштани иттилоот тавассути функсияҳои read ва write иҷро карда мешавад. Мисол. Бигузор дар файли бутуни 'juft.dat' ададҳои бутуни аз то навишта шуда бошанд. Барномаи зерин сар карда аз адади чорум иттилоотро мехонад. program test; type binfile = file of integer; var intfile: binfile; n: integer; begin assign(intfile, 'juft.txt'); reset(intfile); seek(intfile, ); while not eof(intfile) do begin read(intfile, n); write(n, ' '); end; close(intfile); end. Функсияи filesize Барои муайян намудани андозаи файл аз функсияи filesize истифода мебаранд. Тарзи истифодаи функсияи мазкур чунин шакл дорад: filesize(тағйирёбандаи файл); Ин функсияро барои муайян намудани андозаи файл ва дар охири он навиштани иттилоот истифода мебаранд. Намунае аз мисоли функсияи fileSize: var f: file of byte; begin assign(f, 'ali.dat'); reset(f); writeln('размери файли ali.dat: ', filesize(f)); close(f); end. Қайд. Истифодаи функсияи мазкурро барои файлҳои матнӣ маслиҳат намедиҳанд. Функсияҳои дигари кор бо файлҳо Барои кор кардан бо файлҳо функсияҳои зиёди дигаре низ мавҷуданд, ки маъмултарини онҳо дар ҷадвали зерин оварда шудааст: procedure Assign(f: FileType; name: string) -Тағйир-ёбандаи файл f ро бо номи файл name пайваст мекунад. procedure AssignFile(f: FileType; name: string-) Тағйир-ёбандаи файл f ро бо номи файл name пайваст мекунад. function Eof(f: FileType): boolean - Ҳангоми расидан ба интиҳои файли f қимати True бармегардонад. procedure Flush(f: FileType) - Маълумоти буфери файлро дар диск менависад. function SeekEof(f: Text): boolean - Символи ҷои холиро сарфи назар карда, қимати True бармегардонад, агар идоракунӣ ба интиҳои файли матнии f расида бошад. function SeekEoln(f: Text): boolean - Символи ҷои холиро сарфи назар карда, қимати True бармегардо-над, агар идоракунӣ ба интиҳои сатри файли матнии f расида бошад. procedure Truncate(f: file of T) - Файли дуии f -ро бурида, сар карда аз мавқеи ишорагари файл (буридашуда) ҳамаи элементҳоро нест мекунад. Ба сифати намуна мисоли функсияи Truncate меорем, ки чунин шакл дорад: Var f: file of longint; i, l: longint; begin assign(f, 'test.tmp'); rewrite(f); for i:= to do write(f, i); writeln('filesize before truncate: ', filesize(f)); close(f); reset(f); repeat read(f, i); until i =; truncate(f); writeln('filesize after truncate: ', filesize(f)); close(f); end. Функсияҳои нави кор бо файлҳои матнӣ Функсияҳои OpenRead, OpenWrite, OpenAppend имконияти кушодан ва навиштани як сатрро дар файл фароҳам оварда, дорои методҳои (зербарномаҳои) зиёде мебошанд, ба монанди: f.ReadInteger, f.ReadString,..., f.Eof, f.Close, f.Write(...), f.Name. Функсияи ReadLines пайдарпайии сатрҳоро бармегардонад. Ҳангоми даъвати он файл кушода мешавад Пайдарпай метавон то ба охиррасии файл оператори даврии foreach-ро истифода кард. Пас аз анҷоми кори оператори мазкур файл маҳкам карда мешавад. Функсияи ReadLines муҳтавои файлро пурра хонда, дар ҳофиза нигоҳ намедорад: ҳар лаҳза дар хофиза фақат як сатр нигоҳ дошта мешаваду халос. Мисол. Бигзор дар файли words.txt бо шакли зерин иттилоот навишта шуда бошанд:. дарахтон noun. сафедкунӣ verb. себ noun. одам noun. кадудзоркунӣ verb. кабуд noun. сафед adj. ҳунарманд adj. саҳарӣ adv. ҳунар noun... Ҳамаи феълҳои verb-ро хориҷ кунед. Ин масъаларо бо ду роҳ ҳал мекунем. Роҳи якум: begin var f:= OpenRead('words.txt'); while not f.Eof do begin var ss:= f.ReadlnString.ToWords; if ss[] = 'verb' then writeln(ss[]); end; f.Close; end. Роҳи дуюм: begin foreach var s in ReadLines('words.txt') do begin var ss:= s.ToWords; if ss[] = 'verb' then writeln(ss[]); end; end. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ мавҷуда аст? мешаванд? бастани як файл истифода бурда мешавад? мумкин аст? дар саҳифаи тасвир навишт? дорои чанд параметр аст? руй медиҳад? аст? Масъалаҳо барои кори мустақилона гузоред. арифметики ва геометрии онҳоро ёбед. масоҳати доираи бо ин давра маҳдудро ҳисоб кунед. даҳии онро иваз кунед(cid:). = (cid:)(cid:), (cid:) = (cid:)(cid:) арифметики ва геометрии рақамҳои ададро ҳисоб кунед. Барномае нависед, ки бо истифода аз формулаи Герон масоҳати онро ҳисоб кунед. (cid:),(cid:),(cid:) Қайд.Формулаи Герон намуди зеринро дорад, (cid:) = √(cid:)((cid:)−(cid:))((cid:)−(cid:))((cid:)−(cid:)) ки дар ин ҷо r-нимпериметр мебошад. Ва аз геометрия маълум аст, ки P=a+b+c ва (cid:) = = адади максималиро ёфта, дар файли нав нависед. навишта шудааст. Барномае нависед, ки дар охири ҳар сатр миқдори ҳарфҳои ҳар сатрро нависад. миқдори ададҳои манфиро ҳисоб намуда дар файли нав нависед. ададҳоеро, ки дар файли якум мавҷуданду дар файли дуввум нестанд, нависед. Масалан,... Таърихи рӯзи минималиро ёбед. шудаанд. Барномае нависед, ки …-и онро ҳисоб кунад.  миқдори ададҳои ҷуфт ва тоқ  миқдори ададҳои мусбат ва манфӣ  миқдори ададҳои сода ва мураккаб  миқдор ва суммаи ададҳои мукаммал  қимати миёнаи арифметикӣ ва геометрии ададҳо  адади максималӣ ва минималӣ навишта шудааст. Барномае нависед, ки бо дохил кардани калима тарҷумаи онро барорад. Барномаи ёфтани калонтарин тақсимкунанда (КТУ) – и онҳоро созед. шудаанд, дода шудааст. Элементи максималиро дар ҳар сатр ёбед. кунед. кутоҳтарини онро нависед. баробар, ки дар файли матнӣ ҷойгиранд, дода шудааст. Миқдори ададҳоеро, ки дар байни аввалин ва охирин адади калонтарин ҷойгиранд, ёбед. Агар дар гурӯҳи ададҳо танҳо як адади калонтарин мавҷуд бошад, он гоҳ хориҷ карда шавад. Натиҷаи амалиётҳо дар файли мавҷудбуда сабт карда шавад. дода шудааст. Муайян карда шавад, ки оё дар массив ададҳои ҷуфт ва тоқ пайдарпай ҷойгир шудаанд ё не. Агар ададҳои ҷуфт ва тоқ пайдарпай ҷойгир бошанд, он гоҳ ва дар ҳолати баръакс рақами тартибии аввалин адади пайдарпайиро вайронкунанда хориҷ карда шавад. Натиҷаи амалиётҳо дар файли мавҷудбуда сабт карда шавад. дар он сатрҳои файли додашуда ба таври лексикографӣ, яъне сатрҳо бо тартиби зиёдшавии коди рамзҳояшон (аз рамзи аввалин сар карда) ҷойгир шудаанд. файли матнӣ дода шудааст. Дар байни онҳо аломатҳои "+" ва "-" –ро тавре гузоред(cid:), к,и(cid:) қ (cid:) и,…ма,т(cid:)и (cid:) ифодаи сохташуда ба адади бутуни додашудаи S баробар бошад. Агар чунин амал ғайриимкон бошад, он гоҳ сатри "No solution" ва дар ҳолати баръакс ифодаи тартибдодашуда дар файли нав хориҷ карда шавад. Агар чунин ифодаҳои тартибдодашуда, ки қиматашон ба S баробар аст, якчандто бошанд, он гоҳ яке аз онҳо дар файл хориҷ карда шавад. спирал дар файл нависед. шудааст. Аъзоҳои боқимондаро аз рӯи формулаи ҳисоб карда (cid:)д а,р(cid:) ф а,й…л с,а(cid:)б т кунед. Сипас, аъзои -уми онро хориҷ кунед. (cid:)(cid:) = ((cid:)(cid:)−) (cid:)(cid:)(cid:) (cid:) миқдори калимаҳо, микдори сатрҳо, миқдори калимаҳои такроршавандаро дар намуди ҷадвали содиротӣ дар экран хориҷ кунед. ки оё калимаҳое, ки ҷумлаи якумро ташкил додаанд дар ҷумлаи дуюм дида мешаванд ё не. кунед. БОБИ. МАҶМӮҲО, БАХШҲО ВА ВА ПАЙДАРПАЙИҲО Муқаддима Маҷмӯъ ин набори