diff --git "a/alt_Cyrl/fineweb-2_000001_remove.jsonl" "b/alt_Cyrl/fineweb-2_000001_remove.jsonl"
new file mode 100644--- /dev/null
+++ "b/alt_Cyrl/fineweb-2_000001_remove.jsonl"
@@ -0,0 +1,114 @@
+{"text":"The Tower of Babel (Genesis 11: 1-9)\nАлтай тили (Altay)\n- Ол ӧӥдӧ бастыра телекеӥде бирлик тил, бир тӱҥеӥ сӧстӧр болгон.\n- Улус кӱнчыгыштаҥ барып, Шинар ороондогы ӧзӧккӧ једип, анда јуртай берген.\n- — Той балкаштаҥ кирпичтер эдип, отло ӧртӧп кадыралыктар — деп, олор бой-бойлорына айдышкан. Анайып, таштыҥ ордына кирпич, череттиҥ ордына сары тӧгӧт тузаланып баштагандар.\n- — Теҥериге јетире столмолу кала тудалы — олор јӧптӧшкӧндӧр. — Анайып, ады-јолысты маккка чыгарып, јер сайын тарап-таркап, изис јок болуп, јылыйып калбазыс.\n- Улустыҥ тудуп јаткан калазын ла столмозын кӧрӧргӧ, Кайракан теҥеридеҥ тӱшкен.\n- Кайракан: — Бир калык бу, ончозыныҥ тили јаҥыс — деген. — Олор эдетен керегин баштап алган, эдеӥин дегенин этпегенче, токтобос.\n- Олорго тӱжӱп, тили-оозын колыштырып, эрмек-куучынын аайлашпас эдип койоктор.\n- Оноортынаҥ Кайракан улусты јер сайын таркадып ийген, кала јетире тудубай артып калган.\n- Оныҥ учун бу кала Вавилон деп адалган — анда Кайракан јер-ӱс-тиниҥ ончо улузыныҥ тилин колыштырып, јер сайын таркаткан.\nSource: Моисейдиҥ баштапкы бичиги. Башталганы (Genesis). Россиядагы библей биригӱ. Санкт-Петербург – 2012.\nContributed by Wolfgang Kuhl\nTransliteration\n- Ol öcdö bastıra telekecde birlik til, bir tüñec söstör bolgon.\n- Ulus künçıgıştañ barıp, Şinar oroondogı özökkö cedip, anda curtay bergen.\n- — Toy balkaştañ kirpiçter edip, otlo örtöp kadıralıktar — dep, olor boy-boylorına aydışkan. Anayıp, taştıñ ordına kırpıç, çerettıñ ordına sarı tögöt tuzalanıp baştagandar.\n- — Teñerige cetire stolmolu kala tudalı — olor cöptöşköndör. — Anayıp, adı-colıstı makkka çıgarıp, cer sayın tarap-tarkap, izis cok bolup, cılıyıp kalbazıs.\n- Ulustıñ tudup catkan kalazın la stolmozın körörgö, Kayrakan teñerideñ tüşken.\n- Kayrakan: — Bir kalık bu, onçozınıñ tili cañıs — degen. — Olor edeten keregin baştap algan, edecin degenin etpegençe, totkobos.\n- Olorgo tüjüp, tili-oozın kolıştırıp, ermek-kuuçının aaylaşpas edip koyoktor.\n- Onoortınañ Kayrakan ulustı cer sayın tarkadıp iygen, kala cetire tudubay artıp kalgan.\n- Onıñ uçun bu kala Vavilon dep adalgan — anda Kayrakan cer-üs-tiniñ onço uluzınıñ tilin kolıştırıp, cer sayın tarkatkan.\nTransliteration by Daniel Parker\nInformation about Altay |\nNumbers in Altay (Teleut dialect) |\nTower of Babel in Altay\nTower of Babel in Turkic languages\nAltay,\nAzeri,\nBashkir,\nChuvash,\nCrimean Tatar,\nKarakalpak,\nKazakh,\nKumyk,\nKyrgyz,\nTatar,\nTurkish,\nTurkmen,\nTuvan,\nUyghur,\nUzbek,\nYakut\nOther Tower of Babel translations\nBy language |\nBy language family","id":"<urn:uuid:34a1d1d3-0bc3-4532-a9db-93a26b3f73e4>","dump":"CC-MAIN-2016-07","url":"http:\/\/www.omniglot.com\/babel\/altay.htm","date":"2016-02-12T12:04:40Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2016-07\/segments\/1454701163729.14\/warc\/CC-MAIN-20160205193923-00144-ip-10-236-182-209.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.5658067465,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":50,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.5658067464828491, \"tat_Latn_score\": 0.03984936326742172, \"myv_Cyrl_score\": 0.03162122145295143, \"mhr_Cyrl_score\": 0.02993142604827881, \"nog_Cyrl_score\": 0.026587868109345436, \"gag_Cyrl_score\": 0.01823151856660843, \"cjs_Cyrl_score\": 0.014249270781874657, \"gag_Latn_score\": 0.011791028082370758, \"hwc_Latn_score\": 0.010495412163436413}","num_words":995,"character_repetition_ratio":0.049,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.229,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.53,"perplexity_score":19290.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"我最好的朋友来看我,我们聊了很久。\nWǒ zuìhǎo de péngyǒu lái kàn wǒ, wǒmen liáo le hěn jiǔ.\nВчера ко мне пришел мой лучший друг и мы долго с ним болтали.\n哦,不错啊。你们认识多久了?\nÒ, búcuò a. nǐmen rènshi duōjiǔ le?\nО, это замечательно. А как давно вы дружите\n嗯,从初中开始吧,大概十二年了。\nNg, cóng chūzhōng kāishǐ ba, dàgài shí'èr nián le.\nМм, с начальной школы, где-то с 12 лет.\n哇,真是挺久的。\nWā, zhēnshì tǐng jiǔ de.\nНичего себе, так долго.\n是啊,真希望我们这辈子都能保持这份友谊。\nShì'a, zhēn xīwàng wǒmen zhèbèizi dōu néng bǎochí zhè fèn yǒuyì.\nДа, надеюсь, мы всю жизнь будет дружить.","id":"<urn:uuid:3a6d154c-a015-491a-94c8-463c4189f963>","dump":"CC-MAIN-2016-44","url":"http:\/\/studychinese.ru\/conversations\/27\/","date":"2016-10-21T20:09:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2016-44\/segments\/1476988718303.21\/warc\/CC-MAIN-20161020183838-00194-ip-10-171-6-4.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.3021921813,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":33,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.30219218134880066, \"rus_Cyrl_score\": 0.18276773393154144, \"udm_Cyrl_score\": 0.11938826739788055, \"rmy_Cyrl_score\": 0.08887358009815216, \"krc_Cyrl_score\": 0.043738193809986115, \"ron_Cyrl_score\": 0.03737039491534233, \"mzk_Latn_score\": 0.028008779510855675, \"myv_Cyrl_score\": 0.018039627000689507, \"kjh_Cyrl_score\": 0.016898980364203453, \"kpv_Cyrl_score\": 0.016781453043222427, \"koi_Cyrl_score\": 0.014389065094292164, \"mhr_Cyrl_score\": 0.010219886898994446}","num_words":250,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.245,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.294,"perplexity_score":21349.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Тайленкунова Наталья Солумовна\nТема: Cостин будуми. 3класс\nУроктын будуми:уренгенин быжулаары.\nАмадулары:\n- уроктын уредулу задачазын аайлаар,сагыжында тудар.\n-«Состин будуми» деп темала уренгенин такып корор,билгирин эбелтип,быжулаар, шиндеер,теренжидер,состорди будумиле ылгап билерин илелер,сос будурер ле сос кубултар кожулталарды ылгаштырар,состордин лексикалык учурын jартаар.\n-ар-буткенин чеберлеер куун,ак-чек ,jакшы кылык-jанду болорына таскадар,будурген ижинин jедимин корор.\nУроктын jепсели:компьютер,проектор,презентация,токым,jуруктар,омолик\nтерле иштейтен карточкалар.\nУроктын одотон аайы:\n1.Орг.болук\nБалдарла таныжып,олордын куун-санаазын кодурер,урокко белетеер.\nJакшылар ба, кару балдар.Мен слердий ок балдардын уредучизи Н.С.,jытас соокту,Ортолык jурттан келип,алтай тилдин урогын откурерге турум.\nКандый jакшы бугунги кун,кандый jилбиркек солун балдар!\nКу-ка-ре-ку-у!\n2.Jаны темала иш.\nА)темага кирери.\n-Балдар,бугун кандый кун?(число)Бугун бис омоликтерле иштеерис.\nJуруктан нени кородигер?Ненин схемазы?Сос неден турат?\n1омолик:jаныс ла тазылдан турган состор таап ийер\n2омолик:сос будурер кожулталу состор таап ийер\n3омолик:сос кубултар кожулталу состор таап ийер\nАйдарда,уроктын темазы…\nУроктон слер нени билип аларга турар?....\nЭмдик атты балдар минип болбос.Танаш –jарлу эмдикчи.Бу эрмектерди бичигер,тазылы jаныс состорди таап,будумиле ылгап ийели.\nБ)билгирин теренжидеери\n3.Ару бичиири:суалгыш\nСуалгыш- сурак тургузып иийектер.Суалгыш ол не?Сосло эрмек тургузып, бичип алыгар?Будумиле ылгагар.\nШуулте:сос jаныс ла бир тазылду эмес,эки де тазылду болор.\n4.Амыралта (физминутка)Эре-Чуйыстын элбек чолдориле мантадып барадыс,салкыныла jарыжадыс,ару-кейле тынадыс.\n-Бу коригер,эрjине малысты.Кандый ат тудуп алдыс?База кандый…\nТудуп алган болзоос,бажында не болор?Турген адысты уйгендеп ийектер.\nШинжу-иш.А бу мен слерге нени бердим? Кем канайда сананып туру?...(токымды атка салар)\n-Эмди токым деп те��ага «Синквейн» тургузып ийектер.\n1)Токым\n2)калын,кийис\n3)кургады,jайылды,коктолди\n4)Токымды атка эптеп салар.\n5)(Эдим,jепсел) (ээртер)\n5.Билгирин быжуулаары\nСостон сос будурер.Кожулталардын чын бичилерин быжулаары (колондорысты тыныдып…)\n1омолик ат,\n2омолик уйген,\n3 омолик така .(колон)\nТуп шуулте:\n-Эртен jол-jорыгысты онон ары улалтарыс,адыс ырай бербезин деп канайдарыс.(тужап,эмезе кижендеп ийерис)\nУгуп бичиир.Уйген,токым,ээр,колон,кижен-аттын jепселдери. (кижен)\nТака,такаа,атташ-лексикалык учурыла иш.\n7.Уроктын турултазы.\nА\/и:колболу состор тузаланып,кандый бир темага кичинек чумдемел бичип келер. «Менин адым», «Аргымак ат»,кеп состор ло табышкактар.\nМен уроктон……билип алдым.( )\nУрок кемге суреен jараган,копти билип алган бу jорго атка jууктагар,кемге араай ла куч болгон бу турган атка jууктагар.\nБалдар меге слер суреен jарадар,омолик иш учун ончогорго бештер,бу бойым тургускан созлигимди сыйлайдым.\nКраткое описание документа:\nДанный конспект урока необходим при изучении темы состав слова по алтайскому языку в 3 четверти,3 классе.Урок построен по системно-деятельностному подходу.Проводится групповая работа,работа в парах.Дети закрепляют полученные ранее знания по данной теме.Немаловажное значение имеет мини-исследовательская работа на уроке,составляют синквейн,учатся различать суффиксы,увидеть и исправлять свои ошибки,делать выводы,высказывать предположения и свое мнение,составляют и украшают мини словарики .Урок направлен на воспитание любви к своей родине,к своему народу и животным","id":"<urn:uuid:672b7d01-0c4b-462a-9a42-013c1cb4e115>","dump":"CC-MAIN-2016-44","url":"https:\/\/infourok.ru\/urok_po_altayskomu_yazyku_sostin_bdudumi_3_kl-391470.htm","date":"2016-10-26T07:27:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2016-44\/segments\/1476988720737.84\/warc\/CC-MAIN-20161020183840-00092-ip-10-171-6-4.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9565530419,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.956553041934967, \"kir_Cyrl_score\": 0.02129760943353176, \"tyv_Cyrl_score\": 0.015413654036819935}","num_words":1052,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.177,"stopwords_ratio":0.041,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.958,"perplexity_score":7164.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"男 nán\nПримеры использования 男\n她跟男朋友分手了,妈妈正在安慰她呢。\ntā gēn nán péngyǒu fēnshǒule, māmā zhèngzài ānwèi tā ne.\nОна рассталась с парнем, мама сейчас её утешает.\n他对你那么好,他是你的男朋友吧?\ntā duì nǐ nà me hǎo, tā shì nǐ de nán péng yǒu ba?\nОн так любезен с тобой, видно, он твой парень?\n男人女人都能戴这种手套。\nnánrén nǚrén dōu néng dài zhè zhǒng shǒutào.\nИ мужчины, и женщины могут носить эти перчатки.\n这是男式的还是女式的?\nzhè shì nán shì de háishì nǚ shì de?\nОни мужские или женские?","id":"<urn:uuid:7e917375-05d9-4613-b9d9-a59778c84cb3>","dump":"CC-MAIN-2016-50","url":"http:\/\/studychinese.ru\/dictionary\/1050\/","date":"2016-12-06T17:56:03Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2016-50\/segments\/1480698541950.13\/warc\/CC-MAIN-20161202170901-00271-ip-10-31-129-80.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.3592541218,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":20,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.3592541217803955, \"udm_Cyrl_score\": 0.20786568522453308, \"rmy_Cyrl_score\": 0.07864082604646683, \"rus_Cyrl_score\": 0.06422310322523117, \"mzk_Latn_score\": 0.0334361307322979, \"krc_Cyrl_score\": 0.032200537621974945, \"ron_Cyrl_score\": 0.02068997174501419, \"myv_Cyrl_score\": 0.020507387816905975, \"kjh_Cyrl_score\": 0.014139656908810139, \"raw_Latn_score\": 0.01062268391251564}","num_words":208,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.218,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.316,"perplexity_score":33954.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"« Эне-jурумнин бажы» деп байрамнын сценарийи.\nОборудование: - уренчиктердин jураган jуруктары; бичиген сочинениелери ,высказываниелер, шарлар, куулер\nОдотон аайы:\n1.Суунчилу jараш куу ойнойт. Энелер зал jаар одуп,отургылайт.\nВед. С.Г. Байрамла Слерди,кару эне,\nАйдадыс Слерге состор эрке.\nСуунчи ле ырыс куски бу кунде,\nСуужис jылытсын Слерди, эне.\nВед. А.А..Jакшылар ба кундулу энелер, эjелер, jааналар,уредичилер ле кару балдар!\nКучурген айдын калганчы амырар кунинде Россияда jанжыкканы аайынча Эненин куни откурилет. Бу байрам бистин ороондо 1998 jылдан ала темдектелет. Энеликтин jаркынду бу байрамына учурлай бугунги бистин «Эне-jурумнин бажы» деп байрамысты баштап турубыс!\nВед. С.Г.Бисти jайкаган колдороор эрке.\nСуучактый унигер jаантайын jуректе.\nСлердин суужерден куническ бийикте\nJурегис jылыткан ,кару эне.\nА.А.( Шашикман jурттын энелери керегинде jетиру)\nБистин школдын уренчиктери акту jурегинен слерди бу байрамла уткып, мындый jараш jуруктар jурап,сочинениелер бичиген. Олорды угуп ийектер\n- Куу ойнойт , уренчиктер чыгып, сочинениелерин кычырат ( Эпиков Сюнер-5 кл, Чейтышев Кумдус-11. Ямангысов Амыргы-11 кл.)\nВед.С.Г. Jаскы чечектер jаныс ла Слерге,\nСуушле толгон jурегис Слерде.\nЭн ле бийик сос-ол Эне,\nБугунги кун слердин,эне.\nВед. А.А. Кундулу энелер, бистин балдар слерге киченек сыйын сыйлап берзин!\n( выступления классов\n- 6 класс-стихотворения-Эзен, Анюта, Тайана\n- 5 класс, 6 класс\nВедС.Г.Энеме айдатан jылу состорим\nКачан да, Качан да олор тугенбес.\n« Сууйдим слерди,кару энем!»\nБу да состор калганчы эмес.\n- 7 класс, 8 класс\nВед.С.Г. Jаагардан окшоп, колоорды сыймайын.\nОгош баладый слерге jажыйын.\nОнчозын-ончозын ундып салала,\n« Ырысту мен»-деп, Слерге айдайын.\n-Кожон -Арслан , Аргымак\n-9 класс, 10 класс, 11 класс\nВед. С.Г. Ай козноктон jалтырап,туранын ичин jарыдат.\nЭнези уулын кабайлап,\nЭркеледип кожондойт.\n« Уйукта, уулым , уйукта,\nУлустар терен уйкуда.\nКарыксынып ыйлаба,\nКару энен jанында\n- кожон Арслан, Аргымак\n-\n|Автор||\n\n\n|Дата добавления||26.11.2016|\n|Раздел||Воспитательная работа|\n|Подраздел||Другие методич. материалы|\n|Просмотров||11|\n|Номер материала||ДБ-391842\n\n\nСвидетельство о публикации данного материала автор может скачать в разделе «Достижения» своего сайта.","id":"<urn:uuid:a1e2f4d1-7113-4236-aceb-ceecf293bd11>","dump":"CC-MAIN-2017-04","url":"https:\/\/infourok.ru\/scenariy-posvyaschenniy-ko-dnyu-materi-1392091.html","date":"2017-01-17T11:03:56Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-04\/segments\/1484560279657.18\/warc\/CC-MAIN-20170116095119-00089-ip-10-171-10-70.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9621217251,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9621217250823975, \"kir_Cyrl_score\": 0.02972451038658619}","num_words":611,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.036,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.982,"perplexity_score":9900.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Чымалы суу ичерге јорголоп келген. Сууныҥ толкузы јаратка келип тийди. Чымалыны арай ла агызып апарбады. Кӱӱле кичинек чыбык тиштенип алган апараткан. Ол чымалыныҥ агып баратканын кӧрӱп ийди. Апараткан чыбыгын чымалыга чачып берди. Чымалы ол чыбыкка отурып алала, јеткердеҥ айрылды.\n***\nБир катап анчы кӱӱле тударга сетка тартып койгон. Кӱӱле ол сеткага оролып калды. Чымалы аичыны будынаҥ тиштеп ийди. Анчы сетказын салып ийерде, кӱӱле уча берди.\nАлфавит\nАа, Бб, Вв, Гг, Дд, Јј, Ее, Ёё, Жж, Зз, Ии, й, Кк, Лл, Мм, Нн, Ҥҥ, Оо, Ӧӧ, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Ӱӱ, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, Щщ, ъ, Ыы, ь, Ээ, Юю, Яя.\nОтличительным признаком могут служить буквы ј, ҥ, первая из которых из языков с русской графикой встречается ещё только в азербайджанском и сербскохорватском, а вторая — в марийском (луговом) и якутском. В алфавите имеются также дополнительные буквы ӧ, ӱ. Характерно служебное слово ла.\nС 1929 по 1937 г. использовалось латинское письмо с дополнительными буквами ç, ꞑ, ɵ, ş, ƶ, ь, (').\nАлтайский (ойротский) язык — язык алтайцев, основного населения Горно-Алтайской автономной области; на нём говорит около 40 тыс. человек.\nОтносится к тюркским языкам.","id":"<urn:uuid:70d48e5f-efb7-4259-8931-0fbcd63756b4>","dump":"CC-MAIN-2017-09","url":"http:\/\/tapemark.narod.ru\/opred\/055.html","date":"2017-02-24T08:06:11Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-09\/segments\/1487501171418.79\/warc\/CC-MAIN-20170219104611-00128-ip-10-171-10-108.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.7631968856,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":36,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.7631968855857849, \"rus_Cyrl_score\": 0.0943937823176384, \"kir_Cyrl_score\": 0.027326148003339767, \"tat_Cyrl_score\": 0.024885576218366623, \"mhr_Cyrl_score\": 0.023491794243454933, \"tyv_Cyrl_score\": 0.017841629683971405, \"inh_Cyrl_score\": 0.012011012993752956}","num_words":370,"character_repetition_ratio":0.01,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.242,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.86,"perplexity_score":11264.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение\n«Чаган – Узунская средняя общеобразовательная школа\nим. П.И. Оськиной»\n«Рассмотрено»\nна заседании ШМО\nРуководитель_________ Диятова Л.В.\nПротокол№____от\n«____»__________2014г\n«Согласовано»\nна заседании МС\nЗам. директора по УВР\n__________Матыева О.М.\nПротокол№___\nот «____»_________2014г\n«Утверждаю»\nДиректор МБОУ «Чаган-Узунская СОШ им. П.И.Оськиной»\n__________Якояков Р.М.\nПриказ№_______\nот «___»__________2014г.\nЧаган – Узун, 2014\nJартамал бичик.\nИштейтен программа мындый нормативный документтерге тайанып тургузылган:\n-Концепция национальных школ РА.\n-Алтай тилле ÿредÿнин кеми (стандарт),онын учуры\n- СуразаковаН.Н. Алтай тилле ÿренчиктердин билгирин,нени эдип билерин ле таскамалын баалап тургузар темдектердин кемjÿлери.\nКонцепциянын некелтези, «Орто ÿредÿлÿ школдордо алтай тилле ÿредеринин кеми (стандарты)» некегени аайынча, уренчик кажы ла предметти, ол тоодо тöрöл тилди теренжиде ÿренип, билгирин бийиктедери болуп jат. План бу некелтелерди чике бÿдÿрер амадула тургузылган. Алтай тилле тематический план текши программала тургузылган. Алтай тилдин программаларын 5-9 класстарга Н.Н.Суразакова, педагоги��а билимнин кандидады, профессор тургускан. Бу программа «Алтай Республиканын национальный школдорынын концепциязыла» башкарынып тургузылган.\nТöрöл тилдин учуры. Тöрöл тилине ÿредеринин амадузы ла бÿдÿретен задачалары.\nАлтай тил школдо ÿредÿлÿ-таскамал предмет болуп турганы - тилдин jон ортодогы учурыла колбулу. Бала тöрöл тилинин болужыла jон ортодо колбу тудуп, бойы онын туружаачызы болот. Ÿйелердин ченемелин, албатызынын тÿÿкизин ле культуразын билип, онын тöзööчизи болуп öзöт. Тöрöл тил ажыра jайаандыкты ондогоныла коштой баланын сана-шÿÿлтези, эземи, сезими, куучын-эрмеги ле сöзлиги темигип jат. Кижини кижи эдеринде, тилин билер бичикчи болорына ÿредеринде ле таскадарында тöрöл тилдин терен учуры оны ÿренеринин амадузын ла бÿдÿретен задачаларын база элбедип jат.\nКоммуникативный ууламjынын амадузы:\n- текши ÿредÿ аларына керектÿ аргаларды jеткилдеери;\n- баланы шÿÿп сананарына сöс ажыра ÿредери, сöзлигин элбедери;\n- санаа-шÿÿлтезин, аjарынкайын, бойын ла öскö дö улусты баалап ла тооп билерин тилдин ээжилери ле эп-аргалары ажыра темиктирери;\n- балдар алтай ла орус тилдерди ÿренип турганын аjаруга алып, олордын нравственный кылык-jанына таскамал берери;\n- тилдин грамматиказынын анылу кебер – бÿдÿмине ле ÿренип турган öскö тилдердин анылу башказын билерге ÿредери;\n- тил керегинде билгири ле кычырыжы ажыра ÿренчиктин текши ÿредÿзинин кемин элбедери;\n- ÿренерине керектÿ таскамалла jеткилдеери: бичикле иштеер, конспект тургузар; справочный литературала, сöзликтерле тузаланар, о. ö.;\n- тöрöл тилге ÿредеринин практический jанын тынытканыла коштой, ÿренчиктер тилдин теориязыла колбулу сурактарды, ээжилерди кöгÿске алынып, бек ле быжу билип аларына ла оныла тузаланып билерине ÿредери.\nЎредÿ аларын коммуникативный ууламjылу эдери тöрöл тилди ÿренер амадуны база быжулап jат.\nАлтай тилине ÿредер тöс амаду - ÿренчиктерге тил jанынан темигÿ берери:\n-jастыра jок бичип, куучындап, кычырып билерине ле айдылган куучын-эрмекти чике ондоп угарына таскадар;\n- тöрöл тилиле jÿрÿмде, jон ортодо тузаланып билерине таскадар.\nБу амадула школдо алтай тилле ÿренер курсттын куучын-эрмекти темиктирер ууламjызы тынып jат.\nАлтай тил , 7 класс. (70 час)\nКире сöс.-1 час Алтай тилдин öзÿми.\nŸренгенин катап кöрöри. 5 час.\nСöстöр алдынан учурлу ла болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿктерине бöлинери. Алдынан учурлу куучын-эрмектин бöлÿктери: адалгыш, jарталгыш, тооломо, солума, глагол, кубулбас; олордын учуры грамматический темдектери, синтаксистеги учуры. Кубулткыштар ла олордын сурактары. Кубулткыштардын учуры ла кожулталары. Алтай тилде куучын-эрмектин бöлÿктеринин анылу темдектери ле грамматический кеберлери. Алдынан учурлу куучын-эрмектин бöлÿктеринин бÿдер эп-аргалары ла чын бичилери.\nГлагол (16час)\nГлагол- куучын-эрмектин бöлÿги. Тегин ле колболу глаголдор. Колболу глагол ��ÿдер кожулталар, олордын чын бичилери. Колболу глаголдордын болушчы глаголдорынын учуры. Глагол сöс бÿдÿрер кожулталардын болужыла башка-башка куучын-эрмектин бöлÿктеринен бÿдери. Глаголдон глаголдор (залогтор) бÿдери: jандыра, алдырар, öмö, алтан, такып эткени. Олрдын учуры чын бичилери. Токтодулу глаголдор, олордын кожулталары ла чын бичилери. Глаголдын кеберлери (ондомол). Öйлÿ кеберлÿ глагол. Глаголдын öйлöри. Тургуза, öткöн, келер öйдин глаголдоры. Глаголдын öйин кöргÿзер кожулталары, олорды чын бичиири. Глаголдын тоозы ла jÿзÿндери. Глаголдын jÿзÿндерле бирлик ээжиле тÿней кубулары. Кожулталарынын чын бичилери. Молjу, jöпсинер, амаду, jакылта кеберлÿ глаголдор. Олордын учуры ла кожулталары. Молjу ла jöпсинер кеберлÿ глаголдор jÿзÿндерле кубулары. Амаду кеберлÿ глагол. Jакылта кеберлÿ глагол, онын jÿзÿндерле кубулары. Алтай тилде бастыра глаголдордын баштапкы кебери – тазылы jакылта учурлу болоры, сöзликтерде бу кебериле турары. Алтай тилде башка-башка кеберлÿ тегин ле колболу глаголдор лексический учурыла, болушчы глаголдордын учурыла эдилгенин божогон ло божобогонын эмезе узак ла кыска öйгö öткöнин, jаантайын ла кöп катап эдилип турганын кöргÿзери.\nКуучын-эрмектин культуразы. Глаголдын башка-башка кеберлериле чын тузаланары. Башка-башка эдилгелерди темдектеп турган глаголдорды тузаланар: ишле колболу, башла иштеериле, кыймыгула колбулу, ар-бÿткенде болуп турган эдилгелер о.ö. Текстте глаголдын jÿзÿнин эмезе öйин солып, куучындары эмезе бичиири.\nЭренис - 5 час\nЭренис – глаголдын анылу кебери. Эренистин jарталгышла, глаголло теней ле башка учуры. Эренистин бÿдери ле чын бичилери. Jайылган эренис. Эренистер адалгышка ла jарталгышка кöчöри. Адалгышка кöчкöн эренистер jаныс ла кöп тоодо кубулткыштарла, jÿзÿндерле адалгышла тÿней кубулары. Кожулталарынын чын бичилери.\nКуучын-эрмектин культуразы. Башка-башка кеберлу тегин ле jайылган эренистерле чын тузаланары. Эрмекте ле сöсколбуда эренистерди jарталгыштан ла глагол – айдылаачыдан ылгаштырары. Адалгышка кöчкöн эренистерле чын тузаланары.\nЫлганаачы- 6 час.\nЫлганаачы – глаголдын анылу кебери. Ылганаачына глаголдон ло кубулбастан ылгаштырары. Ылганаачылардын бÿдери ле чын бичилери. Колболу глаголдын тöс глаголы ылганаачыла айдылары лы чын бичилери (катап кöрöри). Анылу кожулталардын болужыла башка-башка учурлу ылганаачылар бÿдери. Jайылган ылганаачы. Эрмекте jайылган ылганаачыны ла тегин ылганаачыны запятойло бöлиир ээжилер.\nКуучын-эрмектин культуразы. Башка-башка учурлу ла бÿдÿмдÿ ылганаачыларла чын тузаланары. Ылганаачынын болужыла колболу глаголдор бÿдÿрип тузаланары. Jайылган ылганаачылу эрмектерди чын тузаланары. Тöзöгöзи тÿней ылганаачыларды ла колболу глаголдордын тöс бöлÿгин ылгаштырары. Jайылган ылганаачыла тексттин эрмектерин колбоштырары. Jайылган ылганаачылу эрмектерди орус тилге кöчÿрип тÿндеери.\nБолушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿктери.1 час Болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿктери (jетирÿ).\nУланты- 4час.\nУланты – болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿктериле кожо турар улантылар, олордын учуры. Улантылардын бÿткен бÿдÿми ле чын бичилери. Алдынан учурлу куучын-эрмектин бöлÿктеринен jетире бöлингелек (ылгалгалак) улантылар. Олордын бÿдÿми ле чын бичилери.\nКуучын-эрмектин культуразы. Башка-башка кубулткышта турган адалгышла, тооломоло, солумала кожо айдылар улантыларла чике тузаланары; улантылу сöстöргö суракты чын тургузары. Учурлу сöстöрдöн бÿткен ле олордон jетире бöлингелек улантыларды ылгаштырып, jартаары ла чын бичилери. Улантылу сöстöрди орус тилге кöчÿрип тÿндеери.\nКолбоочы-4 час.\nКолбоочы – болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿги. Табышканду ла камаанду колбоочылар, олордын учуры. Колбоочыны кожо айдылып турган сöстöрдöн башка бичиири. Тегин ле колболу эрмектерде турар колбоочылар. Колбоочылардын текст бÿдÿрер учуры.\nКуучын-эрмектин культуразы. Табышканду ла камаанду колбоочыларла тегин ле колболу эрмектерде чын тузаланары. Колбоочыларла укташ члендерди колбоштырып тузаланары. ЛА,ТА,ДА деп колбоочыларды кубулткыштын андый ок кожулталарынан ылгаштырып, чын бичиири. Колбоочылу эрмекте запятой турар ла турбас учуралдарды билери.\nБöлÿгеш – 4час. Бöлÿгеш – болушчы учурлу куучын-эрмектин бöлÿги. Бöлÿгештердин учуры: суракту, тыныдар, токтодулу, тÿндештирер. Бöлÿгештерди чын бичиири. Алдынан учурлу куучын-эрмектин бöлÿктери болушчы куучын-эрмектин бöлÿгине кöчöри.\nКуучын-эрмектин культуразы. Башка-башка учурлу бöлÿгештерле тузаланары. ЛА, ЛЕ, ЛО, ЛÖ; Та, ТЕ, ТО, ТÖ; ДА, ДЕ, ДО деп бöлÿгештерди кубулткыштын андый ок кожулталарынан ла колбоочылардан ылгаштырып бичиири. JЕ деп бöлÿгешти JЕ деп колбоочыдан ылгаштырары.\nКыйгылулар – 2 час.\nКыйгылулар – анылу учурлу куучын-эрмектин бöлÿги. Jÿзÿн-jÿÿр сезимдерди кöргÿзер кыйгылулар. Кижинини, тындулардын ÿнин ле ар-бÿткеннин табыштарын кöргÿзер (öткöнöр) кыйгылулар. Кыйгылуларды анылаар темдектер. Алдынан учурлу сöстöргö кöчöр кыйгылулар.\nКуучын-эрмектин культуразы. Куучын-эрмектин айдылар учурын тыныдарга кыйгылуларла тузаланары. Кыйгылуларды ÿнле кöргÿзип айдары.\n7 класста ÿренгенин катап кöрöри – 6 час.\nУренчиктердин орфография ла пунктуация јанынан\nбичикчизин (грамотностин) баалап тургузар темдектер\nУренчиктердин орфографический ле пунктуационный бичикчизин (грамотностин) корор тос будумду иштердин бирузи – диктант. Диктанттын болужыла корор учуралдар: 1) уренген орфограммаларды чын бичип билгенин; 2) уренген пунктограммаларды ээжи аайынча чын тургузып билерин; 3) ээжиле бичилетен сӧстӧрди ле ээжини бузуп турган учуралдарды, јанжыккан аайынча бичилетен учуралдарды билгенин корор.\nДиктантка литературный тилдин кемјузине (нормазына) бичилген колбулу текстти алар. Онын учуры уренчикке јарт, јажына келижип турганын талдаар.\nТилде ас учурап турган состор, орфографияда јарталбаган состор, диалект ле јер бойынын (местный) состори, учуры эскирип калган состор, коп орус состор болбозын амадаар. Је керде-марда тексте андый состор бар болзо, олордын јартагадыйын јартап, доскодо бичип те берер.\nКееркедим чумдемелден алынган текстте бичиичи андый состорло сур-кебердин тилин, куучын-эрмегин анылап коргузерге онотийин тузаланган болзо, уредучи јартамал эдер.\nАлтай тилле откуретен ченемел диктанттын (состордин тоозы), орус тилге коро, бодоштыра алза, 8-10 соско ас болор керек, ненин учун дезе Алтай тилдин состори узун; экинчи јанынан, Алтай тилде колболу состор коп; уренчизинде, тыш будумиле кезик кубулткыштардын кожулталары болушчы учурлу куучын-эрмектин болуктериле туней – ылгаштырып бичийтен учуралдар коп.\nКласстар сайын тургускан ченемел иштин кеми:\n2 класс 25-35 сос\n3 класс 35-45 сос\n4 класс 45-55 сос\n5 класс 65-75 сос\n6 класс 75-85 сос\n7 класс 85-95 сос\n8 класс 95-105 сос\n9 класс 105-115 сос\n10 класс 115-125 сос\n11 класс 125-135 сос\nСозликле откурер ченелте иштин кеми:\n2 класс 5-10 сос\n3 класс 10-15 сос\n4 класс 15-20 сос\n5 класс 20-25 сос\n6 класс 25-30 сос\n7 класс 30-35 сос\n8 класс 35-40 сос\n9 класс 40-45 сос\n10 класс 45-50 сос\n11 класс 50-55 сос\nЭэжиле бичилип турган ла jарталбай турган орфограммаларды корор.\nТексттин состоринин тоозына алдынан учурлу ла болушчы учурлу состор кирер. Колболу сос (jаба да, чийиучек те ажыра бичилип турган) бир сос болуп тоололор.\nДиктантты уренип турганбир (эки де) темала откурзе, текстте ол ло теманын тос орфограммалары ла пунктограммалары болор учурлу,ого узеери уренгенин канча кире бек ле быжу билип алганын база корор учуралдар болор керек.\nЧетвертьтин учында ла jылдын учында откуретен ченемел иштер уренчиктердин билгирин бастыра уренген темаларла корор.\nЧенемел диктантка алган текстте бу класста ла алдындагы класстарда уренген орфограммаларга ла пунктограммаларга 2-3 учурал болор. Озо уренген орфограммалар ла пунтограммалардын тайын учурап турган эн ле учурлузын кийдирер. Ондый 1-2 учурал болор.\n3 класста – башка – башка 10 орфограмма ла 2-3 пунктограмма\n6 класста – башка – башка 14 орфограмма ла 3-4 пунктограмма\n7 класста – башка – башка 18 орфограмма ла 4-5 пунктограмма\n8 класста – башка – башка 22 орфограмма ла 10 пунктограмма\n9 класста – башка – башка 22 орфограмма ла 14 пунктограмма\nЧенемел диктанттын текстине jаны уренген орфограммалар кирер (ол орфограммаларла jеткилинче таскаду откурген болзо).\nДиктантта тузедилер, jе тоого алынбас орфографический ле пунктуационный jастыралар:\nСости бир jолдон jаны jолго кочурген jастыра;\nПрограммага кирбеген ээжилерге эткен jастыралар;\nУренгелек ээжилерге эткен jастыралар;\nЧын бичилериле таскаду отпогон состорго эткен jастыралар;\nАвтордын токтой тужер темдектерине эткен jастыралар;\nТил – билимде ле орфографияда jарталгалак эмезе блаашту учуралдарга эткен jастыралар.\nДиктантка бир темдек (оценка) тургузылар\n«5» («беш») – jастыра jок диктант учун; эмезе пунктуацияла 1 jаан эмес, эмезе 1jаан эмес jастыра орфографияла эткен болзо тургузылар.\n«4» (торт») – 2 орфографияла, 2 пунктуацияла jастыраларлу; эмезе 1 орфографияла, 3 пунктуацияла; эмезе орфографияла jастыра jок, jе пунктуацияла 4 jастыраларлу ишке тургузылар . «4» темдек 3 орфографияла эткен jастыралу ишке база тургузылар аргалу, jе ол jастыралардын тоозында укташ jастыралар бар болзо.\n«3» («уч») – 4 орфографияла, 4 пунктуацияла jастыралар бар болзо; эмезе 3 орфографияла,5 пунктуацияла; эмезе 7 пунктуациялу, jе орфографияла jастыра jок бозо тургузылар аргалу.\n«2» («эки») – 7 орфографияла,7 пунктуацияла; эмезе 6 орфографияла, 8 пунктуацияла; эмезе 8 орфографияла; 6 пунктуацияла jастыра бар ишке тургузылар.\nJастыралар «2» темдектин jастыраларынын тоозынан ажыра бозо, ол ишке «1» темдек тургузылар.\nЧенемел иш кожулталу диктант болзо (фонетикала, лексикала, орфографияла, грамматикала), эки оценка тургузылар (иштин кажы ла будумине).\n«5» темдек тургузылар – уренчик jакылталарды ончозын чын будурген болзо.\n«4» темдек – jакылталардын уч тортинчи болугин чын будурген ишке.\n«3» темдек – jакылталарды jарымынан ас эмес чын будурген бозо.\n«2»темдек – jакылталарды jарымынан ас будурген болзо.\n«1»темдек – уренчик бирде jакылтаны будурбеген болзо.\nЧенемел диктантка кожулта jакылталар берилзе, тексттин кеми ченемел диктанттын кеминен бир 10 – 15 соско ас болор.\nКандый jастыраларды чын бичииринин (орфографиянын) jастыралары деп корор.\nБичиир иштерде учурап турган jастыраларды уренчиктер бойы анылап, ылгаштырып, кандый ээжиге эдилген jастыра болгонын билгени олорго тузединерге, jастыраларла ишти морлу ле одумду откурерине болужар.\nБаза бир jанынан, ишке кандый темдек тургузары кажы ла уренчик кандый, канча jастыра эткени уредучи анылап, тоого алганынан камаанду.\nЫлгаштыратан орфографический jастыралар:\nОрфографияла эткен jастыраны грамматикала эткен jастыралардан ылгаштырар:\nОрфографияла эткен jастыра ла фактический jастыралар.\nОрфографияла эткен jастыраларды ла аjарбазынан эткен jастыраларды (опискаларды)\nЭэжини бускан jаан (грубый) ла jаан эмес (негрубый) jастыралар.\nТакыптан эдилген jастыралар.\nУкташ ла укташ эмес (однотипный) jастыралар.\nТил билимде jетире jарталгалак,бичилери блаашту учуралдарга эткен jастыралар,о.о\nЫлгаштырар грамматический jастыралар:\nСостин кебер будумине эдилген jастыралар грамматический jастыра болор(орфографический эмес, темдектезе: городтон деп бичииринин ордына – городон эмезе горотон; тебене – темене,улустын – улустун.\nФактический jастыралар: неменин чын учурын билбезинен эткен jастыралар, темдектезе: яблонялар отургускан – дееринин ордына яблоколор отургускан, о.о.\nЛексический jастыралар: состин чике учурын билбезинен эмезе учурын ылгаштырбай турганынан эдилген jастыралар,темдектезе: колбу(связь) дегенинин ордына – колбо; оору-ооры; кору-коры;\nАjарбазынан эдилген jастыралар: ö,ÿ – таныктардын точкаларын, н таныктын агажагын тургуспаганы, эмезе: энем – ордына эмем,о.о\nТузедер,jе темдек тургузарда тоого албас учуралдар: кезик орус, оско до тилден кирген уур состор, состин табыштарын, уйелерин солыштыра бичигени,темдектезе: тепкиш – текпиш, какпы – какпы, какпак – капкак;\nЭки башка айдылып бичилер состорди: суунер (сугунер),суумjилу – сугумjилу.\n7 класстын учында ÿренчиктер кандый билгирлÿ болоры, нени эдип билери ле кандый таскамалду болоры.\nФонетикала: табыштарды ла таныктарды ылгаштырары; алтай тилде табыштардын ла таныктардын сöстöрдö турар ээжилерин билери; алтай тилдин табыштарынын б\nöлÿнерин билери;\nЛексикала: сöстин лексический учурын jартаары, куучын-эрмегинде сöстин лексический учурын чике тузаланары. Куучын-эрмеги öдÿмдÿ ле jарамыкту болзын деп, кöчÿре учурлу, синоним, антоним сöстöрлö кеп ле укаа сöстöрлö тузаланары.\nМорфологияла: Куучын-эрмектин бöлÿктериле, олордын кебериле чике тузаланары. Морфологиянын туней (синоним) эп-аргаларыла тузаланары. Литература ла тилдин морфологический кемjÿзи(нормазы) бузулган учуралдарды тÿзедип билери. Кезик сöстöр эрмекте башка-башка куучын-эрмектин бöлÿги болуп туратан учуралдарды билери. Алдынан учурлу куучын-эрмектин бöлÿктеринин кебер бÿдÿрерин ле сöс бÿдÿрер кожулталарын ылгаштырары. Башка-башка эп-аргала тузаланып, jаны сöстöр бÿдÿрери (адалгыш, jарталгыш, глагол).\nСинтаксисле: ÿренген куучын-эрмектин бöлÿктеринин синтаксистеги учурыла чын тузаланары.Jайылган ылганаачылу эрмекти ÿнле анылап айдары токтой тÿжер темдектерин чын тургузары. Эрмектин грамматический тöзöгöзин ле эчени члендерин чын таныыры, члендери кандый куучын-эрмектин бöлÿгиле айдылганын билери Тексттин эрмектерин колбоштырарга табышканду ла камаанду колбоочыларла тузаланары. Бöлÿгештер ле кыйгылулар бар эрмектерди ÿнле (интонацияла ) кöргÿзип айдары.\nЧын бичиирине: 5-6 класстарда ÿренген орфограммаларды ла пунктограммаларды танып ла jартап, чын бичиири.\nЧенелте –кемjу ле уредуге керекту кош материалдар:\n1.Тесттер\n2.Карточкалар\n3.Перфокарталар\n4.Таблицалар\n5.Схема-темдектер\n6.Слайдтар\n7.Jуруктар\nТузаланар литература:\n«Алтай тил», 6-7 класс, Н.Н.Суразакова, К.А.Бидинов, Э.И.Каинчина. «Ўч-Сÿмер», 1992.\n«Куучын-эрмектин бöлÿктерин ÿренери ле тил темиктирери», 5-7 класстар, К.А.Бидинов, Горно-Алтайск, 1994.\n«4-8 класстарга . Ўренчиктердин куучын-эрмегин темиктиреринде jуруктарла иштеери аайынча методический jартамалдар», К.А.Бидинов, Горно-Алтайск, 1981.\n«4-8 класстарга алтай тилдин ле литературанын урокторында jилбилÿ учуралдарла иштеери аайынча методический jартамалдар», О.И.Тезегеш, К.Э.Укачина, И.Б.Шинжин, Горно-Алтайск, 1984.\n«Куучын-эрмектин бöлÿктерин 6-7 класстарда ÿренери ле эрмек-куучынын темиктирери аайынча ууламjылар», К.А.Бидинов, Горно-Алтайск, 2005.\n«Алтай тилле диктанттардын jуунтызы»,5-9 класстар, Н.В.Тепуков, Горно-Алтайск, 1990.\n«Алтай тилдин орфографический сöзлиги», В.Н.Тадыкин, Е.Г.Мултуева, Горно-Алтайск, 1983\n«Орфография и пунктуация алтайского языка». В.Н.Тадыкин,А.Т.Тыбыкова, Горно-Алтайск, 1981.\n«Алтай тилди ле литератураны школдо ÿредери» Горно-Алтайск, 2007\n«Алтай тилдин курч сурактары» Е.П.Кандаракова, Горно-Алтайск, 2004 .\n«Сöстин бÿдÿми.Сöстин бÿдери. Сöстин кебери», Н.Д.Алмадакова, Горно-Алтайск, 2006.\n«Изложениелердин jуунтызы»,5-9 класстар,Ж.И.Амырова, Н.Б.Тайборина, Горно-Алтайск, 2005\n« Ўренчиктердин эрмек-куучынын темиктирерине ле сöзлиги н байыдарына болушту ууламjылар 6-7 класстарга», Ж.И.Амырова, Горно-Алтайск, 2004.\nАлмадакова Н.Д. Колболу эрмек. Горно-Алтайск. 2004г.\nОрсулова Т.Е. Послелоги и служебные имена в алтайском языке. Горно-Алтайск. 2006.\nСуразакова Н.Н. Алтай тилдин программалары, 5-9 класстар, 1996.\nТадыкин В.Н., Тыбыкова А.Т. Орфография и пунктуация алтайского языка, Горно-Алтайск- 1981.\nТыбыкова А.Т., Исследования по синтаксису алтайского языка, Новосибирск, 1991 г.\nАлтай тилдин курч сурактары. Билим-методикалык jуунты. Горно-Алтайск, 2004\nКраткое описание документа:\n\"Рабочая программа по алтайскому языку\" (7 класс)\n|Включите уведомления прямо сейчас и мы сразу сообщим Вам о важных новостях. Не волнуйтесь, мы будем отправлять только самое главное.|","id":"<urn:uuid:753c7493-abe7-4c55-bad5-83cba5d421e1>","dump":"CC-MAIN-2017-17","url":"https:\/\/infourok.ru\/rabochaya_programma__po_altayskomu_yazyku_7_klass-436802.htm","date":"2017-04-29T14:48:28Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-17\/segments\/1492917123491.79\/warc\/CC-MAIN-20170423031203-00612-ip-10-145-167-34.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.990559876,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9905598759651184}","num_words":5333,"character_repetition_ratio":0.081,"word_repetition_ratio":0.042,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.994,"perplexity_score":9998.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"2\nУроктын темазы: Василий Васильевич Радлов. Из Сибири. Василий Васильевич Радлов. Из Сибири.\n3\nУроктын амадузы: В.В. Радловтын j ӱ р ӱ миле таныжары В.В. Радловтын j ӱ р ӱ миле таныжары «Из Сибири» деп ч ӱ мделгезин. кычырып, алтай тилге к ӧ ч ӱ рип ондооры. «Из Сибири» деп ч ӱ мделгезин. кычырып, алтай тилге к ӧ ч ӱ рип ондооры. Алтай тилле куучындап, эрмек-куучынды байыдары. Алтай тилле куучындап, эрмек-куучынды байыдары.\n4\nВасилий Васильевич Радлов 1837 jылда чаган айдын 5-чи к ӱ нинде Берлинде полициянын комиссарынын билезинде чыккан. Школ-гимназияны божодоло, 1854 jылда Берлиннин университединнин философский факультедине ӱ ред ӱ ге кирген. Ӱ ренип турала В.В. Радлов уральский ле алтай тилдерле jилбиркеген. Тилдерди теренжиде билип аларга, Россияга келеле, орус тилге ӱ ренди jылда чаган айдын 5-чи к ӱ нинде Берлинде полициянын комиссарынын билезинде чыккан. Школ-гимназияны божодоло, 1854 jылда Берли��нин университединнин философский факультедине ӱ ред ӱ ге кирген. Ӱ ренип турала В.В. Радлов уральский ле алтай тилдерле jилбиркеген. Тилдерди теренжиде билип аларга, Россияга келеле, орус тилге ӱ ренди.\n5\n1858 jылда Санкт-Петербургка келеле, бир канча ӧ йг ӧ Барнаульский Высший училищеде немецкий ле латинский тилдин ӱ ред ӱ чизи болуп иштеген. Jаан jедимдерге jедип, В.В. Радловты Барнаулга иштеп ийген. Барнаулда иштеп, амыраар ӧ йинде Василий Васильевич Бийск барып, тилди шиндеп, jетир ӱ лер jууган. Анайда ол алтай тилге ӱ ренерге зайсаннан Алтайдан Барнаулга кижи келип ӱ ретсин деп сураган jылда Санкт-Петербургка келеле, бир канча ӧ йг ӧ Барнаульский Высший училищеде немецкий ле латинский тилдин ӱ ред ӱ чизи болуп иштеген. Jаан jедимдерге jедип, В.В. Радловты Барнаулга иштеп ийген. Барнаулда иштеп, амыраар ӧ йинде Василий Васильевич Бийск барып, тилди шиндеп, jетир ӱ лер jууган. Анайда ол алтай тилге ӱ ренерге зайсаннан Алтайдан Барнаулга кижи келип ӱ ретсин деп сураган.\n6\n1861 jылда Василий Васильевич Радлов алтай тилле куучындажып ӱ ренген. Кажы ла jай Радлов Алтайга барып, бойынын шинж ӱ иштерин jууган jылда бойынын шинеж ӱ иштерин кепке базып, чыгарып баштаган jылда Василий Васильевич Радлов алтай тилле куучындажып ӱ ренген. Кажы ла jай Радлов Алтайга барып, бойынын шинж ӱ иштерин jууган jылда бойынын шинеж ӱ иштерин кепке базып, чыгарып баштаган.\n7\nОрус шинж ӱ чинин бичигени слерди неле соныркатты? Орус шинж ӱ чинин бичигени слерди неле соныркатты? Алтай албатынын j ӱ р ӱ ми керегинде нени билип алдыгар? Алтай албатынын j ӱ р ӱ ми керегинде нени билип алдыгар?","id":"<urn:uuid:24d9e8e8-4d74-4a50-b691-f67f6dd2eabc>","dump":"CC-MAIN-2017-26","url":"http:\/\/www.myshared.ru\/slide\/1077137\/","date":"2017-06-23T09:56:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-26\/segments\/1498128320040.36\/warc\/CC-MAIN-20170623082050-20170623102050-00398.warc.gz","language":"alt","language_score":0.990588069,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":12,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9905880689620972}","num_words":682,"character_repetition_ratio":0.075,"word_repetition_ratio":0.752,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":30381.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Оҥдой, Улаган, Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы ла Кан-Оозы аймактардыҥ jурттарында jаткан ла jӱрӱмниҥ уур-кӱч айалгаларына кирген балдарды кийисле иштеерине ӱредер ӱредӱлерди «Алтай кийис» деген коммерциялык эмес биригӱниҥ турчылары Айсура Таханова ла Айсула Такина ӧткӱрген.\nБу иш Алтай Республиканыҥ иш ле jонjӱрӱмдик министерствозыныҥ «Jалакай кийис» деп адалган ӱлекери аайынча ӧткӧн. Jӧмӧӧчилердиҥ тоозында Jерлик ар-бӱткенниҥ телекейлик кӧмзӧзиниҥ Алтай-Сайандагы бӧлӱги болгон.\nКийис базарыла башка-башка jурттардаҥ 145 бала танышкан. Ойын кептӱ ӱредӱлер ӧйинде Айсура ла Айсула балдарга Алтайда jаткан калыктардыҥ jебрен ӧйлӧрдӧҥ бери ӱзӱктелбей чӧйилип келген ижи, jадын-jӱрӱмиле, jаҥжыгуларыла ол кандый колбулу болгоны керегинде куучындаган. Ар-бӱткенди, jоголордыҥ чочыдузында болгон ӧзӱмдерди ле тындуларды корыыры керегинде jилбилӱ ку��чындар база ӧткӧн. Бу куучын-эрмектиҥ jаҥылгазы балдардыҥ баскан ла чӱмдеген кебистеринде чыккан.\nӰредӱ ӧткӧн кажы ла балага кийисти базарына керектӱ эдимдер ле jӱзӱн ӧҥдӱ учуктар сыйлалган. Олордыҥ болужыла кӱӱнзеген кижи jараш ойынчыкты бойы эдип алар аргалу эмезе кебиске кандый бир jурукты чӱмдеп салар.\nБу ӱредӱлерде турушкан балдардыҥ эҥ артык иштери кийнинде кӧрӱлерге де чыгары темдектелет. Jе алган билгирлер—недеҥ де баалу сый, jӱрӱмде олор качан да артык болбос.\nСветлана Кыдыева\nФотоjуруктарда: кийис базарына ӱренедис","id":"<urn:uuid:9e78581e-d2a4-42d3-b22a-69beb7b444da>","dump":"CC-MAIN-2017-39","url":"http:\/\/xn----7sbbagmgoc8bze5h.xn--p1ai\/bazyl-kijjis-kichinegi-de-jaany-da\/13143","date":"2017-09-21T19:20:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-39\/segments\/1505818687837.85\/warc\/CC-MAIN-20170921191047-20170921211047-00461.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000083447,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":9,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000083446502686}","num_words":307,"character_repetition_ratio":0.025,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.152,"stopwords_ratio":0.036,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24286.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Форум » Алтай тилле » Кем алтайлап билер? » Ответить\nКем алтайлап билер?\nChenya:\nОтветов - 185, стр: 1 2 3 4 5 All\ndecl: мен билерим\nALTASHA: мен jок\nРоза: мен база тех\nTemir:\nChenya: Temir Сен Темирей бе? Jастыра jерде бичип jадын, эмеш то(ё)мо(ё)н бичиир керек\nkoks: мен эме джок!!!!\nShaman: алтай тилигер ундыбагар качанда!\nTitanic: Чып чын айтын. Мен алтай тилимди онорлордын ортозында кичинектен алала jуреле ундыбагам.\nLarisa: Shaman ТЫ КТО?\nZmei: Larisa \"ТЫ КТО?\" эмес. \"Сен кем ?\" деп суразан\nМачо: Сен чын шаман ба эмезе тогун бе ?\nLejke: :D\nKeshaman: а сен алтай кыз эмес пе?\nKeshaman: Larisa мында алтайлап сурар керек эмес пе?\nKeshaman: бу Shaman деген кюлюкке не jыжын барып jадар?