элементҳои аз ҷиҳати навъ якхела мебошад. Элементҳои маҷмӯъ метавонанд аз дилхоҳ навъи базавӣ, аз ҷумла: бутун, символӣ, ҳақиқӣ, сатрҳо ва ғайра иборат бошанд. Илова бар ин, додаҳои шуморишӣ ва фосиларо низ метавон ба сифати элементи маҷмӯъ истифода кард. Элементҳои маҷмӯъ дар дохили қавси квадратӣ навишта мешаванд. Ин навъ сохтори додаҳо дар барноманависӣ корбурди зиёд дошта, баръакси массивҳо элементҳои маҷмӯъ дорои рақами тартибӣ намебошанд. Масалан, маҷмӯи [,,,,, ] маҷмӯи ададҳои бутуни аз то - ро ифода мекунад. Аз сабаби он ки маҷмӯҳо дорои рақами тартиби намебошанд, бинобар ин маҷмӯи додашуда ба маҷмӯҳо и зерин баробарқувва мебошад: [,,,,, ], [,,,,, ] ва ғ. Қайд. Дар маҷмӯъ ҳар як элемент бояд як маротиба иштирок кунад. Муаррифӣ намудани маҷмӯҳо Монанди дигар тағйирёбандаҳо маҷмӯҳо низ пеш аз истифодабарӣ муаррифӣ карда мешаванд. Тарзи муаррифии маҷмӯъ шакли зеринро дорад: var тағйирёбандаи маҷмӯъ: set of тип; Барои номгузорӣ ба маҷмӯъ, низ аз қонуни номгузории тағйирёбандаҳо истифода мебаранд. Илова бар ин, метавон аввал бо истифода аз дастури type тип муаррифӣ намуда, сипас тағйирёбандаҳои лозимиро аз он тип муаррифӣ кард. Тарзи муаррификунии навъи маҷмӯъ шакли зеринро дорад: type номи навъи маҷмӯъ=set of навъи элементҳо; Мисол. type ByteSet = set of byte; StringSet = set of string; Digits = set of ''..''; charSet=set of ‘A’..’Z’; Тавре дида мешавад, дар ин ҷо навъи маҷмӯъ сохта шудааст, ки мувофиқан аз навъҳои byte, string, фосилаи ададҳои аз то ва фосилаи ҳарфҳои аз A то Z мебошанд. Элементҳои як маҷмӯъ метавонанд ҳам аз навъи шуморишӣ ва ҳам аз навъи бо он мувофиқ бошанд. var bs: ByteSet:= [,,,..]; fios: StringSet:= ['Али','Валӣ','Саид']; Илова бар ин, метавон аввал тағйирёбандаҳои навъи маҷмӯъро муаррифӣ намуда, сипас ба онҳо қимат бахшид. Мисол. type Digits = set of..; charSet = set of 'A'..'Z'; var x: Digits; y: charSet; begin x:= [,,,, ]; y:= ['B', 'D', 'F']; Write(x); end. Маҷмӯъ метавонад холӣ ва ё дорои элемент бошад. Намунаи маҷмӯи холӣ шакли зеринро дорад: bs:=[]; Операторҳои кор бо маҷмӯъ Барои иҷрои ягон амалиёт бо маҷмӯъ операторҳои зиёде мавҷуданд. Ҳоло мо яке аз оператори аз ҳама маъмулро, ки in ном дошта, мавҷудияти элементро дар дохили маҷмӯъ месанҷад, мавриди баҳс қарор медиҳем. Тарзи истифодаи оператори мазкур шакли зеринро дорад: элемент in [маҷмӯи элементҳо] Оператори in элементи нишондодашударо дар дохили маҷмӯъ ҷустуҷӯ намуда, дар сурати пайдо шудани он қимати true бармегардонад. Дар акси ҳол бошад, қимати false. Мисоли. In [,,, ] = True B In ['A', 'G'] = False Мисоли. Ҷумла бо забони русӣ дода шудааст. Барномае нависед, ки миқдори ҳарфҳои садонок ва ҳамсадоро дар дохили он муайян кунад. Матни барнома: program test; type letters = set of 'A'..'я'; var sadon, hamsado: letters; text: string; i, g, s: byte; begin sadon:= ['A', 'а', 'Е', 'е', 'И', 'и', 'О', 'о', 'У', 'у', 'ы', 'Э', 'э', 'Ю', 'ю', 'Я', 'я', 'Ё', 'ё']; hamsado:= ['Б'..'Д', 'б'..'д', 'Ж', 'ж', 'З', 'з', 'К'..'Н', 'к'..'н', 'П'..'Т', 'п'..'т', 'Ф'..'Щ', 'ф'..'щ', 'ь', 'ъ']; write('Ҷумларо дохил кунед! '); readln(text); g:=; s:=; for i:= to length(text) do begin if text[i] in sadon then g:= g +; if text[i] in hamsado then s:= s +; end; writeformat('дар ҷумлаи {} {} садонок ва {} ҳамсадо вуҷуд дорад. ', text, g, s); end. Амалҳои арифметикӣ бо маҷмӯҳо Бо маҷмӯҳо метавон се амали арифметикӣ: ҷамъ, зарб ва тарҳ-ро иҷро кард. Ҷамъи ду маҷмӯи A ва B гуфта, маҷмӯи С - ро меноманд, ки элементҳои он аз элементҳои маҷмӯи якум ё дуюм таркиб ёфтааст. Мисоли. Бигузор элементҳои маҷмӯи А ва В бо чунин шакл дода шуда бошанд: А=[,,, ]; В=[,, ]; он гоҳ, А+В=[,,,, ] мешавад. Шакли графикии ҷамъи ду маҷмӯъ чунин аст: Зарби ду маҷмӯи A ва B гуфта, маҷмӯи С - ро меноманд, ки элементҳои он аз элементҳои якхелаи ҳар дуи маҷмӯҳо таркиб ёфтааст. Мисоли. Бигузор элементҳои маҷмӯи А ва В чунин шакл дошта бошанд: А=[,,, ]; В=[,, ]; он гоҳ, АВ=[, ] мешавад. Шакли графикии зарби ду маҷмӯъ чунин аст: Фарқи ду маҷмӯъ A ва B гуфта, маҷмӯи С - ро меноманд, ки элементҳои он дар маҷмӯи якум вуҷуд дошта, дар дуюм вуҷуд надошта бошанд. Мисоли. Бигузор элементҳои маҷмӯи А ва В бо чунин шакл дода шуда бошанд: А=[,,, ]; В=[,, ]; он гоҳ, А-В=[, ] мешавад. Шакли графикии зарби ду маҷмӯъ чунин аст: Қайд. Қимати А-В ба қимати В-А баробар намебошад. Амалҳои муқоиса бо маҷмӯҳо Барои муқоисаи маҷмӯҳо метавон аз амалҳои муқоисакунӣ истифода кард. Тавре медонем, амалҳои муқоисакунӣ =, <>, >= ва <= мебошанд. Натиҷаи амалҳои муқоиса true ва ё false шуда метавонад. Ду маҷмӯъ баробар номида мешавад, агар аз элементҳои якхела таркиб ёфта бошанд. Масалан, a),,, ] = [,,, ] => True b) ['A', 'B', 'C', 'D'] = ['B', 'E', 'G'] => False Ду маҷмӯъ нобаробар номида мешавад, агар аз элементҳои гуногун таркиб ёфта бошанд. Масалан, a) [,,, ] <> [,,, ] => False b) ['A', 'B', 'C', 'D'] <> ['B', 'E', 'G'] => True Агар маҷмӯи дуюм зермаҷмӯи маҷмӯи якум бошад, он гоҳ оператори “>=” қимати true бармегардонад, дар акси ҳол - false. Масалан, a) [,,, ] >= [, ] => True b) ['A', 'B', 'C', 'D'] >= ['B', 'E', 'G'] => False Агар маҷмӯи якум зермаҷмӯи мавмӯи дуюм бошад, он гоҳ оператори “=>” қимати true бармегардонад, дар акси ҳол - false. Масалан, a) [,,, ] >= [, ] => False b) ['A', 'B'] >= ['B', 'A', 'G'] => True Ду протседура барои кор бо маҷмӯҳо Бо ёрии протседураи include метавон элементеро ба маҷмӯъ илова кард. Бо ёрии протседураи exclude бошад, метавон элементеро аз маҷмӯъ нест кард. Тарзи истифодабарии протседураҳои мазкур шакли зеринро дорад: Include(<маҷмуъ>, <элемент>) Exclude(<маҷмӯъ>, <элемент>) Илова бар ин, барои ба маҷмуъ илова намудани элемент метавон аз оператори + низ истифода кард. Тарзи истифодаи амали мазкур шакли зеринро дорад: Номи маҷмӯъ+=элемент; Барои аз маҷмӯъ нест намудани элемент метавон аз оператори низ истифода кард. Тарзи истифодаи амали мазкур шакли зеринро дорад: ’–‘ Номи маҷмӯъ-=элемент; Оператори foreach барои кор бо маҷмӯҳо Барои пай дар пай ба даст овардани элементҳои маҷмӯъ, метавон аз оператори foreach истифода кард. Тарзи истифодаи оператори мазкур барои дастраси ба элементҳои маҷмӯъ шакли зеринро дорад: foreach тағйирёбанда: тип in номи маҷмӯъ do амалиёт Мисол. Суммаи элементҳои маҷмӯи додашудаи навъи бутун ҳисоб карда шавад. Матни барнома: program test; var m: set of integer; S: integer:=; begin m:= [,,,, ]; foreach var x: integer in m do S += x; write('S=', S); end. Дохилкуни ва хориҷкунии маҷмуъҳо Аз сабаби он ки элементҳои маҷмӯъ дорои рақами тартибӣ намебошанд, бинобар онҳоро наметавон тавассути операторҳои дохилкунӣ дохил намуд. Пас, барои иҷрои ин амал аввал тағйирёбандаи маҷмӯъ муаррифӣ карда шуда, сипас вобаста ба миқдори элементҳои маҷмӯъ давр ташкил карда мешавад. Дар оператори даврӣ тавассути тағйирёбандаи ёрирасон элементҳои маҷмӯъ дохил карда шуда, бо истифодаи протседураи Include ва ё амали + ба маҷмӯъ ҳамроҳ карда мешаванд. Барои