\nRadost\": Keshaman, сен кайда болгон?\nLarisa: Keshaman кем де jыжынбай jат.Сен кем ле деп сурадым.Сен оны билерин бе?Просто он интересный человек, кажеца))\nKeshaman: мен Алтайдын кёк тууларында бир эмеш азерен болгом\nKeshaman: jок, билбезим\nРоза: мен эмес\nkoks: а как переводится слово - эмэхэ и бучча ???\nKeshaman: Роза а алтайлап кайдан билерин?\nРоза: много общалась\nKeshaman: молодец! а бистин алтай балдар наборот ундып даткан.\nРоза: жаль.\nChenya: Роза пишет: жаль. - Ачымчылу\nKeshaman: а кем-jок алдырбас\nkara_kaplan: men baza bilerim ))\nКокбору: Кандый дакшы , торол алтай тилимди угарга! Кайда ла барзан , кайда ла дурзен - улус орустап куучындажат! Бистен бойыстан камаанду , тилибис озуп даранатан аргалу ба , эмезе ундылып , онон даныс созликтен коруп сонуркайтан неме болотон эмеш пе?\nChenya: куучындап турган улус, куучындап ла дьюрере. Кем билбес, балдары да билбес болор\nkiki: Jакшылыкту энирле кару jерлештер бистин алтай тилди коп карындаш-калыктар айлап jат...а меге дезе олордын тилин ондорго эмеш уур\ngubka BOB: Jакшылар кару алтай КЫСЧАКТАР ла уулчактар!!!!\nChenya: Jакшы ба, ГупкА! :-) Кандый jюрюн? Солун-собур не бар? Юренип jадын ба? Бу форумды кайдан, канай таптын?\ngubka BOB: кем joк арайнан ла,солундар слерде ле болбой\nОйрот Кан: эн jараш тил бу jердин устинде алтай тил\nERK: алтай тилди ундыбас керек.бис оны билбезес-алтай адысты jылыйтарыс.\nАнчы: Jакшылар, кундулу jерлештер! Керектерир кандый?\nKeshaman: Дакшы Анчы! Сен Екатеринбургта нени тапайлан?\nERK: кем келер понедельникте jерлежуге барар?\nАлтын Кыс: Мен барарым\nChenya: мен барбазым. Сыйным барар болбой.\nERK: мен база)) а конференцияда болорын ба? доклод кычырарын ба?\nАлтын Кыс: ее кычырарым , а сен?\nERK: jок.ой jок белетенерге,jе конференцияда болорым)\nАлтын Кыс: Короче, там встретимся\nERK: а алтайлап эмес пе?)\nChenya: Алтын Кыс юрен-юрен алтайлап куучындап.\nАлтын Кыс: Chenya пишет: Алтын Кыс юрен-юрен алтайлап куучындап Ага-ага , вот только плохо получается\nАнчы: Уредунен оско нени эдерим база Екатеринбургта. Юр. академияда уренип jадым .\nАнчы: уредунен оско нени эдерим база Екатеринбургта. Юр. академияда уренип jадым.\nKeshaman: База бистин уулдар ондо бар ба? Кемдерге андап турун?\nАнчы: Бисте республиканан 23 алтай ла орус балдар уренип jат. Алтай уул оско калада кыстарга андабай!\nwave: Анчы , андый ла бол. студент ойлор эн ле jакшы!!!\nKeshaman: А алтайлар канча кижи? ан бар тужында андала!)))\nАнчы: Алтай балдар 15 кижи.\nLarisa: Анчы Курумшиев Алан деген кижи анда ба?\nАнчы: ие, Алан Екатеринбургта.\nERK: Анчы Аланга эзен айт! ол мени билер\nАнчы: ERK , мен сенин адын билбезим. Эзенди кемнен деп айдар? Сенин адын кем Эркеменбе Эркешбе эмезе Эркинбе?\nRadost\": Анчы, ол ады Эркемен... правильно по-алтайски написала?\nАнчы: Radost\" онын ады. эмди билер болорым.\nRadost\": Быян\nwave: кем-кем билер бе, ГТРК Эл Алтайда бойынын сайты бар ба? Алтайдын Чолмонында?\nАнчы: wave Болор керек!\nwave: адрес кандый?\nАнчы: Тогиндыйдым.\nERK: сени ондый тогунчи болзын деп прокуратура уредет пе?))\ndjam: а почему вопросительная частица то ПЕ то БА?\nERK: djam зависит от последнего звука в слове перед вопросительной частицей. если звонкий или гласный,то бе,ба.если глухой,то пе,па и т.д.))\ndjam: ок сенкс\nwave: je, быйан, djam =)\ndjam: да, уэйв, только побоялась с ошибками написать. эх..\nwave: зато на англ. без ошибок.\nАткыр: Jакшы амырагар\nERK: не ас бичип jадыс? алтайлап билбезер бе?(!) мен бу пятницада jанарым. чыккан кунимди откурерим. 4 ноябрьда кем мени корор Улалуда,уйалбай базып келзин.мен jыргарым=)\nАткыр: кучурген айдын 3 -чи кунинде кайда болорын? кайда jыргарын?\ngubka BOB: ERK Jакшы ла байрамда нокор чыккан кунинде!!!!!\nERK: Аткыр 3 кучургенде айылымда Улалуда болорым. телефон согуп ий gubka BOB быйан карындаш,айтканын ла болзын. бистин балдарла нени нени эдерисле =)\nАткыр: Улалуда кун тийип jат.jылу. тышкары базып jурерге кандый jакшы.\nERK: jараш кыстар коп болбайсын?\nАткыр: кыстар ойтоло эмеш уштынып алган, jаныла вокзалда болдым, кыстар узези jанарга jат. алтай кыстар куннин кунге jаранып jат.\nАнчы: Jанар куним келип туру, уулдар!!!\nERK: Анчы кем jок, кышкыда jанбай нени эдерге...\nАнчы: кышка jетире чыдажар керек!\nERK: мен каче ле Горныйдан келдим. кинотеатрда 1612 кино кордим, светофор барып jурдим. хе хе\ndjam: мен барысын да анладым:)\nАнчы: А мен \"1612\" Новосибирскта коргом!\nERK: Новоси��ирск jарады ба? меге 1612 jарабаган. кандый да jаш балдардын.\nАнчы: сен кино керегинде бе эмезе кала керегинде?\nallo: ERK пишет: мен бу пятницада jанарым. чыккан кунимди откурерим. jakshi bajramdadin ba nokor?кайда болдын нени эттин, нокорлорин коп келди бе Улалуга?\nERK: Анчы кино керегинде=) allo кем jок болды.амыраганыс =) сен кем эдин? меге ЛС бичип ийзен\nАткыр: Jаш-оскурим не солун бар? Тайгада кар jаап койгон, андап барар керек.\nАнчы: андар да куним келип туру!!!!\nАткыр: Чолдо шуурган болгон чолдин элиги кочкиндеп баштады, алтай уулдар узези амырар кундерде эликтеп тийиндеп jат. Сен Екатеринбургта Анчы койондор ло тузакта.\nERK: Екатеринбургта jаан койондор болбайсын!\nАткыр: Jе бир эмештен алайлактар албаты-jоон. Аржан суудый ару алтай кыстар кайда? алтайдын тууларындый кайыр алтай уулдар кайда?\nАлтын Кыс: Мында, алтай кыстар, сеге не керек Аткыр, сеге кем керек? (народ сразу прошу прощение, как могу так и пишу, алтай тил прям коркыш jаман барjaд )\nwave: Аткыр бичип jат: Аржан суудый ару алтай кыстар кайда? алтайдын тууларындый кайыр алтай уулдар кайда? ондый состорди кайдан билерин?\nАткыр: Оо Ары корзо ай кеберлу, бери корзо кун кеберлу кыстар мында турбай. Мындый состорди узе алтай уулдар билер. а бистин алтай кыстар чындап ла эн ле ару,jараш.\nАлтын Кыс: Аткыр, респект за такие слова в адрес нас, девушек. Очень приятно\nGanja: Ачымчылу эмес АчыНчылу\nGanja: Качарлары кызарган кызылгаттай кыстар, кочколонгон кайалардай кайыр уулдар Алтайда канай Jок эмеш...\nкунучек: Эзендер.JЬЕРЛЕШТЕР!!!НЕ БАР НЕ JОК?\nERK: эзен jерлеш! бастыра ла бар. сен бойын кандый?\nБешеный: тяхшлар эмян обяндар! тышкары кубулгак булутту кун туру Арчылган.\nkindik: Алтай тилле куучындаар jер мында.\nКокбору: Онойдо бастыра алтайлар тунейле куучындабас , темдектезе Ондой аймакта ол состордин таныктарын кату айдым дат Каан-Оозында дымжак ......\nGanja: бодоп ло немелер этпей...онон коро(.может..наоборот.если деген)состорди солыйтан болзо чын ба теряндар!!\nБешеный: jакшылар ба эмян-обяндар, торян-тугандар!\nGanja: БОдозом до кижи айлабас боткого туней неме болор\nGanja: Во во мен оны ла айдарга тургам..\nSEM: ta neni kuuchindajip turganar,4ek neme ondobodim.\nSEM: WOLF Jurumde ne le bolor.\nGanja: SEM пишет: WOLF Jurumde ne le bolor. Братка сеге мыны ондорго куч болор.Чыма бору????\nGanja: До здравствует старость в тапочках.....\nWOLF: Jастын баштапкы куниле кару Jерлештер уткуп турум\nGanja: Сени база брат!!! Бисте 1ылу свитерлу бастраныс\nWOLF: Бугун айы-бажы 1ок, учы-туби корунбес стирка эттим. Тозын-тобрагымды 1ундым, ар сынымды сергеттим. 1ас келип 1аткан не. 1ыламаш бабушканы барып тудар керек\ntelengit: ЭЙ, БРАТЬЯ_АЛТАЙТСЫ, ТУТ ШО, ТЕМА ДЛЯ АЛТАЙСКАГО ФЛУДА??? коли так, то нифтяк. а то в ГАфоруме каштактар не дают разогнацца на местном диалекте\nАлтын Кыс: telengit пишет: ГАфоруме каштактар не дают разогнацца на местном диалекте Ага сцуки присутствует это . Зато как мы на этой теме зажгли, Эдик , такой бомбы там давно не бывало, каштактар теперь знают что есть местный диалект.\nWOLF: Каштак ол не дегени? Jартап берзер орокон\nGanja: Кирген кийнинде алтайлап бичигер торондор......Каштактар-орустар болбой...\nwave: WOLF пишет: ар сынымды сергеттим не дегени?\nWOLF: алтай бой-бойысты тогиндежийектер , анан арызын кем билер\nЭмчи: ) Дак может всётаки актуальна тема про 'Алтай тили'\nWOLF: wave пишет: не дегени? привел себя в порядок\nERK: а бу не улус бери кирбейт? а ? кем алтайлап билер?\nERK: кем де билбес ошкош((\nWOLF: канчага бу мында jаныскан урдирип отырар.....\nERK: а не jаныскан? кожо отурак. не бар сенде солун собур?\nКН: Привет Анчы, это тебя из Бишкека родственник Алана беспокоит, ты можешь дать координаты Алана\ntelengit: пиепц тема для флудерастов\nmegalex2003: мен имешь билерим Бир сайт этядырым, бастра алтай созликтар анда болор, оско бичиктердин электронный версиялар база анда болор.\nWOLF: сен обиян бажын тазаганча jетире сканнердын jанына отурба\nKamiya: §г§С§Ы§д §Ь§С§й§С§Я §Т§Ц§Э§Ц§Я §Т§а§Э§а§в? §Ь§Ц§Щ§Ъ§Ь §д§Ц §г§а§г§д§а§в§Х§Ъ §ж§а§в§е§Ю§Ф§С §й§н§Ф§С§в §Т§Ц§в§Щ§Ц§Я'\nАлтын Кыс: ООО, много понимаю, но не могу написать, потом все ржать будут, возле сканера не стоит сидеть до облысения\nKamiya: какой у меня витиеватый текст вышел\nmegalex2003: Процесс сканирования божогон почти, стадия вторая - распознавание, затем корректировка для заливки в движок сайта, затем сборка в электр. книги с помощью современных высокоэффективных форматов. В планах создание сборника словарей в виде отдельной программки, типа той что сделали товарищи Текеновы. Кстати есть у каво нормальная версия ихнего словаря а то у меня бета 2007г. ?\nЭмчи: Интересно. Кто-то занимается электронными словарями Алтайских языков. Где можно раздобыть такой словарь?\nmegalex2003: Занимались прошлый год, какой то проект или грант там был, тока в интырнете про него нигугу, толи заглохло дело толи еще чего помешало им.\nАлтын Кыс: наверно деньги уже нашли место в корманах, а дело не тронулось\nmegalex2003: Алтын Кыс пишет: наверно деньги уже нашли место в корманах, а дело не тронулось Нет, по крайней мере выпустили бета версию.\nЭмчи: Мегалекс, тяжёлый дистрибутив, можно ли его у тебя взять?\nmegalex2003: http:\/\/webfile.ru\/2428443 тока ето не дистр, просто распакуй и юзай. 1.1 Мб\nЭмчи: Спасибо, ознакомлюсь без промедления.\nmegalex2003: ну як?\nЭмчи: Словарь посмотрел. Не понимаю почему б не собрать програмистов и не сделать хороший, удобный электронный словарь. Выбили ж наверняка денег нормально на этот, а всё как-то сыро.\nfenek: megalex2003 пишет: http:\/\/webfile.ru\/2428443 иштебейт. Файл док деди\nАткыр: Алдырбас баламка узе jакшы болор.\nmegalex2003: http:\/\/netarh.net.ru\/trans.rar - прямая ссылка ето не дистр, просто распакуйте (архиватор Winrar или 7-zip) и запустите файл trans.exe. 1.1 Мб Эмчи пишет: Словарь посмотрел. Не понимаю почему б не собрать програмистов и не сделать хороший, удобный электронный словарь. Выбили ж наверняка денег нормально на этот, а всё как-то сыро. Это как обычно, если что-то дел��ют ради получения бабла так и будет, да и денег обычно нет для таких вещей, а тут еще кризис. ну постепенно буду делать свою версию, сначала он-лайн версию (место под сайт уже выбито), потом ввиде программки, ну и в перспективе мобильную версию\nЭмчи: Ну тогда будем конкурентами. Или может быть партнёрами? Я правда не силён в компьютерах.\nmegalex2003: Эмчи пишет: Ну тогда будем конкурентами. Или может быть партнёрами? Я правда не силён в компьютерах. тада почему конкурентами?\nЭмчи: Ну программиста найти не проблема ). Времени бы свободного.\nmegalex2003: так э, программист за здорово не будет делать, аднака время всегда можно найти, его нет у того кто не умеет им распоряжацо\nmegalex2003: лучше конечно партнерами, адна голова хорошо а две лучше\nЭмчи: Не представляю, правда, как это организовать.\nАнтиромантик: А по северноалтайским сведений нет?\nmegalex2003: Антиромантик пишет: А по северноалтайским сведений нет? есть но в меньшем количестве, со временем выкладем тоже.\nmegalex2003: вощем народ кто хочет принять участие в проекте \"Электронные Алтайские словари\" все сюда http:\/\/sozlik.gcons.ru требуется просматривать термины и сообщать об ошибках, сканы словарей будут выкладывацо на закладке \"Книги\", для сверки. Термины будут наполнятся постепенно, все указанные на сайте словари будут наполняться. Присылайте свои предложения\\соображения.\nАнтиромантик: Ошибки есть, графического характера алт. Абитуриент англ. School-leaver {Brit.); entrant to college, university (amer.) Абориген (Абориген; ос кижи ; Aboriginal (pi. aborigines)) Абсолютизм (Абсолютизм ; Absolutism) ... Потом еще досмотрю\nmegalex2003: Антиромантик пишет: Ошибки есть, графического характера Исправлено.\nmegalex2003: WOLF в каком смысле держацо?\nАнтиромантик: Википедию на южно- и северноалтайском делать кто-нибудь собирается?\nmegalex2003: Наврядли, хотя программы по поддержке малочисленных народов есть. Есть тематический словарь северных диалектов.\nАнтиромантик: А у меня такой вопрос - в северноалтайских диалектах встречаются начальные б- и дж'-? Знаю, что их нет в кондомском и нижнечулымском, но остальные - тубаларский, чалканский, кумандинский?\nmegalex2003: Хит сезона!!! не пропусти!!! Подготовлен и скоро будет выложен алтайско-русский словарь на 13 тыщ слов для программки QDictionary. QDictionary использует уникальную технологию позволяющую переводить слова и словосочетания простым наведением курсора мыши на них. Не надо ничего выделять, копировать и вставлять в другое окно. Просто наведите курсор мыши на интересующее Вас слово, и Вы увидите подсказку с его переводом. Вы также можете узнать значение слова выбрав его из списка. Вы можете добавлять свои слова, а также удалять и изменять значения уже существующих. Помимо алтайского программка будет сожержать и большой английский словарь и другие. Следите за новостями на сайте sozlik.gcons.ru\nЭмчи: В северных диалектах я встречал вместо Б - М, в начальной позиции. А Ј - Нь, напр. ��акшы - ньакшы (чалканский) и вроде даже -Й, йакшы.\nWOLF: пиво...... кыстар.... мен jаныскан\nKamiya: Классный Он-лайн словарь... там столько много интересного для меня\npif: В детстве в разной местности слышал, как я думаю , одно и то же выражение произносимое по-разному: вар.1: \"Кем ёх алдырбас?\" . Вар.2:\" Кем дьок дьядырыс?\" Или это только мой непросвященный слух так слышал?\nИкили: Как объяснить эту поговорку? Тенеги тен кööк мööн\nmegalex2003: скаких пор Онгудайский район вошел в состав Алтайского края? тут так написано ongudai.ru\nСосенка: где это написано?\nwave: там все напутано сильно, данные старые, информация неточная, есть грамматические ошибки.\nmegalex2003: Сосенка прямо в заголовке. Судя по всему сайт умер, а тело осталось тлеть.\nСосенка: это на сайте... Алтайский край. Это в расчете на объединение? Да и ошибок полно.\nАнтиромантик: http:\/\/www.uz-translations.net\/?category=othbooks-other&altname=dialekt_kumandincev_kumandy-kizhi\nМировв: Jакшылар!\nМировв: jол\nМировв:\nrehfq: jng\nrehfq: Адайым теген Алтай тилим! Энейим теген эрке тилим!\ntelengit: почему казахи используют арабское рахмет??? тюркская ж группа ёпта. Или они обособиться хотят?\nJалт: Jакшылар торогондор. Мен тодош соокту алтай уул бичип jадым .Мындый сос билерер бе jайдактактажыйдим а алтай кеп сос один рубль полтора,сенин кодонин кап-кара.\nAlibek: Мен кыргыз Алтай тилин юреткилечи достор\nполная версия страницы","id":"<urn:uuid:f1125ed4-432a-470a-9113-df8cf8d7513d>","dump":"CC-MAIN-2017-39","url":"http:\/\/wap.ongudai.forum24.ru\/?1-0-0-00000002-000-10001-0","date":"2017-09-25T06:58:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-39\/segments\/1505818690340.48\/warc\/CC-MAIN-20170925055211-20170925075211-00073.warc.gz","language":"alt","language_score":0.7504330873,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":8,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.750433087348938, \"rus_Cyrl_score\": 0.07709427177906036, \"kir_Cyrl_score\": 0.07125236839056015, \"krc_Cyrl_score\": 0.018503455445170403, \"tyv_Cyrl_score\": 0.014137283898890018, \"udm_Cyrl_score\": 0.01043386198580265}","num_words":4849,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.056,"special_characters_ratio":0.217,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.863,"perplexity_score":16519.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"友 yǒu\n朋 péng\n男 nán\nПримеры использования 男朋友\n她跟男朋友分手了,妈妈正在安慰她呢。\ntā gēn nán péngyǒu fēnshǒule, māmā zhèngzài ānwèi tā ne.\nОна рассталась с парнем, мама сейчас её утешает.\n他对你那么好,他是你的男朋友吧?\ntā duì nǐ nà me hǎo, tā shì nǐ de nán péng yǒu ba?\nОн так любезен с тобой, видно, он твой парень?","id":"<urn:uuid:79433316-0499-4c31-8832-62f5b53cd454>","dump":"CC-MAIN-2017-43","url":"http:\/\/studychinese.ru\/dictionary\/10379\/","date":"2017-10-21T03:16:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-43\/segments\/1508187824543.20\/warc\/CC-MAIN-20171021024136-20171021044136-00383.warc.gz","language":"alt","language_score":0.4573280811,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":9,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.45732808113098145, \"udm_Cyrl_score\": 0.07998061925172806, \"rmy_Cyrl_score\": 0.06922051310539246, \"ron_Cyrl_score\": 0.05569857731461525, \"rus_Cyrl_score\": 0.04251242056488991, \"krc_Cyrl_score\": 0.04169010743498802, \"kjh_Cyrl_score\": 0.03418644517660141, \"kaz_Cyrl_score\": 0.023604601621627808, \"mie_Latn_score\": 0.020954247564077377, \"raw_Latn_score\": 0.011281161569058895}","num_words":134,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.225,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.389,"perplexity_score":35850.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Форум » Алтай тилле » ЭЛ-ОЙЫН 2008. » Ответить\nЭЛ-ОЙЫН 2008.\nАткыр:\nОтветов - 22\nbeelanocka: На прошлом празднике было весело. Вот теперь в раздумьях. Ехать или нет? Пить или не пить?\nАмыр: не поеду наверно надоело, да и места там не нравица. Дождик там обещают(\nСосенка: как-то мне кажется все больше превращается в эстрадное представление...\nТимур: при просмотре трансляции открытия показалось что у нас теперь есть 11-й Еловский район, они шли отдельно от процессии Онгудайского района\nRadost\":\n:tyz: что там интересного то было ?\nRadost\": по ходу все кто на форуме присутствует, на ЭО отсутствовал\nАлтын Кыс: тоже не получилось побывать на таком празднике\nRadost\": говорят, не очень было\nСтарпом: всем привет, Давно здесь не был. на Эл-Ойыне не очень было, само место не удачно выбрано. Дождь, грязь, дорога скльзкая, пиво дорогое и программа не очень\nnuman: Старпом пишет: всем привет, Давно здесь не был. на Эл-Ойыне не очень было, само место не удачно выбрано. Дождь, грязь, дорога скльзкая, пиво дорогое и программа не очень А из сказителей\/музыкантов Алтайских кто был??\nАткыр: Алтайлазар эмеш те болзо ТОРДОЛОР.\nwave: Тимур пишет: что у нас теперь есть 11-й Еловский район -хотя кем билер, может ондый ла болор а толдолор дегени не? фейерверктен оско неме-неме jakшы болгон бо jок по?\nАткыр: Тордо дегени ол сарjу кайылтса артып калар неме, ого сахр салала jизе тату болуп jат,--- алтай курсак. А чынынча айтса тордо ол-- ОТХОД , кем алтайлар билбес, ол бистин албатынын тордозы.\nKamiya: Jе айса, тордо ло болгойым... алтайдöн барар аргам joк. Эл-ойында, кафелер меге jарабаган, курсагы такши да болзо jазап амырап-отурып, шаjин' айактан' чай ичип алар jер jок (пакетиктен' оско чай алтайда улус ичпей турган эмтир). Сыыра балу да болгон болзо, улустардын' коп сабазы 1,5-2 литр бутылкаларлу тüжне ле ичинип jüрди Кыстар канай сумкаларды jантайын колтыктанjат, оной ло эл-ойында уулдар 1,5 литр бутылканы колтыктанала jüргледи.\nwave: Kamiya , сенин айткан смосториннен-меге jаман болды((((( ойто сананыйзе-кезиги чын((((\nKamiya: кезиги???? Мен чындык ла неме чийдим...\nАткыр: Jе бу Эл-ойында не болор? Алдындагы чылап кемде сонуркабайда турган ошкош байрамысла.\nSalutik: Чып ла чын..... Эмди ле отурала санаып турум, барар ба барбас па деп, Чамалда болорд ло меге та ненин де учун jараган,. Jолодо эки ненделя кайра болуп jурдим. Чынын айтса тын ла барар куним jок jаныс кориш-таныштар коп сабазы барарга туру..... Олорло ло туштажарга баратан ба?, Мен сананзам 3-4 jылдан эткен болзо jакшы болор эди...... А слер мында не алтайлап бичибей орустагылп турур?????......\nАлтын Кыс: Салютик, я все понимаю, а вот написать не могу и сказать с акцентом получается. Из-за этого у меня страшный комплекс появляется в ГА, меня начинают припозоривать за то, что я не знаю свой язык. Так что, мне проще написать и сказать по русский, что бы народ на до мной не смеялся. У меня сестра собралась на Эл-ойын, тоже в большей степени из-за знакомых, друзей и родственников. с которыми там встретится.\nfktrc85:\nСосенка: Ну да, все так из РА на Эл Ойын едут со старыми друзья��и, знакомыми повстречаться. В этом году кто был?\nполная версия страницы","id":"<urn:uuid:3a055947-dbe3-4256-8db9-eae58d207895>","dump":"CC-MAIN-2017-47","url":"http:\/\/wap.ongudai.forum24.ru\/?1-0-0-00000003-000-0-0-1280237880","date":"2017-11-22T18:46:53Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-47\/segments\/1510934806620.63\/warc\/CC-MAIN-20171122175744-20171122195744-00120.warc.gz","language":"alt","language_score":0.6437228322,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":8,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.6437228322029114, \"rus_Cyrl_score\": 0.29758188128471375, \"kir_Cyrl_score\": 0.01798943616449833}","num_words":987,"character_repetition_ratio":0.036,"word_repetition_ratio":0.102,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.757,"perplexity_score":17440.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Л.В. Кокышев\nУндыбагар\nÖрö öзÿп, сагышка jеделе,\nÖчöжип качан да jÿрбегер, балдар.\nÖскö алтайга jажына барадып,\nÖскöн jеригер ундыбагар, балдар.\nОйногон Алтайды jеектеп те койзоор,\nОзогы ла бойы ол артып калар…\nЧаҥкыр туулары ышталып ла турар,\nЧакпынду суулары кÿркÿреп ле jадар.\nАрып-чылап уйадай берзегер,\nАрчын jытту Алтайга келигер.\nАктанып, тöгÿн сöс айтпагар,\nАлбаты слерге анайда бÿдер.\nАлтай тилигер «jокту» да болзо,\nАк-jарык берген – шоотпогор оны.\nКургаткан курудыс ачу да болзо,\nКурсагыс болгон – ундыбагар оны.\nСайыркап, jоноордыҥ jÿрÿмин билбезеер.\nСанаалу бис деп сананбагар, балдар.\nТöрöл jоноордыҥ тилин ундызаар,\nТöрöлис бар деп айтпагар, балдар.\nТöртöн тилге ÿренип те алзагар,\nТöрöл тилигер слердиҥ артабас.\nКуучынаар килеҥ, кеен де болзо,\nКультурный слер деп кем де айтпас.\nАры болуп, атанып та jатсагар,\nАлтайым дейле, кайа кöрÿгер.\nАтту-чуулу эрлер де болзогор,\nАлбатым дежип, айдыжып jÿрÿгер.\nÖзöк-буурыгар башка да болзо,\nÖмö-jöмöлÿ, эптÿ болыгар.\nÖрö чыгала, тöмöн дö тÿшсегер,\nÖскöн jеригер ундыбагар, балдар…","id":"<urn:uuid:bc7e640d-25dd-4ccf-8578-17711a4239eb>","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/KOKYSHEV2.HTM","date":"2018-02-26T01:42:15Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891817908.64\/warc\/CC-MAIN-20180226005603-20180226025603-00423.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999909401,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999909400939941}","num_words":347,"character_repetition_ratio":0.074,"word_repetition_ratio":0.012,"special_characters_ratio":0.196,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":5406.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"С.Б. Сарбашева, к.ф.н., доцент кафедры\nалтайского языка и востоковедения\nАЛТАЙСКИЙ ЯЗЫК (ФОНЕТИКА)\nАЛТАЙ ТИЛДИН ФОНЕТИКАЗЫ\nАлтай тил Алтай Республикада орус тилле кожо эл-тергеелик тил болуп jат. Алтай тил тÿÿки айалгалардан улам анылу кубулталарлу jол öткöн. Телекейлик кемjÿле кöрзö, тоозы ас калыктардын тилдери солынып ла jоголып баштаган. Мындый айалга Алтайда да болуп jат. Албаты бойынын тилиле куучындажар аргазы астап, jаны öйдин тебÿзине чыдашпай, тили кунурап баштайт.\nЭмдиги öйдö Алтай Респуликада jадып турган албатынын тилдери, бой-бойынан башкаланып jат. Алтай тилге литературный тил, диалекттер, jер-бойынын эрмек-куучыны кирет. Олор бой-бойынан сöзлигиле, грамматический бÿдÿм-кеберлериле бир канча аныланып jат. Литературный тил диалекттерден, jер-бойынын эрмек-куучынынан башкаланып, бичиир ле куучындаар jанынан анылу ээжилерлÿ болот. Лите��атурный тилде чокым-jарт айдары, сöстöрдин грамматический кеберлерин чын айдып ла бичип тузаланыры анылу ээжилерге тайанат. Калыктын jÿрÿми jаантайын солынып турганыла колбой, алтай тилде кезик сöстöр учурын элбедип, jаны учур алынат. Jер-бойынын эрмек-куучынында бойынын анылузы бар: бир jерде чук jаткан jаткан улустын эрмек-куучынында öскö jерлерде тузаланбай турган сöстöр тузаланган\nМындый учуралда тил билимчилердин алдында jаан амаду тура берет: Алтайда jадып турган албатылардын тилин, анчадала тÿндÿк диалекттерди шиндеп, анылузын jартаары. Тирÿ диалекттер албатынын тÿÿкизи ле тилдин тÿÿкизине jаан камаанын jетирет. Олор кумран öйлöрдöги албатылар ла тилдер ортодогы колбуларды кереелейт. Диалектизмдер фонетикада, грамматикада ла лексикадагы болгон солунталарды ондоорында jаан jöмöлтö болот. Башка-башка öйлöрдö тилдин кажы ла öскöн öйин темдектейт. Анчада ла тÿÿкилик ле тил jанынан jаан болужын jакалай тилдер jетирет, ненин учун дезе тил кергинде таш кереес бичимелдер артпаган.\nАлтай тил öскö тÿрк тилдерле угы-тазылыла, учук-тамырыла тудуш. Jебрен öйлöрдöн артакан кереестердин тили алтай тилге jуук.\nЭмдиги öйдö анчада ла учурлу ла тууралатпас сурактын бирÿзи - албатынын тилин jанырта ширтеери болот. Бу айалганы бÿдÿреринде тилди jакшы билип, бойынын тилиле куучындажып турган улус бар болгонында.\nЭлден озо алтай тилди ле онын диалекттерин jууп ла кöчÿрип баштаган кижи Н.А. Баскаков. Ол бойынын «Диалект черневых татар (туба-кижи)» [1965] деп шинжÿ ижинде чогуп алган тексттерин орус тилге кöчÿрген. «Диалекты черневых татар (туба-кижи). Грамматический очерк и словарь» [1966] деп ижинде кыскарта фонетика, грамматика ла лексика керегинде jетирÿ эткен.\n60-чы jылдардын учынан ала алтай тилдин фонетиказын ла онын диалекттерин шиндеш башталган. Шинжÿчи М.Ч. Чумакаева бойынын jууп алган фонетикалык ла эксперимент иштеринде алтай литературный тилдин туйук табыштарын шиндеген [1978; 1970; 1972]. Шинжÿчи тÿндÿк куманды ла чалкан диалекттерди элбеде кöргöн. Анайда ок М.Ч. Чумакаева тÿштÿк теленит ле байат, телеут диалекттерди база шиндеген. Туба тилдин ÿндÿ табыштарын чокумдап ширтеген jаныс иш – ол Г.А. Петькин ле М.Ч. Чумакаеванын «Количественные характеристики гласных тубинского диалекта алтайского языка в моносиллабах» [1989] деп статьязы болот.\nБир кезек туба диалекттин фонетиказы керегинде сурактар В.Н. Тадыкиннин [1981], А.Т. Тыбыкованын ла М.Ч. Чумакаеванын [1981] шинжÿ иштеринде туштайт.\nТилди табыш jанынан бÿдÿмин инструментальный эп-сÿмеле шиндеери бÿгÿнги кÿнде учурлу ла курч сурактардын бирÿзи болуп jат.\nШинжÿ иш эмдиги öйдöги алтай тилде ле диалектерде туйук табыштардын ла фонемалардын бöлÿнгенин шиндеп кöргöн баштапкы ченелте иш болуп jат. Текши тил шиндеер билимде бар шÿÿлтелерге тайанып, эмдиги алтай тилдеги туйук табыштардын ла фонемалардын бöлингенин ле анылузын чыгарары учурлу болот.\n1. ТУЙУК ТАБЫШТАРДЫ ТЕКШИ ЛИНГВИСТИКАДА ШИНДЕГЕНИ\n1.1 Орус лингвистикада туйук табыштарды шиндегенинин тÿÿкизи\nКижи куучынданып турза, табыш канай чыгып турганы керегинде бир де сананбай jат. Кижи ÿренип калган учун, кейди тынып, эмезе неме ажырып тургандый ла деп билдирип, табыш бойыла чыгып тургандый болот. Jе кезик айалгаларда бу сурак кижинин алдына тура берет. Ол качан öскö албатынын тилин ÿренип турган тушта. Табышты чыгара айтканы бу учуралда аjаруга алына берет. Языкознаниенин фонетика деп бöлÿги табышты шиндейт.\nФонетика, графика, орфоэпия – тил керегинде науканын база бир бöлÿги. Фонетика – тилдин табыштарын, ÿйени ле согултаны ÿренип jат. «Фонетика» деп сöс «фонэ» - табыш, «ÿн» деген грек сöстöн бÿткен.\nГрафика – тилдин табыштарын бичикте букваларла темдектеп кöргÿзерин ÿренип jат. «Графо» - «бичип jадым» деген грек сöстöн бÿткен.\nОрфоэпия – табыштарды ла олордын колбуларын литературный jанынан чын-чике айдарын jартап jат. «Орфоэпия» - грек тилде «орфорос» - «чын», «эпос» - «куучын-эрмек» (речь) деген эки сöстöн бÿткен.\nТуйук табыштарды айдарын орфоэпиянын нормалары быжулайт.\nТилдин табыштарын анылу темдектерле – букваларла кöргÿзип бичип jат, бастыра букваларды ээчий-деечий тургузып бириктиргенин афавит эмезе азбука деп адап jат. «Алфавит» деп сöс славян алфавиттин баштапкы букваларынын адынан бÿткен: «аз» (а), «буки» (б).\nАртикуляция тилдин, эриннин, тандайдын ла онондо öскö органдардын табышты чын чыгара айдарына болужын jетирет.\nЧыгара тынган кей öкпöнöн кеjир ажыра оостон jайым чыкса ÿндÿ табыштар айдылат. Чыгара тынган кей оостон jайым чыкпай бойынын jолында буудактарга: эриндерге, тишке, тилге, тандайга табарып, туйукталып чыкса, туйук табыштар болот. Шуулту табыштар туйук болот. Jе кезикте туйук та табышты, ÿндÿ табыш чылап чöйö айдар арга бар, ол сонорный (ÿнгÿр) табыштар.\nШинжÿчилердин темдектегениле: «Классификация согласных звуков не исчерпывается их делением на сонорные, глухие и звонкие. Согласные также различаются в зависимости от того места в полости рта, где образуется преграда. Например, при артикуляции звука могут смыкаться губы – такие звуки, например [м], называются губными. Если при образовании звука основную работу совершает язык, то это язычный согласный (они делятся на типы в зависимости от того, какая часть языка – передняя, средняя или задняя – принимает участие в артикуляции и с каким пассивным органом – например, с зубами или нёбом – она соприкасается)» [13, с. 23].\n1.1 Орус лингвистикада туйук табыштарды шиндегенинин тÿÿкизи\nОрус тилде фонетиканы бÿдÿн билим jÿрÿмине шиндеген шинжÿÿчи Л.В. Щерба болот. Ол Ленинградтын Фонологический школазын тöзöгöн кижи болуп jат. Фонология деп науканын тöзöлгöнин база онын адыла колбойдылар. Экспериментальный кабинеттин öзÿмине jаан камаанын jетирген. Бу ишти ол 1909 jылдан ала jÿрÿминин учына jетире токтоду jок öскÿрип иштеген. 1912 jылда шинжÿчи Л.В. Щерба «Русские гласные в количественном и качественном отношении» магистерский диссертациязын jедимдÿ корып алган. Бу иште ол экспериментально-фонетический эп-арганын болужыла артикуляторный ла акустический фонологиянын куучын-эмектердин шиндеген. Анайда ок шинжÿчи бойынын ÿредÿчизи И.А. Бодуэн де Куртенэнин ижине тайанып, фонемалар керегинде элбек ле jÿзÿн-башка анализ эткен.\nШинжÿчинин кандый ла фонетика ла колбулу иштери билим jанынан тöзöгöлÿ болгон. Онын кöрÿмиле: «Полное понимание иностранной речи и иностранного текста неразрывно связано с правильным, вплоть до интонаций, воспроизведением их звуковой формы» [Щерба, с. 238]. Кандый ла öскö тилди ондоорында тöзöгöзи чын табыштан камаанду болот. «Теория русского письма» деп статьязы фонологияга учурлалганда болзо, jе фонемалар кергинде база бичиген. Фонология билимде Щербаны фонеманын теориязын ачкан кижи деп бодогылайт. Тил билимде фонеманын баштапкы ла анализин эткен кижи база Щерба болуп jат. онын темдектегениле: «фонема является словоразличительной и морфеморазличительной единицей, противопоставленной оттенку (варианту) как единице, не обладающей такой дистинктивной функцией» [с. 45]. Шинжÿчи орус тилде туйук табыштарды мындый бöлÿктерге бöлиген: «Шумные и сонорные, глухие и звонкие согласные звуки. Шумные и сонорные согласные различаются соотношением шума и тона. К сонорным в русском языке относятся девять звуков: [м], [м'], [н], [н'], [л], [л'], [р], [р'], [j]. Как и у всех согласных, при артикуляции сонорных в ротовой полости создается преграда. Однако сила трения воздушной струи о сближенные \/ сомкнутые органы речи минимальна: воздушная струя находит относительно свободный выход наружу и шум не образуется. Воздух устремляется либо через нос ([м], [м'], [н], [н']), либо в проход между боковыми краями языка и щеками ([л], [л']). Отсутствие шума может быть связано с мгновенностью преграды ([р], [р']) или с достаточно широким характером самой щели ([j]). В любом случае шум не создается и основным источником звука оказывается тон (голос), создаваемый колебанием голосовых связок. В образовании шумных согласных ([б], [в], [г], [д], [ж], [з] и др.) основную роль играет, наоборот, шум. Он возникает в результате преодоления преграды воздушной струей. Тоновая составляющая звука является неосновной и может либо вообще отсутствовать (у глухих согласных), либо дополнять основную (у звонких согласных) [ 49, с. 52].\nШинжÿчи Бодуэн де Куртенэ эмеш башка jартамалды фонемага берет: «… не делимые общие звуковые элементы, способные в данном языке дифференцировать слова. Эти звуковые элементы реализуются в целом ряде тесно связанных между собой вариантов или оттенков, которые все имеют одну и ту же функцию, а потому в восприятии нормально не различаются и появление каждого из которых целиком зависит лишь от фонетических условий» [с. 152].\nЩербанын шиндегениле фонема – «это кратчайший элемент общих акустических представлений данного языка, способный ассоциироваться в этом языке со смысловыми представлениями». Бу эки шинжÿчинин фонема деп ондомолго jартамалдары башкалып турат. Щербанын кöргöниле, кандый ла алфавит jаныс ла фонемалар темдектеер керек, олордын варианттарын эмес. Ненин учун дезе, качан бис куучындап турзас бир ле фонеманы чокумдап чыгара айдадыс.\nБойынын «Русские гласные в количественном и качественном отношении» деп статьязында Щерба фонетиканын задачаларын тургускан:\n1. выяснить фонетический состав данного языка, иначе, определить различаемые им фонемы. Берилген тилдин фонетикалык составын ла öскöртö айтса, ылгап турган фонемаларын чокумдап чыгарар;\n2. в соответствии с имеющимися средствами дать их полное описание. Бар эп-аргалардын болужыла олорды толо jартаар;\n3. констатировать наблюдаемые дивергенции или зарегистрировать по возможности все оттенки фонем, появляющиеся в данном языке, и дать посильное их описание;\n4. определить условия этих дивергенций. Берилген дивергенциялардын айалгаларын быжулаар;\n5. объяснить причины их появления. Кайдан келгенин jартаар.\nБу сурактарга каруны Щерба бойынын «Теория русского письма» деп статьязында берет. Ол орус литературный тилдин фонемаларынын тизимин берет. Щерба орус тилдин туйук табыштарын Звонкие и глухие согласные различаются участием \/ неучастием тона (голоса) в образовании согласного звука. Тон (голос) свойствен произношению звонких, их артикуляция предполагает обязательную работу голосовых связок. Звонкими, следовательно, являются все сонорные: [м], [м'], [н], [н'], [л], [л'], [р], [р'], [j]. Среди шумных согласных к звонким относятся следующие звуки: [б], [б'], [в], [в'], [г], [г'], [д], [д'], [ж], [ж:'], [з], [з']. Глухие согласные произносятся без голоса, когда голосовые связки остаются расслабленными. К звукам указанного типа относятся только шумные: [п], [п'], [ф], [ф'], [т], [т'], [с], [с'], [ш], [ш:'], [к], [к'], [ц], [ч'], [х], [х'].\nŸннин туружары ла турушпазыла кöп туйук табыштар эжерлÿ болот. Орус фонетисттердин кöргöниле 12 эжерлÿ туйук табыш темдектелет: [б] — [п] [б'] — [п']\n[в] — [ф] [в'] — [ф']\n[д] — [т] [д'] — [т']\n[з] — [с] [з'] — [с']\n[ж] — [ш] [ж:'] — [ш:']\n[г] — [к] [г'] — [к']\nПеречисленные звуки являются соответственно либо звонкими парными, либо глухими парными. Остальные согласные характеризуются как непарные. К звонким непарным относят все сонорные, к глухим непарным — звуки [ц], [ч'], [х], [х']. Фонетические чередования согласных по глухости \/ звонкости. Обозначение глухости \/ звонкости согласных на письме Глухость \/ звонкость согласных остается самостоятельным, ни от чего не зависящим признаком в следующих положениях:\n1) перед гласными: [су]д суд — [зу]д зуд, [та]м там — [да]м дам;\n2) перед сонорными: [сл]ой слой — [зл]ой злой, [тл']я тля — [дл']я для;\n3) перед [в], [в']: [св']ерь сверь — [зв']ерь зверь.\nБерилген сöстöрдö тунгак ла ÿнгÿр туйук табыштар тузаланылат. Бу позициялар тын деп чотолот. Арткан учуралдарда мындый позициялар табыштын сöстö турганынан камаанду болот. Мындый тунгак ла ÿнгÿр табыштардын айалгазы албанла болгон деп айдарга jараар. Бу айалганы кöчи ас позицияда деп айдар.\nЩербанын бичигениле: орус тилде туйук табыштар:\nГубные (эрин): \"п, пь, б, бь, м, мь, ф, фь, в, вь\"\nПереднеязычные (тилдин бажында): \"т, ть, д, дь, н, нь, с, сь, з, зь, ш, ж, ц, чь, л, р, рь\"\nСреднеязычные (тилдин ортозында): \"й\"\nЗаднеязычные (тилдин тöзинде): к, кь, г, гь, х, хь\nФонетический транскрипцияны Щерба мынайда ондойт: «запись звуков того или другого отрезка речи по правилам какой-либо определенной графики, но без соблюдения каких бы то ни было правил правописания» [153]. Шинжÿчи фонематический (фонологический) ле фонетический транскрипциялар бар деп темдектейт.\nН.С. Трубецкой фонеамаларды шиндеерин бир канча ээжилер ажыра кöрöт. Онын темдектегениле: «1) Если в том или ином языке два звука встречаются в одной и той же позиции и могут замещать друг друга, не меняя при этом значения слова, то такие звуки являются факультативными вариантами одной фонемы; 2) «Если два звука встречаются в одной и той же позиции и не могут при этом заменить друг друга без того, чтобы не изменить значения слова или не исказить его до неузнаваемости, то эти звуки являются фонетическими реализациями двух разных фонем; 3) Если два акустически (или артикуляторно) родственных звука никогда не встречаются в одной и той же позиции, то они являются комбинаторными вариантами одной и той же фонемы; 4) Два звука, во всем удовлетворяющие условиям третьего правила, нельзя тем не менее считать вариантами одной фонемы, если они в данном языке могут следовать друг за другом как члены звукосочетания, притом в таком положении, в каком может встречаться один из этих звуков без сопровождения другого» [49, с.57].\nОрус тилде туйук табыштарды jартаарында мындый тöс признактар кирет:\n1. Бÿткен jери. Тöс ишти кандый орган бÿдÿрип турганын ла кандый пассивный органла колбожып, биригип турганынан камаанду;\n2. Способ образования. Бÿткен эп-аргазы. Ÿн ле табыштан (шуулттан) ла ÿн jогынан jÿк ле табыштан (шуулттан) бÿдет.\n3. По уровню шума (по степени его интенсивности) По этому признаку все согласные делятся на сонорные и шумные. Ÿн ле табыштан (шуулттан) ла ÿн jогынан jÿк ле табыштан (шуулттын) болужыла бÿдет.\n4. Глухие и звонкие. Определяются по отсутствию или наличию при их произношении голоса (тона). Тунгак ла ÿнгÿр. Табышты айдар тушта ÿн туржарыла турушпазынан билдирет.\n5. Твердые и мягкие. Отличаются характерной для каждой из этих групп артикуляцией. Кату ла jымжак. Кажызы ла бойынын анылу артикуляциязынан башкаланат.\nАйдарда, фонетикалык транскри��циялардан кöргöндö, тилде туйук табыштарды jартаарында башка-башка тöс признактарга тайанадылар.\nОрус литературный тилде айдарында шинжÿÿчилер мындый айалгалар темдектейт: «Раньше в русском языке для большинства согласных действовала закономерность: согласный, стоящий перед мягким согласным, должен быть тоже мягким. Затем возникла тенденция к отвердению первого согласного. Эта закономерность в наше время охватывает все новые группы согласных. Например, [н'] перед [ч'], [ш'] обычно произносится по старым нормам: бубе[н'ч']ики, же[н'ш']ина. Другие согласные произносятся по новым нормам: ля[мк']и, тря[пк']и. В некоторых словах равноправны оба варианта: [д'в']ерь и [дв']ерь. Новая закономерность раньше проявляется при произношении редких слов, сочетаний на стыке морфем, старая дольше сохраняется в наиболее частотных словах. Например, ра [з'в']е - ра[зв']ит. 2. Произношение [ш':] в литературном языке может быть в соответствии с сочетанием различных фонем.Например, в словах расческа, доносчик, погрузчик, щука, ведущий и т. д. Наряду с [ш':] произносится и [ш'ч']. Соотношение этих вариантов неодинаково в разных позициях и в разные эпохи. Произношение [ш':] постепенно распространяется за счет [ш'ч']. Употребление [ш'ч'] или [ш':] на стыке морфем зависит от темпа речи, степени употребительности слова, силы сцепления морфем» [27, 162].\nТекши лингвистикада ла орус тил билимде тилдин туйук табыштары алдынан ла бери эрчимдÿ шинделип турган. Шинжÿчи Л.В. Щербанын адыла орус тилдин туйук табыштарын шиндегениле чике ле бек колбуда. Ол фонологияла школ до ачкан, бойы да канча jылдарында анда иштеп, туйук табыштарды ширтеген. Шинжÿчи орус тилдин туйук табыштарын шиндеп турала фонематический (фонологический) ле фонетический транскрипциялар барын темдектеген. Бу шинжÿчинин эткен ачылталарын орус тилдин фонетиказында эмдиге jетире эрчимдÿ тузанадылар.\n1.2. ТŸРК ТИЛДЕРДЕ ТУЙУК ТАБЫШТАРДЫ ШИНДЕГЕНИ\nТюркологиянын тÿÿкизинде дифтонгтар ла табыштар керегинде кöп башка-башка гипотезалар болгон. [Биишев, 1963; Щербак, 1967; Татаринцев, 1986]. Jе эн ле элбеде jайылган теория, баштапкызында В.В. Радловтын [1882] онын кийнинде П. Пельйонын ла [1925] ла Л. Лигетинин [1938]. Шинжÿчилердин темдектегениле: «Сущность этой теории заключается в том, что как вторичные, так и первичные долгие гласные в тюркских языках образовались из стечения комплексов типа ГСГ, т.е. двух гласных с интервокальным согласным. Эмдиги öйдин туркмен, тувин тилдердеги узун ÿндÿлер, ле якут тилдин дифтонгтери «представляют собой не что иное, как следы сохранившихся ступеней фонологического развития тюркского вокализма, т. е. результаты стяжения комплексов согласных и гласных типа С[СГ], С[ГС-Г]С, [СГ] С» [Баскаков, 1988]. Шинжÿчилердин ширтеп кöргöниле узун ÿндÿ табыштардын тÿÿкизи озодон бери келеген. Бу айалганы бойынын шинжÿ ижинде А.А. Шалданова мынайда кö��öт: «Процессы образования долгих гласных в тюркских языках имеют свою периодизацию в отношении способов их образования от наиболее древнего периода, когда долгие гласные образовались от сочетания первичных узких редуцированных гласных y, i, u, ü в стяжении с соответствующими согласными, к среднему периоду образования из сочетаний [167].\nАлдынан бери келген узун табыштардын тÿÿкизин шиндейле шинжÿчилер мындый тÿп шÿÿлтеге келген: «К формированию позднепратюркской системы долгот, включающей восемь вокальных единиц, по-видимому, привел ряд факторов: 1) утрата фарингальных и ларингальных; 2) изменение слоговой структуры корней, что сопровождалось перестройкой акцентной структуры (в том числе развитием сингармонизма), синтагматическими изменениями, перешедшими и в парадигматику согласных и гласных [Сравнительно-историческая грамматика..., 1984, с. 48].\nЭ.Р. Тенишев редактор болгон грамматикада озогы узун ÿндÿлердин öскöн jолын jартап салган. Е.И. Убрятованын кöргöниле, якут тилде «нередко долгота гласных обнаруживается там, где ее не отмечали в записях, произведенных в говорах центральных районов, легших в основу литературного языка, и исчезает там, где она в этих говорах обычна. Это, по-видимому, свидетельствует о разновременности образования долготы гласных в разных частях якутского слова, различных причинах ее образования и неодинаковой степени ее устойчивости. Это также говорит о том, что процесс формирования долготы гласных еще продолжается [Убрятова, 1984]. Айдарда Е.И. Убрятова узун ÿндÿлер керегинде литературада ончо бар шиндемелдерди бириктирип, онын кажызыла бойынын jолын алынар аргалу деп кöргÿет.\nС. Куреновтын темдектегениле: «в туркменском языке, как и в якутском, и в ряде других тюркских языков, употребляется целый ряд парных лексических единиц с аффиксами и без аффиксов, различных по значению, но совпадающих по звучанию. Единственным смыслоразличительным фактором является краткое и долгое произношение гласного звука [22, с. 143]. «туркмен тилде, якут тилде ле öскö дö тÿрк тилдерде чилеп аффикстÿ ле аффикс jок эштÿ лексический единицалар тузаланылат. Учурыла башка да болзо, jе айдылганыла тÿней болот. Узада ла кыскарта айдылар ÿндÿ табыштарды кöргÿскен фактор jаныс болчок башказы болот». Бойынын «Алтай тилдин тÿндÿк диалетеринин темалар аайынча сöзлигинде» (2004) шинжÿчи Н.