хориҷкунии массивҳо, метавон аз оператори foreach истифода кард. Тавассути оператори мазкур ҳар маротиба як элементи маҷмӯъ ба даст оварда шуда, хориҷ карда мешавад. Илова бар ин, дар PascalABC.NET тавассути дастурҳои хориҷ-кунӣ ба монанди тағйирёбандаҳои одӣ метавон элементҳои маҷмӯъро хориҷ намуд. Мисоли. Ду маҷмӯи навъи бутун дода шудааст. Аввал элементҳои ин маҷмӯҳо ро аз клавиатура дохил намуда, сипас амалҳои арифметикӣ ва муқоисакуниро бо онҳо иҷро карда, натиҷа хориҷ карда шавад. Матни барнома: program test; var s, s: set of integer; i, n, m, c, c: integer; begin s:= []; s:= []; writeln('Миқдори элементҳои маҷмӯи якумро дохил кунед:'); readln(n); writeln('Элементҳои маҷмӯи якумро дохил кунед:'); for i:= to n do begin readln(c); include(s, c); end; writeln; writeln('Миқдори элементҳои маҷмӯи дуюмро дохил кунед:'); readln(m); writeln('Элементҳои маҷмӯи дуумро дохил кунед:'); for i:= to m do begin readln(c); include(s, c); end; writeln; writeln('s+s: ', s + s); writeln('ss: ', s * s); writeln('s-s: ', s - s); writeln('s=s: ', s = s); writeln('s<>s: ', s <> s); writeln('s>=s: ', s >= s); writeln('s<=s: ', s <= s); writeln; write('Маҷмӯи s: '); foreach var x: integer in s do write(x, ' '); end. Мисоли. Се маҷмӯи навъи рамзӣ дода шуда-аст: Y=['A','B','D','R','M']; Y=['A','H','D','R']; Y=['A','R']. Маҷмӯи зеринро созед: X = (Y Y) (Y-Y). Натиҷро хориҷ намуда, муайян кунед, ки оё маҷмӯи Х маҷмӯи Y-ро дар бар мегирад? Матни барнома: program test; const Y = ['A', 'B', 'D', 'R', 'M']; Y = ['A', 'H', 'D', 'R']; Y = ['A', 'R']; var x: set of char; c: char; begin x:= (y * y) + (y - y); Writeln('Маҷмӯӣ X:'); for c:= 'A' to 'R' do if c in x then Write(c, ' '); Writeln; Writeln('<= ', y <= x); end. Мисоли. Ребуси МУХА+МУХА=СЛОН-ро ҳисоб кунед. Матни барнома: program test; type mn = set of..; var digit, m, u, h, a:..; i, n, n: integer; s, s: mn; f: boolean; procedure print(x, y: integer); begin write(x); write(' + '); write(x); write(' = '); writeln(y); writeln; end; begin s:= [ ]; for m:= to do begin s:= s + [m]; for u:= to do if not (u in s) then begin s:= s + [u]; for h:= to do if not (h in s) then begin s:= s + [h]; for a:= to do if not (a in s) then begin s:= s + [a]; {адади МУХА} n:= * m + * u + * h + a; n:= * n; {адади СЛОН} {ҳамаи рақмҳои адади slon - гуногун мебошанд} f:= true; s:= [ ]; for i:= to do begin {рақамҳои адади slon-ро қайд мекунем} digit:= n mod; n:= n div; {рақамҳо такрор шудаанд?} f:= f and not (digit in s); s:= [digit] + s; end; {агар ҳамаи рақамҳо гуногун бошанд} if (s * s = [ ]) and f then print(n, * n); s:= s - [a]; end; s:= s - [h]; end; s:= s - [u]; end; s:= s - [m]; end; readln; end. Натиҷаи барнома: + = + = + = + = + = + = + = + = + = + = + = ⋮Бахшҳо (Section) Бахш – ин зермаҷмӯӣ элементҳои коллексия дар фосилаи додашуда мебошад. Тарзи истифодаи бахш чунин аст: a[from: to] ё a[from: to: step]. Дар бахши [from: to) элементи to дар фосилаи додашуда намехобад. Бахш метавонад дорои қимати сарфиназаршуда бошад: a[f: ], a[: t], a[f:: s], a[: t: s], a[:: s] Бахшҳо барои сатрҳо, руйхатҳо, массивҳои динамикӣ ва ғайра истифода бурда мешаванд. Азбаски бахшҳо як қисми бузурги барномасозӣ мебошанд, бинобар ин, онҳоро пурра мавриди баҳс қарор намедиҳем. Барои фаҳмо шудан танҳо якчанд мисолеро дида мебароему халос. Мисоли. Амалҳои асоси бо бахшҳо. begin var a:= Arr(,,,,,,,,, ); var l:= Lst(,,,,,,,,, ); var s:= 'PascalABC.NET '; Println(a[:]);//аз элементи дуюм то панҷум //(рақамгузори аз оғоз мегардад.) Println(s[:]);//аз элементи ҳафтум то элементи //чордаҳум Println(l[::]);//аз элементи дуюм то элементи //нуҳум, бо қадами Println(l[::-]);//аз элементи ҳашт то элементи //якум, бо қадами - (баръакс) Println('-' * );// символи - хориҷ кардан Println(a[:]);//аз элементи дуюм то элементи //охирон Println(a[:]);//аз элементи нахустин то панҷум Println('-' * ); Println(l[:l.Count:]); //аз элементи сифрум то //охирон (Миқдори элементҳо) бо қадами Println(l[::]);//аз элементи сифрум то охирон бо //қадами Println('-' * ); Println(a[a.Length -:-:-]); //Баръакс хориҷ //кардани элемтҳо Println(a[::-]); //Баръакс хориҷ кардани элемтҳо Println('-' * ); Println(s[::-]); //Баръакс хориҷ кардани элемтҳо Println(a[::] + a[::]);//Аввал элементҳои ҷуфт, //сипас элементҳои тоқ end. Натиҷаи барнома шакли зеринро дорад: [,,] ABC.NET [,,,] [,,,] -------------------- [,,,,,,,] [,,,,] -------------------- [,,,] [,,,] -------------------- [,,,,,,,,,] [,,,,,,,,,] -------------------- TEN.CBAlacsaP [,,,,,,,,,] Мисоли. Массиви додашударо ба ду қисм ҷудо карда, элементи қисмҳоро бо ҳамдигар иваз кунед. begin var a:= ArrGen(, i -> * i + ); a.Println; Assert(a.Length mod = ); var n:= a.Length div; a:= a[nn:] + a[:nn]; a.Println; end. Пайдарпайиҳо (Series) Пайдарпайиҳо sequence of T маҷмӯӣ элементҳое мебошанд, ки яке аз паси дигаре омада, яку якбора монанди массивҳо дар ҳофиза нигоҳ дошта намешаванд. Барои таҳия намудани чунин пайдарпайии додаҳо аз якчанд алгоритм истифода бурда мешавад. Ҳамин тариқ дар ҳофиза дар ҳар вақт танҳо як элемент нигоҳ дошта мешаваду халос. Элементҳои пайдарпайиро метавон тавассути оператори даврии foreach коркард карда тавассути Println хориҷ кард. Ҳоло ду усули таҳия намудани пайдарпайиҳоро бо мисолҳо дида мебароем. Мисоли. Таҳия намудани пайдарпайиҳо тавассути методи Range. begin {Пайдарпайии ададҳо аз то } var sq: sequence of integer:= Range(, ); {Хориҷкунии элементҳои пайдарпайи} foreach var x in sq do Print(x); Println; {Пайдарпайии ададҳо аз то бо қадами } var sq:= Range(,, ); sq.Println(','); //Пайдарпайии ҳарфҳо аз a то z Range('a', 'z').Println; {Порчаи [a,b] ([.,.])-ро ба n () қисм тақсим карда, дарозии ҳар як қисмро хориҷ мекунад} Range(.,., ).Println; end. Натиҷаи барнома:,,,,,, abcdefghijklmnopqrstuvwxyz......... Мисоли. Таҳияи пайдарпайиҳо тавассути методи Seq. begin //Пайдарпайи аз ададҳои, ва -дорои элемент var s:= Seq(,, ); Дар барноманависии ба объектҳо нигаронидашуда, зербарномаро метод мегӯянд. s.Println; //Пайдарпайи аз то адади SeqFill(, ).Println; //Пайдрпайи аз адади тасодуфӣ SeqRandom().Println; //Пайдарпайии квадрати ададҳои аз то SeqGen(, i -> i * i, ).Println; //Пайдарпайии дараҷаи аввалаи адади SeqGen(,, x -> x * ).Println; // степени //Пайдарпайии адади аввалаи Фибоначчӣ SeqGen(,,, (x, y)-> x + y).Println; end. Натиҷаи барнома: Методҳои пайдарпайи Пайдарпайиҳо дорои методҳои зиёде мебошанд, ки дар таркиби технологияи LINQ мавҷуданд. Аз ҳама асоситарини онҳо:  Print, Println – хориҷкунӣ.  Min, Max, Sum, Average – минимум, максимум, сумма ва қимати миёна.  