А. Jайым тÿндÿк диалекттерде: туба, чалканду, куманды туштаган фонетикалык эп-аргаларга jаан аjару эткен. Сöзликте алтай литературный тилдин ле туба, чалканду, куманды диалектердин сöстöри орус тилге кöчÿрилип, темалар аайынча берилген. Бу ишти озо баштап кижи ле онын jадын-jÿрÿмиле, кылык-jаныла колбулу сöстöрдöн баштайла, мал-аш, öлöн-чöп лö онон до öскö темаларла улалткан. Тÿндÿкте jаткан калык-jоннын ар-бÿткениле колбулу сöстöр, тудунар-кабынар немелеринин анылузы база аjаруга алынган. Шинжÿчинин темдектегениле: «Эксперимент фонетиканын jанжыккан меодиказына тайанып, кажы ла диалекте jымжак угулып турган табыштарды анылу нь (арказында jымжак темдектÿ н), ж, (куйрукту ж), ч, (куйрукту ч) букваларла темдектегенис: ньаан, ньееним, киж,и, кичееж,иик, чарлак,. Улустын эрмек-куучынында орус тилдин табыштарын кöргÿзерге кириллицанын в, х, щ, букваларла тузаланганыс: семис – севис, jакшы – jахшы, чач – щащ, курч –курщ. Башка-башка аймактардын jурттарында бир УК улустын эрмек-куучынынын фонетика аайынча башазын сöзликте койрык темдектерле (ÿч=ÿш=ÿщ, сабар=савар, jавыс=чавыс, кÿйе = кÿйо=кÿйоо) кöргÿзип салган.\nАйдарда, тÿрк тилдерде тилдин табыштарын кöп билимчилер шиндеген. Олордын кöргöниле тÿрк тилдердин туйук табыштары орус тилдин туйук табыштарынан башкаланып турган.\n1.2 Алтай тилде туйук табыштарды шиндегенин кöрöри\nАлтай тил öскö тÿрк тилдер ортодо бойынын jебрен тазыл-тамырыла байлык. Алтай тилдин диалекттери ле jербойынын эрмек-куучыныла кожо аjаруга алып, öскö тÿрк тилдерле тÿндештирип кöргöжин, онын кÿрмелÿ jаражы, чокымы иле кöрÿнет. Кöп тö толу, ас та толу калыктын элен-чакка jÿрÿмдик болоры - онын тöрöл тилинин öзÿминде.\nКалганчы jылдарда тил билимчилер Алтай Республиканын аймактары сайын jÿрÿп, тилдин терен учурлу ээлгир экпинин, jымжак айдылган кÿÿзин, эптÿ эрмек куучынын угуп, алтай калыктын артызып койгон энчизин бир чарактан jууп, текши алтай тилдин байлыгын, ундылып калган сöстöрин jылыйтпай, тилде ойто орныктырар деп амадаган. Бастыра алтай калык, анчада ла тÿндÿкте jуртап jаткан кырындаштарыс, кызаланду öйлöргö соктурып, jÿзÿн-башка собырылыжып, ада-öбöкöзинин энчизин ундыбай, тöрöл тилиле эрмектежип турганы эмдиги öйдö сÿрекей jаан jедим болот.\nАлтай тил Алтай Республиканын база бир государственный тилдеринин бирÿзи. Эскирип калган ады - ойрот тил. Алтай албатынын тили алты диалектле кöргÿзилген, олордын ÿчÿзи алтай кижи, теленгит ле телеут. Олор тÿштÿк бöлÿк болуп jат; куманды, чалканду ла туба – тÿндÿк тилдерге кирет. Бу диалектердин ортозында кöп башаказы бар. Онын да учун олор тÿрк тилдердин классификациязында кöп сабада башка-башка бöлÿктерге кирет. Темдектезе, Н.А. Баскаковтын классификациязы аайынча, тÿштÿк диалектер кыргыз-кыпчак бöлÿкке кирип jат, тÿндÿк тÿрк тилдердин кÿнчыгыш ветвь, уйгур-огуз бöлÿкке кирет. Шинжÿчи бойынын «Диалекты алтайского языка» деп статьязында мынайда темдектейт: «Алтайский (прежнее название ойротский) язык неоднороден по своему составу, он характеризется наличием двух обособленных групп: северной и южной. По южным диалектам, лежащим в основе современного лимтературного языка, он относится к Киргизо-кыпчакской группе, по северным – Хакасской подгруппе Уйгуро-огузской группы восточной ветви тюркских языков» [4, с. 3]. Алтай тилди билим jанынан шиндемел иштер 19 чакта башталган. Ол Алтай духовный миссиянын иштеринде бар. Олор «Алтай тилдин грамматиказын» (1869) бичиген. Бу иш эмдиге jетире jаан учур алынат. Алтай тилдин материалын академик В.В. Радлов бойынын «Фонетика Северных тюркских языков» (1882) ло «Опыт словаря тюркских наречий» (1888; 1911) деп иштеринде элбеде кöргöн. Алтай тил ле онын диалектерин jаанада шиндеер иш 20 чактын 30-чы jылдарында башталган. 1928 jылда «Грамматика ойротского языка» чыккан. Оны М.С. Канаев бичиген. Школдорго керектÿ ÿредÿ бичиктер тургузылган. 1940 jылда Н.П. Дыренкованын «Грамматика ойротского языка» деп билим ижи кепке чыккан. Тилди ле онын диалектеринин шиндееринде jаан ишти Н.А. Баскаков jетирген. «Алтай тил» (1958) деп ижинен башка «Северные диалекты алтайского (ойротского) языка» деп серияда ол бастыра тÿндÿк бöлÿктин 3 диалектерин кöргöн (1965-1985).\nАлтай тилди баштапкы ла катап лексика jанынан jартаган шинжÿ иш – ол миссионер В.И. Вербицкийдин тургускан ла 1884 jылда кепке базылып чыккан «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» ижи болуп jат. Онын кийнинен С.Я Кумандиннин 1923 jылда чыккан «Алтайско-русский словарь» деп ижи. «Алтайско-русский» ле «Русско-алтайский» деп деп сöзликтерди 1926, 1931 jылдарда П.П.Тыдыков кепке базып чыгарган. Н.А. Баскаковтын ла Т.М. Тощакованын «Ойротско-русский словарь» (1947) jылда чыгарган сöзлиги эмдиге öйгö jетире алтай тилдин эн ле толо сöзлиги болуп jат. Бу сöзликке 10000 сöс кирген. Кийнинен Н.А. Баскаков «Русско-алтайский словарь» (1964) чыгарган. Бу сöзликке 33000 сöс кирген. Эмдиги öйдö бу сöзликтерден jаан алтай тилде сöзлик jок.\n1979 jылда О.Т. Молчанованын «Топонимический словарь Горного Алтая» деп сöзлиги чыккан. 1983 jылда Н.Н. Суразакованын «Орфографический словарь алтайского языка», тургузаачылары В.Н. Тадыкин ле Е.Г. Мултуева.\nJарталгыштарды ылгарында тöс ылгамал «кылык» деп сöстöн башталат.\nН.А. Баскаковтын ла Т.М. Тощакованын «Ойротско-русский словарь» («Ойрот-орус сöзликтен») кижинин кылыгын кöргÿскен jарталгыштар талдалган. Берилген сöзликтен 169 jарталгыш табылган. Бу иштин кийнинен эмдиги öйдин сöзлиги «Морфемный словарь алтайского языка» (2005) редакторы Л.Н. Тыбыкова. Тургузаачылары А.Т. Тыбыкова, Дж. Б. Вуд, К.К. Пиянтинова ла о.ö.\nФонетиканын курч сурактарын jартаган бир канча шинжÿ иштер чыккан [Чумакаева 1978; Селютина 1983, 1998; Кирсанова 2003; Сарбашева 2004; Шалданова 2007]. Алтай тилди грамматика jанынан ла онын диалектерин шиндеген иштер [Тадыкин 1971; Чунжекова 1977; Байжанова 2004; Алмадакова 2005; Тазранова 2005; Озонова 2006; Тыбыкова, Черемисина, Тыбыкова 2008].\nАлтай тилди баштапкы ла катап лесика jанынан jартаган шинжÿ иш – ол миссионер В.И. Вербицкийдин тургускан ла 1884 jылда кепке базылып чыккан «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» ижи болуп jат. Онын кийнинен С.Я Кумандиннин 1923 jылда чыккан «Алтайско-русский словарь» деп ижи. «Алтайско-русский» ле «Русско-алтайский» д��п деп сöзликтерди 1926, 1931 jылдарда П.П.Тыдыков кепке базып чыгарган. Н.А. Баскаковтын ла Т.М. Тощакованын «Ойротско-русский словарь» (1947) jылда чыгарган сöзлиги эмдиге öйгö jетире алтай тилдин эн ле толо сöзлиги болуп jат. Бу сöзликке 10000 сöс кирген. Кийнинен Н.А. Баскаков «Русско-алтайский словарь» (1964) чыгарган. Бу сöзликке 33000 сöс кирген. Эмдиги öйдö бу сöзликтерден jаан алтай тилде сöзлик jок.\n1979 jылда О.Т. Молчанованын «Топонимический словарь Горного Алтая» деп сöзлиги чыккан. 1983 jылда Н.Н. Суразакованын «Орфографический словарь алтайского языка», тургузаачылары В.Н. Тадыкин ле Е.Г. Мултуева.\nАлбатынын тили сÿрекей тÿрген солунып турганы – ол ич бойында öзÿп турганы ла экстралингвистикалык шылтактардан улам.\nТÿштÿк алтайлардын тили фонетика jанынан шинделбегенин шинжÿчи А.Т. Тыбыкова бойынын ижинде база темдектейт: «Что касается диалекта алтай-кижи и его говоров, то их фонетика совершенно не изучена ни на слуховом, ни на инструментальном уровне, диалект алтай-кижи остается абсолютно недоступным для научной общественности, что входит в острое противоречие с потребностями практического использования и теоретического изучения алтайского литературного языка [Тыбыкова, 1984; 1993].\nФонетисттердин алдында, айдарда, jаан сурак тура берет. Тÿрген-тÿÿкей тилдин артикуляционно-базовый jанын ширтеп, темдектеп алары.\nАлтайда jадып турган калыктардын тили бой-бойынан башкаланып турганын, ол jÿзÿн-башка jер-бойынын куучындарын ширтеп шиндеер керекгин бойынын öйинде шинжÿчи В.В. Радлов темдектеген: «На Алтае каждая деревня представляет самостоятельный говор, и обращал особое внимание на значимость алтайских говоров и диалектов для восстановления общетюркского идиома. Представляется чрезвычайно важным начать исследование фонетики опорного говора алтайского литературного языка, получить точные представления об артикуляторно-акустических особенностях онгудайского произношения для совершенствования орфоэпических и орфографических литературных норм» [38, с. 261].\nТилди фонетика jанынан шиндеерге бойынын тилин сÿрекей jакшы билер ле jакшы куучындап турган улус керек. Мындый айалгада шиндеп jаткан тилдин артикуляционно-акустический тöзöгöзи чындыйы бийик болор.\n20-чи чактын 60-чы jылдарында алтай калыктын тили фонетика jанынан шинделип башталган. Шинжÿчи М.Ч. Чумакаева баштапкы ла катап экспериментально-фонетический материалды jууп, алтай литературный тилдин туйук табыштарынын системазын чыгарган. Объективный методтор ажыра тилдин табыштары куманды, чалканду, анайда ок тÿштÿк теленит ле бачат телеуттардын диалектери шинделген.\nАлтай тилдин унду табыштарын шиндеген шинжÿчилер мындый jетирÿлер эткен.\nШинжÿчи В.Н. Кокорин чалканду диалектти аудио-визуальный, соматический ле электроакустический эп-аргалардын болужыла шиндеп кöрöлö, 15 ÿндÿ табыш тапкан. Онын шиндегениле, соматика jанынан шиндеп кöргöжин ÿндÿ табыштардын бÿткен аргазын тöрт бöлÿкке бöлÿрге jараар. Бойынын тилди фонетика jанынан шиндегенин шинжÿчи мынайда jартайт: «Соматические исследования показали, что все мягкорядные звуки являются переднерядными, в основном слабо- и умеренно отодвинутыми; твердорядные гласные фонемы центральнозаднерядные с различной степенью выдвинутости. Так называемые закрытые (узкие) гласные первой и второй ступени подъема; открытые (широкие) третьей и четвертой ступени подъема [с. 146–151].\nТуба-диалекттин фонетказын шиндеп, шинжÿчилер М.Ч. Чумакаева ла А.Н. Петькина мынайда бичийт: «Исследование квантитативных характеристик гласных туба-диалекта позволило установить, что в диалекте выделяется 16 гласных фонем, чётко объединяющихся в две группы кратких и долгих фонем. Долгие гласные длительнее соответствующих кратких гласных в 1,5–2,5 раза [с. 26–45]. Анайда ок туба диалекттин ÿндÿ табыштары шинделген. Туба-диалектти шиндейле 16 ÿндÿ табыш тапкан, олорды эки бöлÿкке бöлиген: узун ла кыска ÿндÿлер. Узун ÿндÿлер кысказынан 1,5 катапка узун деп быжулаган.\nШинжÿчи И.Я.Селютина куманды диалекттин унду табыштарын вокализимин шиндейле 14 фонеманан турганын jартаган. Ол ижинде ÿндÿ табыштардын кысказы ла узунын темдектеген: «Проведенный анализ ингерентной длительности гласных в одинаковых позиционно-комбинаторных условиях позволил констатировать следующее: 1) широкие гласные регулярно длительнее своих узких коррелятов; 2) квантитативность оттенков мягкорядных фонем превалирует над темпоральностью соответствующих твердорядных гласных; 3) огубленные фонемы характеризуются большей фонической длительностью сравнительно с противопоставленными им неогубленными гласными» [Селютина, 1998].\nШинжÿчи А.Т. Тыбыкова алтай тилдин фонетиказынын шинделгени керегинде мындый jетирÿ эдет: «Что касается диалекта алтай-кижи и его говоров, то их фонетика совершенно не изучена, ни на слуховом, ни на инструментальном уровне, диалект алтай-кижи остается абсолютно недоступным для научной общественности, что входит в острое противоречие с потребностями практического использования и теоретического изучения алтайского литературного языка. Язык стремительно развивается как в соответствии со своими внутренними, имманентными закономерностями, так и под давлением экстралингвистических причин. Актуальной задачей, стоящей перед фонетистами, является задача фиксации и исследования артикуляционно-базовых характеристик алтайцев онгудайцев. Представляется чрезвычайно важным начать исследование фонетики опорного говора алтайского литературного языка, получить точные представления об артикуляторно-акустических особенностях онгудайского произношения для совершенствования орфоэпических и орфографических литературных норм. [Тыбыкова, 1984; 1993].\n��инжÿчи С.Б. Сарбашева бойынын «Вокализм и консонантизм туба-диалекта алтайского языка» деп шинжÿ ижинде туба-диалекттин туйук фонемаларын база кöргöн. Шинжÿчинин темдектегениле туба-диалетин консонантизми керегинде мынайда бичиген: «Консанатизм туба-диалекта включает 18 единиц: [р], [р:], [m], [t], [t:], [s], [ ], [ ], [ ], [l], [r], [n], [‡:], [j], [k], [k:], [], [N]. Основными конститутивно-дифференциальными при знаками системы согласных туба-диалекта алтайского языка, являются шумность \/ малошумность, ртовость \/ назальность, артикуляторный ряд, способ образования шумообразующей преграды, краткость \/ долгота \/ долготнонеопределенность, для шумных долготнонеопределенных – круглая или плоская щелинность, для шумных плоскощелевых – степень палатализации, для малошумных ртовых переднеязычных – латераль ность или медиальность щели. Шумность \/ малошумность. Система фонем состоит из 11 шумных. фонем: [р], [р:], [t], [t:], [s], [ ], [ ], [ ], [‡:], [k], [k:], и 7 малошумных: [m], [n], [l], [r], [j], [], [N]. Аудитивный анализ и результаты компьютер ной обработки звуковых файлов показали, что согласные, квалифици руемые в соответствии с традициями индоевропеистики как сонорные, в тубинском языке, как и в большинстве тюркских языков Южной Сибири, в целом ряде позиций реализуются не в сонорных (звучных) оттен ках, а в сильно оглушенных или полностью глухих аллофонах, что дела ет некорректной трактовку этих согласных как сонорных. Эти согласные характеризуются акустически как малошумные (произносимые с мень шей степенью шума, чем шумные), артикуляторно – как сверхслабые (более слабые, чем шумные).\nБойынын «Проблемы и некоторые результаты изучения алтайского вокализма» деп ижинде шинжÿчи А.А. Шалданова алтай тилдин фонетиказын шиндегени керегниде темдектейт: «Фонетика алтайского языка и его диалектов активно исследовалась инструментальным путем с конца шестидесятых годов. В частности, М.Ч. Чумакаева, изучив объективные экспериментально-фонетические материалы, выявила систему согласных алтайского литературного языка [Чумакаева, 1978; 1970; 1972]. В последние годы жизни М.Ч. Чумакаева к исследованию алтайского вокализма [Чумакаева, 1984 а; 1984 б; 1988 а; 1988 б; 1996]. К сожалению, эта работа не была завершена. Кроме алтайского литературного языка, активно исследуются объективными экспериментальными методами различные аспекты звукового строя исчезающих северных диалектов туба-кижи [Петькин, Чумакаева, 1989; Сарбашева, 2000], кумандинского [Селютина, 1983; 1998], чалканского [Мандрова, 1984; Кокорин, 1981, 1984], а также южных диалектов: теленгитского [Машталир, 1984; Герцог, 1986], бачатского телеутского [Меркурьев, 1970; Фисакова, 1984, 1986; Гаврилин, 1984, 1988].\nТуба-диалекттин консанантизмин шиндеп кöрöлö, шинжÿчи С.Б. Сарбашева темдектейт: «Все консонантные системы в исследованных диалектах Алтая структурируются противопоставлением единиц по шумности \/ малошумности, краткости \/ долготе \/ долготнонеопределенности. Специфически тубинской чертой является переход в твердорядных словоформах малошумного язычкового, соответствующего древнетюркскому, в губно-губной круглощелевой w с последующим выпадением его и стяжением вокального комплекса или слиянием в дифтонг по огубленному варианту. Особенностью консонантной системы туба-диалекта является и наличие тройной оппозиции переднеязычных плоскощелевых согласных по степени палатализации. Существенные расхождения отмечаются в субстанциональных характеристиках реализаций единиц выявленных систем. Эти различия обусловлены особенностями артикуляционно-акустических баз этнических групп – носителей рассматриваемых языков и диалектов, а также различной их историей. Структурные и функциональные характеристики звуковых подсистем туба-диалекта алтайского языка свидетельствуют о том, что диалект находится на стыке двух ветвей циркумбайкальского языкового союза [Наделяев 1986] – алтае-саянской ветви с системной организацией консонантизма по квантитету и утратой древнетюркского по южно-алтайскому типу [Широбокова 2000] и саяно-байкальской ветви (фарингализация гласных).\nШинжÿчи А.Шалданова алтай тилдин фонетказын шиндеери ле ширтеерин бÿгÿнги кÿннин учурлу сурактарынын бирÿзи деп чын чотоп, мынайда бичийт: «Итак, обзор алтаеведческих работ свидетельствует о большом внимании тюркологов к вопросам фонетики, обусловленном пониманием актуальности своевременной фиксации и изучения всех аспектов звукового строя алтайского литературного языка и алтайских диалектов. Проблемы изучения тюркского вокализма. Изучение тюркской фонетики имеет длительную историю, породившую целый ряд проблем, необходимость решения которых осознается исследователями. В круг дискуссионных вопросов включаются как проблемы трактовки этимологической, пратюркской, общетюркской долготы, генезис которой остается неясным, отвергается многими тюркологами. Вторичная долгота гласных трактуется как развившаяся вследствие выпадения согласных и последующего стяжения гласных».\nАйдарда, алтай тилдин фонетиказын шиндеген иштерден кöргöндö, тÿрк ле алтай шинжÿчилер алтай литературный тилдин ле онын диалекттеринин фонетиказынын сурактарына jаан аjару салганы билдирет.\n2 АЛТАЙ ТИЛДИН ТУЙУК ТАБЫШТАРЫН ШИНДЕГЕНИ\n2.1 Туйук табыштардын тöс фонематикалык темдектери\nЭмдиги öйдö алтай тилдин табыштарын фонематика jанынан шиндеери элбеде jайылып барып jат. Ненин учун дезе фонетика кандый ла тилдин тöзöгöзи болуп jат. Тилдин табыштарынын учурын, онын камаанын jазап билип алза, кижиге сöсти чын бичиирине ле куучынданарына сÿрекей jаан болужын jетирер. Берилген иште алтай тилдин шуултту ÿнгÿр туйук табыштарынын акустико-артикуляционный темдектери jарталат.\nАлтай тилдин туйук табыштары, öскö дö тÿрк тилдердин туйук табыштары чилеп, бир канча бой-бойынан камаанду бöликтерге бöлинет. Шинжÿчи Н.А. Баскаков бойынын «Диалекты алтайского языка» деп статьязында алтай тилдин туйук табыштары керегинде база темдектейт: «Северные диалекты алтайского языка значительно отличаются от диалектов южной группы и имеют много общих черт с соседним шорским языком. Менее выраженные фонетические, грамматические и лексические расхождения наблюдаются внутри каждой группы диалектов: в южной – между собственно0алтайским, телеутским и теленгитским диалектами, в северной – между туба, кумандинским и чалканским диалектами. Сохранение звонкого заднемягконебного г в конце слов; в южных говорах они замещаются долгими гласными. Например: сев.таг: южн. туу «гора»; ср.: суу «вода; уг\/ÿг\/уу: ÿй «дом» и др. В середине слов то же соответствие: сев. эче\/\/эже: южн. эjе» [4, с.11].\nФонетика jанынан телеут диалект алтай ла тенит диалекттен ле алтай литературный тилден башкаланып турат. Олордын анылу башказын кöп шинжÿчилер темдектеген. Н.А. Баскаков бу айалганы мынайда jартайт: « Алфавит созданный миссионерами на основе телеутского диалекта, состоял из восьми знаков для гласных звуков и 18 знаков для согласных звуков. С некоторыми изменениями этот алфавит существует и до настоящего времени.\nАлтай тилдин туйук табыштарын Т.М. Тощакова бойынын «Орфография алтайского литературного языка» (1958) jылда чыккан бичигинде база шиндеген. Шинжÿчинин темдектегениле: «Согласных фонем в современном письменном литературном языке насчитывается до 26, которые передаются на письме 23 буквами. В отличие от русского языка в алтайском языке нет группы мягких согласных, так же как и твердых согласных. В нем выделяется позиционная мягкость согласных в зависимости от качества гласных переднего ряда. В зависимости же от качества гласных заднего ряда согласные приобретают качество твердых согласных. В результате образуются парные варианты одной фонемы. в алфавите и орфографии для каждой пары звуков принято по одному знаку, например: кол – рука, кöл – озеро, кара – черный, кеме – лодка, тарак – гребень, терек – тополь и т.д.» [46, с. 38]. Бу шинжÿ ижинде Т.М. Тощакова алтай тилдин туйук табыштарын шуултту ла сонорныйга бöлÿген. Эмди алтай тилде сонорный туйук табыштарды башкалабай, ÿнгÿр туйук табыштарга кожуп салган. Анайда ок шинжÿчи алтай тилдин туйук табыштарынын ассимиляция (прогрессивный ла регрессивный), диссимиляция, метатеза ла туйук табыштардын чын бичилерин jартап салган.\n2.2 Шуултту ÿнгÿр туйук табыштар ла фонемалар\nШинжÿчи М.Ч. Чумакаева алтай тилдин туйук табыштарыннын фонематиказын jартап мынайда бöлиген: 1) привитивная оппозиция по участию голоса – звонкость\/\/ глухость; 2) градуальная оппозиция по напряженности активного органа – сильная напряженность\/\/слабая напряженность \/\/ сверхслабая напряже��ность; 3) градуальная оппозиция по длительности артикулируемых согласных – долгота \/\/ краткость [с. 22]. «1) ÿннин болужыла бÿткен прививитывный оппозиция ÿнгÿр\/\/ тунгак деп бöлинет; 2) табышты чыгара айтканда турушкан активный органнын камааны jеткенин градуальная оппозиция деп айдар. Бу айалгада орган эрчимдÿ\/\/ ортолой эрчимдÿ\/\/ ÿн сыранай ас эрчимдÿ турушкан; айдылып турган туйуктарды узун ла кыска айдылганы jанынан кöргöн градуальный оппозиция.\nШинжÿчилер алтай тилдин ÿнгÿр ле тунгак туйук табыштарынын темдектерин фонематикалык анылу темдектерге кöргöн. Алтай тилди шиндеген шинжÿ иштерде, школдо ÿредип турган бичиктерде туйук табыштарды шуултту ла сонанты (сонорный) деп бöлийдилер. Алтай тилдин тйук табыштарын шиндейле шинжÿчилер мындый айалга темдектейт: «Согласные со средней относительной длительностью в 100 % в интервокальной позиции можно определить как краткие согласные; соответственно согласные со средней относительной длительностью в 167 % в интервокальной позиции, если они не являются согласными на стыке морфем, следует определить как долгие согласные» [с. 51].\nАлтаеведениеде кöрÿлип турган ÿнгÿр ле тунгак табыштар сöстöн jÿзÿн-башка позиционный бöлинтилер алынат. Сöстин бажындагы позицияда шуултту туйуктар туштайт: п-, б-, т-, с-, ш-, ч-, j-, к-, jе бир ле сöстö д-. Учындагы позицияда шуултту –п, -т, -с, -ш, -ч, -к деп табыштар туштайт. Öскö туйук табыштарла кожо сöстин ичинде интервокальный положениеде шуултту -б-, -п-, -д-, -т-, -г-, -к-, -ж-, -ш-, -з-, -с-, -ч-, -j- деп шуултту туйуктар туштайт: -б-, -п-, -д-, -т-, -г-, -к-, -ж-, -ш-, -с-, -ч-, -j-.\nШуултту ÿнгÿрлер тунгак эжеринин анчада ла ÿндÿ табыштардын ортозында турза чокум билдирет. Темдектезе, ÿнгÿр ле тунгак эки табышты бой-бойына удурлаштырганы «одо» деп сöстö чокум jарт кöрÿнет: одо (öлöнди), ото (öлöнди мал jигени).\nШинжÿчи М.Ч. Чумакаева «одо» деп сöсти кимографтын болужыла бичийле, шиндеп кöрöлö, мындый шÿÿлтеге келген: «Анализ одиннадцати кимографических записей слова одо «выпалывай (траву) наговоренных дикторами дали такие результаты, что интервокальный –д- в слове одо является в одних случаях целиком звонким (1-8), в других случаях (9-11) частично звонким с глухим элементом внутри в среднем до 35, 7 % общей длительности звука» [23]. «Одо» деп сöсти он бир катап айттыртып, кимографикалык бичилгенинен мындый айалга кöрилет: «одо» деп сöстö интервокальный –д- бир учуралда бÿдÿнге ÿнгÿр табыш болуп jат (1-8), öскö учуралдарда (9-11) талортолой ÿнгÿр, сöстин ичинде – тунгак 35, 7 % табыштын бÿткÿл узуныла». «Ото» деген сöсти кимографикалык бичийле, -т- деп тунгак туйук табышты шиндеп кöрöрдö, мындый айалга болгон: «по кимографическим словозаписям звука -т- в слове «ото» (пасись) согласный –т- частично глухой с начальной и конечной звонкостью; начальная звонкость в среднем составляет 8,7 % общей длительности звука; серединная глухость – 70, 8 %, конечная звонкость – 20,5 %.\n«Ото» деп сöсти кимографтын болужыла бичийле шиндеп кöрöлö, мындый шÿÿлтеге келген: -т- деп туйук табыш тунгак туйук болуп турган деп jарталган; сöстин бажында ла учунда ÿнгÿр боло берет; сöстин бажында ÿнгÿр табыш болуп турганы узуныла 8,7 %,. Орто тунгак – 70, 8 %, учундагы ÿнгÿр – 20,5 %.\nШинжÿчи М.Ч. Чумакаева бу сöстöрди осцилографтын болужыла база бичиген. Чокумдап, jартап, быжулап шиндеп кöрöрдö, бу эки аппараттын (кимографтын ла осциллографтын) турултазы анды ла болгон. Интервокальный позицияда кезик табыштар база туштайт, олор –п-, -т-, -к- деп букваларла темдектелет. Темдектезе: jапаш, кату, неке.\nКимографтын ла осциллографтын болужыла бичийле шиндегенде, -п-, -т-, -к- деп табыштар jарымдай ÿнгÿр, jе тунгак jаны кöп болгон тунгак туцук табыштар болгоны jарталат.\nСöстöн сöс бÿткенде, эмезе сöстин бÿдÿми солунганда, тöзöгöнин калганчы туйук табыжы интервокальный позицияда боло берет. Темдектезе: ат (кижинин ады), ада (кижиге ат ада) деп сöс ÿндÿ табыштан башталып турза, бу учуралда, эмдиги орфографияга тайанып, интервокальный позицияда болуп калган туйук табышты бичикте бойынын буквазыла темдектелер.\nБерилген ончо jартамалдарды бириктирип, мындый тÿп-шÿÿлте эдерге jараар: орфографияда темдектелген т ла интервокальный д бир ле фонеманын позиционный учурдын башка-башка учурлары болот. Анайда ла ок к табышла интервокальный г, андый ла айалгада с табыш ла интервокальный з, ш ла ж, п ла б табыштар. Туйук табыштар орфографияда бир ле фонема болуп ÿндÿ ле тунгак туйук буквала темдектелет.\nАйдарда, шинжÿчи М.Ч. Чумакаеванын туйук табыштарды шиндегени Н.А. Баскаковтын «Ойротско-русский словарь» деп сöзлигинде эткен шÿÿлтезин быжулап jат.\nБириктире кöргöжин шинжÿчилер мындый тÿп-шÿÿлтеге келген: «Учитывая описанные выше в общих чертах особеннсти проявления шумных согласных алтайского языка в инициальной, финальной и медиально-интервокальной позициях, следует взять по сомнение общепринятое сейчас в алтаеведении истолкование оппозиции этих согласных по признакам глухости\/\/звонкости» [с. 34]. «Ончо öрö берилген шуултту табыштардын инициальный, финальный ла медиально-интервокальный анылуларын аjаруга алып, эмдиги алтаеведениедеги шуултту ÿнгÿр ле тунгак туйук табыштар керегинде эдилген jартамалдарга аланзу бар деп айдар керек».\nШуултту туйук табыштарды jартаары.\n[р] деп фонема. Фонема [р] – согласный шумный ртовой периферийный, губно-губной. [р] деп фонема шуултту оостын учында (кырында), эриндердин болужыла бÿткен, кыска туйук табыш. [р] деп фонема кöп тузаланып турган фонемалардын бирÿзи болуп jат. сöстин бажында, ортозында ла учында турар аргалу: [р] V=, =V [р]=, = V [р]. Фонема [р.] кандый ла сингорманичный ÿндÿ табыш ла туштажат: [par] бар, [per] бер, [pök] бöк, [pyr] бÿр, [köp] кöп, [kyp] кÿп, [op] оп, [jyyp] jууп ла онон до öскöлöри.\n[р] деп фонеманы айдылар аргазы (артик��ляционная настройка). «Отткенки фонемы [р] артикулируются при слабонапряженном сближении нижней губы (активный орган) с верхней губой (пассивный орган). Поэтому смычность дополняется щелевыми компонентами, а в интервокальной позиции может целиком заменяться йелинностью» [с. 65].\n«Орфография и пунктуация алтайского языка» (1981) деп В.Н. Тадыкин ле А.Т. Тыбыкова тургускан шинжÿ иште эмдиги литературный алтай тилдин туйук табыштарынын чын бичилери берилип калаган. Бу ишке тайанып эмдиги öйдин алтай литературный тилинде туйук табыштарын ылгап кöрöрис.\nАлтай тилде туйук 23 табыш бичиирде букваларла темдектелип турганы берилген. Орус тилден башказы алтай тилде jымжак ла кату туйук табыштар jогы болот. Jе ÿч j, т, д деп табыш бойы алдынан фонема болор аргазы jогында. Алтай тилде ончо туйук табыштар, тоого j, й, ч, деп табыштарды албай, олордын кийнинде турган ÿндÿ табыштардан камаанду болып, jымжак ла кату болот. Онын турултазында бир ле туйук табыштын кату ла jымжак варианттары боло берет. Кажы ла бир эжер табыш орфографияда бир буквала темдектелет. Темдектезе: кол – кöл, кара – кере, кос – кöс, бала – беле, манн – мен ле о.ö. Кату эжер jаныс ла й ла ч табыш jок.\nАлтай тилдин туйук табыштары ÿнгÿр (сонорный) ле туйук деп табыштарга бöлинет. Ÿнгÿр табыштардын бÿдеринде ÿн табыштан (шуулттан) артык болот. Бу айалгада ÿндÿ туйук табыш бÿдет. Ÿн jогына jÿк ле табыштан (шуулттан) бÿткен табыштар тунгак туйук болот. Бу табыштар эжерлÿ туйуктар болот. Ÿнгÿр туйук табыштар: б, г, д, j (дь), ж, з, в; тунгак туйуктар: п, т, j, (ть), ш, с, ф.\nАjару: ÿндÿ ле тунгак j табыштын варианттары (ть) ла (дь) jаныс ла j буквала темдектелет. Тунгак туйук j (ть) сöстин бажында туштайт: jон (тьон), ÿндÿ туйук j (дь) сöстин ортозында туштайт: каjу (кадьу), салjа (салjа).\nЭжери jок jÿк ле ÿнгÿр (сонорный) м, н, н, р, л, й табыштарды айтканыста, ÿн табыштан (шуулттан) артыктай берет. Бу табыштар носовой (тумчуктын болужыла) м, н, н ла неносовой (тумчук турушпазыла) р, л, й болот.\n«По месту образования согласные звуки различаются как губные, переднеязычные, среднеязычные и заднеязычные» [с. 56]. Бÿткен jериле туйук табыштар эрин, эрин ле тилдин болужыла, тилдин болужыла бÿдет.\nЭрин туйук табыштарга б, п, м, в, ф деп табыштар кирет. Олордо бойынын ортозында бöлинет: jÿк ле эриндердин болужыла: б, п, м ла эрин ле тиштин болужыла бÿткен: в ла ф табыштар. Туйук р деп табышты айтса тилдин учы тыркырап турат, онын учун бу табыш тыркырууш деп адалат.\nТилдин ортозында табылган табыштарга j, й, ч деп табыштар кирет. Бу табыштарды айдарыста тилдин ортозы ла тандайдын бажында jаны бириге берет.\n2.3 Тунгак туйук табыштар ла фонемалар\nАлтай тилде кезик авторлор туйук табыштарды алдынан башка анылу бöлÿкке бöлийдилер. Ол бир бöлÿк сонорный (сонанттар): м, н, н, л, р табыштар. Бу ууландыруны jöмöп турган шинжÿчилер: М.С. Канаев (Тощаков), Т.М. Тощакова, А.Г. Шабураков, Н.П. Дыренкова, Н.А. Баскаков, Е.С. Тюхтенева, Е.А. Тозыякова, Н.П. Кучияк. Jе кезик авторлор алдынан башка бöлÿбей бу табыштарды ÿнгÿр туйук табыштарга кийдирет: алтай тилдин грамматиказында берилген туйук табыштар «jымжак» табыштар деп кöрÿлет, Н.А. Каланаков, Н.Н. Суразакова, З.С. Суразакова ла о.ö.\nАлтай тилде башка-башка квалилификация алынып турган табыш - [й]: 1). Шумный проточный (ÿн ле шуулттан) бÿткен деп бир кезик шинжÿчилер jартайт: Н.П. Дыренкова, Н.А. Баскаков, Т.М. Тощакова, Е.С. Тюхтенева, В.А. Чечкина, Е.А. Тозыякова ла Н.П. Кучияк; 2). Гласно-согласный (ÿндÿ-туйук табыш): В.В. Радлов; 3). Сонант-сонорный (шуултты ас): Т.М. Тощакова, А.Г. Шабуракова; 4). Гласный (ÿндÿ табыш): М.С. Канаев.\nАйдарда, бу ончо берилген шинжÿчилердин ууландыруларын шиндеп кöрöлö, эмдиги алтай литературный тилде м, н, н, л, р деп табыштар эжери jок jÿк ле ÿнгÿр туйук табыштар болып турганын керелейдис.\nБистин куучын-эрмегистин сöстöри табыштардан туруп jат. Табыштарды бис айдып ла угуп jадыбыс. Табыштар сöстöрди бойы-бойынан ылгаштырып jат.\nКуучын-эрмектин табыштарын чыгара тынган кейдин болужыла öкпö, тынар тамак ла ÿннин учуктары, оостын ла тумчуктын ичи, тил, эриндер, тиштер, тандай бÿдÿрип jат. куучын-эрмектин табыштары бÿдеринде ÿн эмезе ÿн ле табыш (шуулт) кожо, эмезе jÿк ле табыш (шуулт) туружат.\nŸндÿ ле туйук табыштар. Ÿн туружып бÿткен табыштарды ÿндÿ табыштар деп айдыр jат. ÿндÿ табыштарды айтканыста, чыгара тынган кей оостон jайым öдÿп чыгар: [а], [о], [у], [ы], [э], [ö], [ÿ], [и].\nŸн ле табыш (шуулт) эмезе jÿк ле табыш (шуулт) туружып бÿткен табыштарды айтканыста, чыгара тынган кей оостон jайым чыкпас, буудактарга: эриндерге, тилге, тишке, тандайга табарып, туйукталып чыгар. Темдектезе: [с], [б], [к], [т], [р], [м], о.ö.\nБÿдер эбиле туйук табыштар ÿнгÿр ле тунгак болот. Ÿн ле табыштан (шуулттан) бÿткен туйуктарды ÿнгÿр туйуктар деп адап jат.\nŸн jогына jÿк ле табыштан (шуулттан) бÿткен туйуктарды тунгак туйуктар деп адап jат.\nŸнгÿр ле тунгак туйуктар сöстöрди ылгаштырып jат. Темдектезе: экÿ – эгÿ, jалтан – jалдан, аш – ажу, кöс – кöзим, jöп – jöби. Ÿнгÿр ле тунгак туйуктар эжерлÿ ле эжери jок болор.\nТемдектезе: ÿнгÿр ле тунгак эжерлÿ туйук табыштар: [б] - [п]; [в] - [ф]; [г] - [к]; [д] - [т]; [ж] - [ш]; [з] - [с].\nЭжери jок туйук табыштар: jÿк ле ÿнгÿр [j], [й], [л], [н], [н], [р] ле jÿк ле тунгак [х], [ц], [ч], [щ].\nТелекейде ÿч мунга jуук тилдер бар. Ол тилдердин табыштары jендейинче тÿней. Jе кажы ла тилде бойынын анылу табыштары база бар. Темдектезе, алтай тилдин анылу табыштары: [ö], [ÿ], [j], [н]. Орус тилдин - [в], [ф], [х], [ц], [щ].\nБукваларды бис бичип ле кычырып jадыс, табыштарды – айдып ла угуп jадыс. Кажы ла буква бойы башка атту.\nАлтай афавитте 37 буква: 12 ÿндÿ буква: а, о, у, ы, е, ö, ÿ, и, е, ю, я; 23 туйук буква: б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ; 2 буква: ъ, ь – табыш темдектебей jат.\nБ, г, д, ж, з – буквалар су-алтай сöстин бажында да, учунда да бичилбес. Jе [п] деп тунгак туйу��ты сöстин бажында бэ буквала темдектеп бичип jадыс: баспак [п], бака [п]; [дэ] – буква толу ла алтай сöстöрдин бажында турар: де, деп, дезе; л, р, й буквалар сöстин бажында база турбас, jе эл буква база толу сöстин бажында турар: ла, ле, ло, лö – деп колбоочыларда; лаптап, лапту деп сöстöрдö.\nШинжÿчилер В.Н. Тадыкин ла А.Т. Тыбыкова тургускан «Орфография и пунктуация алтайского языка» (1981) алтай тилде ончо туйук табыштардын бÿткен jерин ле чын бичилерин jартап салган.\nАлтай тилдин туйук табыштарынын аныланганы:\nб – унгур, узетарткыш, эриндердин болужыла буткен табыш. Алтай орфрографияда состин бажында п табыштын ордына б табыш бичиир: баш, бозу. Тöс позициязы б деп туйук табыштын сöстин ортозы ла учында болот;\nп – тунгак туйук табыш, эриндердин болужыла бÿткен. Сöстöрдö бастыра ла позицияларда туштайт - почта, jапаш, сап;\nв – унгÿр, jиктелген, эриндердин болужыла бÿткен туйук табыш. Орус тилден кирген сöстöрдö туштайт: вагон, завод;\nф – тунгак туйук табыш, jиктелген, тиш ле эриндердин болужыла бÿткен. Орус тилден кирген сöстöрдö туштайт: ферма, шофер, шарф;\nд – унгур, узетраткыш, тилдин бажында буткен туйук табыш. Де, деген, деди, деп состордон башка алтай состордо бажында ла ортозында турар: одо, сымда, салда;\nт – тунгак, узетарткыш, тилдин бажында будер туйук табыш, ончо ло позицияларда учуратй: таш, кату, малта, тат, ат;\nj – эки табыш угулат, jымжак, тунгак, узетарткыш, тилдин ортозында будер ть табыш, состордин бажында туруп jат: jай, jеен, онойдо ок унгур, узетарткыш, тилдин ортозында будер дь табыш: каjу, эjе;\nз – унгур, jиктелген, тилдин бажында будер туйук табыш, состин ортозында турат: казан, канза;\nс - тунгак, jиктелген, тилдин бажында будер туйук табыш, турар jери ончо: сас, курсак, аспак, сарас;\nж - звонкий, щелевой, переднеязычный согласный. Встречается в середине слова: кожон, аржан; в заимствованных словах эта буква пишется и в начале, и в конце слова: Жданов, гараж.\nш - глухой, щелевой, переднеязычный согласный. Встречается во всех позициях: шил, шан, коштой, тош;\nщ – палатальный, глухой, щелевой, переднеязычный согласный. Встречается в словах, заимствованным из русского языка: щетка, плащ;\nч – глухой, слитный, или аффрикативный, переднеязычный согласный. Встречается в заимствованных словах: чолмон, чочко, чач;\nц - глухой, слитный, или аффрикативный, переднеязычный согласный. Встречается в заимствованных словах: цемент, демонстрация;\nх - глухой, щелевой, заднеязычный согласный. Встречается в заимствованных словах: химия, колхоз, совхоз;\nм - звонкий, смычный, губно-губной, носовой согласный. Встречается во всех позициях: мал, кеме, камду, эм;\nн - звонкий, смычный, переднеязычный носовой согласный. Встречается во всех позициях: неме, чанак, кон, ногон;\nн - звонкий, смычный, заднеязычный носовой согласный. Встречается в середине и в конце слова: мандай, шан, мен;\nл - звонкий, щелевой, переднеязычный, сонорный, боковой согласный. В начале собственно алтайских слов не встречается, кроме слова лап и его производных: лап, лапта, лаптап айт. Тос jери л – состин ортозы ла учы: келескен, салкын, салда, сал, заимствованный состордо ончо ло jерде учурайт: литр, калаш, зал. Ÿнгÿр, jаачак, тилдин бажында бÿткен, сонорный, туура туйук табыш. Алтай сöстöрдин бажында туштабайт. Тöс позициязы л деп туйук табыштын сöстин ортозы ла учы болот. Öскö тилдерден кирген сöстöрдö бастыра ла позицияларда туштайт.\nр - звонкий, щелевой, переднеязычный, сонорный, дрожащий согласный. В исконно алтайских словах встречается лишь в середине и в конце слова: кара, керек, баарчык, кортык, кар. В заимствованных словах встречается во всех позициях: радио, рельс; Ÿнгÿр, jаачак, тилдин бажында бÿткен, сонорный, тыркырууш туйук табыш. Алтай сöстöрдин бажында ла учында туштайт. Öскö тилдерден кирген сöстöрдö бастыра ла позицияларда туштайт.\nй – унгур, jиктелген, тилдин ортозында, сонорный. Состин ортозында ла учында туштайт: койон, jай, в заимствованных словах эта буква пишется во всех позициях: Йошкар-Ола, майор, май; Ÿнгÿр, jиктÿ, тилдин ортозында бÿткен, сöстöрдин отрозында ла учында туштайт.\nг – унгур, узетарткыш, тилдин кийнинде ле тозинде турар. Состин ортозында ла учында учураар; заимствованный состордо бажында да турар: герой, геолог.\nк – тунгак, узетарткыш, тилдин кийнинде ле тозинде будер. Ончо ло jерде турар: кей, кас, кÿкÿрт, кокыр, чечек, тарак. Тунгак, тилдин тöзинде бÿткен туйук табыш. Сöстин ончо ло позицияларында туштайт.\nАйдарда, алтай тилдин кажы ла туйук табыжын ончо jанынан шинжÿчилер шиндеп кöрöлö, jартап салган. Алтай тилдин туйук табыштары орус тилдин туйук табыштарынан башкаланып турган. Суу алтай туйук табыштар алтай тилдин база бир анылузы болот. Эмдиги алтай тилде фонетиканын сурактарын онон ары шиндеп ле öскÿрер керек.\n2.4. Туйук табыштардын ассимиляциязы\n«Ассимиляция согласных представляет собой фонетический процесс, по которому происходит уподобление одного звука другому по звонкости и глухости. Ассимиляция согласных действует как в прогрессивном, так и в регрессивном направлениях» [42, с. 59]. Туйук табыштардын ассимиляциязы фонетикалык процесс болот. Эки табыш бой-бойына ÿнгÿриле тунгагыла тÿнейлежип турат. Туйук табыштардын ассимиляциязы прогрессивный ла регрессивный болот.\nI. Туйук табыштардын прогрессивный ассимиляциязы\n«Закон прогрессивной ассимиляции состоит в уподоблении согласных по признаку глухости и звонкости, которое происходит на границе корня и аффикса» [42, с. 59]. Прогрессивный ассимиляциянын jасагы эки туйук табыш бой-бойыла ÿнгÿриле тунгагыла тазыл ла кожултанын кырында тÿнейлежип турганында. Прогрессивный ассимиляцияны эки бöлÿкке бöлиирге jараар: 1) Сöстин тазылы, эмезе тöзöгöзи тунгак туйук табышка токтозо, сöс бÿдÿрер ле сöс кубулар ��ожулталары база тунгак туйуктан башталар. Öскöртö айтса, сöстин учундагы тунгак туйук, сöстин кожклтазынын баштапкы туйук табыжын бойына тÿнейлеп алат. Темдектезе: баш - баш+та, ат - ат+ка, тош –тошjто, эт - эт+тен, бас – бас+кыш ла о.ö. 2) Сöстин тазылы, эмезе тöзöгöзи ÿнгÿр туйук табышка, эмезе ÿндÿ табышка токтозо, сöстин сöс бÿдÿрер ле сöс кубултар кожултазы база ÿнгÿр туйук табыштан башталар. Темдектезе: кöл – кöлгö, кыр – кырга, ан – анда, бар – барба, тура – турадан.\nПрогрессивный ассимиляция сöс бÿдÿрер де, сöс кубултар да кожултада jаантайын туштайт. Мыныла колбой кожулталар база тунгак ла ÿнгÿр бöлÿкке бöлинет. Онын учун кожулталар озо турган ÿндÿ табыштан камаанду боло берет. Кöп тоонын кожулталары башка-башка болот: 1) тунгак туйук табыштан: -тар, -тер, -тор, -тöр: касс – кастар, терек – теректер, кос-костор, сöс – сöстöр; б) ÿнгÿргÿр табыштан: -дар, -дер, -дор, -дöр: jалан – jаландар, jен – jендер, jол – jолдор, кöл – кöлдöр ле –лар, -лор, -лер, -лöр: таар – таарлар, jер – jерлер, нöкöр – нöкöрлöр.\n2) Кажы ла кубулткыш тöрттöн ала он эки вариантка jетире кожулталарлу болор аргалу. Темдектезе: береечи кубулткыш тандай, эрин гармония –ка, -ке, -ко, -кö: чач – чачка, jес – jеске, кос – коско.\nТунгак ла ÿнгÿр табыштардын ассимиляциязы чике ле болот. Кöп саба кожулталарга прогрессивный ассимиляция бойынын камаанын jетирет. Оосло куучындап айтса, бир канча тизÿ сöстöрдин баштапкы турган туйук табыжына прогрессивный ассимиляциянын камааны база jедет. Темдектезе: 1) колболу тооломолордо – куучында: он дöрт, он догус, jирме догус, jе орфографияда, ол эмезе бичииринде: он тöрт, он тогус, jирме тогус;\n2) колболу глаголдордо – куучындап айтса: тура дÿш, кеде дурр, орфографиянын jасагыла: тура тÿш, кеде тур;\n3) Сöсколбуларда - айтса: кара гуш, кара гурт, школго гелген; орфограия jанынан кöрзö: кара куш, кара курт, школго келген.\nАйдарда, прогрессивный ассимиляция алтай тилдин туйук табыштарына jаан камаанын jетирип турган.\nII. Алтай тилде туйук табыштарга регрессивный ассимиляциянын jетирип турган камааны\nРегрессивный ассимиляция деп мындый фонетикалык айалганы айдадылар: кийнинде турган табыш алдындагы табышты бойына тÿнейлеп турганын, тескери тÿнейлеш – регрессивный ассимиляция деп айдар. Бичиште билдирбей jат, jе айтканда, оосло айткан куучында элбеде jайылат. Темдектезе: jакшы деп сöстин ортозында «jахшы» деп угулат, акча – ахча, садыб ал – сат ал, угуп ал – угуб ал.\nАлтай тилдин фонетиказында эн ле jаан анылузы деп туйук табыштар ÿндÿ табыштардын болужыла солунганы болот. Эн ле элбеде jайылганы ол качан сöстин учунда турган тунгак туйук табыш ÿндÿ табыштан башталган болзо ÿнгÿр эжерине кöчö берери: баш – бажы, ат – ады, кöс – кöзи, кап – кабычак – чагы.\nАйдарда, алтай тилде туйук табыштардын ассимиляциязы эки башка болот: прогрессивный ла регрессивный. Прогрессивный ассимиляция алта�� тилдин бичиир орфографиязында элбеде jайылган болот, регрессивный ассимиляция ÿндÿ табыштардан камаанду болот.\n2.5. Туйук табыштардын диссимиляциязы\nАлтай тилде туйук табыштардын база бир анылузы диссимиляцияла колболу болот. Диссимиляция деп эп-арга алтай тилде ассимиляция чылап элбеде jайылбаган. Бу эп-арганын учуры коштой турган туйук табыштар бой-бойына тÿнейлешпей, алдынан бойы ла артып каларында. Ÿнгÿр табыш ла тунгак туйук табыш эжерине кöчпöй лö ол ло бойы артып калат. Темдектезе:\nнк – шонкор\nнт – антар, манта\nлт – малта, калта\nлк – салкын, jалкын\nлч – мылча, чалчык\nрт – тарт, öртö\nрк – торко\nрс – курсак, борсык\nрч – курча, чöрчöк\nмт – тумчук, тамчы\nнт – тинти, казынты\nнч – ончозы\nйк – jайка.\nАлтай тилдин тунгак к ла т деп табыштары ÿндÿ табыштардын ортозында да турган болзо, морфология jанынан биригип калган сöстöрдö бойынын ÿнгÿр эжерине кöчпöй jат. темдектезе: эки, меке, така, сакы, ÿкÿ, бака, jети, бука, отыр.\nТунгак туйук ч деп табыш канды ла айалгада ÿнгÿр болбой jат, ненин учун дезе бу табышта ÿнгÿр эжери jок. темдектезе: чач – чачы, курч – курчы, качы, малчы.\nБир канча туйук табыштар бой-бойынын jанында турза тунгак туйук ÿнгÿр эжерине кöчпöй jат. темдектезе: сырт – сыртына, jарт – jарты jок, jурт – jурты jок.\nТунгак туйук к, с, т, ш табыштар ÿнгÿр л деп табыштан башталган кожулта болзо, ÿнгÿр эжерине кöчпöй jат. Темдектезе: тарак – таракла, кöс – кöслö, эт – этле, тош – тошло.\nАлтай тилде узун ÿндÿ табыштарла кожо узун туйук табыштар база туштап турат. Эки jаба турган туйук табыш тазылдын ла тöзöгöнин ле кожултанын jаба турганынан табылат. Бу айалганы прогрессивный ассимиляцияга кийдирерге jараар. Бичизе эки туйук табышты эки тÿней буквала темдектейт.\nАйдарда, алтай тилдин туйук табыштары ассимляциянын ла диссимиляциянын jасагынан камаанду болот. Бу айалгада туйук табыштар солунбай, кажызы ла бойынын алдында туйук тунгак табыш болуп артат.\nАДАКЫ СÖС\nИш алтай тилдин туйук табыштарына учурлалган. Иштин амадузы – эмдиги öйдöги алтай литературный тилдин ле диалекттердин туйук табыштарын элбеде jартаары болгон. Тургузып алган амадуны бÿдÿрерге шинжÿ иш мындый некелтелерге тайанып шинделген: текши тил билимде ле тÿрк тилдерде туйук табыштарды шиндегенин кöрöри; алтай тилде туйук фонемалардын учурын jартаары; алтай тилде ле диалекттерде туйук табыштардын анылузын шиндеери; туйук табыштардын бöлингенин jартап кöрöри; алтай тилдин ле диалекттердин фонемаларынын фонологический бÿдÿмин ылгаары.\nТекши тил билимде орус ла тÿрк тилдердин туйук табыштарын алдынан ла бери шинжÿчилер шндеп келген. Орус тилде фонетиканы шиндеп баштаган шинжÿÿчилердин бирÿ Л.