Select – инъикос (проекция), Where – полонидан(фильтрация), OrderBy – мураттабсозӣ. Методҳои пайдарпайиро метавон барои массивҳо, руйхатҳо ва маҷмӯҳо татбиқ кард. Ҳоло ин методҳоро бо мисолҳои мушаххас дида мебароем. Мисоли. Минимум, максимум, сумма ва қимати миёнаи арифметикии элементҳои пайдарпайиро ҳисоб кунед. begin // элементи тасодуфӣ аз то var s:= SeqRandom(,, ); s.Println; //Хориҷкунӣ Println('Минимум =', s.Min); Println('Максимум =', s.Max); Println('Сумма =', s.Sum); Println('Қимати миёнаи арифметикӣ =', s.Average); end. Мисоли. Истифодаи меодҳои Select, Where, OrderBy. begin //Таҳия намуудани пайдарпайӣ var s:= Seq(,,,, -,, -); s.Println; //Хориҷкунӣ //Хориҷкуни элементҳои ҷуфт s.Where(x -> x mod = ).Println; // ду воҳид зиёд намудани элементҳо s.Select(x -> x + ).Println; //Хориҷ намудани решаи квадратии ададҳои мусбат s.Where(x -> x > ).Select(x -> sqrt(x)).Println; {Ду воҳид зиёд намудни элементҳои тоқ ва хориҷ намудани натиҷа} s.Select(x -> x + ).Where(x -> x mod = ).Println; //Пайдарпайи аз Насаб ва синусоли коргарон var a:= Seq(('Алиев', ), ('Кармов', ), ('Валиев', ), ('Саидов', ), ('Халимов', ), ('Салимов', )); //Мураттабсози аз рӯӣ Насаб a.OrderBy(t -> t[]).Println; //Мураттабсозӣ аз рӯӣ сину сол a.OrderBy(t -> t[]).Println; {Хориҷ намудани коргарони синну солашон аз боло} a.Where(t -> t[] > ).Println; end. Мисоли. Элементи максималии сутунҳои матритсаро ёбед. begin var (m, n):= (, ); var a:= MatrRandom(m, n); a.Println; a.Cols.Select(col -> col.Max).Println; end. Қайд. Дар ин ҷо барои таҳия намудани матритса за методи MatrRandom истифода шудааст. Col бошад, сутуни матритсаро ифода мекунад. Методҳои нави кор бо пайдарпайиҳо Барои кор кардан бо пайдарпайиҳо методҳои зиёди наве мавҷуданд. Ҳоло якчандтои онҳоро бо мисолҳои мушаххас дида мебароем.  Cartesian – зарби декартӣ.  SplitAt – ба ду пайдарпайи тақсим намудани пайдарпайӣ.  Interleave – бадалшавии (чередование) элементҳои пайдарпайӣ.  Partition –ҷудокунии ба пайдарпайиҳо аз рӯӣ шарт.  Batch – ҷудокунӣ ба пайдарпайиҳои дарозиашон баробар. Мисоли. Истифодаи методи Cartesian. begin //Пайдарпайии ададҳои аз то var s:= Range(, ); //Пайдарапйи аз ҳарфҳои х ва у var s:= Range('x', 'y'); //Зарби скалярии s ва s s.Cartesian(s).Println; s.Cartesian(s, (x, y)-> x + y).Println; end. Натиҷаи барнома: (,x) (,y) (,x) (,y) (,x) (,y) x y x y x y Мисоли. Истифодаи методҳои SplitAt, Partition ва Batch. Begin //Пайдарпайии ададҳои аз то var sq:= Range(, ); sq.Println;//Хориҷкунӣ //Ба ду қисми -элементӣ ҷудо кардани пайдарпайӣ Println(sq.SplitAt()); //муаррификунии ду пайдарпайӣ var sq, sq: sequence of integer; //Ба ду зерпайдарпайтӯи ҷудо кардани пайдарпайӣ (sq, sq):= sq.SplitAt(); //Хориҷкунии пайдарпайии қиматбадалкунанда sq.Interleave(sq).Println; //Аз ададҳои ҷуфт ҳосил кардани зерпайдарпайӣ Println(SeqRandom().Partition(x -> x.IsEven)); //Ба се қисми баробар ҷудо кардани пайдарпайӣ sq.Batch().Println; //sq.SelectMany(x->x).Println; //Суммаи элементҳои ҳар як зерпайдарпайиро ҳисоб кардан sq.Batch(, seq -> seq.Sum).Println; end. Натиҷаи барнома: ([,,,,],[,,,,]) ([,,,,,,,],[,,,,]) [,,] [,,] [,,] []  Tabulate – ҷадвали қиматҳои функсия  Pairwise – аз ҷуфтҳои ҳамсоя ба tuple-ҳо ҷудо намудан  Numerate – рақамгузории пайдарпайи  ZipTuple – якҷоякунии ду пайдарпайии ба пайдарпайии tuple –ҳо ҷудо намудан  UnzipTuple – ҷудокунии пайдарпайии tuple –ҳо ба ду пайдарпайи. Мисоли. Истифодаи функсияҳои Tabulate, Pairwise,Numerate. begin //Ҷадвали қиматҳои функсияи y=xx Range(, ).Tabulate(x -> x x).Println; //Аз элементҳои ҳамсояи фослаи [,] ба tuple-ҳо ҷудо намудан Range(, ).Pairwise.Println; //Рақамгузорӣ намудани элементҳои пайдарпайӣ Arr('Алиев', 'Валиев', 'Каримов', 'Ҳалимов').Numerate.Println; 