В. Щерба болот. Фонология деп науканын тöзöлгöнин база онын адыла колбойдылар, Ленинградтын Фонологический школы тöзöп, экспериментальный кабинеттин öзÿмине jаан камаанын jетирген. Анайда ок шинжÿчи бойынын ÿредÿчизи И.А. Бодуэн де Куртенэнин ижине тайанып, фонемалар керегинде элбек ле jÿзÿн-башка анализ эткен.\nТÿрк ле алтай тилдерде фонетиканы шиндеген билимчилер: В.В. Радлов, Н.А. Баскаков, Т.М. Тощакова, А.Г. Шабураков, Н.П. Дыренкова, М.Ч. Чумакаева, Е.А. Тозыякова, Н.П. Кучияк, Н.Н. Суразакова, З.С. Суразакова А.Т. Тыбыкова, И.Я. Селютина, С.Б. Сарбашева ла о.ö. Иштин тöзöгöзи эдип М.Ч. Чумакаеванын «Согласные алтайского языка» деп монографиязына ла онон до öскö алтай тилдин туйук табыштарын шиндеген шинжÿчилердин иштерине тайанып шинделген.\nЭмдиги öйдин алтай тилинде 16 туйук табыш бар. Артикуляционно-акустический jанынан бу ончо табыштар айдыларда буудактар öдöт. Буудактар туйук табыштардын тöс темдеги болот. Олор туйук табыштарды ÿндÿ табыштан ылгап, бöлÿп турган jаан айалга болот. База бир темдеги качан туйук табыштарды айтканыста тынган кей оостон jайым чыкпай буудактарга туштаганда, эриндер, тиштер, тил, тандай кейдин табарганынан кажыла орган эрчимдÿ иштеп турат. Бу туйук табыштардын экинчи фонетикалык темдеги болот. Алтай тилдин туйук табыштарын айтканда кей оостон чыгарда буудактар тын эмес ле эрчими ас туружып турат. Алтай тилде органдар öткÿре эрчимдÿ туружар аргазы jок. Онын учун туйук табыштар ÿнгÿр ле тунгак деп бöлинет. Ÿн ле табыштан (шуултан) бÿткен туйуктарды ÿнгÿр туйуктар деп адап jат. Jÿк ле табыштан (шуулттан) ÿн jогынан бÿткен туйуктарды тунгак туйуктар деп адап jат. Бу анылу темдеги ажыра алтай тилдин туйук табыштары мынайда бöлинет: [p], [t], [s], [h], [k], [p:], [t:] ла шуултты ас [т], [ч], [л], [р], [j]. Кыска шуултту фонемалар ÿнгÿр лерине кöрö кöп болот. Узун шуултту фонемалар [p:], [t:], [т], [ч] тунгак табыштарда билдирет.\nТуйук табыштардын тöс темдектерин; шуултту ÿнгÿр туйук табыштар ла фонемаларды; тунгак туйук табыштар ла фонемаларды; туйук табыштардын ассимиляциязын ла туйук табыштардын диссимиляциязын шиндеп кöрöлö мындый тÿп-шÿÿлтеге эдерге jараар: Алдында шинжÿчилер алтай тилдин туйук табыштарын ÿнгÿр, тунгак ла сонорный деп бöлÿген. Шинжÿчи М.Ч. Чумакаева (шуултты ас) табыштарды сонорный ÿнгÿр деп айдарга jарабас деп шÿÿлте эдет. (Шуултты ас) табыштарды, ончо берилген шинжÿчилердин ууландыруларына тайанып кöрöлö, эмдиги алтай литературный тилде м, н, н, л, р деп табыштар эжери jок jÿк ле ÿнгÿр туйук табыштар болып турганын кереледис.\nШуултту туйук табыштардын чын бичилерин мынайда бöлиирге jараар:\n1. Узун шуултту туйук фонемалар [p:], [t:], [ч:] морфология jанынн кöрзö кöп jандай сöстин ортозында туштайт ла орфография jанынынан алза мындый букваларла темдектелилет: п, т, к.\n2. Узун шуултту [ч:] деп фонема сöстин кажы ла тужунда туштаар аргалу, ч деп буквала темдектелет.\n3. Кыска шуултту туйук фонемалар [t], [s], [ш], [k] сöстин бажында, сöстин учунда, öскö шуултту табыштарла кожо сöстö тунгак болуп кöрÿлет. Бу учуралда бичикте т, к, с, ш деп букваларла темдекте��ет. Сöстин ортозында эки ÿндÿ табыштын ортозында турза олор ÿнгÿр эжерине кöчö берет. Бичикте д, г, з, ж деп букваларла темдектелет.\n4. Кыска шуултту туйук табыш [j] сöстин бажында ла сöстин ортозында туштайт. Бичикте кайда ла турза j деп буквала темдектелет.\nАлтай тилде туйук табыштар ассимиляция ла диссимиляция деп jасактардан камаанду болот. Алтай тилде ассимиляция эки бöлÿктен турат: прогрессивный ле регрессивный. Туйук табыштарга прогрессивный ассимиляциянын jетирип турган камааны jаан болот.\nАйдарда, алтай тилдин туйук табыштары диссимиляциянын jасагынан тын камаанду болбойт. Бу айалгада туйук табыштар солунбай, кажызы ла бойынын алдында туйук тунгак табыш болуа артат.\nАйдарда, иште эмдиги алтай тилдин туйук табыштарын шинжÿчилердин иштерине тайанып шиндейле, тургузылган амаду ла некелтелер бÿткен деп айдарга jараар.\nЛИТЕРАТУРАНЫН ТИЗИМИ\n1. Ахматов Т.К. Звуковой строй современного киргизского языка [Текст] \/ Т.К. Ахматов. Фрунзе, 1968, с. 6-29, 78-126.\n2. Баскаков Н.А. Алтайский язык. [Текст] \/ Н.А. Баскаков М., 1958.\n3. Баскаков Н.А. Очерки грамматики ойротского языка. В кн. «Оротско-русский словарь». [Текст] \/ Н.А. Баскаков. Составители Баскаков Н.А. и Тощакова Т.М., 1947.\n4. Баскаков Н.А. Диалекты алтайского языка. [Текст] \/ Н.А. Баскаков \/\/ Вопросы алтайского языкознания. Горно-Алтайск, 1988 а, с. 3–20.\n5. Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. [Текст]. \/ Н.А. Баскаков М., 1988 б.\n6. Биишев А.Н. «Первичные» долгие гласные в тюркских языках. [Текст] \/ А.Н. Биишев Уфа, 1963.\n7. Бирюкович Р.М. О рефлексах первичных долгих гласных в односложных словах чулымско-тюркского языка [Текст] \/ Р.М. Бирюкович \/\/ Вопросы языкознания, 1973. – 293 с.\n8. Биткеев П.Н. Алтайский язык. [Текст] \/ П.Н. Биткеев В кн. «Языки народов СССР», т. 2. Тюркские языки. – М., 1966.\n9. Биткеев П.Н. Согласные фонемы калмыцкого языка. [Текст]. \/ П.Н. Биткеев Улан-Удэ, 1965. – 267 c.\n10. Бирюкович Р.М. О первичных долгих гласных в чулымско-тюркском языке \/\/ Советская тюркология, 1975, № 6, с. 55–67.\n11. . Звуковой состав бурятского языка. [Текст]. \/ И.Д Бураев Улан-Удэ, 1959.- 352 с.\n12. Вербицкий В.И.Словарь алтайского аладагского наречий тюркского языка. [Текст]. \/Казань, 1884.\n13. Вербицкий В.И. Алтайские инородцы. [Текст]. \/ В.И. Вербицкий М., 1893.\n14. Гаврилин Н.В. Реестр гласных фонем в языке бачатских телеутов \/\/ Фонетика языков Сибири. Новосибирск, 1984, с. 67–73.\n15. Гаврилин Н.В. Система гласных фонем в языке бачатских телеутов (по экспериментальным данным). Автореф. дис. ... канд. филол. наук. Алма-Ата, 1987.\n16. Гаврилин Н.В. Дистрибуция гласных в языке бачатских телеутов \/\/ Вопросы алтайского языкознания. Горно-Алтайск, 1988, с. 53–62.\n17. Герцог О.Ф. Ритмомелодика собственно-повествовательных предложений теленгитского диалекта алтайского языка \/\/ Фонетические структуры в сибирских языках. Новосибирск, 1986, с. 125–143.\n18. Грамматика алтайского языка, составленная членами Алтайской духовной миссии. [Текст]. \/под ред. Н.А. Баскакова.- Казань, 1869. – 363 с.\n19. Дамбыра И.Д. Позиционная длительность гласных в Каа-Хемском говоре тувинского языка (в печати). \/\n20. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. [Текст]. \/ Н.К. Дмитриев – М.-Л., 1948. – 267 c.\n21. Дмитриев Н.К. Стой тюркских языков. [Текст]. \/ Н.К. Дмитриев – М., 1962.- 368 с.\n22. Древнетюрксий словарь. [Текст]. – Л., 1969. 432 с.\n23. Дыренкова Н.П. Грамматика ойротского языка. [Текст]. – М.-Л., 1940.- 253 с.\n24. Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка. [Текст]. \/ Н.П. Дыренкова. – М.-Л., 1941. 267 с.\n25. Зиндер Л.Р. Общая фонетика. [Текст]. \/ Л.Р. Зиндер ЛГУ, 1960.- 123 с.\n26. Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Беглые гласные в татарском и некоторых других тюркских языках \/\/ Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Фонетика. М., 1955, с. 208–216.\n27. Канаев (Тощаков) М.С. Грамматика ойротского (алтайского) языка. [Текст] \/ М.С. Канаев (Тощаков) Улала, 1929. 183 с.\n28. Кокорин В.Н. Формантные характеристики узких чалканских гласных \/\/ Теоретические вопросы фонетики и грамматики языков народов СССР. Новосибирск, 1981, с. 146–151.\n29. Кокорин В.Н. Вокализм в языке чалканцев (по экспериментальным данным). Автореф. дис. ... канд. филол. наук. Алма-Ата, 1982.\n30. Кокорин В.Н. Артикуляторные настройки гласных мягкого ряда в языке чалканцев (по данным статического рентгенографирования) \/\/ Исследования звуковых систем языков Сибири. Новосибирск, 1984, с. 27–28.\n31. Котвич В.Л. Исследование по алтайским языкам. [Текст]. \/ Котвич В.Л. М., 1962. – 324с.\n32. Куренов С. Долгие и краткие гласные туркменского языка и их различительные признаки (экспериментально-фонетическое исследование) \/\/ Исследования звуковых систем языков Сибири. Новосибирск, 1984. с. 213-217.\n33. Мандрова Н.А. Согласные четвёртой-шестой артикуляций в языке чалканцев (по данным рентгенографирования) \/\/ Исследования звуковых систем языков Сибири. Новосибирск, 1984, с. 99–106.\n34. Машталир С.И. Состав гласных фонем в теленгитском диалекте алтайского языка \/\/ Фонетика языков Сибири. Новосибирск, 1984, с. 74–78.\n35. Меркурьев К.В. Сонорные консонанты языка бачатских телеутов (предварительные материалы) \/\/ Ученые записки Кемеровского гос. пединститута. Вып. 24. Кемерово, 1970, с. 38–41. 180 Языки коренных народов Сибири. Вып. 9. Фонологические системы. 2001.\n36. Наделяев В.М. Артикуляционная классификация гласных. [Текст]. \/В.М. Наделяев \/\/ Фонетические исследования по сибирским языкам. Новосибирск, 1980, с. 3–91.\n37. Наделяев В.М. К типологии артикуляционно-акустических баз (ААБ) \/ В.М. Наделяев \/\/ Фонетические структуры в сибирских языках. Новосибирск, 1986, с. 3–15.\n38. Павлов Д.А. Есенова Т.С. Фонетическая характеристика и фонологический статусгласных калмыцкого и монгольского языков. \/ Д.А. Павлов Д.А. \/\/ Фонетика языков Сибири и сопредельных регионов. Новосибирск, 1986, с. 352.\n39. Петькин Г.А., Чумакаева М.Ч. Количественные характеристики тубинского диалекта алтайско��о языка в моносиллабах \/\/ Звуковые системы сибирских языков. Новосибирск, 1989, с. 26–45.\n40. ПокровскаяЛ.П. Грамматика гагаузского языка. [Текст]. \/ Фонетика и морфология. М, 1964.\n41. Потапов Л.П. Очерки по истории алтайцев. [Текст]. \/ Л.П. Потапов под редакцией проф. С.А. Токарева. Новосибирск, 1948. – 256 с.\n42. Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюркских языков. [Текст].\/ М. Рясянен М., 1955.\n43. Сарбашева С.Б. Дистрибуция носовых сонорных согласных (на материале тубинского диалекта алтайского языка) \/\/ Матер. XXXVIII Междунар. научн. студенч. конф. «Студент и научно-технический прогресс». Филология. Новосибирск, 2000, с. 50–51.\n44. Двуязычие у тубинцев \/\/ Вторая зимняя типологическая школа. Материалы международной школы-семинара молодых ученых по лингвистической типологии и антропологии. Москва, 31 января – 6 февраля 2000 г. – М., 2000. – С. 169–171.\n45. Социолого-лингвистическое обследование тубинцев \/\/ XII Дульзоновские чтения. Сравнительно-историческое и типологическое изучение языков и культур. – Томск, 2000. – С. 228–234.\n46. Дистрибуция шумных переднеязычных согласных (на материале тубинского диалекта алтайского языка) \/\/ Чтения памяти Э.Ф. Чиспиякова. Часть II. – Новокуз нецк, 2000. – С. 23–26.\n47. Дистрибуция тубинских среднеязычных согласных \/\/ Материалы междуна родной конференции «Письменность: Становление и развитие науки в Туве». Часть I. – Кызыл, 2000. – С. 45–46.\n48. Дистрибуция носовых сонорных согласных (на материале тубинского диалек та алтайского языка) \/\/ Материалы XXXVIII Международной научной студенческой конференции «Студент и научно-технический прогресс». Филология. – Новосибирск, 2000. – С. 50–51.\n49. Современная языковая ситуация у тубинцев \/\/ Социальные процессы в совре менной Западной Сибири: философские, политологические, культурологические аспекты. – Горно-Алтайск, 2000. – С. 166–173.\n50. Социолингвистическая ситуация у тубинцев \/\/ Алтайская филология. – Горно Алтайск, 2000. – С. 157–166.\n51. Инвентарь межуточноязычных согласных в туба-диалекте алтайского языка \/\/ Материалы XXXIX Международной научной студенческой конференции «Студент и научно-технический прогресс». Языкознание. – Новосибирск, 2001. – С. 118–120.\n52. Инвентарь тубинских мягкорядных гласных фонем \/\/ Вестник Хакасского государственного университета им. Н.Ф. Катанова. Вып. 2. Серия языкознание. – Абакан, 2001. – С. 13–17.\n53. Дистрибуция тубинских губных согласных \/\/ Гуманитарные науки в Сибири.\n54. Серия: филология и лингвистика. – Новосибирск, 2001. № 4. с. 68–72.\n55. Проблема создания письменности у тубинцев \/ \/\/ Язык и общество на пороге нового тысячелетия: итоги и перспективы. Тезисы докладов конференции (23– октября 2001 г. М., Институт языкознания РАН). – Москва, 2001. – С. 252–254.\n56. Артикуляторные характеристики шумных переднеязычных согласных туба диалекта алтайского языка \/\/ Языки коренных народов Сибири. Вып. 9. Фонологи ческие системы. – Н��восибирск, 2001. – С. 35–61.\n57. Севортян Э.В. Выпадение согласных в южных тюркских языках \/\/ Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Фонетика. М., 1955, с. 289–292.\n58. Селютина И.Я. Кумандинский консонантизм. [Текст] \/ И.Я. Селютина Экспериментально-фонетическое исследование. Новосибирск, 1983.\n59. Селютина И.Я. Кумандинский вокализм. Экспериментально-фонетическое исследование. [Текст]. \/ И.Я. Селютина. Новосибирск, 1998. – 238 с.\n60. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. [Текст]. М., 1984. 341с.\n61. Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка. Казань, [Текст]. 1884, 2005. – 496 с.\n62. Татаринцев Б.И. К вопросу о соответствиях типа «фарингализация-первичная долгота» \/ \/\/ Фонетика языков Сибири и сопредельных регионов. Новосибирск, 1986, с. 153–156.\n63. Тадыкин В.Н., Тыбыкова А.Т. Орфография и пунктуация алтайского языка. [Текст]. \/ В.Н. Тадыкин, А.Т. Тыбыкова– Горно-Алтайск, 1981. – с. 167.\n64. Тощакова Т.М. Грамматика ойротского языка. [Текст] \/ Т.М. Тощакова Новосибирск, 1938. – 365 с.\n65. Татарская грамматика. Т. III. Синтаксис. [Текст]. Казань, 1995. С. 7-9.\n66. Тыбыкова А.Т. Современное состояние и пути дальнейшего развития алтайского литературного языка \/ \/\/ Алтайский язык на современном этапе его развития. Горно-Алтайск, 1984, с. 12–27.\n67. Тыбыкова А.Т. Происхождение алтайской письменности и современный этнокультурный процесс \/\/ Язык и культура алтайцев. Горно-Алтайск, 1993, с. 14–22.\n68. Тощакова Т.М. Орфография алтайского литературного языка. [Текст]. \/Горно-Алтайск. – 1958. – с. 89.\n69. Убрятова Е.И. Долгота гласных в якутском языке \/ Е.И. Убрятова \/\/ Исследования звуковых систем языков Сибири. Новосибирск, 1984, с. 4–11.\n70. Филоненко В.И. Грамматика балкарского языка. [Текст]. \/ В.И. Филоненко Нальчик, 1940.\n71. Фисакова Г.Г. Состав гласных фонем в языке бачатских телеутов \/\/ Исследования звуковых систем языков Сибири. Новосибирск, 1984, с. 30–34.\n72. Фисакова Г.Г. Долгие гласные в языке бачатских телеутов \/\/ Фонетика языков Сибири и сопредельных регионов. Новосибирск, 1986, с. 27–31.\n73. Чумакаева М.Ч. Шумные согласные в алтайском языке \/ М.Ч. Чумакаева \/\/ Языки и литература народов Сибири. Новосибирск, 1970, с. 287.\n74. Чумакаева М.Ч. Малошумные согласные алтайского языка \/ М.Ч. Чумакаева \/\/ Фонетика и морфология языков народов Сибири. Новосибирск, 1972, 139 с.\n75. Чумакаева М.Ч. Фонемный состав алтайского литературного языка. \/ М.Ч. Чумакаева \/\/ Вопросы алтайского языкознания. Горно-Алтайск, 1976, с. 64–69.\n76. Чумакаева М.Ч. Согласные алтайского языка (на основе экспериментально-фонетических исследований). \/ М.Ч. Чумакаева Горно-Алтайск, 1978. 168 с.\n77. Чумакаева М.Ч. Артикуляторные настройки гласных твердого ряда в алтайском языке (по данным статического рентгенографирования) \/\/ Исследования звуковых систем языков Сибири. Новосибирск, 1984 а, с. 22–27.\n78. Чумакаева М.Ч. Реализация алтайской долгой фонемы [а:] \/\/ Алтайский язык на современном этапе его развития. Горно-Алтайск, 1984 б, с. 162–167.\n79. Чумакаева М.Ч. Артикуляторные настройки мягкорядных гласных алтайского языка (по данным статического рентгенографирования). \/\/ Вопросы алтайского языкознания. Горно-Алтайск, 1988 а, с. 29–35.\n80. Чумакаева М.Ч. Результаты и перспективы изучения звукового строя алтайского языка. \/ \/\/ Гуманитарные исследов. в Горном Алтае. Горно-Алтайск, 1988 б, с. 116–128.\n81. Чумакаева М.Ч. Губная гармония алтайской словоформы. \/\/ Языки коренных народов Сибири. Новосибирск, 1996.\n82. Шавлова Н.В. Тональность в словесном ударении шорского языка. \/\/ Экспериментально-фонетические исслед. сибирских языков. Новосибирск, 1981, с. 137–148.\n83. Шавлова Н.В. Квантитативный компонент словесного ударения в шорском языке (на материале кратких гласных). \/ Н.В.Шавлова \/\/ Исследования звуковых систем языков Сибири. Новосибирск, 1984, с. 133–137.\n84. Шавлова Н.В. Длительность гласного основы в шорских дисиллабах \/\/ Фонетика языков Сибири и сопредельных регионов. Новосибирск, 1986, с. 32–33.\n85. Щербак А.М. О происхождении первичных долгих гласных в тюркских языках. \/А.М. Щербак \/\/ Вопросы языкознания, 1967, № 6. 281с.\n86. Щерба Л.В. Избранные работы по языкознанию и фонетике. Т. 1. Л., [Текст]. 1958. – 182 с.\n87. Щерба Л.В. О трояком аспекте языковых явлений и об эксперименте в языкознании. \/ Л.В. Щерба. \/\/ Языковая система и речевая деятельность. Л., 1974а. - 243 с.\n88. Щерба Л.В. Субъективный и объективный метод в фонетике. \/ Л.В. Щерба \/\/ Языковая система и речевая деятельность. Л., 1974б. С. 135 – 141.\n89. Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. [Текст] \/ Л.В. Щерба Л., 1974в. – 428 с.\n90. Щерба Л.В. Избранные работы по языкознанию и фонетике. [Текст] \/ Л.В. Щерба Т. 1. СПб., 2002. – 180 с.","id":"<urn:uuid:887a528b-5bed-4c82-b019-7c103415b9ec>","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/FONETIKA.HTM","date":"2018-02-26T01:41:24Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891817908.64\/warc\/CC-MAIN-20180226005603-20180226025603-00548.warc.gz","language":"alt","language_score":0.5147488713,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.5147488713264465, \"kir_Cyrl_score\": 0.27267441153526306, \"rus_Cyrl_score\": 0.06691702455282211, \"tyv_Cyrl_score\": 0.024824291467666626, \"krc_Cyrl_score\": 0.019788092002272606, \"sah_Cyrl_score\": 0.018033280968666077, \"kaz_Cyrl_score\": 0.011874313466250896, \"inh_Cyrl_score\": 0.010990677401423454, \"tat_Cyrl_score\": 0.010670368559658527}","num_words":23434,"character_repetition_ratio":0.067,"word_repetition_ratio":0.087,"special_characters_ratio":0.22,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.572,"perplexity_score":12173.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"И.Б. Шинжин\nJааш, jааш\n(кожоҥ)\nJааш, jааш\nJаап jат\nМениҥ бажым\nСуулап jат.\nJааш, jааш\nJаап jат,\nJердиҥ ÿсти\nJажар jат.\nJааш, jааш\nJаап jат,\nJаскы кÿндер\nКелип jат.\nJердиҥ ÿсти\nJажарып,\nJÿзÿн кнштар\nJаҥарлайт.\nJааш, jааш\nJаап jат,\nМениҥ сыным\nСерип jат.\nJааш, jааш\nJаап jат,\nJаш агаштар\nОйгонот.\nJалбрактар\nШуулажып,\nJааган jаашка\nСÿÿнип jат.\nJааш, jааш\nJаап jат,\nСолоҥылар солынат.\nJааш, jааш\nJаап jат,\nJажым мениҥ\nJаанап jат.\nНöкöрлöр\nФеня кызычак\nФартукту.\nФедя уулчак\nФормалу.\nФедяда база фонарик бар.\nФуражказын\nФабрика кöктöгöн.\nФеняда кофта,\nФеняда портфель,\nФеняда туфля –\nФабр��ка база белетеген.\nФеня,\nФедя – нöкöрлöр.\nФотографты кычырып,\nФотосÿр соктырдылар.\nФотосÿрде\nФеня,\nФедя – нöкöрлöр.\nАк такаа ла кара кÿчÿк\nАк такаа кара кÿчÿктеҥ jаан. Кара кÿчÿкти быjыл jаскыда азырап баштаганыс. Ак такаа дезе ÿчинчи jыл ак-jарыкта jÿрÿп jат.\nКÿчÿктиҥ айагына курсак салып берзеҥ, ак такаа оныҥ jанында. Мойнын чöйип, ийдичектиҥ ажанып турганын аjыктап турар. Кезикте бажын келтегейинеҥ салып, jууктай базар.\nКÿчÿгеш ого кылайып кöрöр. А ол дезе бу ла jанында. Каа-jаа jердеҥ нени де чокып, jип турар.\nОлор экÿ озо баштап кöрÿшпейтен. Кÿчÿк ак такааны сÿрÿжер. Такаа кöп маҥтабас. Jе бир катап кÿчÿк оныҥ канадына тыҥ тажып ийген ошкош эди. Такаа дезе оныҥ бажына чокыган. Jÿзине тепкен. Ол ло тушта кÿчÿк, акшыйла, уйазына кире калыган.\nАк такаа кÿчÿктиҥ ажанган jерине келеле, тойо jемзенеле, ийттиҥ уйазыныҥ ÿстине чыгала, отурган.\nАнайда кöп öй öткöн.\nКара кÿчÿк уйазынаҥ чыгып, ойноор. Эмезе ажанар. Jе ак такаа уйазыныҥ ÿстине отурза, ÿрер ле ÿрер: «Ау! Ау!»\nАк такаа дезе: «Как-как-каак!» деп эки-ÿч оос калактаар. Ийдичек оныҥ тилин билерге, ÿрбей барар. Кöр-кЩр турала, база ла «Ау! Ау!» деп ÿрер. Ак такаа удура канча катап каактап ийер.\nУчы-учында кÿчÿк ого ÿрбес боло берди.\nБир катап изÿ кÿнде ийдичек уйазыныҥ кöлöткöзинде серÿÿнденип jаткан. Тилин уштыйла, эгиштеп. Анайып jадала, карамтыгып уйуктай берген.\nТууразында, тобракта, эшкинденип турган ак такаа кöрзö, ийдичектиҥ тили оозынаҥ кызарып чыгала, кыймыктабай jаткан. Кÿчÿк дезе будын чирей тебеле, уйуктап ла jат.\nТакаа турала, бажын тура тудуп, ийтке араай базып келди. Тилиниҥ кызылы коркыш. Чокыыр кÿÿни келди.\nТакаа база jууктай базып, кÿчÿктиҥ тилин чокып ийди. Бу ла öйдö кÿчÿк чочыйла, ачузына чыдабай, аайы jок чыҥырала, уйазына кирген. Узак, узак кыҥзыган. «Мени эки катап сокты» – деп, сананазына эбелген.. Эмди база согордоҥ маат jок. Кÿÿни jанды. Кунукка бастырды.\nАйылдыҥ ээзи ийдичекке курсакты тургузала, jÿре берер. Олор экÿниҥ калактажына аjару этпес.\nКурсакту айакты тургузып берзе, кÿчÿк ого jууктабас. Кöр отурар: такаа бар.\nАк такаа келип, курсакты jиир ле jиир. Jе карын, ÿзе jип болбой, тойоло, тура база берер. Ол ло тушта кара кÿчÿк келип ажанар. Тойбой калар. Jамакайларын jаланар ла jаланар. Кылга тÿги чек сыныга берген jÿрди.\nJе бир кÿн айакты экелип тургузарда ла, ак такаа озолоп, jий берген. Кÿчÿктиҥ кайкаганы – бастыра такаалар jуулып, оныҥ айагына кадала бергени. «Ончогорды мен!» – деп сананды.\nАйагы кöрÿнбей барарда, кÿчÿк чогулган такаалардыҥ ÿстине чурап барала, аайы jок чыҥырып, ÿре берген. Такаалар чочыйла, jер сайын буркурап учкан. Jуҥдары чачыла бергенин де сеспедилер ошкош. Бот, ийдичектеҥ алган ажы ол, неге де тобой турала. Jÿректери арай ла jарылбады.\nАк такааныҥ jуҥы база чачыла берди. Чочыйла, тыҥ калактап, ончозынаҥ ырада учканы не деп. Чеденди ажыра. Пöтÿги суула. Ончозы: «Калак, калак, кал-лаак!» – ��ешкен. Ол ло, оноҥ тымыгылап калган.\nКара кÿчÿктиҥ айагында курсак оок, jер сайын чачылган jатты. Кезигин такаалар jиген. Ийт куру айагын килейте jалаган.. Jерде тöгÿлгенин бир эмеш jалап турала, токтогон.\nОл ло кÿннеҥ ала такаалар, кызыл jелештери jайылып, кара кÿчÿктиҥ айагына киришпес болуп барган. Кÿчÿк jок болзо, олор оныҥ уйазыныҥ jанынаҥ jемзеер. Ак такаа чек келбес. Кезеген.\n«Öштÿлерди бир уунда ончозын jеҥип алгадый арга бар эмтир» – деп, кара кÿчÿк бойында сананган.\nЭмди кара кÿчÿктиҥ тÿги силÿ, санаазы омок. Ÿни де тыҥыда jаҥыланат. Ак такаага бастырбай jат.\nАнайып кара кÿчÿк бойыныҥ кÿчин сескен. Айлыныҥ ээзи боло берген. Анайда ок улус, мал-куш кöрзö, ÿрери тыҥыды.\nАЛТАЙ ЛИТЕРАТУРАНЫҤ\nХРЕСТОМАТИЯЗЫ\nИ. Б. ШИНЖИНДЫ КЫЧЫРАЛЫ\nАЛТАЙ ЛИТЕРАТУРАНЫҤ\nХРЕСТОМАТИЯЗЫ\nИВАН БАКСУРОВИЧ\nШИНЖИНДЫ КЫЧЫРАЛЫ\nГорно-Алтайск 2016\n«Кайчылар кожоҥы угулат…»\n(И. Б. Шинжинныҥ чыкканынаҥ ала 80 јажына учурлай)\nБАЖАЛЫКТАР\n«Кайчылар кожоҥы угулат…»………………………………….\nИчкери ӧткӧн јылдарымнаҥ………………………………….\nӰЛГЕРЛЕР\nЈакшы, јакшы ба, эртен тура!...................................................\nСӱӱген јерим…………………………………………………..\nТӧрӧл суу…………………………………………………….\nБилерим…………………………………………………………\nТакааларга…………………………………………………….\nУулчак……………………………………………………..\nОнчобыска јол ачык……………………………………..\nМениҥ эркем………………………………………………..\nБоро кушкаштардыҥ кожоҥы………………………………….\nТелкем јалаҥда…………………………………………………..\nКичинек кыстыҥ кожоҥы……………………………………….\nТайгалар ажыра…………………………………………….\nЈааш, јааш…………………………………………………..\nНӧкӧрлӧр………………………………………………………….\n\"Кӧк теҥериле...\"………………………………………………..\nКӱс………………………………………………………………\n\"Кӱс келет...\"………………………………………………………\nКышкы тӱнде………………………………………………………\nЈаҥы јас…………………………………………………………….\nКайыҥаш………………………………………………………….\nКадын суу……………………………………………………….\nУндылбас ӧйлӧр………………………………………………….\nАлтай деп јерим………………………………………………..\n\"Алтай аттар...\"…………………………………………………\nТӧрӧл тилимди сананып……………………………………….\nАру кейлӱ Алтайым……………………………………………\nТӧртјолдыктар………………………………………………\nМӧш…………………………………………………………\nАй…………………………………………………………………..\n\"Эх, куйулта салкын соктырган...\"………………………………….\nЭнейим, энейим……………………………………………………….\nЈаш тужым………………………………………………………….\nЈаҥарлаган улус ӱзӱлбес………………………………………………\nЈажына мӧҥкӱлик артар……………………………………………..\nАлтайды јажына макта……………………………………………….\nКайчылар кожоҥы угулат………………………………………….\nЈебрен кай…………………………………………………………\nАлтай кай бадышта………………………………………………….\nСеул………………………………………………………………….\nЭне арчын јерим…………………………………………………..\nТӱҥей ле келер эдим………………………………………………..\nКижи болгон адыҥда…………………………………………………\nКожоҥныҥ туулганы………………………………………………..\n\"Чечектӱ тӧрӧл јалаҥым...\"…………………………………………\nАдалар магы………………………………………………………..\nБАСНЯЛАР\nЈокту ла бай………………………………………………………\nБалык………………………………………………………………\nАҥчы ла ийт………………………………………………………\nТУУЈЫЛАР\nСен макту јангаҥ, јуучыл…………………………………………\nСурузы јок јуучылдар……………………………………………\nКУУЧЫНДАР\nЈакшы ба, Улу Кӱн!........................................................................\nМени ӱретпей јат………………………………………………..\nӰренчик…………………………………………………………\nМеге бешти не тургускан……………………………………….\nӰредӱчи ле мениҥ энем……………………………………….\nӰӱре-јелелер………………………………………………………\nТабышту урок……………………………………………………..\nТусту јымыртка……………………………………………….\nСоок кӱндеги туштажу…………………………………………\nСамутай ла Јелечи……………………………………………….\nТынду јалаҥдар…………………………………………………\nКижи сӱмелӱ………………………………………………..\nСуу јана берген………………………………………………\nМерген ле оныҥ нӧкӧрлӧри…………………………………\nАк такаа ла кара кӱчӱк………………………………………….\nТакаалар ла мениҥ баштапкы ӱлгерим………………………..\nАйана ла кучыйактыҥ балдары…………………………………\nКӧстиҥ јажы……………………………………………………..\nОҥбос јылдар…………………………………………………….\nЧӦРЧӦКТӦР\nКем кӱчтӱ……………………………………………………….\nКойонныҥ јаргызы…………………………………………….\nКезер ле Ай-Ару………………………………………………\nШИҤЖӰ ИШТЕРИНЕҤ\nАлтай албатыныҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде кожоҥдорыныҥ ӱлгерлик чӱми ле тили……………………………………….\nАлтай кайчылардыҥ школы………………………………….\nИ. Б. ШИНЖИН КЕРЕГИНДЕ\nИЧКЕРИ ӦТКӦН ЈЫЛДАРЫМНАҤ\nЧыккан, ӧскӧн јерим Оҥдой аймакта Кичинек Ӱлегем деп ӧзӧк болор. Ада-энем эрте јажымда божоп калган. Кичинектеҥ ле ала айыл ичиниҥ ончо иштерин бӱдӱрерине таскагам. Оныла колбой бичикке де ӱренип алганым бар. Озо баштап букваларды Теҥзе акамнаҥ ӱренгем. Ол тыҥ оорыган. Эмеш јазыла берзе, меге букваларды кӧргӱзип, айттырып туратан. Је ол јада каларда, ӱредӱ токтой берген. Мени кайга да ӱредип туратан. Кайлаза, оору јазылар деп акам иженип јӱретен. Ол мени топшуур согорына, балалайка ойноорына ӱредип, таскадып туратанын эмдиге ундыбай јӱредим. Анайып, школдо ӱренердеҥ озо, андый ойын ӱредӱде јӱргеним ол.\nМен озо баштап тегин чӧрчӧктӧрди айдып, кай чӧрчӧктӧрди кайлаарына мар алгам. Ол ончо иштердиҥ кийнинде, уйуктар алдында ӧдӧтӧн. Ол ӧйлӧрдӧ, кӧстӧрим оорып та турза, аҥылу ӱредӱ алатан болзом деп амадайтам. Андый санаа тӧрт класстыҥ кийнинде кӧксиме кирген эди.\n1950-1954 ��ылдарда Горно-Алтайск калада ӧскӱстердиҥ туразында ӧзӱп, ӱренгем. Оноҥ областной национальный школдыҥ интернадында јадып, 1956 јылда он классты божотком. Бир јыл колхозто ӧлӧҥ дӧ ижинде, букалар ла айгырлар да азырап, сугарып иштегем. Мында ок радиоузелде иштеп, јербойыныҥ суула иштеер электростанциязында электрик те болгом.\n1957-1962 јылдарда Горно-Алтайсктагы Государственный пединститутты ӱренип божодоло, Кош-Агаш аймакта Мухор-Тархатыныҥ, Оҥдой аймакта Ийинниҥ, Хабаровканыҥ сегисјылдык школдорында алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштегем. 1970-1973 јылдарда Горно-Алтайск калада ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер (областной институт усовершенствования учителей) институтта баштамы школдор аайынча иштегем. Мында меге 1-3 класстардыҥ јаҥы некелтелер аайынча, алтай тил ле кычырарыныҥ программаларын тургузып, кепке чыгарарга келишкен. 1972 јылда \"Алтай тилле экинчи класска келиштире тургускан тематический план\"деп бичигим кепке чыккан. Оны ээчиде \"2,3 класстардыҥ \"Тӧрӧл сӧс\"деп кычырар бичиги аайынча методический шӱӱлтелер\" деп уроктор тургускан бичиктерим ак јарыкка чыккан. \"Баштамы школдор јаҥы программаларла иштегендериниҥ уч једимдери\"деп статьям да аҥылу јуунтыга салынган. Ого коштой диктанттардыҥ, изложениелердиҥ јуунтыларында материалдар белетеер иштерде база једимдӱ турушкам. Јаан да, јаш та ӱредӱчилердиҥ ӱредӱ иште једимдерин, ченемелдерин улай газетке чийип чыгаратам.\n1973 јылдыҥ декабрь айынаҥ ала 2004 јылга јетире мен Горно-Алтайскта история, тил ле литература аайынча шиҥжӱ ӧткӧрер институттыҥ албаты оос чӱмдемелиниҥ бӧлӱгинде иштедим.Мында канча јӱс шиҥжӱлӱ статьяларым, кайчылар керегинде бичик-монографияларым ак јарыкка чыккан.\n2003-2007 јылдарда Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган культура, искусство аайынча колледжте кай ла алтай албатыныҥ оос чӱмдемели аайынчауроктор ӧткӱргем. Анайда ок кайдыҥ кружокторын каланыҥ баштапкы музыкальный школында,7-чи школдо, Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернатта ла Оҥдой аймакта Шашикманјурттыҥ школында ӧткӱрип иштегем.\nӰлгерлер бичиирин мен баштамы школдо ӱренип турарымда (1948) баштагам. 1974 јылда мени Россияныҥ Бичиичилер членине алган. 2004 ј. мегеАлтай Республиканыҥ Эл кайчызы деп ат адагандар. Јуунтыда чыккан ӱлгерлерди, туујыларды, куучындарды, чӧрчӧктӧрди балдар кычырып,\nуч-тӱбин билип алганы једимдӱ болор деп иженедим.\nӰЛГЕРЛЕР\nЈАКШЫ, ЈАКШЫ БА, ЭРТЕН ТУРА!\nКырлар баштай сыҥырап\nКӱн чокторы чалыды.\nКей арудаҥ ару јайылып,\nКӱӱнзеп меге эзен деди.\nЈакшы, јакшы ба деп,\nЧаҥкыр кейге кол сундым.\nЈаҥы кожоҥ мен чӱмдеп,\nЧын иженчи ого салдым.\nБӱдӱп јадым – бӱрӱҥкий\nЈӱрӱмде ӱргӱлјик эмес.\nБу ла эҥирде кӱндий\nЈоголорын кем билбес.\nЈакшы! Јарып бу келгеҥди\nЈӱректеҥ мен уткыйдым!\nЈарынга јаҥы килемји\nЈӱкке тӱшсе, чачпазым.\nСӱреен меҥдештӱ керектер,\nИштер јоктоҥ отурбайдым.\nКӱн ӧксӧйт, ончо темдектер\nКӱн јакшы болорын керелейт.\nЈакшы ба, таҥ! Эрте таҥла\nЈӱректеҥ јаҥы кожоҥым\nМӧштӧргӧ,кайа таштарга\nСалкын јайат, сӱӱнип уктым.\nКырлар ӱстине эҥ артык\nКӱн чыкты јарыктаҥ јарык.\nСӰӰГЕН ЈЕРИМ\nЈаскы чечекти\nЈайа базып,\nЈалаҥла кожоҥдоп\nЈиит бойым\nБу бараадым.\nЈаҥылта ӧткӱн\nМениҥ ӱниме\nСалкын јӧмӧжип\nТурганын угадым.\nЧечектер јыдын\nЭзин экелип,\n- Сениҥ јериҥниҥ\nЈыды! – деди.\nЈада калган\nЭрке энейим\nТуулу јерим\nБолуп калгандый.\nСӱӱп кийетен\nШӱлӱзин бӧрки\nСӱмерлер мӧҥкӱзи\nБолуп калгандый.\nЭнемниҥ сӱӱген\nЈӱзӱн кожоҥдорын\nМуҥ улустар\nКожоҥдоп јӱрӱ.\nЈаскы чечекти,\nЈаҥы јӱрӱмди,\nЈаҥыдаҥ уткып,\nЈаҥарлап туру.\nЧечектеген јалаҥла\nСӱӱген кожоҥымла,\nЈаҥы јӱрӱмле\nИчкери браадым.\nКайыр кырлардыҥ,\nКажы ла бӱктиҥ,\nЭдер иштиҥ\nЭэзи мен.\nОныҥ учун\nЭлен чакка\nЧыккан, ӧскӧн\nЈеримди сӱӱйдим.\nТӧрӧл јерим,\nТӧрӧл јоным!\nТӦРӦЛ СУУ\nКӧс карарып, баштап ла\nКӧргӧн суум – Ӱлегем.\nЈайгыда јажыл јарадыла\nКармактап, ойноп јӱретем.\nКӧҥкӧрӧ јадып суузынаҥ\nКӱӱн јеткенче тынатам.\nӰзӱги јок шуултынаҥ\nТуулар ӱнин угатам.\nКезикте сайлу јаратта\nКараҥуй киргенче ойнойтом.\nТӧрӧл Ӱлегем ол јуртта\nСууныҥ ээзиндий болотом.\nИчкери сунган јылдарда\nКандый јерлерде јӱрбедим.\nЈе Ӱлегемниҥ јарадында\nЈуртыма јӱрексип, эбиредим.\nБаштап ла ичкен суу\nЭди-канымда, тамырда.\nОныҥ учун, байла, тӧрӧл суу\nШуултыла, туулар ӱниле кожоҥымда.\nБИЛЕРИМ\nЈуук, тӧрӧл, кару јерим,\nЈаштаҥ ала ӧскӱс ӧстим.\nЈаҥыс ла сен энем чилеп\nЈалакай болгоҥ, меге килеп.\nЈаштаҥ ала јаскы чечектий\nСени кееркедип, мӧштий ӧскӧм.\nОныҥ учун кӱӱним бӱктий\nКеен ле элбек,је омок, ӧктӧм.\nЭрте јаштаҥ кандык, саргай,\nКӧгӧзин казып, мен азыранбай,\nТилге салар ашты таап,\nТизе јабар кепти јамап.\nКандый да болзо, кару јерим,\nКӧк теҥериниҥ кӧгин билерим.\nКандый да болзо, бу јӱрӱмим\nКырлу јеримле колбузын билерим.\nЈуук, тӧрӧл, ӧскӧн јерим –\nЈаштаҥ ала сен энейим.\nЈаҥыс јаштаҥ јалакай ӧскӧм,\nЈе мениҥ кылыгым омок, ӧктӧм.\nОныҥ учун, эне јерим,\nСениле оморкоп, јаркынду јӱредим.\nКандый да болзо, эр кӱчим\nКалык кӱчиле кӱчтӱзин билерим.\nТАКААЛАРГА\nЈиип, јиип, такаалар,\nБуудай јиирге јуулыгар.\nОгородко кирбегер,\nОгурчынга тийбегер.\nЈележеерди јайылтып,\nЈалаҥдарга барыгар.\nЈӱзӱн тату курсакты\nЈеткилинче анда табараар.\nУУЛЧАК\nАк чаазыннаҥ самолетты\nУулчак эдип учуртат.\nКожо ойногон балдарды\nАйга учаактар деп айдат.\nАйда школдор ачылза,\nУчарыс дешти ол балдар.\nЧындап та, олор чыдаза,\nАнаар учуп барарлар.\nОНЧОБЫСКА ЈОЛ АЧЫК\nБиске ончо јол ачык,\nЈакшы ӱренип, иштеп јӱр.\nАйга, Марска учуп чык,\nӦргӧӧлӧр тут, кыра сӱр.\nЈӱректиҥ тебӱзи\nјайым шоҥкордый –\nТаныш эмес јерлерге учарыс.\nТарыга тептирген ийделӱ октый,\nБуудакту јолды ӧдӱп чыгарыс.\nЈер алдына кӱн тийгизип,\nЧӧрчӧктӧги јӱрӱмнеҥ\nартык јуртаарыс.\nКайралы јоктоҥ эскини јемирип,\nЈаҥыны табарыс. Ичкери барарыс.\nМЕНИҤ ЭРКЕМ\nБалам эмеш чыдады,\nЈаҥы базып баштады.\nЈарсылдада каткырат,\nЈаактары кызарат.\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл,\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл,\nО дезин, о дезин\nБаламныҥ эркезин.\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл,\nБаламныҥ эркезин.\nЭки буды талтаҥдап,\nЭки колы тарбаҥдап,\nБалам базып баштады,\nӰч алтамды алтады.\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл,\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл.\nОй, балам, ой, балам,\nЈыгылзаҥ, ыйлаба.\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл,\nЈыгылзаҥ, ыйлаба.\nБаза ла бир алтамды\nБазып ийзеҥ јайтаҥдап.\nБу ла эне-адаҥды\nСӱгӱндирзеҥ сен катап.\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл,\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл.\nО дезин, о дезин,\nБаламныҥ эркезин.\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл,\nБӧӧл, бӧӧл, бӧӧл, бӧл.\nБОРО КУШКАШТАРДЫҤ\nКОЖОҤЫ\nБорбозой, Борбозой,\nБаштагыҥ бодонбой\nНеге бисти сӱрӱжедиҥ?\nСӱрӱжип биске јетпейдиҥ!\nЧик-чирик,\nЧик-чирик!\nБорбозой, Борбозой,\nБисти ӧчӧп шоотпой,\nОгородтыҥ ӧлӧҥин јул,\nОгурчынды сугар, уул.\nЧик-чирик,\nЧик-чирик!\nБорбозой, Борбозой,\nКӱн ашканча болгонбой\nКалас сен ойнодыҥ,\nКолго иш албадыҥ!\nЧик-чирик,\nЧик-чирик!\nБорбозой, Борбозой,\nЭҥир кирди. Эм болгой.\nОгородтыҥ курттарын\nТӱжине тердис ончозын.\nЧик-чирик,\nЧик-чирик!\nТЕЛКЕМ ЈАЛАҤДА\nСары толкулу талайдый,\nЈалаҥда аш јайканат.\nКомбайн јаан керептий,\nАшты кезип јуунадат.\nБӱгӱн амыр јалаҥдарда\nУлустыҥ ижи ӱзӱлбейт.\nОлордыҥ мында кожоҥы\nЧӧлдӧҥ ыраакка јаҥыланат.\nКИЧИНЕК КЫСТЫҤ КОЖОҤЫ\nЈӱзӱн кокчо учукты\nЈӱзӱндеп энем садып берген.\nЈиткеде ойногон чачакты\nЈинјилеп, бӧрӱкке тагып берген.\nБӧӧлјизи камду бӧркимниҥ\nКӱреези кызыл торко.\nБуурсак кару энемниҥ\nКолдоры ус, мак ого.\nТАЙГАЛАР АЖЫРА\nЭмиктер тайгалар ажыра\nКере тартылып чӧйилген.\nЭэн тайгаларда јыҥырада\nОлор кожоҥдор кӧдӱрген.\nКап ла кара чибилер\nКожоҥдожып турулар.\nЭэн тайгаларды эмиктер\nЭэлеп, ончозын аштылар.\nЈААШ, ЈААШ\nЈааш, јаашЈааш, јааш\nЈаап јат.Јаап јат.\nМениҥ бажымМениҥ сыным\nСуулап јат. Серип јат.\nЈааш, јааш Јааш, јааш\nЈаап јат. Јаап јат.\nЈердиҥ ӱсти Јаш агаштар\nЈажар јат. Ойгонот.\nЈааш, јааш Јалбырактар\nЈаап јат. Шуулажып,\nЈаскы кӱндер Јааган јаашка\nКелип јат. Сӱӱнип јат.\nЈердиҥ ӱсти Јааш, јааш\nЈажарып, Јаап јат.\nЈӱзӱн куштар Солоҥылар\nЈаҥарлайт. Солынат.\nЈааш, јааш Јааш, јааш\nЈаап јат. Јаап јат.\nМениҥ бажым Јажым мениҥ\nСуулап јат. Јаанап јат.\nНӦКӦРЛӦР\nФеня кызычак\nФартукту.\nФедя уулчак\nФормалу.\nФедяда база\nФонарик бар.\nФуражказын\nФабрика кӧктӧгӧн.\nФеняда кофта,\nФеняда портфель,\nФеняда туфля\nФабрикада база белетеген.\nФеня,\nФедя – нӧкӧрлӧр.\nФотографты кычырып,\nФотосӱр соктырдылар.\nФотосӱрде\nФеня,\nФедя – нӧкӧрлӧр.\n***\nКӧк теҥериле\nЈалкындый учуп\nТемир кушта\nБарададым ба,\nКӧк теҥисле\nКӧнӱ кайкалап\nКерепле јӱзедим бе,\nКоркушту бийик\nКырларлу Кавказта ба,\nКуу кумакту\nЭлбек чӧлдӧрдӧ бӧ,\nКайда ла јӱрзем,\nКӧк јарамас,\nӦскӧн јерим –\nКожоҥдогон кожоҥымда,\nКӧзимниҥ јажында,\nКаткырган каткымда.\nКӰС\nЈалбырактар\nтӱжет,\nтӱжет,\nтӱжет.\nКей чаҥкыр, чаҥкыр,\nсоок, чаҥкыр.\nБийикте,\nбийикте,\nКалганчы турналар\nТӱштӱк јаар\nучуп бараадылар.\nК��ӧркийлерди ӱйдежип,\nКӱреҥ Алтайым\nтымык,\nтымык,\nТымып калган туулар турат.\nЈанган куштарым,\nэзен, эзен!\nЭзен болзын,\nкуштарым!..\nКейде јалбырактар\nайланыжат,\nайланыжат.\nКӧрзӧҥ, олор\nтӱжет,\nтӱжет.\nМен јаҥыскан,\nјаҥыскан арттым.\nКӱски Алтайым,\nкӱреҥ Алтайым,\nСени таштап\nкайдаар барайын?\nМениҥ барар јерим јок.\nБараксан бойым,\nбараксан бойым...\n***\nКӱс келет,\nКӱс келет,\nКайдаар ла кӧрзӧҥ,\nСап ласары.\nБийикте кейле\nЈер ӱстиле\nТурналар учуп бараадылар.\nКожоҥдоп олор айдадылар:\n\"Эзен болзын!\nЭнчӱ болзын!\"\nКалганчы ашты јуунадып\nКырадаҥ улус јангылайт.\nТеҥериде куштарды\nТеҥ ӱйдежип айдышты:\n\"Эзенде Туулу Алтайга\nЭбиригер јаскыда.\nБис мында\nАлтайда\nСлерди сакып јадарыс,\nАмыр иштеп јадарыс\"...\nКЫШКЫ ТӰНДЕ\nКайда да ыраак кобыда\nКараҥуй тымык турат.\nСоогы сыҥырап, кышкыда\nКӱндер там кыскарат.\nТӱнде кар кунукчылду,\nЧычкан да чыгып маҥтабайт.\nКарган койчы уйкуда,\nКойлор до кыймыктабайт.\nСескир ийт јылдыстарга\nСыҥар да кӧзиле ајарбайт.\nТӱнде турлуга јууктаарга\nТоро бӧрӱ де сананбайт.\nКараҥуй, соок тууларда\nКажызы ла уйкуда...\nЈе тӱҥей ле таҥ адар,\nЈадыннаҥ ончозы омок турар.\nЈАҤЫ ЈАС\nЭрте јас Јарылар.\nЭм кунукпас, Чечектер\nЭскини Јайылар.\nЭлтертер, Јастыҥ јаҥы:\nЭдиски ӱни Јажарар,\nЧӧйилер, Јӱзӱн кожоҥы\nЧечектеер. Јайылар.\nАгашта Јаҥы јас,-\nКорбо сапта Кунукпас.\nБӱрчӱктер\nКАЙЫҤАШ\nТолкуда ай ойнобойт,\nТымыраган јааш токтобойт.\nАк-чоокыр кайыҥаштыҥ\nШымыраганын угадыҥ.\nЈаа, јаа деп кайыҥаш\nЈалбырак-чачын јайылтат.\nБуттары оныҥ јылаҥаш,\nЧечектер коштой јайылат.\nЭртезинде кӧлдӧ кӱн\nЭкчелип эрке јайканган.\nЭрке јаска эркелеткен кӱн\nЭрикпей кайыҥаш эм турган.\nКАДЫН СУУ\nЭне Алтайла Кадын суу\nЭкпинделип, куйулып агат.\nКапчал јерлерде чакпынду\nКӱркӱреп, карайлап барадат.\nКезикте казыр кӱчтӱ агыннаҥ\nТорт ло кижи чилеп кыйгырат.\nТыҥдап турзаҥ тууразынаҥ,\nБаштыҥ куйказы туудынат.\nЭмезе шуулаган бу табыштаҥ\nКайчыныҥ кайы кӱӱлеп тургандый.\nСананзаҥ, ол эки јараттаҥ\nБаатырлар эҥчейип, согушкандый.\nЈер тоозынын кейге кӧдӱрип,\nЧингисхан, Чадак мында болгондор.\nКыйгы-кышкы, ый, ӧлӱм экелип,\nОноҥ кайдаар да олор јоголгондор.\nКыйын-шыраны, ыйы-сыкты\nКадын алганча ичкери сунган.\nТолкудаҥ толкуга ол јуу-согушты\nТоктоду јогынаҥ айдып... ыйлаган.\nКезикте Кадын тымык агынду\nЈайым, амыр јымырап агат...\nОноҥ ойто ло кийик чакпынду\nОктолып, куйулып, ичкери барат.\nУНДЫЛБАС ӦЙЛӦР\nТа кайткан? –\nУйкум учкан.\nТеҥериде јылдыстар\nТӱниле мызылдашкан.\nМен чилеп, олор\nУйкузы јок конгон.\nНениҥ де учун\nАда-Тӧрӧл јуу,\nЈуудаҥ јанбаган адам\nУйкумды бӱгӱн\nУчурткан.\nНениҥ де учун\nКарган јуучылдар\nКатап ла алдымда,\nЫраакта ла јанымда,\nЈе ӧткӧн јуулар\nКанайып ундылар...\nЈок,\nКарган јуучылдар\nКанайып ундылзын.\nЈиит јуучылдар\nКӧзин не јумузын.\nТереҥ ле уйуктазаҥ\nТӧрӧлиҥ ойгозып,\nЭнеҥ чилеп, јаныҥда\nСергелеҥ тургандый.\nЈок,\nОнчозы каруулда,\nОнчозы ајаруда.\nӦштӱлер дезе\nЫраак ыраакта.\nБайла, оныҥ учун\nКарамтыга ла берзем,\nТӧрӧлим мени\nОйгозотон болбайсын.\nБайла, ӱлгерчи кижи\nЈӱрӱмниҥ тымыгын,\nОныҥ шакпыртын\nЈӱрегиле сезип,\nСанаазыла билип,\nЈӱрӱм јӱретен болбайсын.\nОныҥ учун\nЈылдыстар чылап\nОго тӱниле\nЧалыыр керек мызылдап.\nБайла, оныҥ учун\nУйкум учкан.\nТӧрӧлим учун\nУйкуны кыскарткан.\nАЛТАЙ ДЕП ЈЕРИМ\nАлтайым, Алтайым –\nӰйген-куйушкан\nШыҥкыраган јерим.\nАттар болзо эмдигин\nАла јаштаҥ\nАдам миндирген.\nЈобош аттыҥ\nЈелижин болзо\nЭрте јектеген\nМалчы улустыҥ\nУулы мен...\nАлтай деп јерим,\nАлтайым, -\nОл эмдик аттарым\nЈобожып карыган...\nЭх, аттарым, аттарым\nЈал јастанып јыгылган.\nЈе олордыҥ ӧткӱн\nШыркырада киштегени\nЈашта мени\nКайкадатан эди.\nАлтай ичинде\nМӧштиҥ тӧзинде\nБаатыр уйуктап\nЈаткандый, амырап.\nЈебрен корумдар\nЈалаҥда карарып,\nЈергелей јадар,\nТаштары чокчойып,\nАнаҥ ары –\nАрыскан туулар.\nКойу агаштары\nЧек ле јуучылдар.\nАлтай деп јерим,\nАлтай,\nЧакпындары ӱрӱстелген,\nШуулап ичкери ӱстӱккен,\nЭки эне јаратту\nАржан сууҥ амтанду.\nЈап-јажыл ӧҥдӱ\nЈалаҥда јайылган\nӦлӧҥдӱ.\nӦлӧҥинде јиилектери\nБышса, јылымсу.\nАркадагы мӧштӧри\nЈылдыҥ сайын кузукту.\nАтту јарышкан јолдор\nАнда ла карарган болор.\nЭмди мен јеримди\nЭрке, эрке эске аладым...\nАлтай деп јерим,\nАлтай,\nАттыҥ болзо эмдигин\nАла јаштаҥ миндирген.\nЈожоҥныҥ нетее јелижин\nЭрте јаштаҥ јектеткен.\nАрка јаны адамдый,\nКӱнет јаны энемдий\nАлтай деп јерим,\nАлтай.\n***\nАлтай аттар,\nАлтай аттар\nСалкын кептӱ учадылар.\nАлтай аттар тискинин\nКӱчтӱ колдор тудадылар.\nКырларды кыр дебей,\nКӱчсинбей ажат аттар.\nСууларды суу дебей,\nСунуп кечет аттар.\nЧӧлдӱ јерде кумакла,\nКарлу јерде шуурганла\nКӧмӧ соктырып, аттар\nӰргӱлји кӧстӧп браадылар,\nӰстӱндеги уулдар – алтайлар.\nТӦРӦЛ ТИЛИМДИ САНАНЫП\nМен городто. Мында тал-табыш,\nКыймырашкан улус ортодо\nТӧрӧл тилим ас угулат.\nАмыр, тыш...\nЫраак-ыраакта\nКырлар койнында\nКичинек јуртым\nСагыжыма кирет.\nЈаштаҥ ӧскӧн јуртымда\nЭне тилим эрке угулат.\nЈӱрӱп, јӱрӱп алала,\nЈериме једип барадым.\nЈӱректеҥ куучындажала,\nКатап ла городко атанадым.\nКайран тӧрӧл тилим,\nКабайда алган энчим.\nКайда да болзо,\nКӧгӱске, јӱрӱмге\nКандый кереес, кару.\nКайран тӧрӧл тилим,\nНедеҥ де сен баалу.\nАРУ КЕЙЛӰ АЛТАЙЫМ\nАру кейин тынган\nАрыскан Алтайым бу јадыры.\nАрчын јыды јытанган\nАрташ тууларым бу јадыры.\nКӱн чогы кереестӱ\nКӱмӱш Алтайым бу јадыры.\nКалык-јоны ырысту\nКан Алтайым бу јадыры.\nТӦРТЈОЛДЫКТАР\n***\nИзӱ кӱнде мӧҥкӱ бӱриҥ\nСерӱӱн берген кайран мӧш.\nКуру јылда кузугыҥ сениҥ\nКурсагым болгон, ундыбазым, мӧш.\n***\nӦскӧн јериме бурулып келдим,\nӦскӧ туулар ӧскӧнин кӧрбӧдим.\nКаргандар јыгылып астаган эмтир,\nЈаш ӱйе јайылып ӧскӧнин кӧрдим.\n***\nО, балам, суузаган кижиге\nСууны уруп, суузын кандыр.\nУйуктаарга турган арыган кижиге\nТӧжӧк салып, айлыҥа кондыр.\nМӦШ\nКӧк теҥери - ӱстинде,\nЈажыл јер – алдында,\nЈайы-кыжы бир кеминде,\nЧаҥкыр кейлӱ Алтайда\nЈ��п-јажыл мӧш,\nЈайым ӧскӧн мӧш.\nБыјыраш сениҥ бӱриҥде\nАй јарыгын кӧрӧдим тӱнде.\nКӱнниҥ чогын – тӱште,\nЈӱрӱмниҥ тыныжын – ӧзӱште,\nЈап-јажыл мӧш,\nЈайым ӧскӧн мӧш.\nЧаганалу тыныжыҥ –\nЧакту-кӱчтӱ јиит тужыҥ\nКӱн јарыгынаҥ ол эмей,\nЈер кӱчинеҥ теникпей,\nЈап-јажыл мӧш,\nЈайым ӧскӧн мӧш.\nСен мениҥ энемдий,\nЭр јаҥыс адамдый.\nАй-кӱнниҥ алдында\nЧаҥкыр кейлӱ Алтайда\nЈап-јажыл мӧш,\nЈайым ӧскӧн мӧш.\nАЙ\nАлтын сары ай – јылдыс\nАлтайысты алтындап чалыйт.\nКарамтыгып,\nКырлардаҥ кӧрӱп јадыс.\nЈер кабайысты ол јайкайт.\nТӱмен јылдысла ол бийикте\nТӱниле кӱйӱп ол конгон.\nЈакшызынып, байла, таҥ аткан ӱстисте\nКабай кожоҥ кожоҥдогон.\n***\nЭх,\nКуйулта салкын соктырган\nЭҥчейишкен тууларым,\nтууларым.\nКӱс бажында учкулаган\nЭзен болзын, куштарым,\nкуштарым.\nЭх,\nКатай салкын сыылаткан\nКайыр, кайыр кырларым.\nКӱӱнзезе кайра јанатан\nКуркуны јараш куштарым,\nкуштарым.\nЭНЕЙИМ, ЭНЕЙИМ\nЭмчек сӱдин эмискен\nЭнейим, энейим.\nЭжик-тӧрди кӧргӱскен\nЭнейим, энейим.\nЭлбек јолго јӱргӱскен\nЭнейим, энейим.\nЭлге-јонго кӧдӱрген\nЭнейим, энейим\nКарып јажыҥ јеткежин\nКунукпа, энейим.\nОорып колго тӱшкежин,\nКӧрӧрим, энейим.\nКарыза да карыкпас\nЭнейим, энейим.\nЭрјинедий сок јаҥыс\nЭнейим, энейим.\nЈАШ ТУЖЫМ\nКайран јаш тужым,\nКенерте сени санандым.\nЈаш тужым – кужым,\nЈайа туткан канадым.\nЈаш тушта јалаҥым\nЈайым ла кеен јадатан.\nЭки катай солоҥым\nЭнем ле адамдый туратан.\nЈаш туштагы сууларым\nБалыктарла кӧӧрӧп агатан.\nЈӱзӱн чечектӱ јалаҥдарым\nЈайган кебистий јадатан.\nЈаш туштагы чамчам\nКардынаҥ томыра јыртылатан.\nАйылдаҥ ла ойноп чыксам,\nАйланып јанары ундылатан.\nЈаш туштагы кӧргӧн тӱш –\nБийик тӱрген учушту.\nАйылдыҥ тӱндӱги – ӧткӱш,\nОноҥ ло чыгары коркушту.\nТӱндӱктеҥ учуп чыгала,\nТуулар јаар ууланарыҥ.\n…Анайда уйуктап јадала,\nАйса кезикте улаарарыҥ.\n«Калак, балам, не болды?!»\nКару энеҥ чочыган турар.\nӦчӱп бараткан турунды\nИчкери салып, от јарыдар.\nЈаш тушта энеҥ\nЈаантайын кожо, јаныҥда.\nЭбире јӱрӱмди эмештеҥ\nБилгеним ундылбас качан да.\nКӧпти ачкан јаш тужым,\nКенерте сени санандым.\nЈаш тужым – кужым,\nЈараш чӧрчӧк-кожоҥым.\nЈАҤАРЛАГАН УЛУС ӰЗӰЛБЕС\nЧап-чаҥкыр Алтайымда\nЧактарга кожоҥ чӱмделген.\nЧырайы эрӱ албатымда\nЧын, чеченчилер јӱрген.\nБистиҥ де ӧйдӧ јондо\nПоэттер чечектеп ӧскӧн.\nКандый да тилдӱ ороондо\nКалыгын мактап јон ӧткӧн.\nМен де олор тоозында\nМактагам кожоҥло јонды.\nЈеҥил эмес јӱрӱм јолында\nЈеҥил эмес чӱмдеерге кожоҥды.\nАр-бӱткен ле кижи\nАгару јӱрӱмле бирлик.\nКажызыныҥ ла ижи,\nКаткызы, кожоҥы ӱргӱлјик.\nЈок, биске, кожоҥчыларга,\nЈол, јӱрӱм јеҥил эмес.\nОныҥ учун канча чактарга\nОҥду макта јӱрбегенис.\nЈе биске, ӱлгерчилерге,\nЈон, јӱрӱм недеҥ де кереес...\nЈайымды, калыкты ӱргӱлјиге\nЈаҥарлаган улус ӱзӱлбес.\nЈАЖЫНА МӦҤКӰЛИК АРТАР\nЈылдыстарга сӱзӱлген тууларда\nЈарыкка чыккам, чыдагам.\nЈаштаҥ ла ала бу мында\nЈонныҥ јаҥын тооп јаҥдагам.\nЧын, мӧштиҥ јажыл бӱриндий\nМӧҥкӱлик болорго кӱӱнзейтем.\nКырлардыҥ мӧҥӱн суузындый,\nКаран, оҥбос болзом деп шӱӱйтем.\nЧын, мӧшкӧ, јойгонго, чибиге\nКутук, оҥбос сууны кудай,\nЧирип келгенче, ӱргӱлјиге\nМӧҥкӱлик јӱрӱмди берген эмей.\nАрчын да агаш бӱриндий\nАртабас болзом деп санайтам.\nАлтын Алтайдыҥ суузындый,\nАймабай јӱрер деп шӱӱп туратам.\nЈе јӱрӱмде, јетен јажымда,\nӰргӱлји не де јок деп билдим.\nЈер, Теҥери, Суу, Кей, чын да\nӰргӱлјик деп бӱдедим.\nЧын, мӧш бӱри чилеп, кожоҥым\nЧактарга оҥбос болзо кайдар.\nЈе билерим: тӧрӧл јерим, јоным\nЈажына оҥбос, мӧҥкӱлик артар.\nАЛТАЙДЫ ЈАЖЫНА МАКТА\nАлбатыныҥ, эки кылду,\nАгаштаҥ ойгон топшууры\nАмыр-энчӱ јаркынду\nАлтайды мактап туру.\nМактап туру јайымды,\nМактайт јайым кожоҥды.\nМактайт бу ла ончогорды,\nМактайт кайчы бойымды.\nМактайт бийлер баскаҥды,\nМактайт јайым алгаҥды,\nМактайт јаҥы мааныҥды,\nМактайт јарык амадууҥды.\nБаза мактайт гимниҥди,\nБуурдаҥ кӱӱни, кожо тӱҥӱрди.\nБашкаруда јамылуларды\nБаза мактап баштады.\nЈок, башкараачы неме беди!\nЈӱрӱмде олор улай эмес эди...\nЈаҥды макта, топшуурым,\nЈон – ол башчы деп айдарым.\nАлбатыныҥ, эки кылду,\nАгаштаҥ ойгон топшууры\nАмыр-энчӱ јадынду\nАлтайды макта, ол бу туру!\nКАЙЧЫЛАР КОЖОҤЫ УГУЛАТ\nОрто Азия алдымда.\nОҥы јок изӱ, изӱ.\nАлтайымнаҥ ыраарымда\nАлтайым арткан ырысту.\nАржан ару сууларым\nАзияга мени ӱйдешкендер.\nАрыскан јаан тууларым\nАйланып келериме иженгендер.\nЭки кылду топшуурым\nЭдискилеп эриккен.\nАтту-чуулу Улагаш\nАзияга ӱйдешкен деп билдирген.\nКазахстан јерине киреримде\nКазах домбра ойногон.\nДжамбул ойнойт деп кӧксимде\nЫрысту санаалар толгон.\nКыргызстан јерине киреримде\nӰч кылду комыс-кол ойногон.\nБаштап ла бу јӱрӱмимде\nАкын Токтогулды мен оҥдогом.\nУлагаштыҥ Алтайда –\nЈажына ӧлбӧс чӧрчӧк, кожоҥдоры.\nКазахстанда – казах Джамбул,\nКыргызстанда – кыргыс Токтогул.\nКемди кем акалаар деп,\nОйгорлор эмди маргышпайт.\nБалдарымныҥ балдары ырысту деп,\nУлу кайчылар кожоҥдойт.\nБалдардыҥ балдары айылдажып,\nКанча јерди ӧдӧдис.\nАдалар керегинде куучындажып,\nЭдилбеген керектер бӱдӱредис.\nОрто Азиядаҥ мен јандым,\nАлтайым мениҥ алдымда.\nТоктогул, Джамбул акындарым\nТирӱ улустый санаамда.\nАлтайымда – Улагаш,\nКазахстанда – Джамбул,\nКыргызстанда – Токтогул, -\nОлор мениҥ јӱрегимде,\nОлор ончо јолдорымда!..\nЈЕБРЕН КАЙ\nУлу Алтайдыҥ тайгалары\nАҥ-куш ӱндериле јаҥыланат.\nУлузынаҥ јаҥы ӱйе кайчылары\nАнда-мында чыгып, адалат.\nТуулзын, адалзын кайчылар,\nОлор – алтай калыктыҥ омогы.\nМакталзын јаҥы баатырлар,\nОлор – јаҥы ӱйениҥ куйагы.\nБӱгӱн Туулу Кан-Алтай\nТелекейде иле јараш кӧрӱнет.\nЈаҥар кожоҥ, јӱзӱн кай\nУгаачылар кулагын сӱӱндирет.\nБу сӱӱнчиде озогы кай\nЈаҥы, курч учурлу угулар.\nБистиҥ калык чӧрчӧгиле бай,\nЧактар сайын оныла байланар.\nТопшуур ойыны токтобос,\nӦйлӧр ӧткӱре јаҥыланар.\nЈӱзӱн кай бир де оҥбос,\nКӧп калыктар соныркап угар.\nАлтай кай Кан-Алтайдаҥ,\nАйлаткыш айланып, јарланат.\nЈебрен кай албатыдаҥ\nЈӱрӱмде кӱнӱҥ тыҥ бааланат.\nАЛТАЙ КАЙ БАДЫШТА\nМен једип келгем Парижке,\nМеҥдеп-сандрап, кандый бир ишке\nКирерге келген јокту кижидий,\nКирдим бир турага – ӧргӧӧдий.\nБу ӧргӧӧ – кееркедим туразы.\nБого улус јуулган, је башказы\nАлтайлар эмес, - французтар\nАлтай кайды угарга јуулгандар.\nТӱлкӱ јакалу тоным изӱ,\nТудуш ла маҥдайым терзӱ.\nКезе курчанган курым кайга\nКеҥ бербейт, кӱркӱреп чыгарга.\nЈе уйалбай курды кеҥиттим,\nЈеҥле тер арчып, ӱн кеҥиттим.\nТопшуурым јыҥырай ла берди,\nТажылгандап алакандар кӱзӱреди.\nӦргӧӧдӧ јык толо французтар\nӦкпӧӧрип кайымды уккандар.\nКай ажыра кеен сӱрлӱ Алтайым\nКӧрӱнген олорго, база алтай јоным.\nБадышта баштап ла алтай кай\nПарижте анайда јыҥырап турбай…\nЈастыҥ баштапкы кӱнинде\nЈыҥыраган кай бадыш јеринде.\nПариж, 01.03.1985\nСЕУЛ\nТӱштӱк Корея, јайгыда\nЈедип келдим тӧс кала Сеулга.\nКандый тыҥ изӱлер мында\nКызыдып турат, торт калы сууга.\nЈе корейлер эжинбейт сууга,\n..Изӱге олор бек, чыдамкай јажына.\nКирип барзаҥ чы тураларга,\nСӱӱнериҥ серӱӱн болуп турганына.\nКайчылар керегинде ончозына\nКонференцияда куучын айттым анда.\nТопшуур согуп, ончозыныҥ алдына\nКайладым, изӱ Сеул калада.\nКӱрлерин јӱктенген Ханган суу\nТереҥ, табыш јок, јымырап агат.\nТуралар бийик, ныкта, чек ле туу,\nОнчолоры, ак айастый, агарат.\nКорейлер куучындайт тилиле,\nАнглий де тилле эрмектежерге тыҥ.\nКайлап айткамды топшуур кӱӱзиле\nОҥдодыс дешкенин чек кайкаарыҥ.\nТӱштӱк Корея, Сеул кала, -\nАчык-јарык кайлагам мында.\nЈаҥы кӧп корей најыларла\nАйылдажар болдыс келер јылдарда.\nСеул, июнь, 2006.\nЭНЕ АРЧЫН ЈЕРИМ\nМен городто, ӧргӧӧдӧ\nКӧп јылдарга јадым.\nКандый бир чӧлӧӧдӧ\nЈериме барып турадым.\nОт, очок ӧргӧӧмдӧ\nКайдаҥ ол табылзын.\nЈуртта оны кӧргӧмдӧ,\nЈӱрегиме јакшызын.\nЈыды јараш ышты\nЈылына сен кӧрбӧзиҥ,\nКазанга аскан ашты\nЫш јыдыла ичпезиҥ.\nЈе јажыл-кӧк арчынды\nЈеримнеҥ аладым.\nАйыл ичин, балдарды\nАластап саладым.\nАрчын јыды јеримди\nЭске ол алындырат.\nАлтай, кудай, элимди\nУлай ла санандырат.\nЭл јаҥы, тамчы каны\nЭт-канымда, байла, бар.\nЕвропа ла Азияны эбирзем де,\nЈерим кайра тартар...\nМен городто, ӧргӧӧдӧ\nКӧп јылдарга јадым.\nКандый бир чӧлӧӧдӧ\nЈериме барып турадым.\nТӰҤЕЙ ЛЕ КЕЛЕР ЭДИМ\nСен, ӧскӧн јерим –\nЭрте келген јас.\nКышкы јердеҥ, билерим,\nБачымдап келдиҥ, јас.\nКанча јӱс чечектериҥ\nКырда болзо, јерим,\nКырга чыгып, сениҥ\nЧечектериҥ сӱӱр эдим.\nЈаҥыс ла кайа таштаҥ\nАк јарыкта бӱткен турзаҥ,\nМен тӱҥей ле ыраактаҥ\nКелер эдим, уксаҥ.\nЈаан талай ортозында\nКичинек ортолык та болзоҥ,\nЭжинип, чӧҥӱп, качан да\nЈедер эдим, оҥдозоҥ.\nӦзӱми јок чӧл дӧ болзоҥ,\nСуузы ас та јер деп адалзаҥ,\nТӱҥей ле, ӧскӧн јерим,\nСеге једип келерим.\nЭнем де јок болзо,\nЭл де сенде јоголзо,\nЭнезеп, тӱҥей ле сеге\nЭбирип келерим эригерде.\nКӧс тӧ јок болзын,\nКолло тудуп кӧрӧрим.\nБут та јок болзын,\nТоолонып, јылып келерим.\nАк јарыкта јаҥыс ла сен,\nАкту кӱӱним сеге – јерим.\nКачан да меге – уулыҥа – ижен,\nСен учун јӱрерим, ӧлӧрим.\nКИЖИ БОЛГОН АДЫҤДА\nСен, кижи болгон адыҥда,\nЭлбек јериҥниҥ јалаҥында\nЈаҥыс та агаш отургуссаҥ,\nБир де ууш аш чачсаҥ,\nОноҥ јер јаман болбос,\nКӱчиҥ де астап коробос.\nТӧрӧл јериҥ неге де чыдамкай:\nУур, јеҥилди бойына алар унчукпай.\nИженип ӱрендеген јаскыда ажыҥ –\nКӱскиде сӱӱнип быжырар калажыҥ.\nЈе ашты јуубай карга бастырзаҥ,\nЭне јалаҥдар бурулу ба, айтсаҥ?\nЈок, эне јериҥ јебреннеҥ бери\nЈалакай јаҥду, ачык-јарык кебери.\nТашту туулары чечектеп те турар,\nЈажыл јалаҥдары кӱйгекке де алдырар.\nЈаан суулары кичинектеп агар,\nЈарт јердеҥ кожого до чыгар.\nЈе сен, кижи, бу ак јарыкта\nКайда аш, агаш ӧскӱрерин ајыкта.\nОныҥ сӱрин саска, чалканга бастырба,\nЭнчӱзин ээнге, јуу-чакка алдырба.\nКӧк ӧлӧҥ, ару суу канла будылза,\nӦскӱрген аш, агаш кӱйӱп, не туза.\nЈок, сен кижи болгон кийнинде\nАкту јӱректеҥ телекей ӱстинде\nЈажарып ӧзӧр агаш отургуссаҥ,\nЈарым да ууш аш чачсаҥ,\nТӧрӧл јериҥ јаман кӧрӱнбес,\nАкту кӱчиҥ артап тӱгенбес.\nКОЖОҤНЫҤ ТУУЛГАНЫ\nТалаҥ-келеҥдий талбынып,\nТалдама ӱниндий ӱним јаҥыланып,\nТеҥериге учуп чыгатан болзом,\nТеҥериниҥ кӧгин, кыйузы јок тӱбин,\nТоозы јок јылдызын канайып мактабайын!\nЧечектӱ јериме, кӱч берген элиме\nЈажына мен быйанду! Јӱректеҥ кожоҥду!\nКожоҥдор кӱӱзин кӧдӱрезин –\nШуулашкан суудаҥ, јаш агаштардаҥ,\nБилинер јаштаҥ, бу алгам, уксаҥ.\nТеҥерини кӧрӧр, чӱмдеер болуп,\nТегин сӧстӧр айтпаска болуп санандым.\nТалаҥ-келеҥдий теҥериге учпадым,\nЧӱмдӱ ӱниндий ӱнимди јайбадым.\nЈе самолетло чаҥкыр теҥериге\nУчуп чыгарга меге ӧй келишти.\nТӧрӧл јеримди, азыраган ада-энемди\nКӧпӧгӧш кейде кӧгӱске алдым кенерте.\nТӧмӧн кӧрдим. Тӧмӧн – јерим.\nЧечектеген, јайым чӧйилген\nКыйузы јок јалаҥдар,\nУчуктый кӧрӱнген улу ла кичинек суулар;\nИйиндери бийик, кийик.\nБулутка јеткен туулар,\nЈӱзӱн ӱндӱ, куркунду куштар,\nЈӱстер тоолу јайылган чечектер.\nӰним – шуулашкан суулардаҥ,\nЈайканышкан јерлик агаштардаҥ,\nТалбырап учкан кушкаштардаҥ.\nОмогым, кылык-јаҥым,\nИйни бийик, булутка јеткен туулардаҥ.\nАчык-јарык, кижилик, кӧгӱсте санаам –\nЈерлик чечектердеҥ, јӱзӱн ӧҥдӧрдӧҥ...\nЈе талаҥ-келеҥдий болзом мен,\nОныҥ јӱзӱн ӱниндий ӱндӱ јӱрзем мен,-\nЈажын-чакка јон-калыкка\nТеҥериниҥ кӧгин, кыйузы јок тӱбин,\nЈеримниҥ элбегин, јердеҥ де кӧрӱп,\nТеҥериле де учуп, јаҥарлаар эдим.\nЈаҥыс анаҥ да, качанныҥ качан да,\nЫрысту болор эдим.\n***\nЧечектӱ тӧрӧл јалаҥым,\nЧечеги чек оҥбозын.\nКижини тоор јаҥым,\nКалык сени оҥдозын.\nКан-Алтайда эл-јоным\nКемге де јаман сананбас.\nКандый ла укты тоогоным\nКачан да бек, сыныкпас.\nАДАЛАР МАГЫ\nАк-јарыкта не баалу?\nНедеҥ не јаан учурлу?\nЈарык чырайлу балдарга\nНе кереес кӧп чактарга?\nТӧрӧл јериске чак тӱжерде,\nУлу тартыжу ӧдӧрдӧ,\nАлбатыныҥ ончо керегинде\nАдалар магы кереес јӱрӱмде.\nОны, балдар, ундыбагар:\nӰйедеҥ ӱйеге чебер апарыгар.\nМуҥ јылдар ӧтсин, јастар келзин,\nЈӱзӱн чечектӱ кожоҥдор чӱмделзин.\nБышкан а��ла таҥдакталып јалаҥ\nБастыра талада кӧрӱнер айаҥ.\nЈаҥы керептер орчылаҥ тӱбин\nЈылдыстар ачып, сунуп ӧтпӧйзин.\nЈе адалар јыгылган јерлер\nЈеҥӱниҥ јаҥарыла чӱмделер.\nКан тӧгӱп алган јеҥӱзи\nКанча ӱйениҥ амыр энчизи.\nЈеҥӱ учун јууда јастыккан\nТӱмен мылтыктар амыраган.\nЈаҥыс ла јыгылган адалардыҥ\nЈерине јанбазын кайдарыҥ!\nЈок, олордыҥ магы, јеҥӱзи\nБӱгӱнги, эртенги ӱйениҥ энчӱзи.\nБу бийик мактыҥ маанызын\nӦҥжӱ ӧҥ јажына јарытсын.\nЈиит ӱйелер адалар магын\nЈаҥы јеҥӱлерле байыдар,чын.\nНе дезе, ак јарыкта ол баалу,\nНедеҥ де кереес, јаан учурлу.\nТУУЈЫЛАР\nСЕН МАКТУ ЈАНГАҤ, ЈУУЧЫЛ\nБаза ла јуу ӧйлӧрди\nБурып сананар ӧй келди.\nБашталган эди јажыл јайда,\nЈеҥӱ келген чечектӱ јаскыда.\nЈуучыл керегинде куучын\nЈӱрӱмде не ундылзын.\nЈеҥӱлӱ јанган јуучылды\nЈаҥыдаҥ мактаар ӧй ачылды.\nБеш јылга јуу ӧйлӧрдӧ\nБадышта туу, чӧлдӧрдӧ\nБаспаган сениҥ изиҥ јок!\nБурылып јуудаҥ сен омок,\nБилерим, јангаҥ азыйда.\nФашисттерле согушканыҥды,\nБир сӧӧмнӧҥ ичкери барганыҥды\nБуурдаҥ сӱӱнип айлыҥда\nБалдарыҥа айдып отуратаҥ,\nБалдарыҥла угатам туурартаҥ.\nЈойу, автомат мылтыкту,\nЈардыҥда боро кийис шинельдӱ\nБойыҥ, сендий ле јуучылдарла\nТӧрӧлиҥ јайымдап, алтамдарла\nФашисттерди сайада согуп,\nБадышка баргаҥ терлеп, тоҥуп.\nБирде сенде октор јок,\nБирде сенде курсак јок,\nБирде сенде кӱч, арга јок,\nБирде сенде ижениш јок;\nФашисттер сӱрекей кӱчтӱ,\nФашисттер тыҥ мылтык-јепселдӱ,\nФашисттер тойу, курсакту,\nФашисттер јеринеҥ тыҥ болушту.\nЈе тӧрӧлим деген сӧсти,\nЈеҥ алдында јеткерге де јӱрзеҥ,\nЈӱрекке алып, кара кӱчти\nЈеҥер деп ичкери јӱткигеҥ.\nТӧрӧл деген сӧс иженишти\nТургуза ла сеге беретен.\nОны, балдарды, кӧӧркий эшти\nКорыйтан кӱч сеге киретен.\nКатап ла ичкери, ичкери!\nКадалгак эмикти базып ӧдӧри\nКайтса да кӱч, шыралу,\nКайтса да јеҥер амадулу.\nКайтса да тоҥ јерди казып,\nОкопторго кирип, коруланган.\nКайтса да ичкери базып,\nФашисттерди килебей кырган.\nКарлу кышкыда сууга тӱжӱп,\nКындакту мылтыгын ычкынбаган.\nКорон соокко до ол ӱжӱп,\nКызыл тыны кыйылбаган.\nИзӱге чыдажып, кӧкси кургап,\nЈайдыҥ ӧткӧнин билбейтен.\nКалју ӧштӱни буурдаҥ каргап,\nЈеҥерим деп ол иженетен.\nБерлинге јетире јуулашкан,\nФашисттер белин сындырган.\nБеш јылга Россия јуучылы\nБир амыр кӧрбӧгӧн јуулашкалы,\nФашисттерди оодо соккон,\nБастыра Европа ого оморкогон.\nЈӱзӱн укту Россия јуучылы\nЈӱзӱн албатыга јайым алганы\nЈӱрӱмде качан да ундылбас,\nЈаҥы ӱйе јаманга бастырбас...\nКарган јуучыл, кунукпа,\nКарыдым деп калас сыныкпа.\nФашисттерди јеҥдеп, айлыҥа\nМакту јангаҥ, - балдарыҥа.\nЧын, Тӧрӧлиҥле, балдар-эжиҥле\nСалым болгон јаҥыс.\nЫрысту, јайым бир јӱрӱмле\nЈадар деп санаа јаҥыс.\nОныҥ да учун кӱчтӱ,\nКазыр, јимекей ӧштӱ\nРоссияга кӱчи јетпеген,\nРоссия јуучылына јеҥдирткен!\nСУРУЗЫ ЈОК ЈУУЧЫЛДАР\nАда-Тӧрӧл Улу јууда\nАды јылыйган јуучыл кайда?\nАдадаҥ арткан бис тирӱде\nАдын чыгарарыс бу јӱрӱмде!\nЈылыйган јуучыл ада да болор,\nЈӱрекке јуук эне де болор.\nЈиит, јараш карындаш та болор\nЭмезе јаан акабыс та болор.\nАйса кӧӧркий эјебис те болор,\nЭмезе кичинек сыйныс та болор.\nАйса болзо, тӧрӧгӧн дӧ болор,\nАкту тегин јерлежис те болор, -\nАгару јеристиҥ кемизи де болор.\nКем де болзо, бистиҥ ле болор,\nКемизи де биске кару болор,\nКачанныҥ качан да агару болор.\nКаныркак фашисттер јуу баштап,\nКирлӱ буттарыла јеристи тактап,\nЈаткан айлысты јалбышла ӧртӧп,\nАмыр јонысты јуулаган ӧштӧп.\nЈок! Кату тӧрӧл јерибис\nЈонды јууга кӧдӱргенин билерис.\nЈӱзӱн укту јӱс башка элибис\nЈаҥыс кижидий айткан: белен бис!\nЈок, јок! Башты бош салбай, јиткебис\nЈеткерлӱ, јескинчилӱ ӧштӱге бис,\nЈӱректе кан тирӱде, бӱктетпезис,\nЈерис учун јӱрӱмисти берерис.\nОндый карууны албаты айткан,\nОнчозы туруп, ӧштӱле јуулашкан.\nОдын чӧйилтип окло адар \"Катюша\"\nОл тушта ӧштӱле адыжа, адыжа\nОдер сууны кечип, бадышка\nОморкоду ла коркыду эткен башка.\nУй мылтыктар улай огурыжып,\nУуланып, сасла да барган адыжып.\nУлу јас па, јай ба, изӱге чыдажып,\nУзун кыш па, соокко канчажып\nУлу Россияныҥ калыҥ черӱзи\nУлу јылыйту эдип, јуулашкан эди.\nЈалакай кылыгы, чырай эрӱзи\nЈолой јондор коркытпаган эди.\nКажы ла тӧҥ, јалаҥ јерлер\nКазыр ӧштӱге канай берилер?\nЈиткек састар, тегин јыраалар\nЈонго керек, јеҥил алар\nЈаҥ ӧштӱге кайдаҥ табылар?\nКажы ла сӧӧм јери учун\nКажы ла јуучыл тыҥ јуулашкан.\nБерлинге јетире јол ыраак, узун,\nБистиҥ јуучыл ӧлгӧнчӧ адышкан.\nКемди де јӧҥ туй базырган,\nКемди де от ӧртӧп салган.\nКемди де сас сооро тарткан,\nКемди де танк былча баскан.\nКемизи де ӧштӱге олјолоткон,\nКул эдип, калганчы кӱчин јиген.\nМуҥдарла улусты ӧштӱ торолоткон,\nТелекейдеҥ јажытту кинчектеген.\nОтту јууга кирген ле јыл\nОзо баштап јуучыл бар ла болгон.\nОноҥ калапту јууда ол јуучыл\nОл ло сурузы јок, јоголгон.\nКайда, кандый учуралда\nКайран јуучыл ол јылдарда\nЧек сурузы јок јылыйган?\nЈе сурузы јок јуучылдар\nЈууда согужып јылыйгандар.\nЈеҥӱде олордыҥ бар јеҥӱзи,\nЈеткерде олордыҥ јеткер ӱлӱзи.\nИчкери барган тартышту јолдо\nИчкери баскан изи бар олордыҥ.\nИчкери барган кожоҥдордо\nАйткан сӧстӧри бар олордыҥ.\nБерлинге једип, јеҥӱге јединип,\nБери јанган јуучылдар ортодо\nОлор јок. Олор јанбаган.\nОлор јок, кайда барган?\nБадышта јуу ӧткӧн ӧйлӧр\nБир де унчукпайт, кижи чӧкӧнӧр.\nБадышта јоголгон канча јурттар\nБаза да ӱн јок, слер кайттаар?\nБадышта, јуу ӧткӧн јерлер,\nБатаа, кайда слердиҥ ӱндер?\nЈаҥыс ла бийик кыр, тӧҥдӧр,\nЈууда слер учун согуш ӧткӧндӧр.\nЈууда кӧп-кӧп јуучылдар\nСурузы јок болуп, јанбадылар.\nЈуу токтоп, кӧп јылдар\nЈылыжып, ӧдӱп калдылар.\nЈе бис ӧткӧн јууларды\nЈӱрӱмде качан да ундыбазыс.\nЈууда ӧлгӧн сурузы јокторды\nЈаш ӱйе бедреп чылабас.\nБис, јуу ӧйиниҥ балдары, -\nЈаҥы ӧйдиҥ кыстары, уулдары,\nБилерис, јылыйган јуучылдар\nТӱҥей ле илеге удабас чыгар.\nКӧригер, јалаҥга кырачы чыгат,\nКамык јерди тереҥ кыралайт.\nКем де ээчий јаҥы аш чачат,\nКырадаҥ јажарып ол кылгалайт.\nСурузы јок јуучыл мында\nСӱӱнип, кожо иштеп тургандый.\nКемниҥ де ырысту билези, айлында\nКемзинбей, јӧп, тӧп отургандый.\nКемле де кожо јаҥы турага\nКоо агаш кезип тургандый.\nКемле де кожо јаш балага\nКабай, чуулар јазап јаткандый.\nКемле де кожо кижи аларга\nОйгор белетенип, тӱймегендий.\nКарып калган эне-адага\nКелин сӱӱнчиге экелгендий.\nЧын, чын, олор тирӱ јӱргендий,\nЧындыкты чын сӱӱгендий.\nТӧрӧл, агару, чын дегенин\nТыҥ баалайт, билер иженчизин.\nАдалардаҥ мен адалар кӧрӧдим,\nЭнелердеҥ энелер кӧрӱп, бӱдедим.\nЭјелерле сурузы јок эјелер јӱргендий,\nСыйындарла сыйындар сӱӱнгендий.\nАкаларла акалар кожо болгондый,\nКарындаштарла карындаштар\nКатап ла катап јолыккандый.\nТӧрӧгӧнлӧ кожо тӧрӧгӧн айылда\nТӧп куучындашкан немедий мында.\nЈерлежисле кожо јерлежис ортодо\nЈилбилӱ куучын ӧдӧт јондо.\nОныҥ учун сурузы јок јуучыл\nОртобыста тирӱ ле јӱргендий.\nОноҥ ло улам кажы ла айыл\nОнчо улузы ӱйде ле дегендий.\nБӱгӱн, сурузы јок јуучылдар,\nБуурдаҥ слер керегинде куучындар,\nБу ла уксаҥ, кайда ла угулат,\nБастыра ӱйелерге мак та угулат.\nСлерлер керегинде таш кереестер\nСӱрлӱ, чӱмдӱ кайда ла эдедилер.\nӰргӱлјик оттор до олор кӱйдӱргилейт,\nУлу кожоҥдор, кӱӱлер чӱмдеелейт.\nЧын, слер бӱгӱн ӱнгӱр кожоҥдордо,\nЧын, адаар ундылбас бу јондордо.\nСлер, чын, таштаҥ эткен кереестерде,\nӰргӱлјик оттордо, эзем бичиктерде.\nСурузы јок јуучылдар, слер јӱрӱмде\nЈокту-јойулардыҥ изӱ јӱректеринде.\nЧын, билерим, келер кажы ла ӧйлӧрдӧ\nТирӱ јӱререер ончо кай чӧрчӧктӧрдӧ.\nБАСНЯЛАР\nЈОКТУ ЛА БАЙ\nБай Арсланга Јеекен келди,\nАш-курсак асты оныҥ келди.\nАрслан ажанат, Јеекенге айдат:\n\"Албаты чынды билзе кайдат –\nТӱни-тӱжи иштеер керек,\nКижини иш кӧдӱрер деп билер керек\".\nЈеекенге курсак та урбадылар,\nЈӱрӱмде канайда иштеерин айттылар.\nЈеекен оноҥ јокту Кумдуска келди,\nЈедикпестӱ де болзо, оныҥ келди\nЧай-чуй асты, курут салды, -\nЈеекен тойо ажанып алды.\n\"Бисти катап айылдагар!\"- деп,\nЈеекен јанарда Кумдус айтты кӱӱнзеп.\nБилигер: бай куру сӧслӧ кӱндӱлеер,\nБар-јок курсагыла јокту кӱндӱлеер.\nБАЛЫК\nСуркун суулу коол-јикте\nКем билбес јулмай Балыкты.\nОнчо аҥдар јуун-шӱӱште\nОны јамыга кече тургусты.\nЈамы Балыктыҥ јаҥы јаандап,\nЈӱзӱн аҥды булгап баштады.\nБашчы Куранды јамандап,\nБодоп ло ижинеҥ чыгарды.\nАлбанла Буланды ордына,\n\"Эликтерди сен башкар\"- деди.\nАч бӧрӱлердиҥ јаанына\nАйуны ол јамыга кӧстӧди.\n\"Кер-балыктардыҥ јамызына\nАкула тыҥ јараар\"- деди.\nКан-кере куштардыҥ башчызына\nКускунды кӱӱнзеп јӧптӧди.\nӦйлӧр ӧдӧт,\nБулан арып-чылап\nЭликтерди јакарат шыралап.\nАч бӧрӱлерди башкарып,\nАайланбайт Айу, улай огурып.\nКер-балыктар ла акулалар\nКӧрӱшпей, туура бардылар.\nКан-кеределер ле кускундар\nКӧрӱшпезин Балыкка угускандар.\nБилигер кеп сӧсти, ундыбагар:\nБалыктыҥ бажы, чын, озо јыдыыр.\nБу да ӧйдӧ Балыктый јамылулар\nБулгап јонды башкарадылар.\nАҤЧЫ ЛА ИЙТ\nЈиит Аҥчы аҥдап барды,\nЈышка једип оду салды.\nТийиҥ, киш ӱрӱп табар\nТайгыл ийдин кожо алтыр.\nУкса, аркада аҥчылар\nУлай ла мылтык ададылар.\nИйттери де кӧп ӱргилейт,\nЈиит Аҥчыныҥ ийди ӱрбейт.\nКара киш, тийиҥ кырган\nКанча аҥчылар одуга келет.\nЈӱк ле эки-ӱч тийиҥ аткан\nЈиит Аҥчы эҥирде эбирет.\nТаҥ алдында аҥдап барза,\nТакып ла ийдин тойо азырайт.\nАмыр билбей тӱжӱне де аҥдаза,\nАткан алузы алтыдаҥ ашпайт.\nБилигер , јиит аҥчылар,\nБир кеп сӧс јоныста бар:\nАҥдаар алдында ийтти азырабас,\nАҥды таап, тойу ийт ӱрӱп барбас.\nКУУЧЫНДАР\nЈАКШЫ БА, УЛУ КӰН!\nУлу Кӱн бойы кӧрӱнбезе де, је оныҥ алтын чогы одоштой бадыш туулардыҥ баштарын јарыдып, кеелеп ийди.\nБадышта Кӱнниҥ чогын озо кӧргӧн туулар, олордыҥ карбайышкан будакту агаштары, ӧлӧҥ-чӧптӧри, эзинге кыймыктажып, айдышты:\n- Эзен, эзен, Улу Кӱн! Бис кем јок кондыс!\nУнчукпас кӧк кайа таштар да Кӱнге кӱӱнзеп, јиктеринде ӧскӧн ӧлӧҥ-чӧплӧ, анда-мында ӧскӧн кырлык чечектерле јаҥып, мынайда уткыйдылар:\n- Јакшы, јакшы ба, алтын чокту Улу Кӱн!\nЧынынча айтса, кайа таштарга тӱҥей ле эмес пе? Кӱн де тийзин, тийбезин де. Орды јаҥыс. Олор јажын чакка ол ло бойлоры кату, унчукпас сыркынду.\nУлу Кӱнди агаш-ташта учушкан јӱзӱн-јӱӱр куштар башка-башка ӱндериле уткып, кожоҥдойдылар:\n- Эзен, эзен, Улу Кӱн! Сен јогынаҥ бис јӱрӱп болбой јадыс. Сен ашпайтан болзоҥ, бу ла ай канатту бистерге анаҥ артык болор эди! Сен, Улу Кӱн, јажын чакка ол ло бойыҥ тийип тур!\nКуштарды ээчий аҥдар Улу Кӱнди база ла андый кӱӱн-тапту уткыйдылар:\n- Сен, Улу Кӱн, бистиҥ балдарыска ырысту ӧзӧрине алтын чогыҥды сыйлайдыҥ! Сениҥ јарыгыҥ, јылууҥ – биске кейле тӱҥей. Сен биске тыныстыҥ эҥ керектӱ тамыр ӧзӧги.Тирӱ кан, јылу тӱк.\n- Улу Кӱн, јакшы ба! – Јердиҥ ӱстинде канча јӱзӱн јараш чечектер ӱн алыжып, айдыжат. – Сен эмес болзо, бистиҥ ӧскӧн јер јаҥыс ла кӧк тош болуп тоҥуп калар эди. Ончо тындулар, ӧзӱмдер ол ло бойы тоҥуп, јӱрӱм дегенин билбес тошло болуп јадары јарт. Бис, ончо јердиҥ бар-јок чечектери, сеге јажын-чакка алкыш айдып, чечектеп турус! Быйан сеге!\nУлу Кӱн омок, изӱ јӱректӱ, ол ло бойы јап-јарык, теп-тегерик чаҥкыр теҥериниҥ тӱбиле араайынаҥ бадыш јаар унчугу јогынаҥ бараадат.\n- Јакшы, јакшы, Улу Кӱн! – деп, улу теҥистер комдолып, ачык-јарык кӧксинеҥ быйансыйдылар.- Сен эмес болзо, бис ту качан Улу тош болуп тоҥуп калар эдибис. Је бистиҥ тоҥор кӱӱнис јок. Бис Јер-Јеҥис Јеристи сӱӱп, оны бастыра јанынаҥ эркелеп, оныҥ учы-кыйузы јок суузыны болуп, тынын тудуп јадыс. Сен бистеҥ јаан, бийик, улу макту Улу Кӱн. Јажына бийиктеҥ чалып тур!\n- Улу Кӱн, мен сениҥ эҥ кичинек сыйныҥ! Сен јогынаҥ менде јӱрӱм јок. Тегин ле соок тош јер болуп, јажын-чакка јадар эдим. Тий, јарыгыҥ, изӱӱҥ биске кысканыш јогынаҥ бер, Улу Кӱн! – деп, јер айлана согуп, бастыра бойы Улу Кӱнди айланып, оныҥ јарыгын алат. Јылузын тузаланат. Бастыра агаш-тажына, талай-сууларына, ӧлӧҥ-чӧп ӧзӱмине, аҥ-кужына јеткилинче јӱрӱм, ӧзӱм, јайым берет.\nУлу Кӱн ��гуп турза, олордыҥ кажызы ла бойы керегинде сананат.Је кенетийин оныҥ алтын чогы астап, алкы бойы ӧчӧ берзе, нени эткилеерин санангылабайт. Јаҥыс ла Кижи олордоҥ башка.\n- Сен, Улу Кӱн, качан да ӧчпӧзиҥ! Качан бир, керде-марда, ӧчӧ берзеҥ, кижилик, айса болзо, јаҥыкӱн таап ачар. Оны бойыстыҥ кӱчисле таап аларыс! – деп, оморкоп айдат.\nУлу Кӱн кӱлӱмзиренип, тийип ле јат. Улу јолыла барып ла јат. Ӧлӧрин, ӧзӧрин сананбай, бастыра бар-јок јӱрӱмин Јер-Јеҥиске, эбире ончо јылдыстарга карамы јоктоҥ берип, тӱн-тӱш билбей, тийип ле јат.\nМЕНИ ӰРЕТПЕЙ ЈАТ\nЭнем ӱредӱчи. Оныҥ книгелери кӧп. Тетрадьтары канча кире. Сумкага толо. Бирӱзин ачып кӧрзӧм, кызыл-чоокыр эмтир. Энем бир тетрадьты алала, чоокырлап турды. Мен карандашты алала, база чоокырлаар деп санандым. Кыйа-тейе тарттым. Кенетийин энем мени кӱрӱп ийеле, айтты:\n- Балдардыҥ тетрадин ӱребе!.. Ӱребе, балам. Бу бичикти кӧр.\nОл меге јуругы кӧп книгелер берди. Мен оны кӱнӱҥ ле кӧрӱп јадым. Бу орус тилдиҥ книгези деген. Мында јӱзӱн-јӱӱр јуруктар бар.\nЭнем менеҥ сурайтан:\n- Бу не?\nМен айдатам:\n- Машина. Бу легковушка, бу трактор, бу комбайн.\n- Чын, а бу не, балам?\n- Ийт.\n- Јок, балам. Ийт эмес. Ол тӱлкӱ... А бу не?\n- Тӱлкӱ дейтем.\n- Тӱлкӱ эмес, а бӧрӱ. Је бӧрӱ деп айт.\n- Бӧрӱ, бӧрӱ.\nБӧрӱ, тӱлкӱ, ийт – ончозы бой-бойына тӱҥей. Бӧрӱ дезем, энем ийт деер, тӱлкӱ дезем, јок, бӧрӱ деер.\nЭмди мен книгелерде јуруктарды ончозын билерим. Билбезин энемнеҥ бу не деп сурап јадым. Энем меге бу кӧрӱк, бу саҥыскан, кӱӱк, айу деп айдып берет.\nКезикте энем сураар:\n- Сен канча јашту?\n- Эки јашту.\n- Јок, мен эки јаш јарымду де.\nЭнемди ээчий айдатам:\n- Мен эки јашту, јарым јашту.\nЭнем ойто ло јазап айдып берет. Бооро меге эки јаш деген. Эмди эки јаш јарым деп айдат.\n- Адыҥ кем, балам? – деп, энем сурайт.\n- Адым Аржан.\n- Сӧӧгиҥ не?\n- Сӧӧгим иркит.\n- Адаҥ кем?\n- Адам Айду, энем Эмил, сӧӧгим сойоҥ, иркит.\n- Јок, балам, јазап айт. Энеҥниҥ сӧӧги не?\n- Сойоҥ.\n- Чын. А сениҥ сӧӧгиҥ не?\n- Иркит.\n- Адаҥныҥ сӧӧги кандый?\n- База иркит.\n- Чын, чын.Мыны ончозын ундыба, уулым, - деп, энем бажымды сыймап айдат. Оком эдет. Мен керек дезе бир канча сӧстӧрди орустап та билерим. Энем сурайтан.\n- А бу не?\n- Бу кӧс.\n- Орустап не?\n- Глаза.\n- Бу не?\n- Тумчук.\n- Орустап не?\n- Нос.\nБир кӱн энем база ла школго јӱре берген. Адам книге кычырып отурган. Мен ойынчык машиналарла тактада ойноп турарымда, энем сагыжыма кирди. Јурукту јаан книге столдыҥ ӱстинде јатты. Мен оны алып, адама билдирбей айылдаҥ чыктым. Книгени кыспактанып алала, школ јаар јӱгӱрдим. Кайра кӧрзӧм, адам кӧрӱнбейт.\nЈолдо меге кастар јолыкты.Олор кече меге не аайлу тыҥыган. Калактажып, ӱстиме келген. Мен эмеш корколо, кыйгырып ийеримде, бир ӱй кижи јӱгӱрип келеле, олорды сӱрӱп ийген. Бӱгӱн олор меге тийбедилер. Книгелӱ барып јадарымда, ончозы баштарын кӧдӱрип, мойындарын чӧйип, кыйгырышты:\n- Как-как, ка-ак! Ка-ак, как, ка-ак!\nКайа кӧрзӧм, буттары кызара тоҥуп калган кастар м��ни ээчий кӧргӱлеп тургулады. Мениҥ кӧрӱп турган јуруктарда олордыҥ буттары база кызара тоҥуп калган.\nАнаҥ ары барып јатсам, бир карганак туштап, сурады:\n- Аржан, сен кайдаар барып јадыҥ?\n- Школго – дедим.\n- Батаазын, мыныҥ сӱрекейин – деди.\nМен база ла кайа кӧрдим. Адам кӧрӱнбейт.\nЭнем класста эмтир. Класска киреримде, балдар каткырышты. Энем база каткырды. Ол мени јединип, бир партага отургусты. Книгемди ачып, кӧр деп айтты.\nБир бала книгезин ачып, кычырды:\"Кыра, аш, комбайн\".\n- Комбайн бу, аш бу – деп, книгеде јуруктарды кӧргӱзип кыйгырдым.\n- Табыштанба. Кӧр, балдар ӱренип јат – деп, энем айтты.\n- Мама, мен база ӱренип јадым – деп, энеме айттым.\nЫйлаар кӱӱним келди. Је кенерте эжик кыјырт эдерде, кӧрзӧм, адам бажын класска кийдирип, кӧрӱп турды.\nМен партадаҥ тӱже калыйла, энемнеҥ тудунып, айттым:\n- Мен ӱренерим... јанбазым... ӱренерим...\nАдам мени кучактанып, школдоҥ чыгала, айыл јаар јанды.\n- Мени школго не ийбей, не ӱретпей јадаар деп, мен адамнаҥ сурадым. Ол мынайда айтты:\n- Ӱренериҥ, балам, ӱренериҥ... Эм тура сен кичинек инеҥ.\nӰРЕНЧИК\nЈажы јаан ӱй кижи эки кӧнӧк суу апарып, кайыр тӧҥди ӧрӧ јӱк ле арайдаҥ базып бараткан. Ол аксак болгон. Толо суулу кӧнӧкти тыйрык јолло тӧҥгӧ чыгарып алатаны база кӱч ле.\nӰй кижиле кожо – уулчак. Ол кичинек. Алты да јашка јеткелек болгодый. Је андый да болзо, энезине болужып, кӧнӧктиҥ тутказынаҥ тудунып алган барып јатты. Олор јолой амырап, тӧҥниҥ бажына јӱк арайдаҥ ла јууктап келеттилер.\nЈалбак јолдо кӧп балдар кӧрӱнди. Олор ончозы талтӱштиҥ кийнинде ӱренип турган эмтир.\nАнча-мынча болбоды, ол балдар ыраак јок јаан тӧҥди барып ашкылай берди. Ботпок деп он эки јашту уулчак олорло кожо барарынаҥ оройтыган ошкош. Кийнинеҥ јӱгӱрген айасту барып јатты.\nКенетийин јуугында саҥ башка табыш угулды. Ботпок токтой тӱжӱп, кайа кӧрзӧ, байагы ӱй кижи тӧҥгӧ чыгып ла келеле, јыгылган эмтир. Оныҥ кӧнӧктӧри калырап, саҥ тӧмӧн тоолоно берди. Анайдарда Ботпок кайра јӱгӱрди. Ӱй кижиге јууктап келеле, айтты:\n- Слер бого отурып, эмеш амырап алгар. Мен чӱрче ле...\nОл тӧҥди тӧмӧн јӱгӱрип тӱжеле, оноҥ эки кӧнӧккӧ толо суу экелип берди.\n- Слердиҥ айлаар мынаар бу ба? – деп сурады.\n- Эйе – деп, ӱй кижи айтты.\nБотпок ээлјиҥдеп, айыл јаар ууланды.\n-Ой, балам, алкыш болзын, быйан болзын. Мынаҥ ары мен бойым апарып албай – деп, ӱй кижи айдып турганча, ол айылга јууктап калтыр.\n- Балам, сениҥ адыҥ кем? Кемниҥ балазы? Канча класста ӱренип туруҥ ? – деп, айылдыҥ .эжигине једип келген ӱй кижи сурады.\n- Тӧртинчи класста. Адым Ботпок – деп, айылдаҥ ырап барааткан ӱренчик кайа кӧрӧлӧ, айтты.\n- Кӧрдиҥ бе, балам, кандый ӱренчик. Сен де чыдазаҥ, Ботпок чылап, улуска болужып јӱр – деп, ӱй кижи айдала, јанында турган уулчагыныҥ бажын сыймады.\nМЕГЕ БЕШТИ НЕ ТУРГУСКАН\n- Кажы ла предмет аайынча эки алары кӱч пе? – деп, ӱредӱчи класста отурган балдардаҥ сурады.\nБис кайкай бердис. Бу не сурак? Бисти ченеп эмезе ӧчӧп сураган болбой. Чын, эки алары кӱч пе?\nБу сурактыҥ каруузын берерге, мен ӱредӱчини ширтей бердим. Эх, суракты озо ло баштап берип турарда, оныҥ кеберин ле кӧзин кӧрбӧй калгам. Је андый да болзо, мен оныҥ јӱзинеҥ, кӧзинеҥ кандый бир темдек тудуп аларга санандым. Эмезе ол бисти ӧчӧп јат, эмезе ченеп јат. Кем билер. Акыр ла, сурактыҥ каруун тӱҥей ле берерим.\n- Мен айдайын ба?- деп, Сапыш кол кӧдӱрди.\n- Је, айт, Сапыш.Сурактыҥ каруузы чын болор учурлу – деп, ӱредӱчи кӱлӱмји јогынаҥ айтты.\nСапыш ӧрӧ турды. Ол толук јаар кӧрӧлӧ, араай, је кандый да бӱдӱмчилӱ ӱниле айтты.\n- Урокторды ӱретпезе, эки алары јеп-јеҥил.\n- Кергил, бу Сапыш сурактыҥ каруузын чын берди бе? – ӱредӱчи ончо балдарды ајыктайт. Оныҥ јӱзинде кӱлӱмји јок. Кӧзи ол ло бойы:ачык-јарык, сӱмеленип турганы билдирбейт. Је бастыра керек оныҥ кӧксинде. Кӧксинде немени кижи кайдаҥ билзин. Отурала, оноҥ чек кӧс албай, сананып турум: \"Бистиҥ ӱредӱчи сӱмелӱ \".\nКергил ӱредӱчи јаар кӧрӱп, јымжак ӱниле унчукты:\n- Чын. Сапыш чын айткан.\nӰредӱчиниҥ чырайы кенете соой берди. Кергил, байла, јастыра айткан. Је бу чынды бежинчи класстыҥ ӱренчигинеҥ болгой, баштапкы да класстыҥ балазы чын айдар.\n- Таныспай, сен не деп сананып туруҥ? – ӱредӱчи менеҥ сурады.\nЧынынча айтса, ол менеҥ сурабас деп санангам. Не дезе кече сураган. Эмди эки-ӱч кӱнниҥ бажында сураар деп бодогом.\n- Кергил тӧгӱн айткан – деп, јык салдым.\nӰредӱчи кандый да сӱӱнчилӱ боло берди. Оныҥ кӧзинде јилбӱ кӧрӱнди.\n- Је, нениҥ учун тӧгӱн? Оны эмди јартап бер – деди.\nЈастыра айткан болорым деп санандым. Ӱредӱчи доско јаар бурыларда, тыҥыда унчуктым:\n- Јастыра. Кергил јастыра айткан. Тӧгӱн эмес, јастыра.\n- Је, је, Таныспай. Јарта, нениҥ учун јастыра? – ӱредӱчи меге јууктап келген турды. – Јарта, нениҥ учун тӧгӱн эмес, јастыра?\n\"Сурактыҥ каруузын чынга јуук бергем эмтирим \" - деп ичимде сананып, потолок јаар кӧрдим. Урок ӧтпӧй, токтой берген деп билдирди. Чат неме болбосто, айттым:\n- Јастыра.\n- Анайда айтканы кару эмес.Јартаар керек, балдар.\nЭмди ол бойы јартап берер деп бододыс. Је ӱредӱчи јартабады. Чачын кайра сыймайла, јаан кӧзин эмеш јумуп, айтты:\n- Сапыш, сен айылдыҥ ижин бӱдӱргеҥ бе?\nСапыш ӧрӧ туруп, бажын калаҥдада тутты.\n- Историяны тӧрт катап, географияны ӱч катап кычыргам – деп, ол араай эрмектенди. – Кычырала, айткам. Јуруктарын јурап алгам.\n- Школдо айылдыҥ ижи учун мен сеге нени тургустым? Эки.\n- Тӱҥей ле кӱч. Канча ла кире ӱретсеҥ, слер тӱҥей ле эки тургузып јадыгар.\n- Мынызы чын.Сен ӱренчик. Мен дезе ӱредӱчи, сени ӱредип турган кижи. Анайдарда, сенеҥ сурап турар учурлу. Је берип турган карууларыҥ јастыра... Јастыра бодоп јадыҥ. Урок аайынча берилген материалды книгедеҥ эки-ӱч катаптаҥ кычырып турганыҥ чын. Је карууларыҥ тӱҥей ле јастыра боло берет. Јетире сананбай тургаҥ учун андый... Кӧригер. Кергил бӱгӱн урокторды чек ӱренбеген. Мен ого нени де тургуспагам. Ол нени де билбес. Чек билбес. А бот Сапыш билер. Је билер де болзо, јастыра каруу берип јат, јетире айтпай јат. Оныҥ учун ого эки тургускам.\nБу ла тушта ӱредӱчиниҥ кӧстӧринде не де иле кӧрӱнип келди. База ла бир эмеш айтса, ол оноҥ иле боло берер.\n- А-а! – деп, кенерте айттым. Мениҥ таппай турган каруум бажыма јаҥы ла кирди ошкош. – Чот Эжерович, эки аларга кӱч.\n- Је, је, нениҥ учун? Јарта... Биске јарт эмес.\nМен база ла потолок јаар кӧрдим. Санаама не де кирген болгон. Чек таппай калдым. Канайдар? Санандым ла санандым. Арт учында айттым:\n- Экини аларга кӱч. Не дезе, ӱренип билген немени айдып болбогон учун балдар эки алып јат.\n- Чын айттыҥ, Таныспай. Чын. Кезик балдар тӧрт лӧ беш темдектерди јеҥил алгылайт. Олор билер. Је бистиҥ класста экиле ӱч темдектерди бир кезек балдар аларга кӱчсинип јат. Нениҥ учун дезе билерин билер, је коомой, јетире ӱренбей јат.\nОл кӱн бис кӧп сурактарга каруу бергенис. Уроктыҥ учында ӱредӱчи балдардыҥ дневниктерин јууп алала, темдектер тургусты. Бирӱзине – ӱчти, экинчизине тӧртти эмезе бешти.\nМен бештерди јаҥыс ла јураарыныҥ урокторында алатам. Оныҥ учун ол до кӱн дневнигиме тургузылган темдек тӧрттӧҥ ӧрӧ болбос деп сананып отургам.\n- Таныспай, сен дневнигиҥ не албай туруҥ? Ал. Айылдыҥ ижин бичиирис. Айылга мындый иш... – ӱредӱчи доского бичий берди.\nМен дневнигимди алып, анда турган темдекти кӧрӧлӧ, бойымныҥ кӧзиме бӱтпей бардым.\n- Бу меге бешти нениҥ учун тургускан?\nОнчо балдар кайкай берди ошкош. Мен темдекти лаптап кӧрӱп турдым. Чын ла бештиҥ бойы эмтир.\n- Отур, Таныспай – деп, ӱредӱчи айтты. – Сен бӱгӱн јаан сурактыҥ каруузын чын айткаҥ. Чын, бештеҥ болгой, ӱчти де алары јеҥил иш эмес. Јакшы ӱренер керек.\nӰРЕДӰЧИ ЛЕ МЕНИҤ ЭНЕМ\nСегизинчи март јууктап келеетти. Јураарыныҥ урогында ӱредӱчи Айылчы Садаровна айтты:\n- Энелеригерге сый эдерге нени јураар кӱӱнигер бар, оны јурагар. Јараш этире. Сӱӱнгилезин.\nБис јурай бердис. Мен јаан ак чаазынга энемди јурап баштадым. Озо баштап карандашла јурагам, оноҥ будукла будыдым. Чынынча айтса, мен энемди улай ла јурап туратам. Је ол кӱн мен оны анчада ла јилбиркеп јурадым.\nАнча-мынча ӧй ӧдӧрдӧ, ӱредӱчи јаныма базып келди. Ол мениҥ јуругымды кӧрӱп, сурады:\n- Шатра, бу сен кемди јурап јадыҥ?\n- Энемди.\n- Энеҥ кайда иштеп јат?\n- Фермада бозулар азырайт.\n- Је – деди. –Энеҥе тӱҥей эмтир. Јура...\nМен јурап божойло,чаазынныҥ бир келтегейине бичип салдым:\"Кару энеме\".Оноҥ оны дневниктиҥ ӧзӧгине салып койдым.\nБир кӱн эҥирде энем айтты:\n- Сен ӱредӱчиҥди качан јурагаҥ? Сӱрекей јакшы јураган эмтириҥ. Јаҥыс бир јанына јастыра бичип салтырыҥ. \"Энеме\" эмес...\"ӱредӱчиме\" деп бичи.\nМен чала ачына бердим:\n- Ол ӱредӱчи эмес. Слер ийне! Слер ӱредӱчиге бир де тӱҥей эмес...\n- Јок, балам, бу мен эмес, ӱредӱчи. Сен јуругыҥды сегизинчи мартта ого сыйла. Ол коркушту сӱӱнер. Је бе, уулым.\nЭнем јуругымды бирде бойынаҥ ырадып, бирде ойто јууктадып, ајык��ап турала, айтты:\n- Шатра, кӧрзӧҥ дӧ. Бу чек ле Айылчы Садаровна. Сен оны тӱп ле тӱҥей эдип јурагаҥ, уулым!\nЈуругымды колыма тудала, лаптап кӧрзӧм, јок, энеме тӱҥей эмтир. Је бир-эки ле минуттыҥ бажында ол ӱредӱчиге тӱҥей деп билдирди. Энемниҥ кӧзи кара да болзо, эмеш кичинек. Айылчы Садаровнаныҥ кабактары коп-коркок. Чек ле јаҥарып клееткен эмезе эскирип барааткан айдыҥ јартыгы ошкош. Энемдийи андый эмес, эмеш кыска. Олордыҥ јаҥыс ла чачы тӱҥей – калыҥ, кара. Оноҥ башка – јӱзи тегерик.\n- Је, кӧрзӧҥ, чек ле ӱредӱчи – деп, энем база ла айтты.\n- А, керек пе эди. Андый да болгой... Тӱҥей ле мен слерди јурагам.\n- Шатра, уксаҥ да бери – деп, энем бажымды сыймап, унчукты. – Эртен сегизинчи март. Бу јурукты ӱредӱчиҥе сыйла. Айылчы Садаровна тыҥ сӱӱнер. Билдиҥ бе?\n- Билдим... Је мен бир јанына \"Кару энеме\"деп бичигемде.\n- Алдырбас. Энеме деген сӧстиҥ кийнине тире тургузала, ӱредӱчиме деп кожуп сал. Ол тушта келиже берер.\nАнайдарда мен энем деген сӧсти кырала, ордына ӱредӱчиме деп бичидим. Кару ӱредӱчиме болуп калды.\nСегизинчи марта бистиҥ класска бир канча энелер келген. Мениҥ де энем анда болгон. Тӧрт уроктыҥ кийнинде Айылчы Садаровна сегизинчи март не учурлу байрам болгонын куучындаган. Оныҥ кийнинде балдар энелерине бойлорыныҥ белетеген сыйларын бердилер.\nАйылчы Садаровна сӱӱнчилӱ кӱлӱмзиренип турды... Мен оны ајыктап турала, кенетийин эпјоксына бердим. Бистиҥ кемибис те ого кандый бир сый белетеп берердеҥ болгой, ол керегинде сананбаган да. \"Уйаттуун!.. Эмди канайдар, нени эдер?\"- деп санандым. Ӱредӱчиге ачынып та, бойымныҥ ла бастыра класстыҥ јастыганы учун уйалып отурдым. Карын, бу тужында энем кулагыма шымыранып ийди:\n- Је, ӱредӱчиҥе сыйыҥды не бербей отурыҥ?\nОтурган јеримнеҥ ӧрӧ туруп, Айылчы Садаровнага јууктап келеле, омок ло сӱӱнчилӱ айттым:\n- Айылчы Садаровна, бис слерди база сегизинчи мартла уткып турус. Ырысту јӱрӱгер.\nӰредӱчијурукты алып, тӧжине јаба тутты.\n- Јаан алкыш болзын, Шатра. Јакшы ӱрен. Ырысту јӱр. – Ол ончо балдарга баштанып, оноҥ ары айтты: - Слерге ончогорго јаан быйан!\nМен јериме келип отурарымда, ӱредӱчи сурады:\n- Шатра, а сен энеҥе сый этпедиҥ бе?\nБу ӧйдӧ нени айдарын билбей турдым. Карын энелердиҥ бирӱзи айтты:\n- Айылчы Садаровна, мен тайга јаар атанарга меҥдеп турум. Мени божодып ийзегер.\n- Је барыгар. Јакшы байрамдагар, јакшы иштегер. Бисти ундыбай, школго келип јӱреер.\nУдабай кӱзӱҥи шыҥырай берди. Ончозы класстаҥ чыгып јандылар...\nЭнем бистиҥ ӱредӱчиге тӱҥей болгонына мен оморкоп јӱретем.\nЭнем ыраак јокто уйдыҥ фермазында иштеп турган. Ол айылга келеле, кийим јунуп, калаш быжырып ла ӧскӧ дӧ кӧп-кӧп иштер эдетен. Эртезинде дезе сары таҥла ойто ижине јӱре беретен.\nӰй улустыҥ байрамы тужунда мен энеме \"Торко чачак\" деп кичинек книга сыйлап бергем. Энеме бу сый тыҥ јараган. Ол оны алала, озо баштап јуруктарын кӧргӧн.Оноҥ уйуктаар алдында иирип отурган тӱгин ле ииргижин туура салып, книганы сӱрекей јилбиркеп кычырган.\nБир кӱн энем фермадаҥ эрте јанган. Айылда бор-кар иштерди эдип салала, айтты:\n- Шатра, сен айылдыҥ ижин бӱдӱр.Оноҥ бир кӧнӧк суу экелип сал. Мен чӱрче Айылчы Садаровнаныҥ айлына барып келейин.\nОл ӱредӱчиниҥ айлынаҥ орой келди. Ӱредӱчи ого бир канча книгалар берген эмтир. Мен олорды ончозын кӧрдим. Јилбилӱ ле солун книгалар.\n- Билериҥ бе, Шатра? – деп, энем айтты. – Айылчы Садаровна сениҥ јуругыҥды шилдиҥ алдына илип салтыр. Сыраҥай ла тӧрдиҥ бажына. Сени, чыдаза, јурукчылардыҥ ӱредӱзине ийер деп куучындаган. Сен, балам, коомой ӱренбе, калак. Јакшы ӱрен. Уккур бол.\n\"Айдарда, энем ле ӱредӱчи мен керегинде куучындашкан – деп санандым. – Мен керегинде. Олор мени экилези јакшы ӱрензин деп кичеегилеп јат. Мен јакшы ӱренерим\".\nӰӰРЕ-ЈЕЛЕЛЕР\nЯсляныҥ јанында. Изӱ... Балдар кумакта ойногылайт. Мында кандый ла балдар бар. Олордыҥ кезиги тӧрт-беш јашту. Кезиги эки-ӱч јашту. Керек дезе јаҥыс ла эҥмектеп јӱрери бар.\nМындый кӧп башка-башка балдарды сӱрекей эрке кӧстӱ, буурзак јӱректӱ улус алат. Бу јаан биледеҥ айрылып, јаандап барган балдардыҥ бирӱзи – Канат, экинчизи – Чачак.\nКанат јети јашту. Ол кичинек сынду, кап-кара чачту, эттӱ-канду. Ого кӧрӧ Чачактыҥ сыны эмеш узун. Је ол Канаттаҥ эки айга кичӱ. Чындап та, олор бир кубар балдар.\nКанат ла Чачак кандый ла ойынды јаба ойногылайт. Олордыҥ эҥ ле сӱӱген ойындары – экче-экче кубиктерле ойнооры болгон. Ол кубиктердиҥ тӧрт кабыргазында А. Б, В, Г, Д, Ж ле оноҥ до кӧп буквалар бар. Бу кубиктерди Канатка эне-адазы ӱч ай мынаҥ озо садып бергендер. Ого коштой ойынчак грузовик машина бар. Оныҥ будугы јажыл.\nАда-энези эҥирде иштеҥ келгенде, Канатты яслядаҥ экелип, уйуктаар алдында оныла ойноп туратан.\nАдазы кызычагына кубиктерди ойынчык машинага салып, олорды ары-бери тартырып ойнойт. Сен шофер, мен кладовщик деп адазы айдатан. Шофер Канат кубиктерди тартып экелзе, ол айдатан:\"Бӱгӱн сен А таҥмалу кош экелгеҥ, меге оны бичикле табыштыр\". А букваны бичидет. Ойто \"Ш\"таҥмалу кош апар. Кандый кош апарарга турганыҥды бичи. Шофер кижи кожын билбезе, коомой.\n- Мен бу коштыҥ адын бичип билбезим – деп, Канат айтканда, адазы јаҥы коштыҥ адын бичип ӱредетен.\n- Мынызы \"У\", мынызы \"М\", мынызы \"Ю\".\nКезикте энези ойынга кирижетен:\n- Балам, мен база кладовщик. Јаҥыс ла ӧскӧ јерде иштеп турган кижи болойын. Сен меге \"Б\"таҥмалу кош экел.\n- \"Б\"таҥмалу не кош? – деп, Канат энезинеҥ сурайтан.\n- \"Б\" дегени – буудай – деп, энези айдатан.\n- Буудай слерге не керек?\n- Бистиҥ јерде аш коомой бӱткен. Адаҥныҥ јеринде аш јакшы бӱткен. Адаҥ бистиҥ колхозко болужып, аш берип јат. Сен шофер. Тартып экел.\nОл тушта Канат сӱӱнип, кошты ары-бери тартатан. Је адазы бичик јокко\"Б\" таҥмалу кубикти база бербейтен. Оныҥ учунКанатка\"Б\"таҥманы чаазынга бичиирге база келижетен. \"Б\"деп бичибегенче, энези кош-кубикти база албас.Јаман бичизе, адазы да, энези де кошты албайтандар. Ол тушта Канат јарбынып, мен шофер болбозым дейтен.\nБир кӱн энези айткан:\n- Балам, сен айса, доктор болорыҥ ба?\n- Болорым.\n- Мен оорып турган кижи болойын.Меге \"В\"таҥмалу эм керек. Бот мындый \"В\". Энези букваны чаазынга јазап бичип беретен.\n-Ол\"В\" деп не эм? –кызы сурайтан.\n- \"В\" дегени витамин.Оны јизе, кижи оорыбас. Бот энеҥе андый эм керек.\nКанат адазыныҥ јаан ак чамчазын кийип, доктор болуп, ак чаазынга\"В\" деп бичийтен. \"В\" букваны јараштыра бичибезе, мен карган кижи, кӧзим јетпес – деп, энези айдатан.Оныҥ учун Канатка букваны јараштыра бичиирге келижетен.\nЈе Канаттыҥ энезине эҥ ле кӱчболгоны кызы бир кезек букваларды јаҥыс аай айдатаны. Б, В, П, Ф таҥмаларды \"бы\"дейтен. Ж, Ш, Щ темдектерди \"шы\"деер. З, С, Цтабыштарды\"ыс\"дейтен. Ол учы-учында кажы ла букваны чын адап, олорды сомду эдип бичип ле кычырып турар боло берди.\nКанат \"Ф\"букваны сӱӱбейтен. Не дезе, оны кижи алдындагы эрдин ӱстиндеги тиштерине тийгизип айдар. Кызычак оны эки колын мыкынданып, мактанып турган буква дейтен.\nКанаттыҥ эне-адазы иште. Олор колхозтыҥ муҥ малына улусла кожо ӧлӧҥ эдет.\nКанат калганчыӧйлӧрдӧ ясляга барбай, айылдаш јаткан Чачакла ойноор боло берди. Олор тегин де кожо јӱретендер. Чачак ясляга база јӱрбей барды. Энези јаш балалу, ол јаантайын айлында.\nКанат быјыл кӱскиде школго барза, ого ӱренерге јеҥил болор, нениҥ учун дезе, ол букваларды эмештеҥ билер, керек дезе бичип те ийер.\nЈе Канатла јажыт Чачак быјыл школго барып болбос. Оныҥ јети јажына эки ай јетпес. Анайда эне-адазы айдыжат.\n- Сен школго барарыҥ ба? – деп, бир катап Канаттаҥ Чачак сураган.\n- Мениҥ школго барар јажым јеткен – деп, најызы айтты.\n- Менийи јетпей јат – Чачак уур ӱшкӱрди.\n- Фии-и. Јаҥыс ла оныҥ учун ба? – Канат чала тыҥзынып, билеркеди.\n- Эйе – деп, Чачак јӱк арайдаҥ унчукты. – А база нени билер керек? – Чачак Канаттаҥ удура сурады.\n- Мен буквалардыҥ аттарын билерим. Бичип те билерим. Кӧр, - Канат ус сабарыла тобракка кичинек \"а\"-ны бичиди.\n-Бу не? – деп, Чачак јилбиркеди.\n- Бу\"а\" – деп, Канат айтты.\nЧын да, Чачак кӧрӱп турза, кубиктердиҥ кабыргазында букваларды Канат ончозын адап, керек дезе кезигин јерге јурап та кӧргӱзет.\n- Сен мени ӱрет, Канат, - Чачак јайнады.\n- Је...\n- Бу не букпа? – Чачак Канаттаҥ бир букваны кӧргӱзип сурады.\n- А. Јаҥыс мынызы јаан \"А.\"Онызы кичинеги.\n- Јаан \"А\"кулаш ошкош дезеҥ, Канат?\n- Јааны – энези. Ол мынайда бичилет.Мынызы – балазы, мынайда бичилер – деп, јаан ла кичинек букваларды Канат тобракка бичип, кӧргӱзет.\nЧачак ӧткӧнип, тобракка база бичийт. Канат \"мактанчак\"деген буквазын Чачакка кӧргӱзип, табышты чӧйӧ айдып турды. Јерге јурайт. Чачак ӧрӧ турала, -фу мындый букпа эмтир. -Ол эки мыкынын тайанып, Канаттыҥ алдында турды. Канат најызын кӧрӱп турала,айтты:\n- Эйе, чын. Јаҥыс ла эки будыҥды ӧткӱре талтайтпа. \"Ф\"ӧткӱре ле мактанчак эмес. Коштой тургус... Эмди чын.\nЧачак айлына јанып, чаазын алып, букваларды эске алып бичип турды. Адазы ла энези мыны кӧрӱп, оныҥ бичиген букваларын тӱзедип тургулады. Кандый бир букваны сураганда, кызычагы айдып берет. Бичип кӧр дешкенде, колдоры тыркырап, чаазынныҥ ӱстине эҥчейип бичийт.\n- Меге быкпаларлуойынчактар керек – деп, ол бир кӱн эне-адазына айткан. Је эне-адазы букваларлу ойынчыктарды таппагандар. Чачак Канаттыҥ айлына келди.\n- Канат, кубиктериҥди бир кӱнге берзеҥ. Мен ойноорго јадым.\nЈе Канат кенетийин айтты:\n- Бу букваны танызаҥ, бу ла кубикти берерим. Бу не буква?\nЧачак букваны кӧрӱп, таныырга кичеенет. Ол колдорын уужанат. Маҥдайында кӧгӧлтирим тамырлары билер-билдирбезинеҥ кырлайып чыкты. Колыныҥ сыртыла тумчугын арчыды. Јок. Санаазына кирбейт.\n- Билбезим.\n- Билбес болзоҥ, албазыҥ. А бу кандый буква?\n- Бу \"Ты\".\n- Чын. Ал. А мыныҥ ады не?\n- Е.\n- Е эмес, Э... Је ары ал.\nАнайда Чачакка Канат сегис кубик берген. Чачак олорды алып, айлына букваларды бичип ӱренди. Је эҥ ле јакшызы ол буквалардыҥ адын ундыбай турган.\n***\n… Баштапкы сентябрь. Агаш-таш саргарган. Эбире сап-сары. Балдар класстар сайын. Мында ӱредӱчиниҥ токуналу ӱни угулат. Кандый кӧп балдар, кандый кӧп класстар!\nБалдардыҥ ӱренгенинеҥ бери тӧрт-беш конгон. Школдо эҥ ле кичинек бала – Канат. Ол партага отурганда, јӱк ле бажы кӧрӱнет.\nКанат кӱреҥ платьелӱ. Ак фартугын кийип алганда, сыраҥай саҥыскан ошкош. Оныҥ сыны јабыс учун, оны кӧргӧн кижи бу бала беш ле јашту деп айдар. Јок, андый эмес. Ол баштапкы класстыҥ ӱренчиги.\nКанат школго барып јатканын кӧргӧн балдар ада-энезиниҥ ай кулагына амыр бербейтендер.\n- Канат канайып ӱренип јат. Мен база ӱренерим...\n- Сеге алты да јаш јок – деп, эне-адалары айдатандар.\nБаштапкы класс ӱренип јатса, јурттыҥ оок балдары школдыҥ эжигине јуулар. Перемен болзо, олор Канатты ла озо кӧрӧргӧ албадангылаар.