'ABCDEF'.Numerate.Println; end. Натиҷаи барнома: (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,) (,Алиев) (,Валиев) (,Каримов) (,Ҳалимов) (,A) (,B) (,C) (,D) (,E) (,F) Мисоли. Истифодаи функсияҳои ZipTuple, UnzipTuple Begin var sq:= Range('a', 'h'); sq.Println; var sq:=.Step; var sq:=..Step(.); var q:= sq.ZipTuple(sq).Println; writeln(q.UnZipTuple); var q:= sq.ZipTuple(sq, sq).Println; writeln(q.UnZipTuple); end. Натиҷаи барнома: Abcdefgh (a,) (b,) (c,) (d,) (e,) (f,) (g,) (h,) ([a,b,c,d,e,f,g,h],[,,,,,,,]) (a,,.) (b,,) (c,,.) (d,,) (e,,.) (f,,) (g,,.) (h,,) ([a,b,c,d,e,f,g,h],[,,,,,,,],[.,,.,,.,,.,])  MinBy, MaxBy – минимум-максимум аз рӯӣ майдон  TakeLast(n) –n элементи охирон  ToArray, ToList, ToLinkedList, ToHashSet, ToSortedSet, AsEnumerable –аз як типи пайдарпайи ба типи дигар табдил додан Мисоли. Истифодаи функсияҳои MinBy, MaxBy, TakeLast. begin var a:= Seq(('Алиев', ), ('Валиев', ), ('Каримов', ), ('Саидов', )); //Сину соли хурдтарин Println(a.MinBy(x -> x[])); //Насаби калонтарин (сатри калонтарин аз рӯӣ код) Println(a.MaxBy(x -> x[])); // элементи охирон аз фосилаи [,] Range(, ).TakeLast().Println; end. Натиҷаи барнома: (Валиев,) (Саидов,) Мисоли. Истифодаи функсияҳои ToArray, ToList, ToLinkedList, ToHashSet, ToSortedSet, AsEnumerable. begin var s:= Seq(,,,,,,,, ); Println(s.ToHashSet); Println(s.ToSortedSet); var a: array of integer:= s.ToArray; var l: List<integer>:= a.ToList; var ll: LinkedList<integer>:= a.ToLinkedList; var s: sequence of integer:= a.AsEnumerable; end. Луғатҳо (Dictionaries) Луғатҳо коллексияҳое мебошанд, ки дорои майдонҳои қимат ва калид мебошанд. Ҳоло бо мисолҳои мушаххас ин навъ додаҳоро дида мебароем. Мисоли. Барномаи луғати тоҷикӣ англисиро нависед. Begin var dict:= new Dictionary<string, string>; dict['coat']:= 'буз'; dict['dog']:= 'саг'; dict['monkey']:= 'маймун'; dict['donkey']:= 'хар'; dict['cat']:= 'гурба'; dict['cow']:= 'гов'; //Хориҷкунии ҳамаи элементҳои луғат foreach var word in dict.Keys do WritelnFormat(' {}-{}', word, dict[word]); //Дохилкунии калид var key: string = ReadString; //Хориҷкунии калимаи ёфташуда if key in dict.Keys then WritelnFormat(' {}-{}', key, dict[key]); end. Мисоли. Дар файли матн дода шудааст. Миқдори такроршавии ҳар як калимаи онро муайян кунед. Begin var d:= new Dictionary<string, integer>; foreach var s in ReadLines('words.txt') do foreach var word in s.ToWords do d[word]:= d.Get(word) +; d.Print(NewLine); end. Ин мисолро метавон ба таври содатар низ навишт. begin ReadLines('words.txt').SelectMany(s -> s.ToWords()).GroupBy(v -> v).ToDictionary(x -> x.Key, x -> x.Count()).PrintLines; end. Саволҳо барои мустаҳкамкунӣ истифода кард? мешавад? Масъалаҳо барои кори мустақилона маротиба омадаанд, хориҷ карда шаванд. маротиба омадаанд, хориҷ карда шаванд. он танҳо як маротиба такрор шудааст? шаванд. ёфта шавад. тасвир кардан мумкин аст. г(cid:)ун+ог(cid:)уна=нд(cid:)? шудааст ёфта шавад. шавад. мешаванд чоп карда шаванд. калимаи А калимаи B тартиб додан мумкин аст ё не?. мавҷудбуда хориҷ карда шавад. карда шаванд. карда шавад. ва д-и онро ҳисоб кунад. сатрҳои боқимонда аз элементҳои сатри якум ва ҷойивазкунии онҳо таркиб ёфтаанд. зерин иҷро мешавад:. соддаи он ёфта((cid:) ш+ав(cid:)а)н(д(cid:). +(cid:) ) = ҳисоб карда шавад. Бе назардошти ҷои холигӣ ва нуқта. карда шавад.

Subsets and Splits

No community queries yet

The top public SQL queries from the community will appear here once available.