\nЭки айдыҥ бажында Чачактыҥ јети јажы толор. Јажы толо эмес балдарды школго албас.\nБир кӱн Канаттыҥ ӱренген классына Чачак кирип, јаҥыскан бир партага отурып алган. Ӱредӱчи кирип келерде, ол ӧскӧ балдар чылап, ӱредӱчини уткып, ӧрӧ турбаган. Чачак јакшылажып та билбес болгон. Класска јаҥы ӱренчик келгенин ӱредӱчи ол тарыйын кӧрӱп ийди. Балдар јерине отурып аларда, ӱредӱчи сураган:\n- Сен кем эдиҥ? Ады-јолыҥ кем?\nӰредӱчи Нина Мекечиновна бу школго иштеерге јаҥы келген. Оныҥ учун мындагы балдарды јакшы билбейтен.\n- Ол Чачак – деп, балдар чуркуража бердилер.\n- Оныҥ јажы јетпеген. Јажы кышкыда толор – деп, кем де айда салды.\nНина Мекечиновна керекти оҥдоп ийди.\n- Јажы јетпеген балдарды бис школго албай јадыс, Чачак...\nЧачактыҥ эриндери чӧйилип, кӧстӧриниҥ јажы мелтиреп келди.\n- Мен ӱренерим...\nБу јалтанбас бала эмтир деп ӱредӱчи бойында сананды.\n- Јажыҥ јетсе, эзенде ӱренериҥ, балам, - ӱредӱчи Чачактыҥ бажын сыймады.\n- Эзенде јажым ажар – деп айдала, Чачак ыйлай берди.\nӰредӱчи оноҥ ары кызычакла ку��чындашпады.\nУрок башталды. Ӱредӱчи балдаргабукваларды чике айдып, олорды доскодо бичип кӧргӱзет. Балдар јаҥы букваны ӱредӱчини ээчий адагылайт. Чачак балдарла кожо ло айдат.\nЭртенгизинде Чачак школго база ла келген. Ӱредӱчи оны јан деерде, ол класстаҥ чыкпады. Чат арга јокто Нина Мекечиновна айткан:\n- Чачак, сен ӱредӱдеҥ кӧп артып калгаҥ.Балдар кӧп букваларды билип алган. Сеге ӱренерге кӱч болор. Оныҥ ордына эзенде кел. Эзенде ӱренериҥ.\n- Мен быкваларды билерим – деп, Чачак кыйгырган айасту айтты.\nӰредӱчи кайкай берди. Ол канайып билер. Саҥ башка неме.\n- Ол бистиҥ ӱренген букваларды ӱзезин билер – деп, кенерте Канат јӧмӧшти.\n- Канайып? – ӱредӱчи удура сурады.\nБис айылда кожо кычырып јадыс. Мен оны ӱредип јадым. Ол билер.\n- Је – деп, ӱредӱчи унчукты. – Бу букваларды ада. Бу не буква?\n- Аа, бы, јы, ды, зы – деп, Чачак адап турды.\nЧачактыҥ маҥдайынаҥ тер там ла кӧрӱнип турды. Байла, ого ӱредӱчиге билерин кӧргӱзерге сӱрекей кӱч болгон... Доского эки-ӱч букваны да бичидип кӧргӱледи.\nБаштапкы класстыҥ ӱредӱчизи, Нина Мекечиновна, јуртсоветке ле оноҥ Чачактыҥ ада-энезине барып јӱрген. Олорло кожо узак куучындашкан. Эки конгон соҥында районодо болгон.\n- Је, Чачак, јакшы ӱренер болзо, бис оны ӱредерге школго аларыс. Коомой ӱрензе, албазыс – деп, Нина Мекечиновна класстагы балдарга айткан.\nЭмди Канат ла Чачак тӧрт лӧ беш темдектерге ӱренгилейт. Кандый јакшы ӱӱрелер!\nТАБЫШТУ УРОК\nӰчинчи класста кандый да табыш. Чек кижиниҥ кулагы тунгадый.\nӰредӱчи балдардыҥ блаашту сӧзин тыҥдайт. Эмди ол куучынга киришпейт те. Байа ла јартаган:кыска куучын тургузар керек. Тӧрӧл јери керегинде. Оноҥ тетрадына јараштыра бичип алар. Је тартыш кемге не сӱрекей керектӱ деген сурактаҥ ла башталган.\n- Балыкка – суу,–ӱредӱчиниҥ айтканын Карагыс такып айтты.\n- А кушка – кей, - Майныстыҥ ӱни шыҥырт этти. – Ого кей ле керек.\n- Јок, јок – кушка кей ле болор дегени јастыра. Кушка агаш-таш керек. Уйаны кайда тартатан? Јайгыда ончобыс кӧрдис не. Кучкаштардыҥ уйалары ӱзе ле агаштарда. Кейде ле уйа тартатан куш јок – деп, Алаҥ ӧрӧ туруп чыкты.\n- Чын, чын, - Карагыс јӧмӧшти.\n- Э-э, кушка суу база керек. Суу ичпезе, божоп калбай, - Майныс оҥ колын кӧдӱрди.\n- Аҥга да суу керек дезеер – деп, Карагыстыҥ кӧстӧри суркурай берди.\n- Суу јокко бастыра тындуларга коомой, - Арыскан јалакай унчукты.\nӰредӱчи балдарды тыҥдап ла јат. Бу ӧйгӧ јетире балдар салдым болбогон.\nБӱгӱн кажы ла бала бойыныҥ билерин чыгара айдып јат. Балдар каникулдыҥ кийнинде куучындажып темиксин деп ӱредӱчи унчукпайт.\n- Је бастыра аҥга агаш-таш, кыр керек болбой јат. – Арыскан эки кӧзи јаандап, јаҥы шӱӱлте тапты.\n- Темдектезе? – Майныс сурады.\n- Темдектезе? – ээчий Карагыс јилбиркеди.\n- Э-э, мында билбес не бар! – Арыскан тапкаа ӱнденди. –Темдектезе, ак айу. Ого арка-кырлар не керек. Ого суу ла тош керек. Тӱндӱк керек.\n- Аа, ол бистеҥ ыраак. Ол биске керек јок – ��айныс керексибеди.\n- Ыраагы-јуугы дешпектер. Ончозын биске билер керек. Ак айуга – тош деп бичип алактар – Карагыс јай бербеди.\n- А кижиге Тӧрӧли керек! – Алан јаҥы шӱӱлте айтканына кӧкип чыкты. – Ого агаш-таш, суу, кей, теҥери – ончозы,ончозы керек.\n- Э-э, балдар, куштарга, аҥдарга кижи база керек! Карагыс куучынга киришти.\n- У-уй, бу сен канайып туруҥ! Кижи аҥдарды, куштарды адып јип јат! – Алан јӧпсинбеди.\n- Јастыра, Алан. Олорго кижи не керек деп пе? Кижи олорды корып јат. Астап калган куштарды, аҥдарды Кызыл бичикке бичип, ӧлтӱрбей азырап, кӧптӧдип јат. – Карагыс шӱӱлтезин чыгара айдынды. –Бот оныҥ учун олорго кижи керек. Оныҥ болужы керек.\nӰредӱчи јаҥы ла ӧрӧ турды. Балдарды мактады:\n- Бастыра аҥ-куш, суу, талай-теҥис,јердеҥ казып аларончо јӧӧжӧ слердиҥ јереерде деп куучындажып алдыгар. Эмди байа мениҥ јартаганым аайынча кыска куучын бичип алыгар.\nБалдар унчуккылабай барды. Иштегилеп јат.?\nТУСТУ ЈЫМЫРТКА\n- Каштак, а Каштак! Бас бери! Бу потпуштыҥ јанынаҥ качан айрыларыҥ! Кел, чайла! – деп, тӧртӧн јашка једип калган ӱй кижи чадырдыҥ эжигинеҥ бажын чыгарып, уулын кыйгырды. Каштак энезиниҥ кыйгызына бол јада, эмди ле келерим деди.\nОл энезиле чайлап отурганча, таскактыҥ јанында потпуштагы такаалар:\"Коть-коть, коть-коть, коть-коть! Коть, коть, ко-оть!\" \"Бак-бак-баак!\" – деп калактажа берди. Пӧтӱк олордоҥ артпай база калактайт.\n- Тууп ийген болбайсын! – деп, Каштак айдала, айагын тургузып салала, айылдаҥ чыгара јӱгӱрди. Ол потпуштыҥ ичи јаар курлаазына јетире јылып киреле, јымыртканы алып, ойто тескерледи.Ап-ару јымыртканы тудунганча айлына кийдире јӱгӱрди.\n-Бу јымыртка тусту ба, айса јок по? – энези уулчагынаҥ сурады.\n- Јок. Бу чоокыр такааныҥ. Ол тусту јымыртка туубай јат.\n- Айдарда, ак ла кара такаалар тусту јымыртка тууп турган туру не – деп, энези айтты.\nКаштактыҥ энези кичинек кара кӧӧшкӧ уулы кызарта будыган ӱч јымыртканы ла ак ӱч јымыртканы кайнатты. Ажанарда Каштак энезине јымыртканыҥ јарымын берип, айтты:\n- Эне, бу кызарта будыган јымыртка тусту эмтир, кӧрзӧӧр дӧ.\nЭнези јип кӧрӧлӧ, айтты:\n- Чын да тусту эмтир. Ол уйага салып берген койу тустаҥ јигилеп турган такаалар болбой бу – деп, Айылчы уулына айтты.\nСепсен, Айылчыныҥ эҥ јаан уулы, ветеринар болуп экинчи јыл иштеп јат. Је бу ӧйгӧ јетире такаа тусту јымырткалар тууп турганын ол качан да укпаган, кӧрбӧгӧн. Кайдаҥ да кычырбаган.\n- Эне, слер такааларды тусла азырап турган болбойыгар? – деп, Сепсен энезинеҥ бир кӱн сурады.\n- Кай, азырап кӧрӧктӧр – деп, Каштак айтты.\nАйылчы бир ууш тус ууштанып, тышкары чыкты. Эки уулы энезинеҥ артпадылар. \"Јиип-јиип, ји-ип-јиип!\" – деп, Айылчы такааларды айылдыҥ эжигине кычырала, тусты чачып берди. Такаалар тусты эки-ӱч чокып јӱреле, таштагылап, туш башка баскылай берди.\n- Саҥ башка неме – деп айдала, Каштактыҥ аказы ишке јӱре берди.\n- Јаман неме сезип турган куштар болбозын – деп, Айыл��ы айдала, айылга кирди.\nБу керекти јаҥыс ла Каштак кайкабай турды. Ого не болзын. Нени эдип турганын бойы билер. Такаалар туурга ла турза, уулчак олорды тыҥ каруулдап турат.\nБир кӱн Сепсен колхозчылардыҥ уйларын уколдоорго шприцин ала койойын деерде, онызы јок болды. Чат бедреп таппай, эм салып турган јерин эки-ӱч катап аҥтарып, коскорып кӧрди. Је кайда да јок.\n- Эне, слер шприцти кӧрдигер бе? – деп, учында ол энезинеҥ сурады.\n- А, кайдаҥ кӧрӧйин мен оны! – деп, энези чала чугулданып айтты. – Кече Каштак нени де тудунып турган. Оноҥ сурайтан.\nКаштак айылда јок. \"Такаа ла каруулдап турган болор. Акыр, ол калганчы ӧйлӧрдӧ тууп турган такааларды не керек андый кичеемелдӱ каруулдап турар болды?\" – деп, Сепсен бойында сананды. Айылдаҥ чыкты. Потпуштыҥ јанына араай базып келди. Каштак кӧҥкӧрӧ јадала, нени де шыгаалап, кӧрӱп јатты. Оныҥ колында Сепсенниҥ шприци эмтир. \"Бу нени кылынып турган карындаш болотон?\"- деп, аказы ичинде сананып калды.\nКенете ак такаа \"Бак-бак-баак! Бак-бак-баак!\"- деп калактап ийерде, Каштак потпуштыҥ ичи јаар курлаазына јетире кире конды. Ол анда јаан удабады. Колында јымырткалу ойто тескерлеп чыкты. Экинчи колында шприц болды. Каштак нени де эдип турганын билип ийеле, аказы јажынган јеринеҥ чыгара басты.\n- Такаа база ла тусту јымыртка тууп ийди бе, Каштак? – деп, ол сурады.\nКарындажы чочыганынаҥ нени эдерин билбей калды. Оныҥ сол колында јымыртка, оҥ колында шприц. Шприцтиҥ ичинде кичинек боромтык ӧҥдӱ суу артып калтыр.\n- Тусту – деп, Каштак айтты.– Эйе, тусту.\nТусту јымырткаларды јаҥыс ла сен туудырып тургаҥды јакшы билип алдым – Сепсен Каштактыҥ јардына колын салып, айтты.\nКаштактыҥ јӱзи кып-кызыл болды. Ол кӧп эрмек айтпады. Аказыныҥ алдында бурулу. Оныҥ шприцин сурак јок алган. Ого нени айдар? Айдар неме јок.\nАказы айтты:\n- Сен, Каштак, сагышту, керсӱ де, сен мениҥ алдымда бурулу эмес. Јымырткалар тузап турганыҥ солун. Онызында алаҥзу јок. Је, сен, карындаш, кемниҥ алдында бурулу, а?\n- Энемниҥ – Каштак унчукты.\n- Кӧрдиҥ бе, бойыҥ да билип турган эмтириҥ. Бистиҥ энебис ӱч-тӧрт класс божоткон. Сен дезе алтынчы классты божоттыҥ, мен – институтты. Энебис јаандап калган. Ол биске бӱдӱп јӱрет. Айдарда, сен јастырганыҥды энебиске айдып бер. Уктыҥ ба? –дейле, Сепсен шприцин алып, ижине јӱре берди.\nКаштак јымыртказын тудунганча айлына кирип келди. Уулыныҥ кебери бузулып калганын кӧрӱп, энези сонуркады:\n- Не болды, балам?.. Бу јымыртка база ла тусту ба? Айса јок по?\nЭнезиниҥ сурагына уулы каруун ол ло тарыйын берип болбоды. Оныҥ кӧксине уур неме базып тургандый.\n- Эне – Каштак јӱк арайдаҥ унчукты. – Бистиҥ такаалар тусту јымырткалар туубай јат... Олорды мен тузап јадым... Слер мегеачынбагар.\nАйылчы алаҥ кайкап, озо баштап ачынып, је оноҥ соныркады:\n- А сен оны канайда тузап тургаҥ?\n- Кичинек јылу сууга тусты чейеле, акамныҥ уйга укол тургузып турган шприцине урал��, такаа тууп ла ийзе, мен јымыртканы ол ло тарыйын курч ийнелӱ шприцле уколдоп, тусту сууны оныҥ ичи јаар эмештеҥ божодып ийедим. Оноҥ јымыртканыҥ кабагазы эмеш када берзе, оны јайкап јадым. Тус јымыртканыҥ ичине таркап јат. Ол ло.\nАйылчы кайкап угала, оноҥ база ла сурады:\n- А јымыртканыҥ кабагазы озо баштап јымжак болот по?\n- Јаҥы ла тӱшсе, оныҥ кабагазы тыҥ кату болбой јат. Јымжак. Јымжак ла тужында уколдоп јадым.\nАйылчы, јажы јаандап калган кижи, уулына тӧгӱндеткенин билип ийеле, керек дезе ыйы келди. Је уулы бойыныҥ бурузын бойы айдарда, килеп сананды:\"Кичинек эркемди мыны не согойын\". Оноҥ уулына айтты:\n- Бистиҥ такаалар тусту јымырткалар тууп туру деп карын улуска куучындабаганым јакшы болды. Уйатка тӱжӱп, каткыга калар эдим. Энеҥди тӧгӱндеп јӱргеҥде, ачу эмес пе...\nАйылчы анайда айдала, казан-айагын јууп, айыл ижин иштей берди.\n- Энем, бир јаманымды таштагар. Эмди качан да, кемди де болзо, бир де катап тӧгӱндебезим – деп, Каштак кӧзиниҥ јажын ычкынып унчукты.\nСООК КӰНДЕГИ ТУШТАЖУ\nБу керек јаскыда соок салкынду јут кӱнде болгон. Ол тужунда тӱжине ле јаап божобой турган јашкан карга чейилген балкаш буттардыҥ алдында мачылдап турды.\nЧынынча айтса, андый јут-јулакай јас ӧйинде јылдыҥ ла болуп туратан. Је строительдер кандый да улаштырган узун трубалар саларга оромды узада тереҥ јуука каскылап койгон. Тобрагын ол јууканыҥ эки јанына чогуп салган болгон. Оныҥ учун јашкан кар јаап келерде, оромныҥ ичиле базар да арга јок болды. \"Мынайда ӧдӧргӧ јарабас\"деп јолды кечире тургускан јар турган. Је улус оны керектебей, тӱҥей ле ары-бери ӧткӱлеп турды.\nОогош уул магазинге јӱреле, јанып отурды. Удура салкын јашкан карды јӱзине шыбай согуп турарда, ол јабыс эҥчейип алган бараатты. Оныҥ алдында да, кийнинде де барып јаткан улус кӧп болгон. Олор чогулган тобрактыҥ јаказыла балкашка мачылдада базып, кезикте арай ла јыгылбай, чеденниҥ агажынаҥ тудунгылап турды.\nКенетийин Судур алдында кичинек ийдичек барып јатканын кӧрди. Кыҥзыбаган болзо, кӧрбӧс тӧ эди. Ийдичек бастыра бойы ӱлӱш. Кардыныҥ тӱктери балкашка уймалып калган...\nЈол чичкерет. Каскан тобрактыҥ ла чеденниҥ сыраҥай ла ортозыла ӧдӧргӧ келижет. Салкын ла јашкан кар токтобойт. Балкаш там ла чейилип бараат.\n- Суйт! Кӧрмӧс кайдӧӧн келип јаткан бу! – деп, бир эр кижи кайа кӧрӱп, ийдичекти арбайт. – Но-ко, јан! Бар мынаҥ ары.\nИйдичек калтырап, курбуйып, кыҥзып, јаҥыс јерге тура берди. Ол оноҥ ары барарга јалтанып туру. Алдында јаан сынду казыр кижи. Ийдичек оныла качан да кӧрӱшпеген. Јаман јол эмес болзо, айса болзо, чек јолукпас та, тегин јерге кӧмӧлӧтпӧс тӧ эди. Кемди де тийбей турган ийдичек ол кижиге нениҥ јаманын эткен деер. Ээзинеҥ артала, оныҥ ла барган јолы аайынча јӱрӱп отурган. Бу ӧдӱжип јаткан улус ончозы ӧскӧ. Карын, ырыс болуп кийнинде кичинек уулчак келип јат. Керде-марда ыркыранып та ийзе, оогош уул коркый берер.\n��йдичек кайра баштанала, ачынчылу кыҥзып туру. Не дезе, уулчактыҥ кийнинеҥ база улус келеет. Олордыҥ ортозында једеен сынду улус бар. Олордоҥ канайып коркыбайтан эди. Ийдичек корчойоло, кыҥзып, алаҥзый берди. Улус кандый да ачынчаак. Кӱн де јаман:. соок, салкын, јашкан кар, балкаш.\nСудур ийдичекке ачынып, оны ӧткӱрерге тура тӱжет. Туура алтам эдерге јер јок: сол јанында – чеден, оҥ јанында – чогум балкаш, оро.\n- Је не ӧтпӧй јадыҥ, уулчак? – деп, бир кызычак унчукты. – Не туруҥ? Тӱрген ӧт.\n- Ӧдигер – деп, Судур кыска јол берип, айтты.\nКыс та нениҥ де учун ичкери ӧтпӧй турды. Оноҥ бир канча улус база тура тӱшти.\n- Не болгон? Улуска чаптык этпей, барыгар мынаҥ! – кату бӱдӱмдӱ бир кижи арбанып чыкты.\nСудур чеденге јаба кыпсынала, кийин јанындагы улуска айтты:\n- Ӧдӱгер, ӧдӱгер. Мен сакып алайын.\nУдура-тедире келген улус чек ле кысталыжып, ӧдӧр јердиҥ бойында болды.\n- Је не, уулчак? Не оозыҥ ачып алган туруҥ? – деп, бир эр кижи айдала, ийдичекти ажыра базып, ӧдӧ берди.\nИйдичек кыҥзып, чек барар јерин таппай калды.\n- Ой, улустар, бу ийтке јол берзегер! – деп, Судур кыйгырды. – Ол јанарга јат.\n- Је быларды мыны! – деп, шилдерине кар шыбалган очкалу ӱй кижи арбанды. – Бу оору ийт ошкош. Кӧрӱгер, улустар, оныҥ бӱдӱжин! – Перчаткалу колыла очказыныҥ шилдерин арчып, айдала, кайа да кӧрбӧй, јӱре берди.\n- Ол бир де оору эмес. Ол кичинек. Ээзин таппай калган – деп, Судур унчукты – Ого јанар керек.\n- Андый болзо, нениҥ учун јанбай турган бу? Јанзын – деп, Судурдыҥ кийниндеги кыс айтты. – Је, ийдичек, јан.\nУлус тӱги семтейип калган ийдичекти божодып ийдилер. Анайдарда ол чала тууралап, јаан јолго чыкты. Оноҥ токтой тӱжӱп, кайа кӧрди. Ол та кемди де сакып турган ошкош. Айса болзо, ээзин, айса болзо, Судурды. Кем билер оны.\nСудур бир канча улусты ӧткӱрип, чеденге кыпсынып алала, элбек јолго чыккан ийдичекти ајыктап турды. Ийдичек дезе тудуш ла кайа кӧрӱп, араайынаҥ барып јатты. База бир катап кайа кӧрӧрдӧ, Судур колын кӧдӱрип, јаҥыды.\nИйдичек отура тӱжеле, бир-эки минут кирези Судур јаар кӧрӱп отурды.\nОл \"Бу оромло ары-бери ӧдӱп турган улус ончозы сендий килеҥкей болгон болзо, кандый јакшы болбос эди\"деп айдарга тургандый болды.\nСАМУТАЙ ЛА ЈЕЛЕЧИ\nКичинек јурт. Он тӧрт лӧ ӧрӧкӧ. Азыйда мынаҥ кӧп болгон. Јетеннеҥ ажар. Оноҥ эки јуртты бириктирип ийген. Экӱниҥ ортозы одус километрдеҥ эмеш ле ажар. Экинчи јуртка ајару эдерде, бу ла јурттаҥ улус анаар кӧчкӧн. Бир јаан боочы ажыра. Эки элбек ӧзӧк кечире. А Камай деген бу ла јерде бир кезек каргандар арткан. Кӧчпӧй мында ла јадарыс дешкен.\nЭмди Камайда каргандар чек астаган. Је олорды ээчий карып турган улус база бар. Каргандардыҥ балдары. Кӧчпӧй, олорло кожо артып калгандары. А балдар кайда деп. Кайда каргандар, анда балдар.\nКамайда баштамы ла школ иштеп јат. Ӱренип тургандардыҥ тоозы кӧп тӧ эмес. Бир он ӱч ле бала. Је ол балдар бойлорыныҥ билгириле саҥ башка. Ӧскӧ д�� јурттарда андый эмей. Је Камайда балдардаҥ эки бала аҥылу. Бирӱзи Самутай уулчак, экинчизи Јелечи кызычак.\n- О-о, ол эки бала тилге тен јайалгалу. Нени санан таппас деер. Албатыныҥ чӧрчӧктӧрин де билер. Бойлоры нени таап айтпас дезеҥ! Баш ла бол. Мен айтпайын. Бойыгар ла јолыгып, куучындажыгар. Олор нени ле айдар - деп, Камайдыҥ кажы ла карганы, талорто јаштулары айдыжат.\nЈайдыҥ јылу кӱндери. Камайды кӧрзӧ, чек ле кабай ошкош јер. Је оны улус Кабай дебей, Камай деп адагылап салган. Бу ла јайдыҥ кидим ӧйи кирип бараатты. Камайды кӧрзӧҥ, чек ле кӱнкаајы ла јӱзӱн-јӱӱр чечектердиҥ ортозынаҥ јаҥы ла туруп чыккан јурт ошкош.\nБалдарды ончозын ол ло тарыйын таап болбозыҥ.Јаан улустыҥ ортозына шиҥип калган немедий. Је айылдарга ла кирзеҥ, олор кажы ла айылда.\nСамутай андый эски айылдардыҥ бирӱзинде. Бу уулчакка он эки јаш. Чала чӧймӧн чырайлу, кӱргӱл-сары чачту. Ӱни јарт, чокум. Бежинчи классты јаҥыс ла јакшы темдектерле божоткон. Самутай јурттыҥ бажында јадып турган болзо, Јелечи, оныҥ јерлежи, јурттыҥ алтыгы учында јадып јат. Самутайла јажыт. Кажызы ла јаан јуртта школдо ӱренеле, јайгыда Камайга келип амырайтан балдар болтыр.\nЭкилезин јаҥыс јерге алдыртала, олордыҥ кейиккенин угарга келишти.\n- Самутай, сен чӧрчӧктӧрди кемнеҥ угуп, јакшы айдарга ӱренип алгаҥ?\n- Јаанамнаҥ.\n- Ол эзен-амыр ба?\n- Јок. Былтыр јада калган. Јайгыда.\n- А бойыҥ чӧрчӧкти сананып таап јадыҥ ба?\n- Эйе.\n- А сен, Јелечи, чӧрчӧктӧрди кемнеҥ уккаҥ, кемнеҥ айдып ӱренгеҥ?\n- Таадамнаҥ...Јаанамнаҥ.\n- Олор айлында ба?\n- Јок. Јаанам бооро јаскыда јада калган.\n- Таадаҥ айлында ба?\n- Ол тыҥ оору. Эмчиликте.\n- А сен кӧп чӧрчӧк билериҥ бе?\n-Эйе.\n- Је слер экилегер кандый чӧрчӧк айдып берерге тураар? Кем баштаар?.. Самутай?.. Је башта, Самутай. Кайтса да уул кижи баштаза, јакшы ине.\nСамутай унчукпайт. Та кемзинип турган.\n- Не унчукпай туруҥ? Кејириҥе келескен кирди бе? – кенетийин Јелечи айда салды. Оныҥ кап-кара кӧстӧри суркурап турды. Айткан сӧстӧри чыт эдип калды. Чырайы теп-тегерик. Чек ле јаҥы толгон ай.\nОл ло тарыйын Самутай айтты:\n- Бакпырыҥа бака кирген чилеп, не бапылдап туруҥ?\nАчыныжып јат деп бодойло, болор деп, энчикпей токтоттым. Јаан улус олор экӱни токтотподылар. Айдышсын ла дештилер.\n- Чачым узун ладейле, санаалу болорго албаданып јадыҥ ба? – Самутай токтобой турды. Оныҥ чичке јӱзи там чичкере берди деп билдирди. – Јок, чачыҥ узун, санааҥ кыска!\n- Самутайга јӱс сӧс, Јелечиге јӱк ле јаҥыс сӧс, – деп, кызычак айдала, кӱлӱмзиренип ийди.\n- Узун чачыҥ бийттӱ де болор, узун тилиҥ будыҥа да оролор, – Самутай јык берди.\n- Кӧпти айдып чечен болбозыҥ, бар-јокло мактанып, бай болбозыҥ. – Јелечи удура чыт берет.\n- Айттым деп, аамай эрмегиҥле мактанба, – Самутай артпайт.\n- Адазын укпаан уул баштак, – Јелечи айда салды.\n- Энезин укпаан кыс та баштак, - Јелечиниҥ чеченине Самутай јемешти.\nУгуп отурган кижи бодоор, бу экӱ адылыжып, керижип ј��т деп. Јок. Быларлар чечеркежип јат. Кезикте олор экӱ эжер кеп сӧслӧ дӧ бой-бойын туй чабарга ченежетен эмтир.\nСамутай ла Јелечиниҥ бу чечеркешкени, чын ла оҥдоп келзеҥ, кеп сӧстӧрди билери јанынаҥ болтыр. Анайып ла отурала, албатыныҥ ӧскӧ бӱдӱмдӱ оос чӱмдемелине билдирбезинеҥ кӧчӧ бергилейт.\n- Чек-чек базытту, чекпен сары ӧдӱктӱ болуп, бистиҥ јуртта мактанарга турарыҥда, булгайры ӧдӱгиҥ майчыйып калтыр не. – Јелечиниҥ будына кӧрӱп, Самутай айтты.\nЈелечи кӱлӱмзиренип, тӱндӱк јаар кылчас эдип кӧрӧлӧ, Самутайга каруун айтты:\n- Эликти јаҥыс сен кӧргӧн эмезиҥ. Эчки-текелер јандырып јӱрӱп, мен де нени-нени кӧргӧм лӧ... Майчык та болзо, мен ӧдӱктӱ. Бот сен, Самутай, јылым кайа јалт эдерде, јылаҥаш уул чыга конгонын тӱжиҥде де кӧрбӧгӧҥ. Сананып та таппас болорыҥ.\nСамутай кӧп сананбады:\n- Сӧӧк јаргандый энем болбоон, јилик чыккандый бойым болбоом.\n- Коркышту ла эмтириҥ, - Јелечи каткырып ийди. – Сен чечен де, тапкыр да. Торт поп дебес баатыр уул турбайыҥ.\nЈаан улус, јазырада каткырыжып, чайларын ичип отурат. Кӧрзӧӧр бларды дежип. Маказырап. Мен тыҥ ла оҥдоп болбой отурган кижи, балдардыҥ кокыр сӧгӱжин јаҥы ла билип баштадым.\nСамутай унчукпай бир эмеш отурала, тизезине согуп, тӱрген унчукты:\n- Кыскаштыҥ андый кыйгызын кем уккан? Мен ле укпадым. Јарга јарганат јапшынып калтыр дешкен, ол уккан болбой.\nЈелечи кичинек те сананбай, удура айтты:\n- Кулак укканы бир башка, кӧс кӧргӧни база ӧскӧ.\n- Чын айтканыҥ чакка ундылбас, - Самутай Јелечини мактады.\n- Бу балдарыҥ тен јаан улустаҥ артык чечеркежип јат, - деп, јажы јетеннеҥ ашкан карганак айтты. – Эм балдарды неме билбес дезеер.\n- А бу ла бис канайып јӱӱлип отуратан эдис. Балдар анай ла чечеркежип, айдып отуры не, - экинчи карганак каткырып, айдып отурды.\n- Тайгадаҥ такпай јыҥылап тӱшти дешкен. Андый кайкамчыкты кӧслӧ кӧргӧн болбойыҥ, - Самцтай Јелечинеҥ сурады.\nЭмди не керегинде айдыжарга сананды не деп ичимде шӱӱдим. Је мениҥ санаамды Јелечиниҥ каруузы ӱсти.\n- Кижиниҥ бажын тайгага тӱҥдегеҥ, таранган таракты такпайга тӱҥдегеҥ. Эр ле болтырыҥ.\n- Чын айдып, чечеркей бердиҥ. Модорлоорго туруҥ ба?\n- Модор угарга турган болзоҥ, ук ла. Эки-јаҥысты билетен ле эдим. Айдайын ба?\n- Айт ла, - Самутай јӧпсинди.\nЈелечи айдып баштады:\nЈӱгӱре-јӱгӱре јум таптым,\nЈум алдынаҥ тарак таптым.\nТаракты апарып таадама бердим,\nТаадам меге сагалын берди.\nСагалын апарып кӧлгӧ салдым,\nКӧл меге кӧбӱгин берди,\nКӧбӱкти апарып ийнекке бердим,\nИйнек меге сӱдин берди,\nЈайып-јуйуп ичип отурзам,\nКойон келип кожо ичти.\nКолым мениҥ корс этти,\nКойонок сӧӧги торс этти.\nЈелечи токтой берди. Эмди Самутай нени айтпагай. Је ол до узак сананбады.\n- Модорыҥа алкыш. Эм алкышты ук.\nТӧстӧк јерге айыл тут,\nТӧбӧ јерге мал откор.\nАлын эдегиҥе бала бассын,\nКийин эдегиҥе мал бассын.\nКонгон јериҥ кокту болзын,\nКобыда койыҥ кӧп болзын,\nТал чылап корболоп ӧс.\nСамутай оноҥ ары айтпай, токт��й берди. Кап-кара кӧстӧриле Јелечиге эрке кӧрӱп, чырайы эрӱ болды.\n- Оноҥ ары алкышты учына јетире мен айдайын, – дейле, Јелечи Самутайдыҥ токтогон јеринеҥ ары айдып баштады:\nЈаандардыҥ сӧзин јанчыкка сал,\nЈакшыныҥ сӧзин капка сал.\nЭргектӱге туттурба,\nЭриндӱге айттырба.\nУлулар алдына укаалу бол,\nЈаандар алдына санаалу бол,\nКӧп јаш јажа, баатыр уул бол!\n- Айтканыҥа алкыш. Андый ла болзын – деп, Самутай айдала, туруп, кӱптеҥ чеген сузуп ичти. Јелечи каргандардыҥ чайынаҥ уруп, иче берди.\nБалдардыҥ айтканын тӱрген-тӱкей чаазынга чоокырлап бичийле, тӱкӱ качан сооп калган чайымды ичип, айак-калбакты тойдым деп каргандарга јылдырып бердим.\n- Је, балдар, эмди чӧрчӧк айдып берген болзогор – деп, олорго баштандым.\n- А эмди олор алкыштыҥ кийнинде неме айдышпас болбой, - бир карган эмеген куучынга киришти.\n- Токтогоны ла ол болбой, - экинчизи јӧмӧшти.\nБалдар нени де айдышпай, айылдаҥ чыгып, јӱргӱлей берди.\nКаргандарла айылда артып, мен олордоҥ база кандый-кандый кожоҥ, кеп, укаа, чечен сӧстӧр бичип аларга санандым.Је олордыҥ кажызы ла оорып турганына ла, ундып салганына ла јайып, нени де айдышпады.\n- Ол оок балдардаҥ сураар, олор ло билер – деп, кажызы ла айдар болды.\nОл кӱн мен тоолу улустаҥ табышкактар, јаан эмес чӧрчӧктӧр бичип алдым. Андый да болзо, јаҥы ӧзӱп јаткан јаш ӱйедеҥ бу ла Самутайдый, Јелечидий балдар барына оморкоп, албатыныҥ оос чӱмдемелин ылтамча ӧчпӧс, јоголбос болор бо деп санандым. Ого коштой бу балдардыҥ јер бойында, Камай јуртта, бойлорыныҥ аҥылузы бар. Кеп сӧстӧрди ле табышкактарды чечеркежип айтканы. Ол чечеркешти билер ле улус оҥдоор. Меге озо баштап кӱч болгон, је качан сезип, оҥдоп алган соҥында, олор не керегинде айдып турганын меге билерге јеҥил болгон. Оныҥ учун олордыҥ айтканын бу чаазынга бичип алганым ол.\nТЫНДУ ЈАЛАҤДАР\nТана энезиле кожо јалаҥга барды. Јалаҥ элбек ле кеен. Оныҥ ӱсти јап-јажыл. Јӱзӱн-јӱӱр чечектердиҥ кӧбизин не дее! Ак, сары, кызыл, кӧк чечектер – ончозы мында!\nКызычак бир чечектеҥ бир чечекке барат. Јараштарын ӱзӱп, энезине ле таайына кӧргӱзет.\n- Баламныҥ ӱскен чечектериниҥ јаражын! – деп, энези сӱӱнет.\nКӱн там ла ӧксӧп чыгат. Ӧй талтӱшке јеткелек. Кей ап-ару. Ол кезикте чечектердиҥ јараш јыдыла јытанат.\nТаайыныҥ кабырып турган бозулары кандый дейзиҥ. Олор до чечек ошкош. Јеерен, јеерен-чоокыр, ак, кара, кара-чоокыр, ӧлӧ, кӱреҥ бозулар јӱргӱлейт. Кезиктери куйруктарын кӧдӱрип, бир эмеш текшилеп ийер. Бир канчазы тымык отогылап јадар. Кезиги јажыл ӧлӧҥгӧ јалбагынаҥ јадып, амырап јадар. Каа-јаазы кӧлӧткӧдӧ серӱӱнденип турар.\nМындый кӧп бозуларды Тана качан да кӧрбӧгӧн. Городто каа-јаа ла бозулар јӱрер. База бичиктерде јурап салгандары бар. Је олор кӧп тӧ эмес. Мындый јӱзӱн-јӱӱрлери јок.\nУчы-учында Тана арыган болгодый. Ончо чечектерди јараш кӧрӱп, јӱгӱрип турганда, арыбайзын. Чечектердиҥ ортозыла кӧбӧлӧктӧр сӱрӱжип, канча кире ј��гӱрген. Эмди арыйла, энезиниҥ јанына келди. Энезиле таайы куучындажып отурдылар.\n- Мен мындый јараш јалаҥды качан да кӧрбӧдим – деп, Тана айтты.\nЈалаҥды ајыктап, нени де сананат. Оныҥ кап-кара кӧзинде јаҥыс ла сӱӱнчи, кайкал.\n- Эне, кӧрзӧҥ, бу јалаҥ тынду неме ошкош! – деп, кенетийин кызычак унчукты. – Кӧрзӧҥ, кӧрзӧҥ, эне... Чечектер кыймыктажып јат... Ӧлӧҥдӧр база... Кӧбӧлӧктӧр чечекке отурала, јайканыжып туру. Јыраалар база андый.\nТана отурган јеринеҥ тура јӱгӱрет. Ол сол јаны јаар, оҥ јаны јаар кӧрӧт. Эбире ончозы тынду немедий. Ончозы кыймыкту.\n- Кӧр, балам, јаҥыс та јалаҥдар тынду эмес - деп, энези кызына айтты. – Ӧзӧктӧ сууны кӧр. Ол база шуулап, ӱнденип, чакпыланып агат.\n- Эне, теҥериде булуттар база тынду. Кӧр... Олор кайдаар да барып јат.\nЭнези јаан кара кӧстӧриле теҥери јаар кӧрди. Чаҥкыр теҥериниҥ тӱбинде бӧлӱк-бӧлӱк эки-јаҥыс булуттар. Олор кӱнбадыш јаар јылып отурды.\nТананыҥ айтканыла, энези јалаҥды ајыктады. Оноҥ кызына ла эјезине айтты:\n- Чын, бу јалаҥ тынду неме ошкош туру не. Ӧлӧҥ-чӧби, курт-коҥузы, мал-ажы – ончозы кыймыктажып јадар. Батаа, баладаҥ болгой, кижи де кайкаар неме турбай.\nКӱн суу ичинеҥ эмеш ле кыйды. Агаштыҥ кӧлӧткӧлӧри узундап баштады.\nТананыҥ таайы бозуларды јууп, суу јаар айдады. Тана энезиле кожо база бозу айдашты.\n- Удабас энелери келер. Кӧ-ӧп сӱт экелер. Сеге, Тана, бис кӧӧрчӧк саап берерис. Андый курсак городто јок. Шоколадтаҥ амтанду болор.\nБозулар текшилежип, суу јаар маҥташты. Тана олорды ээчий јӱгӱрди. Оныҥ колында јӱзӱн-јӱӱр чечектер. Таайыныҥ айлына келзе, олорды суулу шилге тургузар.\nТынду јалаҥныҥ јараш чечектери айылдыҥ ичин кееркедер.\nКИЖИ СӰМЕЛӰ\nКӱн кырдыҥ бажына отура берди. Уйлар једип келди. Эмчектери јаан. Ичтери тап-тастак.\nУй саачылар кӧнӧктӧрин алып, уйлар јаар бастылар. Тананыҥ таайы јаан айакка чеген уруп алган. Јеерен-чоокыр уйдыҥ сӱдин айак јаар толо саап ийди. Удабады, айактыҥ кырына јетире кӧбӱ кӧӧрчӧк тура берди.\nТана кӧӧрчӧктӱ айактыҥ јанында турды. Кӧӧрчӧк эмди кӧдӱрилбейт. Кандый да кычкылтым јытла јытанат.\n- Таай, бу не? – деп, Тана сурады.\n-Кӧӧрчӧк – деп, таайы айтты. – Ол амтанду. Је эмди јип кӧр.\nТана ус сабарыла алып, јип кӧрди. Кӧӧрчӧктиҥ амтаны кычкыл эмтир. Оныҥ анаҥ ары јиир кӱӱни келди. Сабарыла тарый-тарый сайып, јип баштады.\n- Таай, кӧӧрчӧкти јип салдым – деп, Тана сӱӱнди.\n- Ӱзе јибей а... База јиириҥ бе, балам?\n- Јок – деп, Тана унчукты. – Тойдым. Ичим сыстай берди.\n- Је айса амыра. Кӧп јиирге база јарабас – деп, таайы јӧпсинди. Таайы кӱлӱмзиренип ийерде, ап-апагаш тиштери Танага јараш кӧрӱнди.\nЭнезиниҥ тиштери база андый. Олор экӱ јаҥыс ада-энениҥ кыстары. Оны Тана угуп јӱретен. Јаҥыс Тананыҥ ада-энези городто јадып јат. Олор городко кӧчӧрдӧ, ого јӱк ле бӱдӱн-јарым јаш болгон. Эмди дезе алты јашту. Городко кӧчкӧли, энезиле кожо јуртка баштап ла келгени бу. Таайы дезе фермада. Ол уйлар саап, бозулар кабырат.\nТана кӧрзӧ, кӧп уй саачылар уйларды колло саабайт. Олор уйларды кичинегеш темир чеденге кийдирет. Оноҥ олордыҥ эмчектерине тулку-тулку темирлер сугат. Јаан удабайт, уй саалган дейле, темир чеденнеҥ чыгарып ийедилер. Сӱтти дезе экелип, јаан флягага ургулап турар.\nТана мыны сӱрекей кайкап кӧрди. Энезиниҥ јанына базып келеле, сурады:\n- Бу не, эне?\nКызыныҥ сурагын энези оҥдоп ийди. Ол база бир уйды кийдирип, оныҥ эмчегин тулку-тулку темирлерге сугуп ийди. Оноҥ кызына јартады:\n- Бу электродойка. Эмди фермада уйларды элетроотло саап јат. Ол ончо јазалдарды электродойка деер. Фермада уйлар кӧп. Колло саарга кӱч. Оныҥ учун улустыҥ ижин јеҥилтерге электродойка эткендер.\nБу ӧйдӧ уй саалып калды. Энези ӱчинчи уйды кийдирди.\n- Билдиҥ бе,балам? - деп, энези Танадаҥ сурады.Ол оноҥ ары куучындады. – Мен алдында база фермада иштегем. Јирмедеҥ ажыра уйды колло саайтаныс. Кижиниҥ колы сӱрекей оорыйтан. Эмди кӧрзӧҥ, машина саап јат.\n- Мындый немени кем эткен, эне? – деп, кызы сонуркап сурады.\n- Оны городто, заводто эткен.\n- Бистиҥ городто бо? – деп, Тана сӱӱне берди.\n- Јок, балам, ӧскӧ городто... Анда заводто ишмекчи улус бар. Олор эдип јат. Эделе, јурт јаар колхозчыларга ийип јат. Мынызы колхозторго сӱрекей јаан болуш.\n- А колхозтор олорго нени берип јат? – деп, Тана јилбиркеди.\nЭнези ле таайы уйларды темир чеденге кийдирип, чыгарып ла турдылар. Экӱниҥ куучынына таайы киришти.\n- Бистер -колхозчы улус. Ишмекчилерге сӱт, сарју, эт берип јадыс. Олор дезе биске јӱзӱн-јӱӱр машиналар ийип јат... Билдиҥ бе?..\n- Билдим – деп, Тана бажын кекиди.\nКӱнниҥ калганчы чокторы кырлардыҥ бажында бартыр. Улус дезе ол камык уйларын чӱрче ле саап ийдилер. Бир кезек бозулар энезин эмгилейт. Бир канчазы энелерин керектебейт Олор сӱтти кӧнӧктӧҥ ичкилейтен эмтир.\nТана энезиле кожо кичинек болчок турага келди. Мында саҥ башка машина кӱӱлеп турды. Ӱстинде дезе јаан таз казан. Уй саачылар экелген сӱдин ол казанга ургулайт. Таз казанныҥ алты јанында – эки чорго.\n- А бу не, эне?- деп, Тана база ла энезинеҥ сурады.\nЧын, Тана мындый саҥ башка немени бир де кӧрбӧгӧн. Керек дезе укпаган да. Баштап ла кӧрӱп јатканы бу.\n- Бу сепаратор – таайы јартап баштады. – Ол сӱтти бойы толгоп јат. Кӧр, кандый сагышту. Казанга урган сӱт тӧмӧн тӱжӱп јат.Бу эки чоргоныҥ ӱстинде тарелкалар бар. Олор келген сӱттиҥ каймагын айрып, бу чорголо агызып јат.Бу чорголо дезе кӧк сӱт агып тӱжет. Анда каймак јок. Кӧк сӱтле бозулар азырап јадыс.\n- Озодо сепаратор јок болгон – деп, энези куучынга киришти. – Ол тушта улус каймакты башка эпле јууп туратан. Бистиҥ алтай улус сӱтти јаан казанга кайнадатан. Оноҥ чыгарып салар. Сӱт соозо, оныҥ ӱстинде калыҥ каймак туруп калар. Амтанду болор. Сӱтти чийге де тургусса, каймак тӱжер.\nАнайып тӱн кирди. Тана агаш айылдыҥ тӱндӱги ажыра јылдыстар кӧрӱп јадала, уйуктап калтыр. Эртезинде оны энези ойгоскон. Кӱн ӧксӧп калтыр. Улус уйларын туку качан саайла, эмди чайлагылап отурды.\nТана јӱзин јунуп, чайлап баштады. Таайы столго каймак, курут, быштак, калаш салды. Айакка урган чай сӱттӱ ле тусту. Айактыҥ тӱбинде талкан. Алтай чайды Тана келгели сӱрекей сонуркап ичер болды.\nБӱгӱн Тана эрте турарга сананган. Ол бозулардыҥ мӧӧрӧжин угарга јилбиркеп турган.Ого коштой энезиле, таайыла кожо олорды одорго айдажар эди. ЈӰзӱн јараш чечектӱ јалаҥга келип, ойноорго кӱӱнзеген.Је улус ойгоспогон. Уйуктап калтыр.\n- Таай, курутты недеҥ эдип јат? – Тана јип отурган курудын кӧрӱп, сурады.\n- Сӱттеҥ, Тана, - деп, таайы айдала, удура сурады.- Сӱттеҥ база нени эдип јадыс? Оны билериҥ бе?\n- Сӱттеҥ нени эдип јадыс? – таайы база ла сурады.\n- Сӱттеҥ сӱт, каймак алып јадыс.\n- Чын айттыҥ.\n- Кӧр, Тана, - таайы оноҥ ары улалтты. – Сӱттеҥ бис каймак алып јадыс. Каймактаҥ – сарју. Сӱттеҥ база нени эдип јат? Сӱттеҥ чеген ачыдар. Чегенди сен билериҥ. Ичкеҥ. Чегенди азала, аарчы, сарсу алып јат. Аарчыдаҥ курут эдер. Сарсуузын уйга берер. Чеген ле сӱтти колыштырып, быштак сыгып јат. Оноҥ до ӧскӧ курсак белетеерге јараар. Эмди билдиҥ бе?\n- Билдим – деп, Тана унчукты. Ол эмеш отурала, кенертеҥ сӱӱнип, тура јӱгӱрген айасту, айтты:\n- Сӱттеҥ база нени эдип јатканын мен билерим. Творог, кефир.\n- Чын, чын, Тана. Сӱттеҥ улус нени ле эдип јат – деп, таайы сӱӱнди.\nТананыҥ энези унчукпай отурды. Ол кызыныҥ ла эјезиниҥ куучынына киришпеди. Бойлоры билзин.\n- Мен билдим – деп, Тана айагын тургузып, сӱӱнип айтты. – Слер сӱмелӱ ле эмтиригер. Уйды тӧгӱндеп, саайла, сӱдинеҥ нени ле эдип јадыгар. Мен јаандазам, сӱттеҥ оноҥ кӧп неме эдерим.\nЭнези ле таайы сыр каткыда. Керек дезе Тана бойы да. Та чын айткан, та јастыра айткан, је улус сӱӱнчилӱ турганда, байла јакшы.\nСУУ ЈАНА БЕРГЕН\nБаза ла јааш, јааш...\n- Божобос кайткан јааш. Бу теҥериде кандый кӧп суу јуулган? – деп, алты јашту Аржан аказынаҥ сурады.\nАржанныҥ аказына он бир јаш. Јааш кӧк теҥериге кайдаҥ јуулганын ол кайдаҥ билетен. Сананар керек.\n- Билбезим, Аржан – деди.\n- Сен менеҥ јаан. Ончозын билер учурлу. Бот.\nАргачы бу он бир јажына јетире мындый ла неме укпаган эди. Бежинчи класска кӧчкӧли јаш бала мындый сурак сураарын сескен бе?\n- Э-ээ, сен школдо нени ӱренгеҥ? – Аржан кайкады.\n- Мен бе?- Аргачы ус сабарыла бойына кӧргӱсти. Ичинде та не де чым эде берди.Байла, ол Аржанныҥ каарып айтканы.\nАржан, кӧзин сыкыйтып, аказына сӱмелӱ кӧрӧт. Јаактары боп-бошпок. Сабарлары, алакандары база андый.\nАргачы карындажынаҥ јажыла јаан да болзо, је сыны тыҥ ла бийик эмес.\n- Меге чынын айтпазаҥ, удабас сен чилеп, сыным узундай берер. Ол тушта јааш кайда барып турганын билип аларым – деп, Аржан база ла куучын баштады.\nЭки карындаш јааш јаап турганын кӧзнӧк ажыра кӧргӱлейт.Тышкары ойноорго бербей јат. Бу ла ээчижип алып чыкса, ургундай берер. Ӧнӧтийин неме ошкош.\n- Ӧлӧҥ чабыны башталган да... Јааш јаабай кайда барзын – энези јартаган.\n- Нениҥ учун, эне, ӧлӧҥ чабынында јааш кӧп јаап јат? – Аржан ол ло тарыйын соныркады.\nЭнези оны тыҥ ла чокум билбейт.Чын да, недеҥ улам? Ӧлӧҥ лӧ чапса, јааш јаар деп улустан угуп јӱретен эди. Ол ло айас бойы да анайда айдып турганы ол болбой:\n- Јаш ӧлӧҥдӧ кӧп от ӧлӧҥ бар... Олорды кижи таап болбос. От ӧлӧҥдӧр чабылза, јааш јаар.\nЭнезиниҥ јартаганы чын болгодый.\n- Бот оны Аргачы билбес! – Аржан сӱӱнди.\n- Оныҥ билбезине не сӱӱнип јадыҥ, Аржан?\nЭнезиниҥ мындый сурагы кичинегеш уулыныҥ сӱӱнчизин кезе чаап ийди ошкош.\n- Мен сӱӱнбегем – уулчагаш актанды.\nБу ӧйдӧ Аргачыда ӱн де јок. Санаазында энези оныҥ адаанын алгандый. Кайтса да, Аргачы энезиниҥ јаан уулы. Ого ӱзеери школдо ӱренип, бештерге чырмайып јат. Адаанын албаза, баштак карындаштыҥ табы ба? Јабыс кӧрӧргӧ јарабас.\n- Јок, эне, - Аргачы јӧпсинбеди.- Јааш ӧлӧҥди чапканынаҥ кӧп јаап турган эмес. Ӧскӧ шылтактаҥ улам јаап јат.\n- База кандый шылтактаҥ улам?Је айт. Угайын.\nАргачы унчукпай барды. Сыртын тӧмӧн буттары сайгак кара коҥыстар маҥташты деп билдирди. Энезине удура сӧстӧрди канайда айдар? \"Ол мениҥ сӧстӧрим болор эмес\" – деп, шӱӱй сокты.\n- Сен энемнеҥ кӧп билериҥ бе? – байаа ла Аржан качашты. Ол оҥ колыныҥ башпарак сабарын тумчугыныҥ бажына сайала, арткан тӧрт сабарла ары-бери јаҥыды. Мынызы не дегени? – \"Тенектиҥ бойы\".\nАргачыныҥ каны катты.\n- Је, балам айдып берзин.Нениҥ учун јайгыда јааш кӧп јаап јат?\nБалдардыҥ энези јааш јаарыныҥ шылтагын билерге јилбиркеп турганы айдыш јок.\n- Билбес, билбес, эне – Аржан оозын јаппайт.\n- Не керек сеге?! Не керек? – Аргачы атыйланды. – Тен јаҥыс ла берип ийерим. Кӧрзӧҥ кандый.\n- Болор! – энези эки уулын токтотты. – Карындажыҥ кичинек. Ого ачынба, Аргачы.\nАргачыныҥ ачыныжы ӧдӧ берди. Эмди энезине ле бу билеркеп турган карындашка јааш нениҥ учун јаап турганын јартаар керек.\n- А јааш кайдаҥ келип турганын билереер бе? – Аргачыныҥ кемнеҥ сураганы јарт эмес. Апдында эки кижи: энези, карындажы.\n- Айтсаҥ – Аржан бачымдады.\n- Айса ук, чаптык этпей.\n- Билер болзоҥ, Аргачы, айт,баланы не јайнадып туруҥ – энези энчикпеди. – Мен де угайын деп.\n- Э-ээ, билбес – Аржан энезиниҥ јанында болорго айтты. – Капшай айтпай турганда... Билбес не. Энем чын айткан. От ӧлӧҥди кӧп чапса, анча ла кӧп јааш јаар. Оны мен база билерим. А сен дезе билбезиҥ, Аргачы.\nАргачы, байа токынаган бойы, эмеш тарына берди. Тилгерексип турганы не. Нени де билбес.Тӧгӱне ле от ӧлӧҥ лӧ от ӧлӧҥ.\n- Јок, эне, - Аргачы бӱдӱмчилӱ ӱниле эрмегин баштай сокты, - јааштыҥ кӧп јаап турганы ӧлӧҥ чабынында эмес.\n- А неде? – энези јӧпсинбеди.\n- Акыраар... Ӱспезеер куучынды – Аргачы шӱӱлтезин учына јетире шӱӱп айдарга сананды. Энези эмезе карындажы киришпейтен болзо.\n- Јааш, билер болзоор, булуттардаҥ јаап јат.\n- Онызы јарт, балам. Айас теҥеридеҥ јааш јаап туратан беди?\n- Токтозоор... Бот, јааш кайдаҥ?.. Јердеҥ деп айдар керек.Суу јерде ине. Изӱ кӱндерде јердиҥ чыгы буу болуп, теҥериге чыккан... Бот. Оноҥ ойто јааш болуп јаап јат.\nАргачы куучынын токтодып ийди. Энези ле карындажы унчугушпады. Аржан отурып-отурып, ӱшкӱрди:\n- Ол ло бо?\n- Оноҥ артык нени угайын деп? – Аргачы јаан кижиниҥ кебин тартынып айтты.\nАржанныҥ кӧстӧри суркурап чыкты:\n- А сен, Аргачы, билериҥ бе?Мынаар бу јаткан јааштыҥ суузы кайда барганын?\n- Кайда барган деп?.. Бу изӱ кӱндерде ойто ло буу болуп кейге чыкты не. – Аргачы ол ло јартаганы аайынча айтты.\n- Бот сен јастыргаҥ – Аржан кӱлӱктенип чыкты. – Ол суу јана берген.\n- Кайдаар? – Аргачы кайкады.\n- Је кайдаар деер? Ол јолдо кӧлдӧлгӧн ончо суу јаан суу јаар јана берген… Агеерен.\nАргачы кӧзнӧктӧҥ карап кӧрзӧ, јолдо суу астап калтыр. Тегин де ойдыксымак јер болгон. Јааштыҥ суузы кӧлдӧлип калган јадатан. Эмди јок. Каа-јаа ла ойдыктарда суулар, кӱскӱ чилеп, суркурап јатты.\nАргачы кӧрӱп турза, јааштыҥ суузы агып јаткан суу јаар барар аргазы јок. Је кичинек карындажыла сӧс блаашпады. Сананды: \"Сууныҥ барар јери эки:саҥ ӧрӧ буу болуп чыгар, оноҥ јер дӧӧн шиҥиир\".\n- Јок, Аржан, кайтса да айт: суу канайда јана берген? – Аргачы карындажын туйуктап тударга сананды.\nАржан јаактарын бултайтып, сананып айтты:\n- Јердиҥ алдыла. Ол озо баштап јер јаар шиҥип тӱшкен. Оноҥ јердиҥ алдыла јаан суу јаар јана берген. Оныҥ учун ол туку агып јаткан суу јаандай берген.\nАргачы, Аржан, энези анаҥ ары куучындашпадылар.\nМЕРГЕН ЛЕ ОНЫҤ НӦКӦРЛӦРИ\nСАГАЛДУ КИСКЕ\nМергенниҥ беш јажы кочкор айда кирген.\nМергенде сары киске бар. Киске эм тургуза кичинек.\nУулчак уйуктап јатса, кискечек оныҥ койнына киреле, јадып алар. Эмезе уйку бербей ойноор. Сабарларды тырмап, тажып, тиштеп турар. Бу тушта Мерген ойгоно берер.\nКискечекти айылдаш кижи берген.\n- Апарып азырап ал. Јакшы киске болор – деген. Уулчак кискечекти экелерде, энези суу изидип, оны самындап јунган.\n- Кирлӱ бе? – деп, Мерген јилбиркеген.\n- Кискечек јунунып билбес. Оны бис јунар учурлу – деп, энези айткан. – Јаҥыс катап.\nӰлӱш кискечек печкениҥ ӱстине отурала, тӱрген кургай берген. Эки кӱнниҥ бажында оны уулчак бойы јунарга сананган. Ол, энези чилеп, суу уруп, оноҥ кискени сууга сугуп ийеле, чыгара тартып самындаган. Јышкан ла јышкан. Самыҥ кӧбӱктий берген. Киске кӧрӱнбес, ап-апагаш кӧбӱк. Је Мерген оны экинчи катап табакка сугайын деерде, ол ушта согулган. Бастыра бойы ӱлӱш ле самынду кискечек тураныҥ ичиле маҥтап, орынныҥ алдына кирген. Энези мыны кӧрӱп, айткан:\n- Сен сууны јылытпагаҥда, балам.\nОноҥ олор сууны јылыдып, кискечекти экилези јунган.\nБир кӱн тӱште ажангылап отурган. Кискечек сӱдин ичеле, кӧзнӧктиҥ алдында содойо отурды. Ол кезикте јамакайларын јаланат.\n- Эне, ада, кӧрзӧӧр дӧ, кискечек јӱзин јунуп јат. Ол эмди чыдап калган ба, а? - деп, Мерген сурады.\nОл отурган јеринеҥ ӧрӧ турды. Кискечектиҥ јанына базып келди. Кискечек јӱзин јунбай, токтой берди.\n- Јӱзи ару да болзо, тӱҥей ле тӱктӱ – деп, Мерген ка��кады. Ада-энези каткырышты.\n- Бастыра бойы тӱктӱ де, јӱзи де андый болбой.\nУулчак кискечекти сыймап эркеледет. Кискечек \"кр-кр\"деп тумчугыла ӱнденет. Кенетийин Мерген кыйгырган айасту айтты:\n- Эне, кӧрзӧӧр дӧ, бистиҥ кискечек карып калган! Сагалы ӧзӱп калтыр.\nУулчактыҥ ада-энези бой-бойына кӧрӱшти. Оноҥ адазы бууры талганча каткырды.\nКискечек энезинеҥ чыгарда, сагалду. Сагал јок болзо, ол чычкан да тудуп, јип болбос – деп, энези айтты.\nОл кӱннеҥ ала Мерген улуска айдып јӱрди:\n- Бисте сагалду кискечек бар. Бойы јунунып билер. Бис эмди оны јунбай јадыс. Ол јаандап калган.\nМЕРГЕННИҤ СЫЙЫ\nАкча – Мергенниҥ нӧкӧрлӧриниҥ бирӱзи. Ол баштапкы класста ӱренген. Оныҥ сыны эмеш узун, ӱни чичке. Кезикте ачынып калза, балдарла ойнобос, јаҥыскан јӱрер. Је балдарга да, улуска да каршузы јок. Ол јаантайын Мергенле кожо ойноорын сӱӱр.Нӧкӧрине качан да тыҥзынбас. Најызы ого база андый. Эптӱ-јӧптӱ јӱргӱлеер.\nКызыл-кӱреҥ чырайлу, быјыраш кара чачту уулчак улай ла Мерген-эште. Не дезе, ондо јӱзӱн-јӱӱр ойындар бар. Је олор анчада ласары кискечекле ойноорын сӱӱр. Кискечек дезе арыырын билбес. Ойноп ло јадар.\nКискечектиҥ куйругын бӧстиҥ ӧӧниле буулап ийзе, ол оны тудар деп айланар ла айланар. Учында јада берер.\n- Кӧр, Мерген, кӧр, кискечек бӧӧлдӧнип јат – деп, Акча тыҥ сӱӱнер.\n- Бистиҥ киске артист болор – деп, онызы айдар. Оныҥ да учун Акча айлына келзе, энезине јетирер:\n- Олордо артист киске бар. Биске база андый киске керек.\nАкча эмеш келтир тилдӱ. Анчадала \"Р\" букваны јетире адап болбой турар. Бойы шулмус, чыйрак уулчак.\n- Мерген айылда ба? – деп, једип ле келген турар. Јок дезеҥ, катап ла сураар:\n- Ол кайда барган?\nКайда барганын айдып берзеҥ, бедреп јӱре берер.\nАкчаныҥ чыккан кӱни болды. Оныҥ энези кӧп калаштар быжырган. Уулчактар ла кызычактар чайлап баштаган. Олор сӱттӱ чай ичип, јӱзӱн-јӱӱр тату курсактар јип отурган. Ончолоры Акчага сый экелгилеген. Бирӱзи ойынчык машина, экинчизи самолет, ӱчинчизи эринле оцноор чурана сыйлаган.\nМерген сый јок келген. Ол ажанып отурала, кенетийин кийинип, айылдаҥ чыгара јӱгӱрген. Јаан удабай, ойто келген. Оныҥ колында болчок кара кӱчӱк болды.\n- Акча, сый эдип бу кӱчӱкти ал. Је бу сый тирӱ.\nЧын да, ол ло кӱн Мергенниҥ тирӱ сыйы – кӱчӱк ойто јана берген. Акча аларга барарда, ол айткан:\n- Чыккан кӱниҥ ӧдӱп калган. Оныҥ учун кӱчӱк јанып келген.\n- Је сен меге сыйлап бердиҥ не.\n- Јанып келгенде, мен канайып ийейин – деп, нӧкӧри айтты.\n- Сениҥ ийдиҥде уйат јок – деп, Акча айтты. – Сый болуп барала, ойто јанып ийген.\nУУЛЧАКТЫҤ КӰӰНИ\nМергенниҥ айылда отурар кӱӱни јок. Тудуш ла ойнойын деер. Ол јанынаҥ ада-энези канча кире адылбаан. Је ол тӱҥей ле тышкары, балдарла кожо.\n-Мерген, кирип ажан –деп, ажанар ӧйдӧ энези кыйгырып турар. – Тӱрген бас. Курсак сооп барадыры.\nКезикте кӧрзӧҥ, ажанар ӧйдӧҥ озо келер. Келеле, казан-айакты карап, энезине:\n- Мен ажанарга турум – деер.\nЭнези уулына курсакты уруп, айдар:\n- Сен ажанар ӧйдӧ кел. Курсакты ӧйинде јиир керек. Ол тушта сыныҥ ӧзӧр. Кӱчтӱ де болорыҥ. Ӧйинде ажанбазаҥ, арык, уйан кижи болуп ӧзӧриҥ. Кемге керектӱ кижи болорыҥ? Кемге де эмес.\n- Энеме, адама керектӱ – деп, Мерген айдар.\nМерген ажанып отурза, энези оны кӧрӱп отурар. Оноҥ айдар:\n- Мерген, кӧр ол Акчаны. Эди-каны толо. Сыны да узун. Балтырлары кату, јоон. Кӧстӧри курч. Не дезе, јакшы ажанып јат. Ӧйинде уйуктап јат. Кӧрдиҥ бе, кандый? А сен андый эмес. Сениҥ једикпезиҥ ол.\n- Кандый андый једикпес ол? – деп, Мерген оҥдобойт.\n- Мен бодозом, сӱрекей јаан једикпес – деп, энези каруун јандырат.\n- Ол качан јоголор? – деп, уулчак јилбиркейт.\n- Оны јоголторго бир ле немени ундыба.\n- Нени? – деп билерге энчикпейт.\n- Айткан сӧсти угар керек. Ол тушта јоголып калар.\nМерген унчукпай барды. Оноҥ учында айтты:\n- Јок, мен тӱҥей ле Акчадый болбозым, эне. Мен сеге тӱҥей болорым.\nУЛУСТЫҤ ЈАСТЫРАЗЫ\nБу јуукта ла Мергенге энези ок-јаа садып берген. Оныла ойноорго автоматтаҥ јакшы. Автомат тыркырап ла јадар, чыгып турган огы јок. Табыжы јаан. Ок-јаа дезе белен окту. Је корголјын эмес. Агаш. Атса, бир де табыш угулбас.\nОк-јааныҥ огы барып тийзе ле, кадалып калар керек. Је мыныҥ огы андый эмес. Оныҥ кадалар учына резинка кийдирип салгандар. Тийзе, кайра чарчалып јадар. Балдар ойнозо, кӧс-бажына кадалбазын деп эткен ок-јааныҥ огы андый. Оны Мерген јакшы билип алды.\nМерген тӱжине ле нӧкӧрлӧриле кожо. Ончолоры ок-јаала таҥмалар аткан. Тегин ле, саҥ ӧрӧ. Ок-јааныҥ огы бийик учуп чыгар. Бажы тӧмӧн болуп, учуп тӱжер.\nОноҥ Мерген јаҥыскан ойногон. Бойын баатырга тӱҥдеп, чеденди туга бодоп, ажыра аткан. Адала, ойто барып огын таап алар. Ол, керек дезе, бозуны аҥга бодоп аткан. Бозу јыгылбаган. Не јыгылзын, ок тийерде, тыртас эткен бойынча туура маҥтай берген.\nАтка минзе не деп? Адазы атка миндирерде, Мерген тыҥ сӱӱнген. Ок-јаазын база ла ала койгон. Теҥери јаар аткан.Ок булутка једеле, тӱшкен деп билдирген. Эх, чӧрчӧктӧги баатыр чылап, булутты јара адарга сананган. Бот, улус ок-јааны чын јазап эткен болзо. Ол тушта Мергенге не болзын. Чын јара адар эди.Ончо јер јарый берер. Јок, Мерген баатыр эмес. Ол тегин ле уулчак.\nЭҥирде, уйуктаар алдында, Мерген айткан:\n- Эне, октыҥ учы курч башту болор керек. Эткен улус јастырган.\nТӱн там ла караҥуйлап келди. Мерген ок-јаазын эжиктиҥ јанына илип, уйуктаарга јадып ийди.\nЈЕТКЕРЛӰ АДЫШ\nСууга эжинген балдар јанарга санандылар. Олор јолой ойноп, аралла келип јаттылар.\nАкча талдыҥ корбозын сындырып, атка бодоп, минип алды. Танышта Мергенниҥ автомады. Ол бойын солдатка тӱҥдейт. Ары-бери ајыктанып, кенертеҥ адып, ойноп турды.\nМерген прачту. Јалбырактар адып, ойноп јӱрди. Балдар кичинек агычакка чыгып келдилер. Мында кучкаштар кӧп болды. Таныш автомадыла тыркырадып ийерге сананган. Је најыларына бурылып, айтты:\n-Борбыйактар јуундап јат. Тал-табыш этпейли.\n- Олор н��ни куучындажат? – деп, Мерген јилбиркеди.\nБу ӧйдӧ Мерген прачыла талда отурган кучкаштар јаар адып ийди. Тырмакча таш бир кучкаштыҥ кӧксине тийди ошкош. Ол ӧлӧҥниҥ ортозына келип тӱшти. Бу керекти Таныш јастыра кӧрбӧди.\n- Кучкаш атпа деп, сеге бис айттыс не! – Таныш ӱнин кӧдӱрип, унчукты. Ончолоры келип, кучыйакты колына алып, килеп кӧрдилер. Ол ӧлбӧгӧн эмтир.\n- Мен оны ойноп аткам – деп, Мерген актанды.\n- Ойноп то, чындап та адарга јарабас. – Таныш бӱдӱмчилеп айтты.\n- Сен јеткерлӱ аткаҥ – деп, кушка килеп, Акча айтты.\n- Эмди айлыҥа апарып азыра. Эмде.\nЈарым тынду кучкаш айылга јетпеди. Оныҥ тыныжы токтоп, эди сооп калды. Мерген оны айлыныҥ јанында јаан јыраалардыҥ ортозы јаар мергедеп ийди. Мыны јаҥыс ла Акча кӧргӧн. Арткандары јангылай берген.\n- Сен кемге де айтпа – деп, Мерген Акчага айтты. – Уулдарга уча берген деп айдарыс. Билдиҥ бе? Оноҥ ӧскӧ уулдар мени ӧлтӱрер.\n- Уктым – деп, Акча ӱшкӱрип унчукты.\nОноҥ уулчактар айылдарына эки башка баскылай берди.\nУНДЫЛБАЗЫН ДЕП...\nТалтӱштиҥ кийнинде Мерген тышкары чыкты. Акча кӧрӱнбейт. Байла, айлында. Ажанала, уйуктап јаткан болор. Эмезе суу јаар эжинип барган.\nКӱн изӱ де болзо, Мерген суу јаар јӱгӱрбеди. Айылдыҥ эжигинде јодроныҥ тӧзинде серӱӱн. Ол мында ойноп отурды.\nМерген кӧрзӧ, Акча ойноп јӱрди. Јаан удабай, Таныш кӧрӱнди. Акча сыгырып, Танышты келзин деп колын јаҥыды. Таныш једип келди.\n- Таныш, - деп, Акча баштады. – Мерген кучкашты јыраалардыҥ ортозы јаар чачып ийген. Кемге де айтпа деген. Эмди канайдарыс?\nТаныш Акчаныҥ јардына колын салып, айтты:\n- Је, Мергенди оны... Барып бедреп кӧрӧӧк. Таап алзаас, нени эдерин сананарыс.\nУулчактар койу јыраалар јаар бастылар. Кӱнниҥ чогы олорды изидип баштады. Узун јыраалардыҥ ортозынаҥ кучыйакты узак бедредилер. Таппадылар. Чӧкӧнӧлӧ, нени эдерин санангылады.\n- Мергенге токпок берер керек – деп, Акча јӧп чыгарды. Је Акчаныҥ јӧбин Таныш јаратпады. Ол Мергенниҥ јуук нӧкӧри. Оныҥ учун бойыныҥ јӧбин чыгарды:\n- Нӧкӧрди канайып согор. Ол бистеҥ арай кичинек. Ада-энези ого айтпаган болор. Оноҥ ӧскӧ тегин ле кучкашты не ӧлтӱре атсын.\nУзак санандылар. Учында Таныш айтты:\n- Је, Мергенди кожо алала, аралга баралы.\nАралда ак јер бар. Уулчактар ого келди.\n- Нени эдерис? – деп, Акча сурады.\n- Сен, нӧкӧр, нени сананып туруҥ? – деп, Таныш курч кӧстӧриле Мергенге кезекӧрди.\nЭбире талдардыҥ јалбырактарыныҥ тунгак шылыртынаҥ ӧскӧ табыш угулбайт. \"Бу уулдар мени согорго турган эмтир\" – деп, Мерген ичинде сананды. Билдирбес јанынаҥ кӧстӧриниҥ јажы мелтиреп келди деп ого билдирди. Је изӱ јаш болчос эдип кӧстӧҥ тӱшпегени јакшы. Ол тушта нӧкӧрлӧрдиҥ алдына турарга оноҥ уйатту болор эди.\nМерген узак унчукпай турды. Уулдар эрмек сурабайт.\n- Таныш, билериҥ бе, нени эдер керек? – деп, Акча нӧкӧрине айтты. – Бис Мергенди бӱгӱнги кӱннеҥ ары нӧкӧрис деп адабай јадыс.\n- Чын да дезеҥ! Канайып оны кижи нӧкӧрим деер? – д��п, Таныш тыҥыда айда салды. Акчаныҥ Мергенди согор кӱӱни јок болордо, ол эмеш сӱӱне берди ошкош.\n- Уктыҥ ба? – деп,Акча Мергенге баштанды. – Нӧкӧриҥ бар деп сананба.\nМергенниҥ тамагына болчок јаш курут тура бергендий, ӱн де јок турары јолду. Кӱнӱҥ ле кожо ойногон уулдар бӱгӱн кандый да бир кучыйак учун оны аҥдыгылап јат. \"Мени кичинек кӧрӱп јат\" – деп, уулчак бир шӱӱй сокты.\nАйландыра агаштарда кучыйактар чуркуражып ла турды. Кӱнниҥ удабас ажар ӧйи једе бергени билдирет. Агаштардыҥ кӧлӧткӧлӧри узундап баштаганы иле болды.\n- Оныҥ нӧкӧрлӧри кӧп эмтир – деп, ӧлгӧн кучкаш керегинде Акча шымыранды. – Айса олордыҥ ортозында балдары, тӧрӧӧндӧри бар.\n- Бар эмей а. Кӧрзӧҥ, кандый нак - деп,Таныш айтты.\nУулчактар талдардыҥ ортозында узак тургандар. Кучкаштар јажыл јалбырагаштардыҥ ортозында сыйыктажып, талырт эдип учкулап турды. Кӱн кырдыҥ бажына отура берди. Кырлардыҥ кӧлӧткӧзи там ла ӧзӧккӧ тӱшкӱлеп келеетти. Удабас эҥир кирер.\nУулчактар турган јерлеринеҥ айылдары јаар таркап бастылар.\nНӦКӦРЛӦР КАТАП ЛА КОЖО\nЈааш та јок. Керек дезе булут та чыкпайт. Уулчактарга не болзын. Олорго ойын ла ойын. Је ойын да болзо, тӱҥей ле, иш јок деп кем айдар. Јаш бала айдар деген: \"Тӱжине ле иштенедим, ижимди улус ишке тообойт\" деп.\nАкча, Таныш кӱнӱҥ ле кожо. Олор ӧскӧ уулчактарла сууга эжингилеп, кӱнге кӱйӱп, балыктагылап јӱрет. Он кӱнге чыгара олор Мергенле ойнободылар. Бооро кушты ӧлтӱре атпаган болзо. Эмди не? Акча да, Таныш та Мергенле куучындашпас.Карын качкылап, аҥыланып ойноор.\nБир кӱн олор балыктаарга санангандар. Кармактарын алала, суу јааар баскылаарда, Мерген энчикпеген:\n- Ой, уулдар, - деп, эки нӧкӧрдиҥ кийнинеҥ кыйгырган. – Мени кожо алзагар. Мен слерге чаптык этпезим.\nАкча ла Таныш кайа да кӧрбӧдилер. Мергенниҥ эрмегин кулактарыныҥ кырына да укпадылар. Олор ӧнӧтийин укпаачы болуп бараттылар.\n- Таныш, эй, Таныш! Уксаҥ да, мени кожо алзаҥ – деп, Мерген нӧкӧрлӧриниҥ кийнинеҥ кыйгырды.\nКемизи де кайа болбоды. Олор јараттай ӧскӧн талду, ак чакпынду сууга једип келдилер. Мында балык кӧп, анчадала тӱӱнти јерлерде. Таштыҥ кийнинде кӧл јерлерде айдыш јок балыктар бар. Јаҥыс ла ас тиштегилеп јат. Улустыҥ айдыжыла мында кӧп улус балыктап јат. Оныҥ учун балыктар оосторын кармакка јырдырып, кезеп калгандар.\nАкча ла Таныш кармактагылап баштады. Јаан удабады. Таныш бир карыш кире балык чачты. Акча јӱгӱрип келеле, балыкты тудуп, сӱӱние турды.\n- Бот кандый балык. Чек мызылдап јат. Мӧҥӱн ошкош.\nКенетийин кийин јанында ӧлӧҥ шылырт этти. Кӧргӱлезе, Мерген. Уулчактарга араай јууктап келетти.\n- Мен байадаҥ бейин кӧрӱп тургам – деп, ол айтты. – Бу кӧлдӧ база балык бар. Таныштыҥ ла алдында.\n- Мерген, сен биске чаптык этпе. Бар мынаҥ ары – деп, Акча айтты. – Сен биске керек јок. Билдиҥ бе?\n- Акча чын айдып јат – деп, Таныш јӧмӧшти. – Сени бис јакшы нӧкӧр деп бодогоныс.\nТанышла Акча ойто кармактап баштад��. Олордыҥ айтканы чын. Јастыра эткенин Мерген билип те турза, је нӧкӧрлӧри оноҥ качып турганын јаҥыбилди. Кожо болор кӱӱндери јок.\n- Акча, а, Акча. Мен анайтпазым. Акту сӧзим – деп, Мерген јалынаберди.\n- Јаҥыс мен этпезим. Ол туку Таныш база туру – деп, Акча унчукты.\n- Таныш... Мен эмди анайтпазым. Акту сӧзим.\nТаныш Акчаныҥ јанына базып келди. Мерген олордоҥ ыраак. Нӧкӧрлӧр нени айдарын сакып турды.\n- Је, болгой ло. Эмди анайда кылынзаҥ, бис сениҥ јаманыҥды таштабазыс. Школго барзаҥ, ончозын ӱредӱчилерге, балдарга куучындап берерис – деп, Таныш айтты. Ол кичинек алакандарын Мергенниҥ јардына салды.\n- Мен база, јаманыҥды таштап јадым. Прачыҥ кайда, кӧргӱс.\n- Мен оны сындырып салгам. Бу – деп, Мерген штаныныҥ карманынаҥ прачын кодорып экелди. Чын да, оны айра тартып, сындырып салтыр. Резинкаларын ӱзӱп койтыр.\nАкча Мергенниҥ јардына алаканын салып, кӱлӱмзиренип ийди. Мерген сӱӱнген бойынча, аайы-бажы јок кыйгырды.\n- Ураа! Ураа! Акча, Таныш, мен катап слердиҥ нӧкӧр. Ураа, ураа!\nМерген сындырып салган прачын сууны кечире, эки јаратты ажыра чачып ийди.\nСууныҥ јарадында Мерген, Акча, Таныш. Эмди Мерген ле Таныш кармактагылап јат. Акча дезе ол экӱниҥ ортозында. Кем балык чачар, оны алып, јаҥыс јерге јууп јӱрет.\nКӱн кырдаҥ бары пажа берди.Јалбырактар, ӧлӧҥдӧр \"ш-ш\" дежип табыштанып тургулайт. Мерген, Таныш, Акча чачкан балыктарын теҥнеҥ ӱлешкилеп алган сӱӱнчилӱ јандылар.\nАК ТАКАА ЛА КАРА КӰЧӰК\nАк такаа кара кӱчӱктеҥ јаан. Кара кӱчӱкти быјыл јаскыда азырап баштаганыс. Ак такаа дезе ӱчинчи јыл ак јарыкта јӱрӱп јат.\nКӱчӱктиҥ айагына курсак салып берзеҥ, ак такаа оныҥ јанында. Мойнын чӧйип, ийдичектиҥ ажанып турганын ајыктап турар. Кезикте бажын келтегейинеҥ салып, јууктай базар.\nКӱчӱгеш ого кылайып кӧрӧр. А ол дезе, бу ла јанында. Каа-јаа јердеҥ нении де чокып, јип турар.\nОлор экӱ озо баштап кӧрӱшпейтен. Кӱчӱк ак такааны сӱрӱжер. Такаа кӧп маҥтабас. Је бир катап кӱчӱк оныҥ канадына тыҥ тажып ийген ошкош эди. Такаа дезе оныҥ бажына чокыган. Јӱзине тепкен. Ол ло тушта кӱчӱк, акшыйла, уйазына кире калыган.\nАк такаа кӱчӱктиҥ ажанган јерине келеле, тойо јемзенеле, ийттиҥ уйазыныҥ ӱстине чыгала, отурган.\nАнайда кӧп ӧй ӧткӧн.\nКара кӱчӱк уйазынаҥ чыгып, ойноор. Эмезе ажанар. Је ак такаа уйазыныҥ ӱстинде отурза, ӱрер ле ӱрер.\nАк такаа дезе: \"Как-как-каак!\" деп, эки-ӱч оос калактаар. Ийдичек оныҥ тилин билерге ӱрбей барар. Кӧр-кӧр турала, \"Ау! ау!\"деп ӱрер. Ак такаа удура канча катап каактап ийер.\nУчы-учында кӱчӱк ого ӱрбес боло берди.\nБир катап изӱ кӱнде ийдичек уйазыныҥ кӧлӧткӧзинде серӱӱнденип јаткан. Тилин уштыйла, эгиштеп. Анайып јадала, карамтыгып уйуктай берген.\nТууразында, тобракта, эшкинденип турган ак такаа кӧрзӧ, ийдичектиҥ тили оозынаҥ кызарып чыгала, кыймыктабай јаткан. Кӱчӱк дезе будын чирей тебеле, уйуктап ла јат.\nТакаа турала, бажын тура тудуп, ийтке араай базып келди. Тилиниҥ кызыл�� коркуш. Чокыыр кӱӱни келди.\nТакаа база јууктай базып, кӱчӱктиҥ тилин чокып ийди. Бу ла ӧйдӧ кӱчӱк чочыйла, ачузына чыдабай, аайы јок чыҥырала, уйазына кирген. Узак, узак кыҥзыган. \"Мени эки катап сокты\"- деп, санаазына эбелген. Эмди база согордоҥ маат јок. Кӱӱни јанды. Кунукка бастырды.\nАйылдыҥ ээзи ийдичекке курсакты тургузала, јӱре берер. Олор экӱниҥ калактажына ајару этпес.\nКурсакту айакты тургузып берзе, кӱчӱк ого јууктабас. Кӧр отурар: такаа бар.\nАк такаа келип, курсакты јиир ле јиир. Је карын, ӱзе јип болбой, тойоло, тура база берер. Ол ло тушта кара кӱчӱк келип ажанар. Тойбой калар. Јымакайларын јаланар ла јаланар. Кылга тӱги чек сыныга берген јӱрди.\nЈе бир кӱн айакты экелип тургузарда ла, ак такаа озолоп, јий берген. Кӱчӱктиҥ кайкаганы – бастыра такаалар јуулып, оныҥ айагына кадала бергени. \"Ончогорды мен!\" деп сананды.\nАйагы кӧрӱнбей барарда, кӱчӱк чогулган такаалардыҥ ӱстине чурап барала, аайы јок чыҥырып, ӱре берген. Такаалар чочыйла, јер сайын буркурап учкан. Јуҥдары чачыла бергенин де сеспедилер ошкош. Бот, ийдичектеҥ алган ажы ол, неге де тобой турала. Јӱректери арай ла јарылбады.\nАк такааныҥ јуҥы чачыла берди. Чочыйла, тыҥ калактап, ончозынаҥ ырада учканы не деп. Чеденди ажыра. Пӧтӱгисуула. Ончозы:\"Калак, калак, кал-лаак!\"дешкен. Ол ло, оноҥ тымыгылап калган.\nКара кӱчӱктиҥ айагында курсак јок, јер сайын чачылган јатты. Кезигин такаалар јиген. Ийт куру айагын килейте јалаган... Јерде тӧгӱлгенин бир эмеш јалап турала, токтогон.\nОл ло кӱннеҥ ала такаалар, кызыл јелештери јайылып, кара кӱчӱктиҥ айагына киришпес болуп барган. Кӱчӱк јок болзо, олор оныҥ уйазыныҥ јанынаҥ јемзеер. Ак такаа чек келбес. Кезеген.\n\"Ӧштӱлерди бир ле уунда ончозын јеҥип алгадый арга бар эмтир\"-деп, кара кӱчӱк бойында сананган.\nЭмди кара кӱчӱктиҥ тӱги силӱ, санаазы омок, ӱни де тыҥыда јаҥыланат. Ак такаага бастырбай јат.\nАнайып кара кӱчӱк бойыныҥ кӱчин сескен. Айлыныҥ ээзи боло берген. Анайда ок улус, мал-куш кӧрзӧ, ӱрери тыҥыды.\nТАКААЛАР ЛА МЕНИҤ БАШТАПКЫ ӰЛГЕРИМ\nБистиҥ такааларыс сӱрекей кӧп. Олордыҥ потпужы да јаан. Јаш кураандардыҥ ӱкпеги ошкош. Је оныҥ эжиги кичинек. Мендий ле кичинек балдар киргедий. Јымыртка ла керек болзо, потпуш јаар бисти, оок балдарды, ийгилеер. Бис потпуштыҥ ичине јылгаштап киреле, ончо јымырткаларды бӧрӱкке јууп алып, ойто тескерлеп чыгадыс.\nЈай келерде, такаалардыҥ јымырткалары јоголор болды. Та каргаалар, та тейлегендер јип турган. Ого коштой, такаалардыҥ јаҥ-кылыгы база кубулган. Айылдыҥ јанында чалкандар, јыду баргаалар ӧзӱп келерде, такаалар јымырткаларын оныҥ ортозында тууп салар болды.\nКаа-јаазы ла потпушка туур. Арткандары туубайтан ошкош. Тууза да калактап ийерин чек ундып салатан болор. Је андый да болзо, бис чалкандардыҥ, баргаалардыҥ ортозынаҥ јымырткаларды таап алганыс. Уйаларында – беш, алты, кезиктеринде оноҥ до кӧп... Ончозын чамчаныҥ э��егине, бӧрӱкке салала, јаҥыс ла јымыртка артырып саларыҥ. Оны не анайда эдип турган дезе, јымыртка јок болзо, такаа ол уйазын таштап ийеле, ӧскӧ јерге барып туур.\n- Кудаай, балдарымды! Кандый кӧп јымыртка таап экелген – деп, энем сӱӱнип турар. – Акыр, эмди ле магазинге апарып табыштырар. Байала садучы сурап турган эди.\nКӧп саба јымырткаларды бис баргаалардыҥ ортозынаҥ табатаныс. Је такаалар да болзо, сагышту деп, мен бойымда сананатам. Не дезе, јайгыда јылу, кей ару, ӧлӧҥ јажыл. Ӧлӧҥ ортозында кӧп јемит бар болотон. Курт-коҥус, чойлошкон, јараш-јараш ӧлӧҥниҥ ӱрендери – ончозы такаалардыҥ сӱӱген курсагы.\nБир кезек такаалар потпушка не туубай јат? Мен оны база билетем. Анда јер ас, тапчы. Бой-бойлорын сакыырга мойын чӧйилер. Туштаган ла јерге туурга база јарабас. Кирлӱ, эп јок. Ого коштой калактап турза, ыраак јок чибилердеҥ каргаалар учуп келердеҥ айабас. Бир кезек каргаалар потпушка кийдире јорголоп, ары-бери базып турар. Олордо уйат бар эмес. Такаалар тууйла, ӧрӧ лӧ турза, јымыртказын ала койып, тиштенеле, потпуштаҥ чыгара уча берер. Такаалар олордоҥ ло чочып божобос. Јок, тышкары артык. Узун баргаалар ортозы јайым. Каргаалар, тейлегендер узун баргааларды ылтам керектебей јадылар.\nЈайгыда такааларга канча да кире јайым болзо, тӱҥей ле огородко кирерге албаданар. Анчадала картошко болчоктонып келзе. Олор тобракты эшкиндеп, картошконыҥ кӧп уйаларын ӱреп салатан.\nОлордыҥ бир сӱӱйтени – грядкалар. Анда јемзегилеп, јаҥы ӧзӱп келген моркопты, капустаны чокып, јип туратан. Ӧскӱрип салган таҥкыларды да чокыйтан. Таҥкыныҥ јалбырактары саргарып калган турар.\nМен такааларды кӱнине эки-ӱч катаптаҥ јууп, тоолоп туратам. Мениҥ кычыруума ончозы келгилеер. Је бир кезиги келгилебей де туратан. Не дезе, мен олорды азырап турган эмес. Курсак јиирге келзе, не де јок. Мениҥ алдыма кыймыражып, собурылыжып турала, таркай беретендер.\nБир кӱн сууга эжинер, кӱнге кӱйер деп јаратта чек удап калтырым. Келзем, айылдыҥ ла потпуштыҥ јаны ээн болтыр. Огородко киреле кӧрзӧм, кӱлӱктер – огурчынду грядкаларда. Кезиктери тойоло, тобракка казынып, кӱнзеп јаткылары. Арткандары чокунып, огурчындарды јулдап ла јат. Кызыл пӧтӱк тойордо, јалаазы келтегейинеҥ боло берген деп билдирет. \"Ко-ко-ко\"деп маказырайт. \"Акыр ла, макаҥды берерим\"- деп сананала, олорды јуурга кыйгырдым:\n- Јип-јип-јиип!\nТакаалар мен јаар шуҥуп, учкан айасту маҥтагылап келдилер. Је бир кезиги тойгонынаҥ ба, айса, база тӧгӱн кыйгы болор деп сезеле, баштарын ӧрӧ кӧдӱрип, мен јаар кӧргӱлеп ийеле, ойто темзенгилей берди. Ол кӱн мен олорды потпушка кийдиреле, эҥирге јетире чыгарбадым. \"Тапту андый керек\" –деп, ичимде сананып турдым.\nКызыл эҥир кирерде, улус иштеҥ јанды. Энем уйды саайла, огород сугарарга сананды. Грядкаларды кӧрӧлӧ, меге айтты:\n- Сен тӱште нени кӧрӱп тургаҥ, Таныспай? Айт!\n- Бир эмеш сууга эжингем. Келзем, олор ончозы мында јӱргӱлеген – дедим.\n- Бар, потпуштыҥ эжигин ач!\nМен сӱӱне бердим: \"Мени сокпос\".Потпуштыҥ эжигин ачып ийдим. Такаалар бой-бойын бастыгыжып, чыккылап келди.\n- Јип-јип-јиип – деп, энем кыйгырды. – Јип-јип-јиип! Буудай јиирге јуулыгар!\nЈе такаалар јанына келерде, ол нени де бербей, узун чырбагалла чыбыктап, огородтоҥ чыгара сӱрди.\n- Мен слерге буудай берерим! Тойороор... Кажы такаа баштап јат, сен меге айдып бер, Таныспай, мен оныҥ мойнын кезерим.\nЭнем јаҥыс такааныҥ мойнын кезе чапкан эмес. Оныҥ учун айттым:\n- Ончозы бир тӱҥей келип кирип јат.\n- Айдарда, сен ӧнӧтийин кийдирип турган турбайыҥ! – деп, энем мени бир тарыйын чыбыкла согуп тӱжӱрди.\nОл кӱн мен узак уйуктап болбой јаттым. Энемниҥ такааларды канайда кезеткенин эске алып, акыр, эртен мен де анайда кезедерим деп санандым. Озо ло баштап олорды мынайда кыйгырарым: \"Јип-јип-јиип! Буудай јиирге јуулыгар!\" Јуула ла берзе, олорды, энем чилеп, чыбыктап, айылды айландыра чалкан ла баргаалардыҥ ортозына кептей сӱрерим...\n- Кӱн ӧксӧп келди. Мен бозуларды айдайла, такааларла уружарга санандым. Је ишке барааткан энем айтты:\n- Ол буудайла такааларды јазап тойо азырап сал. Огородко кирбезин.Огурчынга, таҥкыга тийбезин.\nПотпуштыҥ эжигин ачтым. Ончолоры чыккылап келди. Кенетийин мениҥ кӧксиме бир канча саҥ башка сӱӱнчилӱ санаалар кирди. Бооро школго ӱренеристе, ӱредӱчи биске ӱлгерлер бичидетен. Мен чек бичип болбойтом. Эмди дезе ӱлгер бичиир кӱӱним келди. Оныҥ сӧстӧри бойлоры келди. Мен чаазынга бичибей, тыҥыда айдып турдым:\nЈиип-јиип-јиип,\nТакаалар,\nБуудай јиирге\nЈуулыгар.\nСанаамда, база не де јетпей турган ошкош. База ла айдып турдым. База ла база. Учы-учында ӱлгер мындый боло берди:\nЈип-јип-ји-ип,\nТакаалар,\nБуудай јиирге\nЈуулыгар,\nОгородко\nКирбегер,\nМеге буудак\nЭтпегер.\nНениҥ де учун калганчы сӧстӧр јарабай турды. Такаалар меге кандый буудак эдип турган? Ойто ло санана бердим. Эмди мен чаазынга бичидим:\nЈиип, јиип,\nТакаалар,\nБуудай јиирге\nЈуулыгар.\nОгородко\nКирбегер,\nОгурчынга\nТийбегер.\nБу ӱлгерди мен керек дезе тудуш ла кожоҥдоп турдым. Кӱскиде школго келеримде, мен оны ӱредӱчиге кӧргӱстим. Ол кычырала, тӱрген эске ӱренип алган. Оноҥ ончо балдарга кычырып берди.\nБалдар мени \"ӱлгерчи\" дежип, бойлоры база бичигиледи. Бичигенин ӱредӱчиге кӧргӱспей, меге бергилейтен. Мен кӧрӧлӧ, айдатам:\n- Јакшы эмтир. Јаҥыс ла учы јаман. База катап кӧр. Јазап. Оноҥ меге кӧргӱс.\nЧынынча айтса, мен олордыҥ ӱлгерлерин јакшы билип болбойтом. Ончозы такаалар керегинде. Мениҥ ӱлгериме тӱҥей болгон.\nЈаан удабады, школдыҥ стенгазединде мениҥ ӱлгеримди чыгарып салдылар. Оныҥ бажалыгын та кем тургускан болбогой, байла, ӱредӱчи: \"Такаалар ла мениҥ баштапкы ӱлгерим\". Эҥ учында адым ла ӧбӧкӧм...\nУдабай маала ажын ончозын јуунадып алдыс. Эмди меге де, такааларга да јайым. Мен олорды каруулдабайдым. Олор огородто канча ла кире јӱрзе, бойлорыныҥ та��ы. Је школдо ончо балдар мениҥ ӱлгеримди кӧгӱске айдып эмезе кожоҥдоп тургандар. Олорло кожо мен де кожоҥдоп турдым.\nЈиип, јиип,\nТакаалар,\nБуудай јиирге\nЈуулыгар.\nОгородко\nКирбегер,\nОгурчынга\nТийбегер.\nАЙАНА ЛА КУЧЫЙАКТЫҤ БАЛДАРЫ\nАйана тегерик ак чырайлу, кап-кара кӧстӱ, койу кара чачту кызычак. Былтыр ол баштапкы класста ӱренген. Эмди келер кӱскиде экинчиде ӱренер.\nАйананыҥ энези тышкары. Ол теректиҥ тӧзинде тӱк иирет. Теректиҥ јалбрактары эзинге тылырап, јайканыжып турды.\nАйана да тышкары. Ол энезиниҥ јанында ойнойт. Оныҥ ойноп турган ойынчыктары кӧп. Сары чачту, чаҥкыр кӧстӱ наадайын бӧстиҥ ӧӧндӧриле чуулап, эркелеп јайнайт.\nЭбире тымык. Је андый да болзо, боро кушкаштыҥ балдары сыйыптажып турганы иле угулат. Олор сап-сары оосторын ачкылап, энезин сакыгылайт. Энези курсак экелзе, сыйыптажы јаандагылай берет.\nБоро ӧҥдӱ, тылырт эткен учушту кучыйак балдарына кандый да курсак экелет. Кезикте чойлошкон, кезикте чымыл эмезе кӧбӧлӧк. Јигедий ле јем табылза - балдарына. Бойы курсак јийтен, та јок. Је эки-ӱч кӱнге олор амыр јок јӱрген. Балдары курсак јиирге сыйыптажып ла турар.\nЭнези нени-нени экелзе ле, балдары мойындарын узада чӧйип, оосторын ачып, сыйыптажа берер. Курсакты јип ийгени мойнын кыскартып, токуналу отура берер. Экинчизи ле ӱчинчизи сыйыптажып ла турар. Энези јӱре берзе, ончозы тымый тӱжер.\nЭнези экелген јемидин бирде бир балазына, бирде экинчизине, ӱчинчизине береле, база ла уча берер. Јаан удабай ойто ло келер...\nАйылдаш кижиниҥ сары-чоокыр кискези јодраныҥ тӧзинде отурат. Ол јамакайларын јаланып, ӧрӧ бийикте кучкаштыҥ уйазын ајыктайт. Уйа јамынчыныҥ алдында. Тура дезе бийик.\nАйана бир де катап кучкаштыҥ балазын кӧрбӧгӧн. Энези айтпаган болзо, ол сары оосту азатпайларды кӧрбӧс тӧ эди. А олордыҥ јаҥыс ла баштары кӧрӱнип турар, оноҥ ойто јоголо берер.\nЭмди кискедеҥ болгой, Айана да саҥ ӧрӧ кӧрӱп алган турды.\nКенетийин кучкаштыҥ бир балазы, энези учуп келерде, оозын ачайын деген бойынча, уйазынаҥ ажып, јерге келип тӱшти. Кучкаш балазыныҥ кийнинеҥ, ок чылап, учуп тӱшти. Азатпай тыҥ тӱшкенинеҥ бир эмеш кыймыктабай јатты. Энези аайы-бажы јок сыйыптап, карыш ла бийикте балазыныҥ ӱстинде талбаҥдап турды.\nСары-чоокыр киске эки-ӱч ле калыйла, азатпайдыҥ јанына јууктап келген турды. Кучкаштыҥ балазын ала койойын дезе, оныҥ энези сӱрекей тыҥ табыштанып, кискени балазына јууктатпайт. Киске бажын јабызадып, јада тӱжӱп алган. Кучкаштаҥ ол јалтанып турган болгодый.\nКучкаш база ла салбараҥ эдип, кискениҥ ӱстине келди. Киске сарбас ла эткен кийнинде, кучкаштыҥ тӱги быркырай берди.\nБу ӧйдӧ кызычак кыйгырып ийеле, кискеге калып келди. Киске јаман чочыган бойынча, ӧлӧҥниҥ ортозы јаар туура калып, јоголып калды. Боро кучкаш бийик учуп чыгала, уйазына јетпеди. Ол јерде јаткан балазыныҥ јанына келип тӱшти. Кучкаш јердеҥ ойто кӧдӱрилип болбой, канаттарыла талбып, согулып, сыйыптап јатты.\nАзатпай энезиниҥ ӱнин угуп, оозын ачып, борбойып калган отурды. Эки-ӱч катап сыйыптайла, токтой берди. Энези дезе јерде согулып ла јатты.\nКучкаштыҥ балазы учар кеми арай ла јетпеген. Эки канадына кӱч киргелек.Кӧстӧриниҥ ӱстинде ле тӧбӧзинде јымжак ноокы тӱктер тӱшкелек.\nАйана кучкаштыҥ балазын колго аларга сананган. Је азатпай ары болуп талбас эткен. Ол оны јӱк арайдыҥ тудуп алды. Боп-бошпок алаканына салала, энезине экелди. Энези азатпайды колына алып, айтты:\n- Јаш немени кызыл колго кӧп тутпа, балам. Колдыҥ короны ӧдӧр. Јерге божодып ий.\n- Энези тӱкӱ ол – деп, Айана айтты.\nОл барала, јерде согулып, тыны там ла чыгып јаткан боро кучкашты экелди.\n- Эне, ол ӧлӧргӧ јат.\nЭнези кучкашты кӧрӱп, чын ла неме болбозын билип, айтты:\n- Балдары шыралайтан туру.\nКӱнниҥ чогы изӱ, изӱ. Теректиҥ јалбырактары билер-билдирбес кыймыктагылап турды. Јабынчыныҥ алдында азатпайлар кезикте табышту, кезикте тым отургылайт. Каа-јаада экинчи боро кучкаш учуп келет. Сыйыптап ла ийзе, уйадаҥ боро-боро баштар чыга конор. Сары оостор ачылып, курсак сакып турар.\nЭкинчи боро кучкаш, байла, азатпайлардыҥ адазы. Ол каа-јаа ла нени-нени тиштенип алган келер. Ачылган оостордыҥ бирӱзине салып ийеле, оноҥ туура јерге барып конуп алар. Ары-бери ајыктанып, эмештеҥ сыйыптаар.\nУчы-учында ол уйага келбес болды.\nЈаан удабады, айылдаш балдар јуулып келди. Олор јӱк арайдаҥ ла тынып јаткан кучыйакты кӧргӱлеп, Айананыҥ колындагы оныҥ балазына килегилеп турды.\nАзатпайлардыҥ энези јуулган улустыҥ кӧзинче тымып калды. Айананыҥ кӧстӧринеҥ јаш кӧрӱнди.\n- Эмди анда эне јок. Эне, слер бу азатпайга эне болороор бо? – деп, кызычак энезинеҥ сурады.\n- Не болбойтон. Је кучыйактыҥ балазына сен эне болзоҥ, анаҥ артык болор эди.\nБир канча уулчак кайдаҥ да барып чойлошкондор казып экелди.Је кучкаштыҥ балазы оозын ачпайт. Оозын албадап ачса, ӧлӧ берердеҥ маат јок. Оны канайда азыраар, кем де билбей турды.\nКӱн ажарга кырдыҥ бажы јаар јууктап отурды. Айананыҥ адазы иштеҥ келерде, айылдыҥ јанында кӧп балдар јуулып калтыр. Ол, кызыныҥ колында кучкажакты кӧрӱп, сурады:\n- Бу мыны кайдаҥ алгаҥ, балам?\n- Ол туку уйадаҥ келип тӱшкен – деп, Айана да, оок балдар да ӱн алыштылар.\n- Ада, кучкаштыҥ балазы аштап калган. Курсак берзе, јибей јат – деп, кызы адазына айтты. – Оозын чек ачпас.\nАйананыҥ адазы бир чойлошконды алала, \"пс-пс, сып\"деп эки-ӱч катап сыйыптап ийди. Кучыйагаш оозын ачып, сыйыптап баштады. Кызычактыҥ адазы чойлошконды оныҥ оозына салды.\nАнайып ол курсакты јип алды.\n- Анда эмди эки азатпай арткан – деп, Айананыҥ адазы унчукты. – Олорды база азыраар керек.\nКучыйактыҥ уйазы бийик. Ого чыгарга узун тепкиш керек.\nАдазы айылдаш эр кижиле кожо барып, кайдаҥ да тепкиш экелген. Оны тургузала, јабынчыныҥ алдында азатпайларды тойо азырап салдылар.\n- Сен, балам, олорды азыраарга турзаҥ, энези чилеп, \"пс-пс, сып-сып, пс-пс\"деп сыйыптап ийзеҥ, оосторын ачып ийер. Ол тушта курсакты оозына салып бер. Ӧткӱре тойо азыраба.\nАйананыҥ адазы тал-орто сынду, јалбак кара кабакту кижи. Ол кӱч-чакту да, иштеҥкей де. Оныҥ да учун эки кижилеп экелген уур тепкишти ойто јаҥыскан апарганы ол.\nОл удабай једип келди. Оноҥ кичинек картон кайырчак алала, оныҥ какпагын, келтейлерин бычакла ӱйттей кезип баштады.\n- Слер нени эдип јадаар, ада? – деп, кызычак јилбиркеди.\n- Мен кучыйактыҥ балдарына уйа јазап јадым. Оны бис тӱште тышкары тургузарыс, тӱнде дезе айылга кийдирип саларыс.\nКучыйактыҥ балдарын Айана ла оныҥ нӧкӧрлӧри беш-алты кӱнге азырагандар. Олорды кӧп сабазын Айана азыраган. Ол, адазы чылап, \"пс-пс,сып\" ла дезе, азатпайлар оосторын ачып ийер. Оосторыныҥ сары ӧҥи де јылыйып бараатканы иле болды. Эмди бут бажына тургулаза, таралјыбас. Картон кайырчактыҥ ичине секирип, оноҥ учуп чыгарга албадангылайт. Бу ла кӱндерде элбек болгон картон уйа эмди олорго тапчы деп билдирет.\nБир кӱн кызычак кучыйактыҥ балдарын азырап јадарда, кенетийин бирӱзи учуп чыккан. Ол тураныҥ ичине ары-бери учуп, кӧзнӧккӧ канча катап табарган.\nАдазы иштеҥ келерде, Айана айтты:\n- Ада, кучыйактыҥ балдарын эмди божодорго јараар ба? Бирӱзин ле арттырып аларыс.\n- Карындаштары јӱре берзе, јаҥыскан артып, ол тыҥ кунугар – деп, энези куучынга киришти.\nАйылдыҥ ичинде тымык. Кӱнниҥ калганчы чокторы кызарып, кырлардыҥ баштарын ӧчӧмик јарыдат.\nАйана нени де сананып отурды. Ол кӧстӧрин кӧдӱрбейт.\n- Энем, адам, бис олорды ӱчӱлебис божотсоос кайдар, а?\nОл ада-энезиле кожо тышкары чыкты. Ӱчӱниҥ колында учар кемине једип калган боро ӧҥдӱ азатпайлар. Канаттарына кӱч кирип калган.\n- Мен божодып јадым! – деп, Айана айдала, кучыйагашты ӧрӧ кӧдӱрип, божодып ийди. Ол учуп узак јок јодрого конуп алды. Оны ээчий энези, адазы божоттылар. Олордыҥ божоткон кучкаштары теректиҥ будактарына кондылар. Ары-бери кӧргӱлеп, сыйыптажып, оноҥ ээчий-деечий учкулай берди.\nОлор эмди алдынаҥ бойлоры азыранар. Айса болзо эзенде база бого келип, ада-энези чилеп, бир-бирӱзи уйа тартар.\nКӦСТИҤ ЈАЖЫ\nБисти, эки карындашты, та кем адаган…\nЈе бу не ат?Мениҥ адым – Штан, кичӱ карындажымныҥ ады – Карман. Бу ады-јолысла бис паспорт алганыс. Эмди бис экӱлебис он јети јаштудаҥ. Ондый да болзо, милицияда бистеҥ сурагандар:\n- Слерге, уулдар, ӧскӧ ат аданар керек. Је бу адыгардыҥ учуры неде?Айдып беригер.\nКарман јаан кӧзин кылчыйтып ийеле, оноҥ потолок јаар кӧрӱп, кенерте айткан:\n- Карман дегени најылык деп учурлу сӧс болот.\n- Гм – деп, милиционер ӱй кижи кайкады. – Орустап бу сӧс тегин ле сӧс – карман, кийимниҥ карманы. А сениҥ адыҥ нениҥ учун Штан? – деп, ол менеҥ сурады.\n\"Бу мыныҥ чынаркап отурган немези не? – деп, чала кыјыгым курып, ичимде санандым. Нени айдар? Штан дегени ого јарт эмес пе?\"\nКарман, та нени сананган болбогой, штанын тудуп, нени де бичибей, ручказын столдыҥ ӱстине са��ала, бисти ајыктап отурган милиционер ӱй кижиге айтты:\n- Оныҥ ады мындый штанды адаган эмес. Учуры башка. Је кандый учурлу эди, айтсаҥ, уул, - деп, меге баштанып айтты.\nНени айдайын, мениҥ учун Карман айткан болзо, јакшы болор эди. Је ол неме айтпайт.Айса Карман ӧчӧп айтты эмеш пе.\n- Штан деп сӧс ырыс дегени – деп, айда салдым.\n- Бот кандый! – деп, милиционер ӱй кижи кайкады. – Слерди, игис чыккан уулдарды, эне-адагар јакшы атла адаган эмтир. Айдарда, ӧскӧ атла солыырга јарабас.\nОл бойынча милиционер ӱй кижи бистеҥ кӧп эрмек те сурабады. Паспортторды биске берип, бис экӱни ырысту јӱрзин деп кӱӱнзеди.\nМилициядаҥ чыгала, паспорттордо нени бичип салганын кычырдыс. Чыккан кӱнис, јылыс, эне-адабыс – ончозы бир тӱҥей.\n- А сен нениҥ учун мениҥ кичинек карындажым болуп тургаҥ? Бис экӱ кожо чыкканыс не? – деп, мен Карманнаҥ сонуркап сурадым.\n- Эки кижи сразу ла канайда чыккан деп. Игис баланыҥ кажызы озо чыгып,\"уа-ах, уа-а!\"деп алгырган – онызы јаан. Айдарда, сен менеҥ јаан, мен дезе кичинеги.\nБис, јаан уулдар, чек ле кичинек балдар чылап, анайда куучындажып турдыс. Паспортту болуп, тыҥзынып та турганыс јок, је кандый да сӱӱнчилӱ болгоныс.\n- Сен, Карман, милицияда кандый саҥ башка неме айттыҥ. Чек кижи сананып таппас неме.\n- Мен де сениҥ эпчилиҥди кайкадым. Штан дегени ырысту деген сӧс туру. Ха-ха-ха! – деп, Карман бууры талганча каткырды.\nБу мындый керек канча јыл мынаҥ озо болгон. Бис тӧрт классты божодоло, оноҥ ары ӱренбегенис. Је бистиҥ колхоз бис экӱни шофердыҥ курсына ийген. Ол ло тушта паспорт алып, бойыстыҥ адысты милицияда анайда јартаганыс.\nШоферге ӱренип тура, бис эҥир школдо база ӱренгенис. Анайып шоферлордыҥ курсында, орто школдыҥ јетинчи классын да ӱренип божодоло, тӧрӧл јуртыска јанып келгенис. Эне-адабыс бар болзо, канча кире сӱӱнбес эди.\nЭнебис бис ӱч јаштуда јада калган. Јуу божогон ло јыл болгон. Ол айылдаҥ тыҥ ла узак эмес састаҥ кӧгӧзиндеп барган. Јанбаста бис эҥиргери анаар барганыс. Бӧрӱгине толтыра кӧгӧзин казып алала, та кайткан, ол ло саста кӧҥкӧрӧ јадала, божоп калтыр. Озо баштап бис оны уйуктап јаткан деп бодогоныс. Оноҥ чӧкӧнӧлӧ, бозом эҥирде јылдыстар койып келген соҥында бис экӱ ээчижип алып, айлыска јанганыс...\nӦскӱс арткан бистерди адамныҥ кожо чыккан эјези Шаајыҥ азырап алган. Бис оны энебис деп бодойтоныс. Јашта энелӱ де, эне јокко до канайда ӧскӧнисти Шаајыҥ куучындаганда, бис бӱтпей отуратаныс.\n- Энеҥ тирӱ тужунда бир катап айлыгарга кирзем, айылдыҥ ичинде эки тӱҥей уулчак јӱгӱришкилеп, ойноп туру. Адагар ол тушта јууга атана берген, ол бойынча суру да јок. – Штан, сен тен кап-кара кӧстӱ, чала быјыраш чачту шулмус бала болгоҥ. Адыҥ кем деп сенеҥ сураарымда, сен айткан эдиҥ: \"Штан, чамчазы јок штан\". Карман, сеге кӧрӧ чала унчукпас, кӧп кӱйбӱрбес те болгон... Јети јажыҥ толордо, будыҥ сынганы сагыжыҥа кирет пе, Штан?\nШаајыҥныҥ сурагына карууны берер кӱӱн��м јок, не дезе, он јаштуда бир кылык кылынгам.\nШколдоҥ келеле, чейдем ичип алган соҥында, Карманла экӱ уйдыҥ кажаанын арчып, айылыска аралдаҥ тал одын јӱктенип экелеткенис.\n- Эй, Штан, Штан, сен аштап туруҥ ба? – деп, карындажым сураарда, ичим кыйкырап турганын јаҥы ла билип, коркушту тыҥ ажанар кӱӱним келген.\n- Эйе, - дедим. – А не, курсак бар ба?\n- Јок. Айылда кара саа бар. Оны ӱлтӱреде соксо, томон кайда барар деп.\nБис одынысты айылдыҥ эжигине тӱжӱрип, чадырга киреле, от салып, эмеш јылынала, канча катап согуп, элгеп јиген сааны сокыга урала, кӱчӱлдеде бердис. Карман кара сааны узак соголо, элгеп ийерде, бир эмеш томон чыкты, томон до эмес болзо, је огојуук.\nТомонды кургакка јииристе, кејиристеҥ торт ашпайт. Јарым ууш сааны јип алып, тошко јыҥылап бардыс. Јакшы јыҥылаарга алтай кӧм ӧдӱкти јайкынга эмеш базала, тоҥдурып алза, конектоҥ до артык.Онойып ойноп јӱргенче, аштап турганымды база ла сестим.\nАш-тустаҥ јуу да тужунда аргалу јаткан улус эмди, јууныҥ кийнинде, алдындагызынаҥ артык јатканын Шаајыҥ энебистеҥ угатаныс. Сууныҥ ол јанында Карамыс деп кижиниҥ тоҥурган аарчызы, кадыктап эткен сары сарјузы кайда? Олор ончозы тураныҥ ӱстинде, јабынчыныҥ алдында јатканын јаҥыс та мен эмес, кӧп балдар билер. Оныҥ учун Карманга айттым:\n- Бӱгӱн эҥирде Карамыска айылдап ийеек. Сен турага киреле, анда отур, мен дезе сенекте артала, тепкишле тураныҥ ӱстине чыгып, кандый курсак учураар, оны алып, тӱжеле, сенекте ле турарым. Сен јаан удабай ойто чык.\nКараҥуй кирерде, јылдыстар анаҥ-мынаҥ кӧрӱнип ле келерде, Карамыс-эшке базып ийдис. Бу ӧйдӧ улустыҥ ажанар ӧйи.\nБис сенекке кирип келдис… Тепкиш эжиктиҥ оҥ јанында эмтир. Карман турага кире ле берерде, мен тепкиш ӧрӧ чыкканымды сеспей калтырым.\nТураныҥ ӱстинде караҥуй болгон. Сыймаланып, Карамыстыҥ камык курсагынаҥ нени алар билбей тургам. Је кичинек баштык учураарда, оны алар деп санандым. Оноҥ колым неге де учурады. Ичееде сарју болгонын јарт билип ийдим. Оны койныма сугуп, баштыкты оозынаҥ јазап тудала, тепкишти тӧмӧн араайынаҥ тӱжӱп баштадым. Карман капшай ла чыгып келген болзо, эжиктиҥ ачкан ла јапкан табыжына тутай тӱжерге де јакшы болор эди. Је кенетийин, јаҥы ла тӱжӱп отурган кижи та тепкиштиҥ туура агажына јастыра баскам, та тепкиш бойы кыймыктанган, саҥ тӧмӧн кӧзӱреп-казырай ла берген ошкош эдим.\nСанаам ордына кирген соҥында, мени эбиреде улус турганын кӧрӱп, оҥ јодомныҥ ачып, сызы јӱрегиме ӧдӱп турганын јаҥы ла билдим.\n- Кудаай, улустар,бу Штан турбай! Бубого чак кирген бе?! Эмди не уурданар бу?! Торолоп турган ба? – деп, Карамыс эмеген кайкаган ла каргышту сӧстӧрин мениҥ ӱстиме уруп ла турды.\n- Тур, кӧрмӧс! Эм не јаткан бу! – деп, Карамыстыҥ Ийне деп јиит келди эки катап кӧксиме тееп, айтты\nМен кыймыктанайын дезем, чек кыймыктанып болбодым. Мынаар кӧрзӧм, Карман јанымда. Оныҥ јӱзи кӱйӱп турган оттыҥ јарыгына ак-куу деп билдирди.\n- Бу эки кӧрмӧс уурданып келген турбай – деп, Карамыс ай кулакта амыр јок арбанып, байагы баштыкты алат. – Кӧрзӧгӧр, аарчымды тӱжӱрип алган. Но-ка, кедери барыгар, кедери ле ары барыгар - деп айдала, Карамыс аарчылу баштыкты тудунганча туразы јаар кире берди.\nИйне мениҥ колымнаҥ тудала, сенектиҥ эжиги јаар сӱӱртеди. Ол сенектиҥ эжигин ич јанынаҥ шалт этире теектенип ийеле, туразы јаар кире берди.\nБис сенектиҥ бозогозында. Карындажым учында айтты:\n- Је, Штан, јанаак. Алдырбас, олордыҥ уйын уурдаган кижи бар эмес.\n- Мен чек туруп болбой турум – дедим.\nБис экӱ јӱктенижип алып, јаан сууныҥ јайкынду тожын кечип, айлыска једип келдис.\nШаајыҥ энебис кара чай азып алган, чайлап отурды. Ол бисти кӧрӱп ийеле, сурады:\n- Бу мындый бӱрӱҥкийге јетире кайда болдыгар?.. Бери отурып, чайлагар.\nЭнебис агаш айактарга чайды уруп, печкеге таштап быжырган картошконы кажы ла айактыҥ јанына экидеҥ салды.\n- Эне, Штан тошко јыгылала, будын та канайып алган – деп, Карман айтты. Ол мениҥ ӧдӱгимди суурып баштады. Је мен ого суурдырбадым. Энем ӧдӱгимди кабыратуткуш кайчыла јара кезип ийди. Ол јодомды сыймап кӧрӧлӧ, айтты:\n- Сынган јодо турбай бу! Кайдаҥ, канайып јыгылгаҥ?! Јазап не ойнобос ач ӱрен бу.\nЭнебис будымды сыймап, бооро јайгыда бис экелген тостоҥ алып, јодоны орогон бӧстиҥ тыштыла бир эки кат ороп, будымды таҥып берген.\nЭртезинде улустаҥ чай-чуй сурап, айылдап јӱрген энебис келип, тапкан чайын азып, араайынаҥ арбанып баштады. Оныҥ арбаныжы сыстыҥ ӱстине сыс кожуп, ӧзӧк-буурымды чек ойо јип баады ошкош деп билдирген.\n- Кижиге ле салган чак. Слердиҥ јаманыгарды јаштаҥ ала кӧрӧргӧ азыраган турум. Бӱгӱн јабынтыныҥ алдына чыгып турган болзогор, эртен јамылулардын карманына кирерге белен эмтиригер. Јонныҥ алдына уйалып јӱргенчем, јок болгон болзом торт болор эди.\nЭнебис анаҥ ары арбанбай, ары кӧрӱп, та нени эдип турган. Кичинек кӧӧштӧ чай кырынаҥ ажып, кайнап турды. Энебиске база ла чай табылган эмтир деп, коркушту борлоп кайнаган чайды кӧрӱп, санандым.\nЭҥирде школдоҥ Карман келди. Ол до эрмек айтпай, энебистиҥ уруп берген чайын јаан-јаан ууртап, ачаптанып ичип алды.\nКачан ончобыс айылда тушта Шаајыҥ энебис база ла \"алкап\" јада берди:\n- Слерлерди мен ала јаштаҥ азырап, ада кемине јетирерге санангам. Албатыныҥ алдында аайлу јӱрзин деп, айак чай да тойо ичпей азырагам. Мени энезине кире тообой тургандар ине...\nШаајыҥ энебистиҥ мындый сӧстӧри мениҥ кӧксимди шибеейлеп ийген деп билдирди, не дезе, кӧксимде не де чым эдип, удабай кӧзимнеҥ јаш мелтиреп тӱшти. Шаајыҥ энебис керегинде мен нени де сананбаган ошкош эдим. Је мен, акту сӧзим, нени де јаман сананбагам. Айса болзо, Карман јаман сананган. Јаман сананганы керегинде ол меге бир де сӧс айтпаган. Мен де неме айтпагам. Јок, ол энебистиҥ бойыныҥ санаазы. Не дезе, бойыныҥ андый санаазын качан да айтпаган, бисле коомой неме боло берерде, јаҥы айдып ту��ган.\n- Энегер слерди азыраар деп јӱреле, ӧлгӧн эмей база. Ол улустыҥ айлына уурданып барбаган. Улусты јаман кӧрӱп, олорды ачындырып, незин де уурдабаган. Бойын уйатка тӱжӱрбеген. Кӧрмӧстӧр Ӱйечи энезин кичинек те тӧзӧбӧйтир.\nМен Шаајыҥ энебистиҥ бистиҥ учун уйатка тӱшкенин јаҥы оҥдоп, бу уйатка кӱйе бергедий болдым. Кӧӧркийге килеп, керек дезе кӧстиҥ јажын да ычкынып ийтирим. Карман кандый айалгада болгонын билбезим. Ол ӱредӱчилердиҥ айылга берген јакылталарын јетире бӱдӱрбей, бастыра книгелерин, тетрадьтарын кеден сумказына сугала, уйдыҥ таскагын арчып барды. Эжиктеҥ ары болуп чыгарда, јамачылу јыртык штанынаҥ учазы кылаҥ кӧрӱнип калды. Ого килеп, мен бойымныҥ штанымды бергем. Оныҥ јыртык штанын јамайла, кийип алгам.\nАйдарда бистиҥ Ӱйечи энебис ак-чек санаалу кижи болгон. Кайран энебис, кирелӱ улустаҥ суранып не азыранбады не. Суранган кижиде нениҥ јаманы бар. Бу Шаајыҥ энебис јаантайын суранып, улустаҥ талкан-томон, чай-чакты кичинектеҥ экелип, азып ичип ле јадат. Анда нениҥ уйады бар.\nМен јада калган энемди эс-бос билерим. Оныҥ кебери алдыма билер-билдирбезинеҥ тура тӱжет. Јок, ол бистиҥ учун канайып торолоп ӧлди эмеш. Јуу тужында канайып ӧлбӧгӧн. Ӱстине Карман ла мен јууныҥ кидим ӧйинде оныҥ ичинде болгоныс. Бистер чыккалакта ол колхозтыҥ малыла канайда урушкан. Јок, јок, Шаајыҥ энебис нени де јӧмӧп айдып турган ошкош. Оноҥ јууныҥ кийнинде канайып торологон деер оны. Су-кадык кижи курсагын тӱҥей ле табар. Оору кижи чучураар. Айса, Ӱйечи энебис, чын ла оору болгон. \"Балдардыҥ энези оорып шыралабаган болзо, јаш кижи эмди де јӱрбей\" – деп, айылдаш јаткан келин канча катап айтканын уккам. \"Бу Карман Ӱйечиге коркушту тӱҥей\"- деп, улус канча айтпады эмеш. Оныҥ учун мен кезик аразында Карман карындажымды узак ширтеп отуратам. \"Сен мени тӧӧ чилеп не ширтеп туруҥ?\"- деп, ол ачынып туратан. \"Сен ӧлгӧн энебиске тӱҥей дежет, а мен тӱҥей бе?\"- деп, Карманнаҥ сурайтам. \"Сени адаҥа тӱҥей дежет не\" – деп, Карман айдатан. \"Је айса сен мени ширте\"- дейтем. Карман мени улам ајыктап отурала, сурайтан: \"А адабыс кандый кеберлӱ болгон?\" Мен \"та\"дейтем.\nАндый да болзо, Ӱйечи энебисле оморкоп, айса болзо, јӱрӱмде андый кижи болорына караннаҥ сананып јӱретем. А Шаајыҥ энебиске килеп туратам. Кандый ла немени этсе, кижи озо ло баштап кижи керегинде сананар керек деп оныҥ арбыжынаҥ лаӱредӱчиниҥ куучындарынаҥ билип алгам. Карамыстыҥ туразыныҥ ӱстине чыккалакта, Шаајыҥ энебис керегинде сананган болзобыс, айса болзо, мениҥ будым да сынбас эди, Шаајыҥ да энебис уйатка тӱшпес эди.\nМен де, Карман да Шаајыҥ энебисти бу керектиҥ кийнинде чала сӱӱбей барганыс па, айса кайтканыс. Шаајыҥ Ӱйечи энем керегинде алдында неме айтпайтан. \"Бу мениҥ уулдарым - деп, улуска айдатан. –Эркелеримди слерди, јакшы ӱренигер, баштактанбагар, качыгардыҥ сӧзин угуп туругар\"- деп јакаратан.Эмди, уурданыштыҥ кийнинде, бисти ол јаантайын арбаар болот.\n- Кедери ле ары чыгыгар. Айлымды быјарсытпагар, кӧлчиндер – деп, бир катап јаскыда, апрель айда, школдоҥ бир уулчак ээчидип алала келеристе, адылган. Ол тушта мениҥ будым јазылып калган. Удабас ла ӱредӱ јылдыҥ учы божоор. Ол кӱн бис талтӱште ажанбаганыс. Эҥирде эки айак куу суу ичип, кӱнӱҥгизи чилеп, темир печкениҥ оозына јуук отурып алып, урокторыс та ӱретпедис.\nЈаҥы јыл јаҥырарда, бис Ӱйечи энебистиҥ сӧӧгиниҥ јанында ойноп, кардаҥ наадайлар эткенис. Ол наадайлар ӧйинеҥ ӧткӱре течпек болгон. Оныҥ да учун јаскыда эбире јерлерде кар кайылып каларда, бистиҥ эткен наадайыс май айга јетире турган.\n- Слерди, кӧрмӧстӧрди, кижиниҥ сӧӧгиниҥ јанына барып ойнозын деп кем айткан! – Шаајыҥ энебис арбанды.\nКарман сӧӧк јаар колын уулап, айтты:\n- Ол бистиҥ энебистиҥ сӧӧги. Ӧскӧ кижиниҥ эмес.\n- Сӧӧккӧ кол уулабайтан. Сабарыҥа тӱкӱр, оноҥ башка јыдып калар – деп, Шаајыҥ Карманды адылды.\nКарман сӧӧк јаар уулаган колыныҥ сабарын эки-ӱч катап тӱкӱреле, сабарын тонныҥ эдегине арчып, айтты:\n- Алдырбас, эне. Ӧскӧ кижиниҥ сӧӧги эмес, не јыдыйтан.\n- Сен меге тылбыраба. Тылбыраар јериҥе барып тылбыра – деп, Шаајыҥ энебис ӱнин база ла кӧдӱрип айтты.\nШколдо ӱредӱ божогон. Карман ла мен тӧртинчи классты божодоло, райондо јаан класстарлу школго ӱренип барбаганыс. Мындый шылтактаҥ улам барбаганыс. Бис экӱ Шаајыҥ энебистиҥ кӧм ӧдӱгин отко чондырып салганыс. Ол кем эштеҥ де айлына эзирик јанган. Кӧм ӧдӱктери јибийле, балбакбаштыҥ бажындый јап-јалбак болуп балбайып калтыр. Энебис ӧдӱгин чечеле, бойы оттыҥ јанында туулакка кыйын јадып, уйуктай берген.\n- Эне-е, бу ӧдӱктиҥ бӱдӱжин кӧрзӧҥ, Штан, – деп, Карман айтты.\n- Сууга тӱшкен ошкош – дедим.\n- Јок, энебис балбакбаштаган болбой – деп, Карман айтты. – Је угын суурала, ӧдӱгиле кожо отко тӧгӧп, кургадып салаак. Барып одын экел, удабас ла кургап калар.\nМен бир јаан кучак одын экелдим. Је оны Карман отко салдырбады:\"Будактарды отко салза, кӧп чедирген чарчаар. Энебистиҥ кийимине тӱшсе, не болор. Тыт одыннаҥ экел\".\nТыт одыннаҥ салып, ӧдӱк ле укты отко јуук этире тӧгӧп салдыс.\nЭҥиргери ӧркӧлӧргӧ тургускан чакпыларды кӧрӧлӧ келзеес, энебис сыр онту-калакта отурды. Эжиктеҥ киреристе ле , адылып чыкты:\n- Бу ӱзӱттерди мыны! Кем слерди ӧдӱк кургатсын деп айткан! Айт, Карман, айт, Штан! Кем айткан, кӧлчиндер?! Кайда, кайда ӧдӱк, айдараар ба, јок по?! Бу кижи кижиниҥ ач ӱренин азырап, јаҥыс ла тӱрейтен эмтир. Ӧлгӧнниҥ терелери, јӱк арайдаҥ баскылап јӱрер! Кижиге јаҥыс јаман салтары једер... Је ӧдӱк кайда, уулдар?! Ол тӱкӱ ӧдӱкти экел, Карман.\nЧындап та, Шаајыҥ энебистиҥ кӧм ӧдӱги тере уужаарга буур јибидетен јаан агаш табактыҥ ичинде јатты.\nКарман ӧдӱктиҥ бирӱзин алып, энебиске берерге, ого јууктай базып келди. Энебис кенетийин кийин јанынаҥ сабууш алып, карындажымныҥ бажына чыт этире согуп ийди. Карман эки колыла бажын тудунып алган, аайы-бажы јок багырып чыкты.\n- Сен не анда шооройып калган туруҥ?! Экел ол ӧдӱкти, је не туруҥ, экел дейдим!\nМеге сабууш база једижерин билип те турзам, је јакылтадаҥ туура базарга болбос. Јакылтаны бӱдӱрер де керек, чыбыкты алар да керек.\n- Ме, ме, шилти! – деп, Шаајыҥ энебис мениҥ чач јок бажыма сого берди. Оноҥ сабууштыҥ бир учыла јӱзимди эки-ӱч катап тӱрте-тӱрте сайып, айтты: - Ме, ме, кӧрмӧстӧрдиҥ кӧзин не ойбос. Барыгар мынаҥ! Чыгыгар мынаҥ, айлымнаҥ – деп, килеп јӱрген энебис бисти килемјизи јогынаҥ ийде салып, эжиктеҥ чыгара сӱрӱп ийди.\nКарман ла мен караҥуй тӱн киргенче, канча тӱмен јылдыстар чыкканча, тураныҥ тӧринде, јаан эмес чалканныҥ ортозында, ыйлап турганыс.\nТӱн кирерде, бис айлыска кирип келгенис. Оттыҥ чогы јаан эмтир. Шаајыҥ энебис эпши јанында ары кӧрӱп, изӱ коско белин изидип јаткан.\nБис оттыҥ јанына араай базып келдис. Нени эдерин билбей турдыс: та уйуктаар, та озо баштап ажанар. Шаајыҥ энебис бисти коркыдып алганы тыҥ. Ол эмди та эне, та кем. Је соок кӧрӱштӱ, кату-казыр сӧстӱ кижи бажын ӧрӧ кӧдӱрип келеле, кыска турундарды ичкери салып, биске баштанып айтты:\n- Мен байа тӱште нени айттым?! Не келгенигер? Кӱйген ӧдӱктиҥ сыҥарына да турбас немелер кижиниҥ сӱри чилеп не мында тургулаган.\nКилегени кинчек, кижиге јаҥыс каршузы једер. Не келгенигер? Барыгар эдӱлер! Мениҥайлыма конбогор, бозогомды алтабагар.\nБистиҥ бу кирези јӱрген айыл бистиҥ деп бодойтоныс. Шаајыҥды энебис дейтенис. Эмди дезе бу айыл јаҥыс ла Шаајыҥныҥ болуп калды. Оныҥ бозогозын бис ажыра баспас турус. Шаајыҥ энебис кенетийин соок јыландый билдирди. Јок, јок, оны эне деп бис неге айтканыс.\nЭэчижип алып, ай караҥуйга таралјып чыктыс. Кийнистеҥ эжиктиҥ кӱрчеги шалт эдип калды.\nКажайып таҥ атканча, тышкары тураныҥ толыгына мык отурып, карамтыгып отурганыс. Таҥары јуук чала соокко калтыражып, кӧстӧрис ачу немедий боло берген.\n- Штан, соокко тоҥуп туруҥ ба? – деп, бажын ӧрӧ кӧдӱрбей, Карман сураган.\n- Айса – деп, мен айттым.\nКарманныҥ тижи кезикте тарсылдап турган деп билдирди. Ол кезикте силке согунып ийет...\n- Эй, Карман, бери кел – деп, учында мен айттым.\n- Кайдаар?.. Айылга кирбезим. Сен јаҥыскан бар.\n- Јок, айылга мени ӧлтӱрзе де, кирбезим – деп, унчуктым.\n- Айса кайдаар баратан?\n- Кел ле...\nМен Карманды ээчидип алып, кажаан-чеденниҥ тыштында јаткан уйлар јаар бастым. Озо ло Шаајыҥ энебистиҥ чоокыр уйын тургузала, оныҥ јаткан јылу јерине јылаҥаш буттарысты јылыда бердис.\nО дезеҥ база, бистиҥ Шаајыҥ энебистиҥ айлында тӧжӧнип јабынып турган эски-саскыныҥ јылузы мындый болгон болзо, кижи колы-будын, кӧксин корчойтып алып уйуктабас эди.\nКӱн кырдыҥ бажына чарчап ла ийерде, бис, эки карындаш, Шаајыҥ энебиске кӧрӱнбеске айылдаҥ ыраак јок арал јаар кийдире калыдыс.\n- Эмди кайдаар барарыс? – деп, мен Карманнаҥ сурадым.\n- Сууныҥ ол јанында улуска баргайыс.\n- Эм кемниҥ айлына јӱретенис?\n- Кемниҥ-кемниҥ.\n- А ЧаҥмакӰйечи энемниҥ јуугы деерде.\n- О, бот ого ло барар – деп, Карман айтты.\nЧаҥмак ӱйиле кожо айлында эмтир. Олор бу ла јуукта ажанып божогон ошкош. Чаҥмак бисти кӧрӧлӧ, сӱӱнип айтты:\n- Эх, уулдарды!.. Кӧрзӧҥ, экем, бу уулдардыҥ чыдап бараатканын. Ада-энезин тӱп јок тӧзӧгӧн балдарды кижи база кӧрӧтӧн туру. Малга тӱҥей мал блаашту болор, кижиге кижи тӱҥейи... Је, сӱӱнчилӱ болор деген бирӱзи, бат андый неме эмтир. Чейдем-чӱйдем бар болзо, бу балдарга уруп бер, экем.\nЧаҥмак бистиҥ канайда конгонысты ла аштап турганысты билип ийген деп билдирген. Је ол ончозын кайдаҥ билзин. Аштап та турганысты билгенине быйан.\nБис чейдемди тойо ичип алдыс. Мен керек дезе айактыҥ тӱбинде шӱӱлген сааны да јип алдым. Чейдемди тойо ичкенимнеҥ ыксып та чыктым.\n- Эт јиирин ырымдап турган бала турбай бу – деп, Чаҥмак айтты. – Бӱгӱн эҥирде эликтеп барарым.\nЧынынча айтса, бис Чаҥмак эшке јарым јыл кире јаттыс. Је Чаҥмак ӱйиле экӱ кичинек ле болор-болбос неме учун согужар боло берди.\n- Ӱйечиниҥ борјолорын айлыҥа толтыра јууп алып, серкеҥдеп јӱрген немеҥ не?! Бойыҥдыйы јок болордо, бор-ботко јууп азыраарга шӱӱндиҥ бе?! – деп, бир катап Чаҥмактыҥ ӱйи арбанган.\n- Сен, јӱӱлгек болбойыҥ! – деп, Чаҥмак ӱйиниҥ ӱстине барды. – Кӧрмӧс, бала азырап кӧрбӧгӧн неме. Сен менеҥ бӱгӱн јаагыҥды айра тартырдыҥ. Акшыба, акшыба! Тен, тен, тен!..\nЧын да, Чаҥмак ӱйиниҥ маҥдайына согордо, јудрук тийген јер болчойо кӧгӧрип чыкты.\nОл ло кӱн эҥирде Карман кулагыма шымыранды:\n- Штан, барак мынаҥ.\nБарар деп мен база санангам, је туйуксынып, бу шӱӱлтени чыгара айтпай јӱргем.\nКарман ла мен карындашсып келген улустаҥ база ла јӱре бердис. Улустыҥ айлына киреринеҥ эмеш эпјоксынып, караҥуй киргенче балдарла јажынып ойноп јӱргенис.\n- Јаантайын ойноор керек – деп, Карман айтты. – Кижи аштап та турганын ундып салар.\n- Мее, кижи кӧп ойнозо, карын тыҥаштап, ажанар кӱӱни келер. Анчадала, ойынныҥ кийнинде – дедим.\n- Ойынныҥ кийнинде аштаганы керегинде сананбас керек. Ӧскӧ неме сананза, аштаганы не де эмес – деп, карындажым колымнаҥ тудуп, айтты.\n- А сен нени сананып тургаҥ? Айтсаҥ, мен аштап турганымды база ундып салайын деп.\n- Мен бе? – Карман чала узадып турала, улалтты. – Мен Јети-Каан деп јылдыска учуп барган болзом. Анда кижиниҥ тынын кийдирер аржан суулар бар болор. Бат, мен ол сууны экелип, ӧлгӧн энемди тиргизер эдим. Бойыныҥ энези кижини чыгара сӱрбес ине.\n- Андый суулар јаҥыс чӧрчӧктӧ бар деп айдылып јат. Бистиҥ бичиктерде кижи тындандырар суулар, эмдер керегинде бир де бичилбеген.\n- Табылза, бичилер, кайда барар – деп, Карман кӧзин јылдыстардаҥ албай куучындап ла турды. – Ӧскӧ улус таппаза, бис табарыс, бойыс бичикке бичиирис. Ол тужында бистий балдар эне-адазын, ончозын тиргизип алар.\nБу ӧйдӧ мен карындажымныҥ куучынына јара кириштим:\n- Энебисти тургузып алзаас, база кемди тиргизерис?\n- Јакшы деген улустарды.\n- А тирӱ Шаајыҥ энебисте�� ӧч аларыс па?\n- Ого тийбес. Ол Ӱйечи энебиске бисти канайда чыгара сӱргенин бойы куучындаар эдип суу ичиртерис.\n-Јок, Карман, ого андый баалу суу бербес. Спирт деп аракы берер. Ол оны ичип алза, бойы айдар. Јаҥыс ол куучынды ӧскӧ улус угар... Бастыра балдар јакшы јӱрӱп јат. Јаҥыс ла бис экӱ канайып јаман јӱргенис деер – деп, мен айттым.\n- Мениҥ санаамда, чын ла, бастыра улустыҥ балдары ырысту, тойу-ток, кийимдӱ. Эмди олордоҥ караҥуй оромло, бис чилеп, кемизи де телчип баскылабай јат. Айса болзо, олордыҥ бир канчазы Јети-Каанга једип калганын тӱш јеринде кӧрӱп јат.\n- Јок, Штан, бистиҥ мынайып јӱргенисти кем де билбес, керекдезе Шаајыҥ да энебис.\nОнойып јӱргенчеес, Јети-Каан јылдыс тӱн ортозын керелеп, ӧзӧк ичине туура тура бертир. Каа-јаада ийттер ӱрет. Кайда да алыс јерде кемниҥ де такаазы пӧтӱк чилеп, \"ооо-ооок\"деп кыйгырып туру.\nКарман ла мен караҥуй тӱнде базып јӱреле, кепшенгилеп јаткан уйларга учурадыс. Бис олордыҥ куйрук тӧзинеҥ \"ооу, ооу, псаа-псаа!\"деп тырмайла, арказына коштой јадып алганыс.\n- Ой, уулдар! Слер бу јалаҥда не уйуктап јатканыгар? – деп, колхозчы ӱй кижи ойгозып ийди. Оныҥ кӧзи јаан, эмди ле јыкпыгынаҥ чыга бергедий болды.\nКӱн чыгып келеткен эмтир, је бистиҥ јаткан јерге арай ла јетпейтир.\n- Слер бого не келип јатканыгар? Оорып јадыгар ба? – деп, байагы ӱй кижи бистеҥ база ла сурады.\n- Јок, тегин ле јатканыс – деп, бажын тырманып, Карман айтты.\nБу полевод болуп иштеп турган Алаҥка деп кижиниҥ ӱйи эмтир.\nЈунунбай, јаҥыс ла кӧстиҥ јашкыйагын арчып алып, бис экӱ Чаҥмак тӧрӧӧнниҥ туразыныҥ тӧрине коштой отурып, кӱнзей бердис. Кӱнзеп те эмес, кайдаар барарын билбей отурганыс.\nУдабай ат ӱстинеҥ кӧлӧткӧзин кӧрӱп сӱӱйтен полевод Кынов Алаҥка ээр-куйушканы шыҥкырап, јортуп келди. Ол бисти кӧрӧлӧ, кӱлӱмзиренип ийди. Адынаҥ тӱшпей јадып, айтты:\n- Эмди ле конторага келигер... келигер, уулдар. Бис слерле јазап куучындажарыс... Јарт па?\nАлаҥка маҥдайында акту кара адын кайра бурып, контора јаар казалада берди. Отурган јеристеҥ кыймыктанып, колхозтыҥ конторазы јаар бастыс. Јолой сананган санааныҥ учына да јетпес, не дезе, Алаҥка јаан јамылу кижи, бисти не керек алдыртканын кем билер. Јизе бӧрӱ, јибезе бӧрӱ, айса болзо, бисти \"уурчылар\" деп айдарлар, айса айлынаҥ качкан дежер. Кем-кемизи тӧгӱн ле коптонып ийди эмеш пе?\nКонторада Алаҥка, счетовод ло пол јунаачы эмеген отурды. Кирип келеле, эжиктиҥ ле јаагына јергелей тура бердис.\n- Бери, бери, јууктай базыгар, балдар, - деп, счетовод ӧгӧӧн унчукты.\nБис кыймык јок ло турдыс.\n- Јалтанбагар, бери бубого келип отурыгар, балдар, - деп, Алаҥка айдала, отурган јеринеҥ ӧрӧ туруп, биске удура базып келди. Ол бисти узун скамейкага экелип отургусты. Оноҥ ойто јерине отурып, айтты: ?\n- Слер, балдар, ӱренер ӧйгӧ јетире ӧрӧ фермага барып, уй саачыларга болужыгар. Уйлар саар тушта олорго бозу чыгарып берип турарыгар. Јӧп пӧ, уулдар?\nОго нени айдарын бис билбей турдыс.\n- Сӱт дезе, сӱт бар. Уй саачыларга колхоз ашты бир эмештеҥ берип јат. Слерге де берерис... Бош ӧйдӧ ӧркӧ-чычкандап, книжкелер садып аларга акча да иштеп аларыгар. Бис те акча берерис... Удабас ла алдынаҥ ӧрӧ абра келер, јӧп болзо, слерлер ого отурала, тайга јаар барыгар. Јадар јер бар. Тӧжӧк-јастык дояркалардаҥ табылар.\nАлаҥка јаантайын јӱктенип јӱретен јука кара сумказынаҥ орустап быжырган калаш кодорып, биске калаш кезип берди. Артканын сугуп алды.\nБистиҥ колхозто андый калашты јаҥыс ла председательдиҥ ӱйи быжырып билетен.\nБир катап мен председательдиҥ айлына кирзем, ӱйи ӱйттӱ кӧп калаш быжырып, айаксалгыштыҥ алдыла барган тактачакка јараштыра тургузып, ӱстин јаап салтыр. Ол меге балазын кучактандырып салала, јаан калаш сындырып берген. Бойы дезе быжырган калашты таарга салып, склад јаар барган.\nОл калаштаҥ мен Карман ла Шаајыҥ энебиске кичинектеҥ база јетиришкем. Шаајыҥ энебис ол тушта сӱреен сӱӱнген.\n- Балдарым энезин азыраар ӧйине једе берген турбай – деген.\n...Эмди, качан Алаҥка калашты берерде ле, мен нениҥ де учун Шаајыҥ энебисти эске алдым. Оныҥ учун Карманга айттым:\n- Шаајыҥ энебиске эмештеҥ артырып береек пе? Айса болзо аштап јӱрген.\n- Аштабас – деп, карындажым унчукты. – Эмди ол јаҥыскан. Бастыра курсак оныҥ. Бис ӱчӱ тужында, чын, айса болзо, тойбой јӱрген.\nОл ло бойынча, ӱч јылдыҥ туркунына, бис Шаајыҥ энебистиҥ айлына бир де кирбегенис. Оны бис каа-јаада ла ыраагынаҥ кӧрӱп, ого јолугарынаҥ коркып туратаныс.\nФермада иштеерге сӱӱнчилӱ болгон. Уй ла саар тушта бис чеденниҥ эжигине туруп, бозуларды бирдеҥ чыгарып туратаныс. Уй саачылардыҥ кыйгызы эки-ӱч јылга мындый болгон:\n- Штан! Карајаактыҥ бозузын божот! Шта-ан, эй, Штан! Викторияныҥ бозузын чыгар! Карма-ан! Кӧк уйдыҥ бозузын чыга-ар! Эй-эй, Карман, бу бозуны чӱрче келип тартып бер, Штан анда турзын! Э-эй, балда-ар! ...Э-эй, э-эй!..\nЭмезе кезик аразында бозу ла чыгарып турзаҥ, анда-мында уй саачылардыҥ бир-бирӱзи сабат экел, шӱӱргин экел деп айбыланып ла ийген турар.\nУй саачылар мени \"кӧксӱт\"деп чолологонын качан да ундыбай јӱредим.\nОл мындый болгон. Баштапкы ла јыл келеле, каймагын толгоп салган казанда толо кӧксӱттеҥ аайы јок ичип ийгем. Оноҥ не аайлу оорыдым деер! Тусту кара чай ичип, јӱк арайдыҥ ла јазылган эдим.\n- Сен, \"кӧксӱт\"- деп, бир катап меге ферманыҥ заведующийи Тырмак Эчкинов айтты. – Бӱгӱн ӧзӧккӧ абралу тӱш. Ӧлӧҥ ижиниҥ бригадаларына бу аарчылу флягаларды апарып бер, андагы флягаларды ойто экел. Јарт па?\nБу мындый јаан јакылта меге баштапкы ла катап берилди ошкош. Ӱч фляганы бой-бойына коштой тургузып, абрага јаба буулайла, ӧзӧкти тӧмӧн јелдирип ийдим.\nКажы ла бригадада казанчылар, анчадала ӧлӧҥ чабаачылар, мени сӱрекей сӱӱнчилӱ уткыгандар.\nМен кайра тайга јаар јанар тушта јолой Шаајыҥ энебиске кирдим. Ол эпши јанында отурала, эки будын суй тееп алып, тере эдректеп отурган. Айлыныҥ ичи бу эки-ӱч јылга тыҥ кубулбайтыр. Эски-саскы немелерге јаҥы јаан кайырчак кожулып калтыр. Энем мени кӧрӱп ийеле, уужап отурган терезин туура салып, оттыҥ јанында кичинек кара болчок кӧӧштӧҥ сӱттӱ чейдем уруп берди.\n- Јок, мен јаҥы ла бригададаҥ ажанып алгам – дедим.\n- Сениҥ ажанганыҥды мен кӧрбӧгӧм – деп, ол айтты. – Чайла, чайла. Фермага јетире эм де узак. Курсак ичпесте, не киргеҥ? Ич, ич.\n- Јок, јок – дедим. – Бу слерге, аарчы. Байа бригададаҥ алгам.\nШаајыҥ энем аарчыны албады. Ол бойында та нени де кимиректенип ийеле, сол тулуҥыныҥ чичке учын јазып, анда јыламаштарды алып, ойто тагып, тӧр јаар кӧрӱп алала, ыксып, кӧстиҥ јажын кенете туура арчыырда, оныҥ ыйлап ийгенин јаҥы билдим.\nОл не керек кӧстиҥ јажын ычкынган? Не боло берген? Меге ол эмди де јарт эмес.\nБир катап, база ла аарчы тартып алып, ӧзӧк јаар сыр кожоҥдо тӱштим. Јурттыҥ алтыгы јанында акты ӧдӧлӧ, аралдыҥ ичиле барган колосколу, ойдыкту јерле барып јадарымда, удура јаан јӱк одын јӱктенген Шаајыҥ энебис келип јатканын кӧрдим. Абралу адым озо баштап ӱркӱп, тууралап турарда, энебиске айттым:\n- Јолдоҥ кыйзагар! Ат ӱркӱп туру!\nЭнебис јолдоҥ кыйбады. Ол одынын араай тӱжӱреле, меге удура базып келди. Јууктап келеле, аттыҥ божозынаҥ тудуп, айтты:\n- Је кандый јӱрӱгер, балдарым? Бу нени тартып алгаҥ?\n- Аарчы. Бригадаларга.\n- Кай, балам, ӧзӧк-буурым карарып бараады. Бир кичинек аарчы берзеҥ.\n- Улустыҥ курсагын слерге канайда беретем, блар? – дедим.\nЧындап та, аралга турала, фляганыҥ оозын ачып, аарчы ӱлежип јатканын кем кӧргӧн. Айландыра тынар-тынду неме јок. Арал, иле ачык јер болзо кайдат. Јок, келишпес немени эдерге јарабас.\nШаајыҥ энебис сол колыла божоны, оҥ колыла мениҥ колымнаҥ тудуп, јайнап ла турды:\n- Је, је, Штан балам, бир калбак кире аарчыдаҥ улус канай калатан. Сууны канчаа ичетен. Уйды былтыр, сарју планы бӱтпеген учун айдап апарганын уккан болорыҥ. Эмди калбак сӱт те, сарју да јок. Јалаҥ ла кара курсак.. Је бир калбакты берзеҥ, балам, баш болзын, кудай бу ӱстисте туру. Энеҥди јаман кӧрбӧ...\nШаајыҥ энебистиҥ калганчы сӧзи кӧксиме ок чылап кадала берди. \"Энеҥди јаман кӧрбӧ\"дегени не. Айдарда, качан да бисти айлынаҥ јаман кӧрӱп сӱргенин ундыган туру.\n- Јакшы болгон слер јаман бистерле эм не куучындажып туругар? Сӱрӱп ийгенеерди ундыбаар – деп, калганчыдаайдала, адымды камчылап ийеримде, ол аралды тӧмӧн јеле берди. Шаајыҥ энем божогого кенерте силке тартырган бойынча, ичкери ӱскедеп јӱреле... кӧҥкӧрӧ јыгылып калган болгон.\nФермага келеле, Шаајыҥ энебисле экӱ канайып куучындашканысты Карманга айдып бердим. Ол неме айтпады...\nОл ло јыл кӱскиде бисти шофердыҥ курсына ийгендер. Колхозчылар, анчада ла ферманыҥ улузы, бисти сӱрекей јакшы ӱйдешкендер, јаан агаш чемоданга толтыра сарју-курут, калаш бергендер.\nБисти ӱйдежерге улустыҥ кийнинеҥ Шаајыҥ энебис келген. Бис ого иштеп алган ла ӧркӧ-чычкандап тапкан ��кчабысты бириктирип, јалбак эндӱ алты метр кара сатин садып берген болгоныс. Шаајыҥ энебис ол бӧстӧҥ бойына элбек јикпе кӧктӧп, кийип алтыр.\nШофердыҥ курсына бӱдӱн-јарым јыл ӱренгенис.\nБир катап Шаајыҥ энебистеҥ ӱч толукту письмо келген. Энебис оны школдыҥ ӱренчигине бичиттир. Ол письмоны алала, кайкаганыс. Тӧрт сӧс бичилиптир. Письмодо тамчы суучактыҥ орды билдирет. Ол письмоны бичиген уулчак кийнинде биске јартаган:\n- Шаајыҥ эмеен письмо бичи деген. Чаазынды алып, отура бергем, јаанак дезе сӧстӧрин айтпас. Мен чаазынды ӱч толукту эдип бӱктеп ийеле, адрезин бичидим, оноҥ ойто јазып, сӧстӧрин бичиирге сакып отура бердим. Эзен бе, балдарым деп бичи деген.Бичигем. Кандый јӱрӱгер деп бичи деген. Бичигем. Је оноҥ ары неме айтпас, отурар ла отурар. Кай, берет, кӧрӧйин деген. Бергем... Кӧрзӧм, ол оны тизезине јайа салып, тоолу сӧстӧрди та кычырып турган, та канайып турган. Письмоны ойто берип, бичи деген. Кӧрӧр болзо, чаазын бастыра кӧстиҥ јажы. Кӧрзӧм, чын ла ыйлап отуры. Учында, кай, кычырып бер деген. Кычырып бергем. Ол узак отурала, ол ло болор деген.\nПисьмодо тамчы суучактыҥ орды энебистиҥ кӧзиниҥ јажы болгоны јарталган. Ого, бичик билбес кижиге, бастыра комудалын айдарга, байла, сӧс јетпеген. Ого коштой, ӧскӧ кижи ажыра бистиҥ алдыбыста јаан бурулу болгонын канайда айтсын.\nКӧстиҥ јажы тегин акпазы, тӱшпези јарт. Ол сӱӱнгенинеҥ ле кунукканынаҥ улам, тӱбектердеҥ ле јеҥӱлердеҥ улам кӧрӱнер неме болуп јат.Је бистиҥ Шаајыҥ энебис биске кӧстиҥ јажыла бойыныҥ јастырганын айдып бичигенин бис билип ийгенис.\n- Айса ол кандый бир кубулгазынду суу ичкен? – дедим.\n- Айса болзо, аракы... Энебисти тиргизерге эмдиге јетире кубулгазынду суу таппаганыс – деп, Карман айткан.\n- Јок, Карман, дедим. – Кубулгазынду суу јок. Бот, јӱрӱм кубулгазынду сууга тӱҥей. Ол Шаајыҥ энебиске санаа алындырган. Кем кемниҥ алдында бурулу болгонын айдып берген. Бис те оныҥ јӱрӱминде база бурулу. Кийимге тутак ӧйдӧ ӧдӱктерин ӧртӧп салганыс.\nШофердыҥ курсын божодоло, бис јерибиске јанып келгенис. Шофер болуп јаҥыс ла Карман иштейт. Экинчи машина јок, эм тургуза келбеген учун, мени фермага моторист эдип ийдилер.\nЭмди бис Шаајыҥ энебистиҥ айлында јадыс. Бистиҥ ортобыста не ле болгон, је энебистиҥ\"балдарым\" деген сӧзи ле бистиҥ \"Шаајыҥ энебис\" деген сӧстӧр оныҥ алтын ошкош бозогозын ойто алтап кирерине биске јаан болужын јетирген.\nОҤБОГОН ЈЫЛДАР\nСоок кӱн турган. Улустыҥ военкоматтыҥ јанында кыймырап турганын кӧрзӧ, олор ончозы черӱге барып јаткандый. Военком, база эки-ӱч офицер, бирде анда-мында кӧрӱлип, ойто ло јок болгулап калат. Каа-јаа ӱй улустыҥ санаазыла болзо, олор кӧрӱлип ле келзе, эр улусты ончозын эмди ле машинага отургузала, сӧс јоктоҥ апарар. Военкомат тӧӧн кире бергилезе, јок, бу улусты эм тургуза апарбагадый.\nСобырыш эки-ӱч саатка јеткен ошкош. Учында алатан улустар јажылзымак ӧҥдӱ јаан эмес ��ки машинаныҥ јанына ӱчтеҥ-ӱчтеҥ јергелей тургулай берди. Суркура Сырганы кучактанып, Болотты јанына тургузып алып, мойнын, учарга турган турна чылап, чӧйип, эки кӧзин улустыҥ ортозынаҥ бирде кӧрӱлип, бирде кӧрӱлбей турган Нургулайдаҥ албаска ла кичеенип турды. Ӧгӧӧни де бери кӧрӧт. Кӧрзӧ лӧ, Суркура оҥ колын кӧдӱрип ийет: мен мында деп. Болот адазын чек ле кӧрӱп болбой турды. Улус бӧктӧп алган. Чеденге чыгала, балдарла кожо кӧрӧтӧм деерде, Суркура болдырбаган, не дезе адазы удабас ла, атанар ла ӧйи јетсе, бери јӱгӱрип келердеҥ маат јок. Черӱге баратандардыҥ ӧбӧкӧлӧрин адап турганы угулды. Оноҥ Нургулайдыҥ. \"Апар јат, апар јат!\" – деп, Суркураныҥ јаҥыс ла ич јанындагы бастыра ал-санаазы эмес, је эди-каныныҥ ончо балтыр-учуктары оныҥ бойына айткан сӧстӧриле кожо кыйгырып баштады деп билдирди. Ончо ӱй улус,балдар ичкери болдылар. Мында ӧгӧӧндӧри, карындаштары, кем де айылдаштардаҥ, таныштардаҥ, таныш эместердеҥ болды. Бир тоолу ла ӧйдиҥ бажында тал-табыш кӧдӱрилип, ый-сыгыт та угулды. Нургулай, оҥор улус чылап, ӱйин колындагы кызычагыла катай кучактай алып, эзендешти. Оноҥ колго алып, ӧрӧ эки-ӱч катап соксос этире кӧдӱрип, кӱк-кӱӱк, кӱк-кӱӱк – деди.Јарым јашту балазы, адазыныҥ черӱге барып јатканын билген чилеп, мойнын кабыра кучактап, тӧжине јапшынып калганы саҥ башка. Болот дезе адазыныҥ курлаазынаҥ кабыра кучактанган, эки кӧзиниҥ јажы мӧлтӱреп турды. Оныҥ кӧзиниҥ јажы тӱшпес те эди, ӧӧй энези – Суркура ыйлабай турган болзо. Нургулай Сырганы ойто энезине берип, Болотты эки колына ӧрӧ алып, эки јаагынаҥ катап-катап окомдоп, кӧзиниҥ јажын ычкынып, јалакай ӱниле айтты:\n- Сыйныҥды ачындырбай, ойнодып, јазап ал јӱр, балам. Энеҥди угуп јӱр. Мен удабас ла ойто јанып келерим, сакып јӱрӱгер. Болот балам, јакшы ӱрен. Тӧрт лӧ бешке.\n- Машиналарга! – деп, кенетийин ӧткӱн ӱн јаҥыланды.\nНургулай уулын јерге тургузып, Суркураны оком эделе, тыҥ ла тудунып айтты:\n- Кӧӧркий, јакшы јадыгар. Бойыҥды, балдарыҥды јакшы кичее. Самараны, ӧй лӧ болзо, бичиирим... Јакшы болзын!..\nЭрлер эки машинага отурала, ары болордо ӱйдешкен улус кийнинеҥ чубашты. Соок кейге машиналардыҥ чаҥкыр ыжы буркурап, анча-мынча болгондо, јылыйып калат. Ӱйдешкен улустыҥ ӱндери, машиналар ыраак барганча, кейде торгулып, јаҥыланып турды: Ваня, Сережа, эзен болзын! Игорь, Дмитрий, Саша, Нургулай, Степан... Анаҥ да кӧп улустыҥ аттары.\nСуркура балазын кучактанганча меҥдеген улусла бир эмеш ичкери барала, Нургулай, Нургулай деп кыйгырып, олордыҥ эҥ учында тура калган эмтир. Бир ле билинип келзе, Болот јанында. Ыйлап турганы јарт угулды.\n- Ыйлаба, балам. Адаҥ фронттоҥ тӱҥей ле јанып келер – деп, уулчактыҥ бажын сыймап, мекелеп, айлы јаар јандылар.\nОл кӱн Суркура театрга да барбаган. Ого коштой Нургулайды ӱйдӱшкен таныш актерлордоҥ мында база болгондор: аймактаҥ келген тӧрӧӧндӧрин, ол айас Нургулайды да јаан јолго алкышту сӧслӧ ��йдежип салгандар.\nСуркура айлына келеле, балдардыҥ тон-ӧдӱгин чечеле, бойы дезе чечинбей узак ӧйгӧ печкениҥ јанына унчукпай отурган. Ого бу ла кичинек болчок тура ээн артып калгандый билдиргени коркымчылу. \"А балдар не, ол улус эмес пе? Олор не, менле куучындашпас улус па?\"- деп, ичинде сананды.\nБолот Суркурага кӧрӱп, нени де айтпайт. Адазы фронтко јӱре берерде, энези кунугып турганын ол јакшы оҥдоп турды. Сырга да сыйны андый ок сезимдӱ. Не дезе, бала ойнобой, тудуш ла энезиниҥ јӱзине кӧрӱп турды. Је јаан удабай ол эҥмектеп, шулурып ойной берди. Болот дезе бичиктерин каптыргазына сугуп, школго меҥдеди. Је уулчак эмди кунукчылду эмес. Ол омок. Адазы фронтко атанган, ол дезе Сырга сыйныла, Суркура энезиле кожо оны ӱйдешкен. Эмди оноҥ адаҥ фронтко не барбай турган деп кем де сурабас.Болоттыҥ адазы јууга атанган. Ол дезе ӱйдежип салган.\nЧӦРЧӦКТӦР\nКЕМ КӰЧТӰ\nБийик-бийик туулардыҥ ортозында, аржан кутук сууныҥ јарадында кичинек уулчак јуртаган.\nБир катап ол соок кышкыда сууга барган. Тош кип-килеҥ. Јайкын да јок. Кӧнӧгин тудунганча ары-бери базып, суу алар јер бедреп турды. Уулчак эки катап килеҥ тошко меч эдип јыгылган. Ӱчинчизинде ӧрӧ турала, јалтырап турган тоштоҥ сураган:\n- Сен мени, тош, чалкойто јыгып турарыҥда, кӱчтӱ болбой кайдарыҥ?\nКилтиреген тош айтты:\n- Сени јыгып тургамда, кӱчтӱ болбой. Не деп сананган эдиҥ?\nУулчак тура калбады:\n- Кӱчтӱ болорыҥда, јаскы кӱн тийгенде, айса не кайылып тургаҥ?\n- Айдарда, кӱн менеҥ кӱчтӱ туру – деп, тош јалтырт этти.\nКӱн бийик-бийик. Оныҥ ичкери алдында булуттар јылыжат. Уулчак сӱрекей тыҥ кыйгырып, сурады:\n- Э-эй, кӱн! Сен кӱчтӱ бе?\n- Кӱчтӱ, кӱчтӱ! Оныҥ учун менеҥ тош кайылып турбай.\n- Кӱчтӱ болорыҥда, јелбер булутка не туттурып јадыҥ? Ол сени бӧктӧп ийгенде, кӧрӱнбей барадыҥ ийне – деп, уулчак кайкады.\n- Айдарда, булут менеҥ кӱчтӱ туру – деп, кӱн кунукчылду ӱнденди.\nУулчак бийикте булутка баштанды:\n- Јелбер булут, сен кӱчтӱ бе? Сениҥ кӱчиҥ неде?\nБулут, соккон салкынга ары-бери јылып, айтты:\n- Кӱнниҥ кӧзин бӧктӧп тургамда, кӱчтӱ болбойым. Бойыҥ кӧрӱп туруҥ.\nУулчак чыдашпады:\n- Кӱчтӱ болорыҥда, салкын соккондо, кирер јер таппай, не ары-бери селбеҥдеп, теҥериле учадыҥ?\nБулут, кемзинген чилеп, араай унчукты:\n- Айдарда, салкын менеҥ кӱчтӱ туру.\nУулчак кӧрзӧ, салкын сӱрекей тӱрген-тӱрген учушту эмтир. Јойу сӱрӱжип јетпезиҥ. Аҥ терези јабынтылу чаназын кийип, оны сӱрӱшти. Јӱк ле арайдаҥ једижип, сурады:\n- Э-эй, салкын, сен чыйрак эмтириҥ. Је кӱчиҥ неде?\nСалкын сӱӱнип, каруу берди:\n- Булутты чайкай согуп, ары-бери сӱрӱп тургамда, кӱчтӱ болбой кайдарым. А сеге не керек болды?\n- Андый кӱчтӱ болорыҥда, тууга туттурып, не ары-бери кыйбыҥдагаҥ? – деп, уулчак сӧстӧҥ артпады.\nСалкын сананбай да айтты:\n- Туу тудуп турганда, айса, ол менеҥ кӱчтӱ.\nУулчак чаназын суурала, араай базып отурды. Оныҥ алдында бийик туу турды. Ол тура тӱжӱп, оҥ колын ӧрӧ кӧдӱрип, сурады:\n- Э-эй, туу! А сениҥ кӱчиҥ неде?\nТуу бу суракка оморкоп айтты:\n- Салкынды тудуп тургамда, кӱчтӱ эмей, а! Мен бастыра бойым кӱчтӱ!\nУулчак кайкап сурады:\n- Кӱчтӱ болорыҥда, борсук ла тарбаганга не ичеген кастырып јадыҥ? Кӧксиҥ ачу болбойт по?\nТуу бӱдӱмчилӱ айтты:\n- Је, борсук, тарбаган менеҥ кӱчтӱ. Андый да болзо, мениҥ бажым кӱчтӱ. Оны мен кыйалта јок билерим.\nУулчак лаптап кӧрзӧ, тууныҥ бажы бийик, омок эмтир. Је оныҥ бажында агаштар, мӧштӧр кӧрӱнет.\nАкыр, озо баштап борсуктыҥ, тарбаганныҥ кӱчин сурап угар деп, ол бойында бек сананды.\n- Э-эй, борсук ла тарбаган! Слер кӱчтӱ бе? Кӱчигер неде? – деп, олордоҥ уулчак сурады.\n- Ташту, кумакту тууныҥ кӧксин ичегендеп казып турганыста, не кӱчтӱ болбойтоныс – деп, олор экӱ јарыш этти.\n- Кӱчтӱ болорыгарда, айса аҥчыга не аттырып јадыгар? – деп, олордоҥ уулчак јилбиркеп сурады.\n- Чын, аҥчы бистеҥ кӱчтӱ эмей – дежип, эди-каны тыркыражып, борсук ла тарбаган ичегендерине кире кондылар.\nОноҥ уулчак тууныҥ бийик бажынаҥ тыҥыда сурады:\n-- Э-эй, туу! Бажыҥ кӱчтӱ болордо, нениҥ учун бажыҥда агаштар, мӧштӧр ӧзӱп јат?\nТуу кичинек уулчактыҥ сурагын кайкап, актанды:\nАгаштар менеҥ кӱчтӱ туру.\nЧын да, агаштар тууныҥ тӧзинеҥ ала бажына чыгара ӧзӱп калган. Олор туудаҥ, чын да, кӱчтӱ. Тазылдары кату јерге тереҥ кирип, анда јайылып, ӧзӱп турганда, кӱчтӱ болбой.\nУулчак агаштарга јууктай базып, сурады:\n-Э-эй, агаштар, слер кӱчтӱ бе?\nАгаштар шуулажып, бир ӱнле айдышты:\n- Мындый јаан тууны, мындый элбек кобыны бӱркеп, ӧзӱп турганыста, канайып кӱч јок болотоныс.\n- Андый кӱчтӱ болороордо, кижи кескенде, нениҥ учун јыгылып јадыгар? – деп, уулчак кайкады.\n- О-оо, кижи бистеҥ кӱчтӱ эмей, а! – деп, агаштар ончозы ӱн алышты. Кижиниҥ кӱчи сӱрекей јаан дежип, баштарын јайкажат.\nУулчак сӱрекей сӱӱнди: јердиҥ аҥ-куштары аҥчыны кӱчтӱ дешкен. Эмди агаш-таш база ла кижини кӱчтӱ деп айдыжат.\nОноҥ ол бийик тууларды, јыш аркалу кобыларды, аржан кутук сууларды оморкоп кӧрди. Олор ончозы јараш, кеен. Уулчактыҥ кожоҥдоор кӱӱни келди.\nАкыр, не де болзо, кижиниҥ кӱчи неде? Оны сурап угар деп, ол бойында сананды. Кӧрзӧ, кырды тӧмӧн кижи тӱжӱп келетти.\n- Э-эй, кижи! Эзен, эзен бе?!\n- Эзен, эзен, уулчак! – деп, кижи эзендешти.\n- Бу тууныҥ борсук, тарбаганын сен аттыҥ ба, кижи? – деп, уулчак јалтаныш јоктоҥ сурады.\n- Борсук, тарбаганнаҥ болгой, бу туу-арканыҥ эҥ кӱчтӱ айуларын, казыр бӧрӱлерин, јаан сыгындарын ла буландарын – ончозын мен адып јадым – деп, кижи уулчакка каруу берди.\n- А бу тууныҥ агаштарын база сен кезип јадыҥ ба? – деп, уулчак кижидеҥ сурады.\nКижи уулчакка јууктап, айтты:\n- Мен кезип јадым. Мен. Бӱтпей туруҥ ба, уулчак?\n- Бӱдӱп јадым – уулчак сӱӱнди. Је сениҥ кӱчиҥ ол ло бо? Сениҥ кӱчиҥ база неде, кижи?\nКижи бир эмеш сананып, оноҥ эрке кӱлӱмзиренеле, ого айтты:\n- Тууныҥ агажын кезери неме бе!? Мен тууны коскоро казып, оныҥ тереҥ кадынаҥ алтын-мӧҥӱн, таш кӧмӱр, ӧскӧ дӧ јӧӧжӧни алып, тузаланып јадым. Бӱтпей турган болзоҥ, кожо баралык.\nОноҥ кижи уулчакты ээчидип алып, ижин кӧргӱсти. Чын да, ол тууныҥ кажы ла јанынаҥ тереҥжиде казып, јол ӧткӱрип, јӱзӱн-јӱӱр байлык јӧӧжӧ алып турган эмтир.\nКижи јер алдына тӱжӱп, таш кӧмӱр алып турган шахтазын, караҥуйды јарыткан јалкындый јарык одын, ары-бери јылыжып јаткан машиналарын – ончозын кӧргӱсти.\nУулчак тӱш јеринде јӱргендий болды. Кӧзине бӱтпей, колло тудуп кӧрӧт. Саҥ башка немелер, кижи сананып таппас кайкалдар болтыр.\nОноҥ олор экӱ калыҥ тошту сууныҥ јанына келдилер. Кижи колын ичкери сунуп, айтты:\n- Сен бу тошты кӱчтӱ деп пе? Јок. Мен, керек дезе кӱнниҥ кайылтып болбой турган калыҥ тожын оодып јадым.\nУулчак кӧрӱп турза, јер-телекейдиҥ калыҥ тошторлу эҥ ле Тӱндӱк ле Тӱштӱк талай-теҥистериле кижиниҥ эткен керептери јӱзӱп барадат. Керептиҥ курч мистӱ тӧш-куйагы калыҥ тошты эки башка јарып, арткан керептерге јол ачат.\n- Э-э, уулчак, сен салкынла чаналу сӱрӱжип, ого јӱк арайдаҥ једижип јадыҥ. А мениҥ эткен бу самолетторымды кӧр. Олор салкыннаҥ муҥ катап тӱрген учуп јат.\nОноҥ кижи уулчакты бир самолетко отургузып, теҥери јаар сурт этти. Бир ле кӧргӱлеп турза, камык јылдыстардыҥ ортозыла учкулайт.\n- Кӧр, ол туку Ай туру – деп, кижи айтты. – Мен кейле јӱрер керепле ого келип база тӱшкем. Кӧрдиҥ бе, бистиҥ јаткан јердеҥ Айга јетире канча кире ыраак. Мен бого јарым ла кӱнниҥ туркунына једип тӱшкем.\nУулчак кӧрзӧ, Айдыҥ ӱстинде кижиниҥ баскан истери, керептиҥ тӱшкен ле јӱрген јери иле кӧрӱнип јатты.\n- Ол туку учуп бараткан керептер ӧскӧ јылдыстарга барып јат. Олор једер јылдыска једеле, анда кандый јажыттар барын – ончозын меге айдып берер – деп, кижи оморкоп айтты.\nУулчак бажын јайкап, сӱрекей кайкайт.\nОлор ойто јер јаар учтылар. Јолой кижи эткен ижи керегинде куучындап, јилбиркек кичинек нӧкӧрине кӧргӱзет.\n- Туку тӧмӧн аккан јаан сууны бууйла, кӧл јок јерге кӧл эткем – дийт. – Тӱкӱ кургак чӧлгӧ субактап суу экелгем. Чӧл јерди сугарып, аш салбас јерге аш салдым.\nУулчагаштыҥ кӧзине чечектеген чӧл, аҥканынаҥ ашкан байлык аш кайдаҥ да бери кӧрӱнет.\n- Туку туу јок јерде туу кайдаҥ келген?.. А бу суу нениҥ учун ойто тӱндӱк јаар ууланып аккан? – деп, уулчак кайкап, кижидеҥ сурады.\n- Э-э, балам, - деп, кижи айтты. – Кӧрзӧҥ, бу тууныҥ алдында кӧп байлык јӧӧжӧ бар болгон. Оныҥ учун бу тууны бузуп, ӧскӧ јерге тургузып, ол байлыкты алган. Суу нениҥ учун ойто тӱндӱк јаар аккан дезе, анда улус кӧп јуртай берген. Олорго суу једишпей турарда, сууны кайра агызарга келишкен. Билдиҥ бе?\n- Билдим – деп, уулчак кӱлӱмзиренди. – Сениҥ ижиҥ сӱрекей јаан, сӱрекей кӧп эмтир.\nОлор ойто ло кару јакшы тӧрӧл јерине самолетло тӱшкӱлеп келди.\n- Сен ончозынаҥ кӱчтӱ эмтириҥ, кижи,- деп, уулчак айдала, туулары јаар басты.\nОл бийик-бийик тууларына, аржан сууларына јетти. Эбире кӧрӱп, омок, сӱӱнчилӱ тыҥыда кыйгырды:\n- Бийик ле јабыс туулар, јаан ла кичинек суулар, јӱзӱ��-јӱӱр аҥ-куштар! Угугар – телекейде кижи ончозынаҥ кӱчтӱ! Ончозынаҥ санаалу!\n\"Кижи кӱчтӱ! Кӱчтӱ-ӱ, ӱ-ӱ! Кижи санаалу! Санаалу-у, уу!\" – деп ӱн камык јерге јаҥылана берди.\nУулчак база кижи. Ол чыдаар. Санаазы кожулар. Айдарда – ол кӱчтӱ ӧзӧр.\nБу чӧрчӧкти база кижи айткан. Ол санаалу.Кем уккан – ол база кижи. Кижи керегинде чӧрчӧктӧр кӧп.\nКОЙОННЫҤ ЈАРГЫЗЫ\nЈер-јеҥес бӱдерде, суу-талай чайпаларда, Алтай ӱстинде ончо аҥдар айдары јок јараш та, кӱчтӱ де болгондор. Је ончо аҥдар, баш ла јайган јер јаар базып јӱрбеске, аайлу-башту јадар деп, бойлорына каан эдип Кара-Куланы кӧстӧгӧндӧр. Кара-Кула, канчаныҥ кааны, коркушту кӱчтӱ, сӱмелӱ болгон. Бир јыл јамылу бололо, јыргалдаҥ баш кӧдӱрбес, кижи кӱӱнин оҥдобос болуп барганы ончо аҥдарга јарлу боло берген. Оныҥ јажы талортодоҥ ӧдӱп, санаазы кирген де болзо, је тӱҥей ле, тенексимек тужы јетире јылыйбаган.\nБаза ла бир јыл ӧткӧн. Кара-Кула каан болгон кӱнинеҥ ала он јыл толгонын темдектеерге јаан јыргал баштаарга сананган. Ончо аҥдар јуулып, Кара-Куланы ачындырбаска, караҥуй кунукка тӱжӱрбеске кичеенгендер.\n- Он јылдыкты байрамдаарга ончо аҥдар келди бе? – деп, ол башчызы болгон Айудаҥ сураган. Бороҥоттый тосток кӧстӧрин тазырайта кӧрӱп, кылга тӱги суркуражып, Айу јиткезин тырманып, айткан:\n- Јаҥыс ла койон келбеген. Ол јаражайла не болгонын билбей турус.\n- Кандый андый јаражай?! – Кара-Кула казырланып, азу тиштери кырлаҥдажып, оок тиштери быјыражып, кӱзӱрт этти. Эбиреде аҥдар кӧстӧрин јумуп, эди-каны тыркыражып, кыймык та эткилебейт. Не болзо ол болзын, унчукпаза торт.\nКара-Куланыҥ јакылтазыла јелбер тӱктӱ эки јеекен койонныҥ јаткан корбо талду аралына једе кондылар. Кӧргӱлезе, ноокы тӱктӱ јаан тегерик кӧстӱ койон тал бӱринеҥ тӧжӧк эткен табылу уйуктап јатты. Тӱлкӱниҥ куйругындый чала узун эмес борбок куйругын кӧрӧргӧ дӧ јараш. Кылгазы кӱнге мызылдаганы чек ле мӧҥӱн ошкош. Казырланып келген эки јеекен, ӧкпӧлӧри тӱжӱп, чырайлары эрип, койонды ойгозоло, јымжак ӱнденишти:\n- Јаражай койонок, јаҥ туткан јаан кааныс Кара-Кула сени байрамга кычырып јат. Сӧс јоктоҥ келзин деген.\n- Је, мен улабас једип келерим. Слер озо барыгар – деп, јалакай ӱндӱ койон тӧжӧгинеҥ туруп, эки јеекенди ижендирип, кайра ийди.\nКойон соок суула јунунып, сары тегенекле јаҥыс та чачын эмес, је бастыра бойыныҥ тӱгин, борбок јараш куйругын тарап баштады. Тымык суудаҥ кӧрӱнзе, кебери кееркедӱлӱ эмтир. \"Јаан той-јыргалга да бараатсам, тал чылбазын тойо јип алатам\"- деп сананала, талдыҥ чылбазын сыйра тартып, ажана берди.\nЭки јеекен кайра келип, койон јаражай удабас једип келер дежип, аҥдарга кожула бердилер.\nКара-Кула озо баштап ачынганын сестирбеди. Тӧҥдий чого салган эттеҥ талдап јийт, кӧлдий кӧп коројонноҥ кӧкипичет. Бир кӧрзӧ, чыккан кӱн талтӱшке једиптир, је койон кӱлӱк једип келбейтир.\n- Бӧрӱлер, барып койонды колтуктап та эмес болзо, болбозо, сӱӱртеп экелигер! – Кара-Кула кату јакарды.\nУккур эки бӧрӱ бастыра аҥдардаҥ бӧлинип, боро талду аралга кӧстӧри кандалган, тиштери тарсылдаган, чӱрче ле јеткилеп келдилер. Кӧргӱлезе, койонныҥ тегерик кӧстӧри ачык-јарык суркураган, бойы кӱлӱмзиренген, бастыра бойы кӱнниҥ чогына мызылдаган, јыргалду јерге барарга јазанып алтыр. Бӧрӱлердиҥ бууры јымжап, койонды сӱӱртеп эмезе колтуктап апарардыҥ ордына, элижип-селижип кучактанып та апарар кӱӱндери келди.\n- Сен, койон, каанныҥ айттырузына келбей, эмеш удап калдыҥ. Бачымда. Бис сени јерге бастырбай, эки колго кӧдӱрип алып барарыбыс.\n- Быйан, мен јаш эмезим. Бойым да база бербейим – деп, койон јалакай ӱниле кӱӱнинеҥ айтты.\nКойон ортозында, бӧрӱлер эки јанында Кара-Куланыҥ камык аҥдар јуулган ӧргӧӧзине јеткилеп келдилер. Койонныҥ кыска эки кулагында алтын сырга суркурайт. Ноокы тӱгиниҥ ле куйругыныҥ кылгалары кӱнниҥ чогына, мӧҥӱн чилеп, мызылдажат. Кӧстӧри теп-тегерик, ачык-јарык. Бойы дезе кӱлӱмзиренип, ончо аҥга бажыла кекийт.\n- Койонды экелдис, кааныбыс! – бӧрӱлерӱн алышты.\n- Сен мениҥ эткен јаан байрамыма не оройтып јадыҥ, тенек?! – деп, Кара-Кула алгырып, кыйгырды. – Мен сениҥ јаражыҥды эм кӧрӧйин! Сырт-терези јок этире чыбыктагар деп јакып јадым.\n- Мен слерге талдыҥ јулугынаҥ аскан арајан экелдим. Оны белетеп удаган эдим – деп, койон Кара-Куланыҥ казырын базарга амадап айтты.\nКара-Кула канду кӧзин кӧдӱрди. Оныҥ алдында ноокы тӱктӱ, сыныкпаан кылгалу, алырак кӧстӱ койон бурузы јок турды. Кулактарында сыргазы, јаш ӧлӧҥдӧги эртен турагы чалын чылап, суркурайт. Ӱни де эрке угулган. Јаман ла керек этпеген болгодый.\n- Сени мен ӱйлеримниҥ эҥ јииди болзын деп санангам, а сен дезе мени тообой, айлыҥда уйуктап јаткаҥ! – Кара-Кула там казырын тартынды. Канча аҥдар кулактарын кыза туттылар.\nЧын да, койон Кара-Куланы Алтайда эҥ кӱчтӱ ле керсӱ аҥ деп сананып јӱретен. Оны караннаҥ мениҥ коручым болор деп сӱӱп те јӱрзе, је эмди ол кӱӱни соой бергенин јаҥы сести.\n- Кара-Кула, мындый нетее ле кемзинчеҥ койон сеге канайып эш болотон? – деп, бастыра бойы кызыл-марал кептӱ, јараш чырайлу тӱлкӱ эмеен бир кӧзин сӱмелӱ сыкыйтып, чичке ӱниле айтты.\n- Јок!.. Андый неме мениҥ јӱрӱмимде болбос! – дейле, чугулданган Кара-Кула алдында бурузы јок койонныҥ эки кулагынаҥ тудала, ӧрӧ кӧдӱрди.\n- Јо-о! Јо-о! – деп, кӧӧркий кыйгыра салды. Је казыр аҥ мыныла болорсынбай, оныҥ кулактарын оноҥ тыҥ чӧйди.\n- Мениҥ ӧргӧӧмди кӧрӧриҥ бе?! – Кара-Кула калаптанат.\n- Јо-ок, јок! – койон чыҥырат. – Јок, јок!\nКара-Кула оноҥ тыҥ чӧйӧт.\n-Кӧрӱп турум! Кӧрӱп турум! – деп, койон јӱк арайдаҥ санаазын арай ычкынбай, ӱнденди.\nКара-Кула казырланган бойын токтодып болбой, койонныҥ эки кӧзиниҥ алдын башпарак сабарларыла сыга туда берди. Койонныҥ кӧстӧри јыкпыктарынаҥ арай ла чыга конбодылар. Кӧӧркий кыйгырып, ыйлап, јалынып ла турды. Је Кара-Кула кинчектейт ле кинчектейт, каткырат ла каткырат. Оноҥ бурулу эмес аҥды база ла кинчектей берди. Эмди тумчугыныҥ ӱйттерин јаандада тартат. Койонныҥ чыҥырыжы там тыҥыйт. Санаазы бирде энделип, бирде кирип турганын каан кайдаҥ билзин.\nУчы-учында Кара-Кула койонды јерге божодоло, кӧрзӧ, тумчуктары јырык, кӧстӧри тосток, кулактары узун болуп, кижи ылтам таныбаадый кубулып калтыр.\n- Ха-ха! Койон дезе, койон бо бу, кош кулагы кыска эмес, - деп, байрамын ундыган, калаҥызы тыҥыган Кара-Кула кӧӧркийди ала койгон бойынча, база ла кинчектей берди. Ол койонныҥ борбок јараш куйругын чӧйӧйин деген бойынча, оны ӱзе тартып ийди. Ӱзе тартала, куйрук јок бӧрӱлерге эдинзин деп берди.Койон аайы-бажы јок, санаазын ычкынып, айры-тейри кыйгыра ла сал. Ончо аҥдар укканча укпайын, кӧргӧнчӧ кӧбӧйин дежип, кыймык та јок отурдылар.\n\"Эмди мени ӧлтӱрери арткан\"- деп, койон сананала, Кара-Кулага айтты:\n- Калбакка келбес канду, эдирекке келбес терелӱ мени ӧлтӱрердеҥ озо бир сӧзимди уксагар. Мен слерге јеткер болорын айдайын.\n- Кандый андый јеткер?! Нени сен билериҥ, айт!\n- Эки бутту неме слерди ӧлтӱреле, бойы каан болорго турган. Мен слерге эрте једип келер эдим, је ол немедеҥ айлымда јажынып, удап калгам.\n- Ады јок не ол андый? Јер-јеҥесле кожо бис бӱткенис, бис ончобыс тӧрт буттулар.Эки бутту неме јок! – Кара-Кула там казырланды.\n- Оныҥ ады кижи. Кижи... Ол тереҥ кутук казып, бойы дезе јажынып калган...- деп, койон јык салды.\n- Тӱрген-тӱкей кожо баралы! Сен оны меге кӧргӱс! – Кара-Кула анайда айдала, койонды алдына кийдирип, ичкери басты.\"Кӧрбӧсти менеҥ кӧрӧриҥ\"- деп, шыралаткан койон кекенип бараатты.\n- Бу ла мында – деп, койон кутукты кӧргӱзип айтты. – Кижи деп неме анда, слердиҥ ордоорго каан болорго эбин сананып јат.\nКара-Кула там казырланды. Маҥдайынаҥ тер јаан тамчы болуп агып турды. Тиштери тарсылдап, кутуктыҥ кырына базып келди, Кара-Кула оныҥ ичи јаар кӧрди. Казыр каан бойыныҥ кеберин јер-јеҥес бӱдердеҥ бери бир де кӧрбӧгӧн. Кутук сӱрекей тереҥ. Оныҥ талортозына јетире ару ла соок суу. Тымык. Кара-Кула кутуктыҥ кырына эки колыла тайанып алып кӧрӱп ле ийерде, удура саҥ башка неме кӧрӱнди. Койонныҥ айтканы чын: ол эки бутту эмтир. Аайы-бажы јок кыйгырып, алгырып баштады.\n- Сен эки бутту неме – кижи! Мениҥ ордыма каан болбозыҥ! Эмди ле мен сени, бу ла кутуктаҥ чыгарбай јадып, ӧлтӱрип саларым.\nКӧрзӧ, саҥ башка неме база кыймыктап, оны ӧткӧнип тургандый болды. Кара-Кула там ла ачынып, учында, бойыныҥ кӧлӧткӧзин танып болбой, ол кижи деп бодойло, тижин ырсайтып, оозын јаан ачала, кутуктыҥ ичи јаар калып ийди. Анайып ол тереҥ сууга чӧҥӱп, ӧлӱп калды.\n- Бот, - деп, койон айтты, - јеткер јеҥ алдында. Мени ӧлтӱрбей килегениҥ кинчек болуп бойыҥа јеткен.\nКойон ол ло ӧйлӧрдӧҥ бери тумчугы јарык, эки кулагы узун, кӧстӧри тосток, куйругыныҥ тӧдӧгӧзи ле арткан јӱрет.\nЈе андый да болзо, койон коркынчак. Оны кӱчтӱ аҥдар тудала, кыйнап тура бербезин деп, ол ајарыҥкай ла чочыдулу ј��рет. Андый да болзо, Алтайда Кара-Куланыҥ јок болгоны койонныҥ јуучыл кереги болуп јат.\n- Јер-јеҥес бӱдерде, ончо тындулардыҥ кааны болуп кижи арткан. Бӱгӱн де кижи јер ӱстинде, талайда, кейде – каан. Оноҥ јаан каан качан да болбос – деп, койон ончо тындуларга јарлап салганы качан да ундылбас.\nКЕЗЕР ЛЕ АЙ-АРУ\nОзо-озо ӧйлӧрдӧ адалу-уулду улус јуртаган. Адазыныҥ ады Сокор-Кара, уулыныҥ ады Кезер. Экӱдеҥ ле экӱ. Олордо мал да кӧп, најылары да ас эмес болгон.\nӰйи јада каларда, Сокор-Кара ӧскӧ кижи албаган. Јаҥыс уулын он јети јашка јетире азырап, камык улусты кулданып, илдеҥ јаткан.\nБир кӱн адазы ак-боро адын ээртеп алып, айлы-јуртынаҥ ырада барарга сананган. Јӱзӱн-јӱӱр чечектӱ јалаҥ оныҥ алдында кејимдий экчейип, кеелӱ кебистий јайылган јатты.\nКенетийин оныҥ кӧзи јажыл ӧлӧҥниҥ ортозында кижиниҥ куу бажы јатканын јастыра кӧрбӧди. Сокор-Кара узак сананбады, адынаҥ тӱжӱп, койнынаҥ каҥза чыгарды. Кулузын сындырып, каҥзаныҥ батказын чукчып, куу баштыҥ тумчугына сӱртти.\n- Ачу ба? – деп, каткырынып сурады.\n- Ачу! – деп, куу баш унчукты.\nСокор-Кара ак-боро адына мине сокконын бойы да билбей калды.\n- Ачу ба? – деп, кулагына чала бӱдӱнбей, араай сурады.\n- Ачу – деп, куу баштаҥ ӱн угулды.\nСокор-Кара адын камчылап, куу баштаҥ качып, маҥтадып ийди. Бара-бара: \"Ачу ба?\"- деп, аттыҥ јоругын араайладып, сурады.\"Ачу\"деген ӱн ого база ла угулды. Маҥтат ла маҥтат. Айлы-јуртынаҥ, мал-ажынаҥ ырай ла бертир. \"Ачу ба?\" – деп, араай база ла сурады. \"Ачу\"деп, каруу араай угулды. Тыҥ сураза, тыҥ айдар, араай унчукса, каруузы араай угулар.\nСокор-Кара кӧрӱп турза, јаан тууныҥ эдегинде ап-апагаш кийис айыл турды. \"Акыр, ого барып тӱжер туру\" деп, ичинде сананды.\nТорко тоны килтиреп, эдектери јайылып, ат чакызына келип тӱшти. Адын буулап, араай:\n- Ачу ба? – деп сураарда, араай \"ачу\" деди.\nТӱшкен айылдыҥ ээзи казан-айак азып, айылчыны кӱндӱлеп, ачык-јарык куучындажып отурды. Сокор-Кара таҥкы азып, улустыҥ кулагына угулар-угулбас эдип, \"Ачу ба?\"деп база ла сурады.\"Ачу\"деп каруузы араай јандырылды.\nАнча-мынча отурала, калта-каҥзазын ичип отурган айагыныҥ јанына салала, Сокор-Кара айтты:\n- Акыр, тышкары чыгып келейин.\nОл адыныҥ јанына базып келеле, \"Ачу ба?\"- деди. Каруу угулбады. База ла сурады. Каруу јок. Сокор-Кара адына тӱрген минип, \"Ачу ба?\"- деди. Не де јок. Ары болуп маҥтатканын билбей калды. Јолой эки,ӱч-беш катап, оноҥ до кӧп сурады. Кулагына коркымчылу сӧс јаҥыланбайт. Айлына келеле, не болгонын ончозын уулына айдып берди.\n- Слер кайттыгар, адам? – деп, Кезер адазына ачынды. – Ол улус эмди ончозы кырылар. Мал-ажы, албаты-јоны – ӱзези. Мен ол улусты барып аргадайдым – деп, Кезер кӱреҥ-јеерен адын ээртеп, јолго шыйдынды.\n- Јок, балам, барба! Сен ӧлӧриҥ. Ол арттырган каҥзада куу баштаҥ јапшынган кӧрмӧс бар. Барба. Сен мениҥ сок јаҥыс сӱӱнчим. Ак јарыкта сенеҥ ӧскӧ менде кем де јок. Барба. Ол улус ӧлзин, олор кырылзын. Он�� ӧнӧтийин арттыргам. Оноҥ ӧскӧ бис ӧлӧр эдибис. Оны јарт билзеҥ, Кезер! – деп, Сокор-Кара уулын канча јайнабады деер. Је Кезердиҥ токтоор кирези јок болды.\nКӱреҥ-јеерен атту Кезер барып јатса, јаан тууныҥ эдегинде ап-апагаш кийис айыл кӧрӱнип келди. Чакыга келип тӱжерде, оны кем де чыгып уткыбады. Айылга кирип келзе, ончо улус јаан ачу-коронго тӱшкен, кӧстиҥ јажын кӧл тӧккӧн, оору, тӧжӧктӧ кыйын-тейин јаткылады.\n- Кандый да кижи келип јӱрген, калта-каҥзазын ундыйла, атана берген. Та неге тыҥ бачымдаган. Ол кӱннеҥ ала бис јаан тымуга алдырдыс – деп, айылдыҥ ээзи эр кижи комудайт.\n- Эки балабыс јада калды. Эмди чыдап калган сок јаҥыс кызыбыс јарым тынду јадыры. Бойлорыс оорып баштадыс. Мал-ажыс оорып, уйлардыҥ сӱди јанды. Канча кам камдабады деер, јарлыктар да болгон. Је јакшы болуп турганы јок – деп, ӱй кижи јӱк арайдаҥ онту ажыра айдып отурды.\nКезер кӧрзӧ, чын да, ончо малдыҥ туйгактары уштылып, оозы-бырды балутыган јӱргӱледи. Улус та јаан тымуда. Эбиреде онту, ый-сык, калакташ ла кородош. Тӱштиҥ јарыгы караҥуйга тӱҥей. Тӱнниҥ караҥуйында теҥеридеги суркураган јылдыстар чек кӧрӱнбес болды.\n- Кӧзиҥ сениҥ чокту эмтир, кӧксиҥ, байла, ойлу бӱткен – деп, айылдыҥ ээзи Кезерге баштанды. – Бу јердеҥ тӱрген-тӱкей кач. Оорыырыҥ. Тегин јерге ӧл каларыҥ. Ада-энеҥ јаан карыкка тӱжер.\n- Бу јерди кӧстӧп келгем – деп, Кезер карган ӧбӧгӧнгӧ каруу јандырды. – Албатыга бир болужым једер бе, јок по деп, ыраак јердеҥ ӧнӧтийин келдим. Бир болужым јетсе, ол ырызым болгоны туру. Нени де эдип болбозом, ол јажын-чакка комудалым болотоны јарт. Слер меге ол кижиниҥ арттырган калта-каҥзазын берзегер. Мен оны кемниҥ болгонын айса танып ийерим.\nАйылдыҥ ээзи эр кижи олорды јаҥыртыктыҥ алдынаҥ алып берди. Адазыныҥ калта-каҥзазын Кезер танып, бир кезекке унчукпады. Оныҥ кош аркадый кабагы тӱӱлип, эки кӧзине кан чагылды.\nАдазыныҥ айтканынча араай унчукты:\n- Ачу ба?\n- Ачу - деп сӧс ол ло ок ӧйдӧ оныҥ кулагына јарт угулды.\n- Керек мында ла туру – деп, Кезер ичинде сананды.\n- Бу ла калта-каҥза кемниҥболгонын мен билерим. Олорды ээзине табыштырбаганча, слерлер јазылбазыгар. Оныҥ учун олорды ээзине тӱрген-тӱкей јетирер керек - деп,ол айдала, тышкары чыкты.\nКезердиҥ кӱреҥ-јеерен ады чакыны айлана базып, бышкырып, оҥ колыла јерди чапчып турды. Оныҥ јалы тыҥыда соккон эзинге торт ло јалбыш чылап јайылыптурат.\nКезер адына минип, адазыныҥ тапкан кижиниҥ куу бажын бедреп, јаан чӧл јаар јортуп ийди. Чӧлдиҥ салкыны тӧжине удура согот. Эбире јӱзӱн-јӱӱр чечектер кӧрӱнет. Куштардыҥ ӱни сериги јок јаҥыланат. Теҥериде тудам да кирези булут јок.\n- Ачу ба? – деп, јолой Кезер койнында адазыныҥ калта-каҥзазынаҥ сурады.\nАчу! – деп, андый ок ӱнле каруу јандырды.\nУзак па, јуук па, Кезер ээн чӧллӧ барып ла јатты. Кенетийин оныҥ кӧзине јараш чечектердиҥортозында кижиниҥ куу бажы кӧрӱнди. Јиит кижи ого јуук јортуп, койнынаҥ калта-каҥзаны кодорды. Куу баш јаар чачардаҥ озо сурады:\n- Ачу ба?\n- Ачу – деп, каруу болды.\n- Ачу болзо, ачууҥды ал ары! – деп, Кезер кӱзӱрт кептӱ айдала, калта ла каҥзаны куу баш јаар мергедеди. Бу ла ӧйдӧ, Кезер ары болуп јортордыҥ кажы јанында, куу баш карган ӱй кижи болуп оныҥ алдына тура јӱгӱрди. Оныҥ чачы буурайып калган, кӧстӧри ириҥге бастырып салтыр. Азу тиштери саргара татап калган темирдиҥ ӧӧниндий кӧрӱнди. Чырыштары чарый-терий летереҥ-тереҥ тартылып калган, јӱзи кара тотко алдырган, кӧрӧр дӧ арга јок.\nКарган эмеген Кезердиҥ тискининеҥ келип ала койды. Айткан сӧзи кандый дейзиҥ, кижи чочыыр:\n- Кайран кӧӧркий, кай турзаҥ, куучындажалы.\n- Јок! – деп, Кезер унчукты. – Кубулгазынду куу башла куучындажар арга менде јок! Суранып турган болзоҥ, бажыҥды оодо чабарым – деп, ӱлдӱзин ушта тартты.\nЈе карган эмеген ӱлдӱге чаптырбай, аттыҥ алдында ары-бери ӱлбӱреҥдеп, байагы айтканыныҥ ӱстине јемеп айдат:\n- Мени бир катап оком этсеҥ. Мен сени качан да ундыбазым. Алтай ӱстинде јииттердиҥ эҥ јаражы сен. Бир ле катап оком эт.\nКарган эмеген керек дезе Кезердиҥ эрдине эрдин арай ла тийдирбей, сӱрекей шулмус ары-бери јӱгӱрген. Ӱлдӱле чапса, чабылбас, чек амыр бербей јӱрди. Ого коштой мен јараш па деп сураарда, кыјыктузын кандый дейзиҥ.\nКезер бир ле катап ӱлдӱле карган эмегенниҥ бажын тиле чабайын деп јадарда, јескинчилӱ эмеген аттаҥ эҥилген кижиниҥ јаагына јапшына берип, тарый-тарый оком этти.\nКезер јескингенине кӧзин јумуп, ого јетирбей, ары болуп маҥтадарга сананган. Је аттыҥ тискинин эмеген тыҥ ла бек тудуп алган эмтир. Кӧзин ачса, оныҥ алдында эриндери ле качарлары јараш кыс турды. Лаптап кӧрзӧ, кулактарында алтын сыргалары ойногон, кӧстӧри ачык-јарык, маҥдык-торко кийген кыс аттыҥ тискинин оҥ колыла бектеп туткан турды.\nАндый да болзо, Кезер айтты:\n- Сен – тармачы кижи. Сениле куучындашпазым. Сен улуска ӧлӱм экелгеҥ. Сен јер алдында јаткан Эрлик- бийдиҥ кӱрӱми.\n- Јок, кӧӧркий, - деп, кыс кӱлӱмзиренди. – Мен айлу-кӱндӱ Алтайдыҥ кижизи. Сен ошкош. Чын, мени јер алдыныҥ кааны Эрлик-бий кӧп јылдарга карган кижиниҥ куу бажы эдип кубулткан. Јердиҥ алды јаар канча кире јараш кыстарды кулданарга апарган. Јаҥысла мени јердиҥ ӱстине тармазыла арттырып, улуска ӧлӱм экелзин деп бу јараш јерге таштаган. Сениҥ эрдиҥ, кызыл-јалбыш јаактарыҥ мениҥ эрдиме ле јаактарыма табарбаган болзо, мен бу ла јерде куу баш болуп, ончо улуска ла тындуларга буудак, ӧлӱм экелип јадар эдим.\nКыс Кезерге эрке кӧрӱп, је кату сыркынду айтты:\n- Эрлик-бийдиҥ тармазы бу таҥкылу калтада ла каҥзада јапшынган. Оны јердиҥ јети кадына јетире бадай чапсаҥ, јер ӱстинде оныҥ тармазы јок болор!\nКезер каҥзаны ла калтаны ууштай тударда, ол кара таш болуп кубула берди. Кӱчтӱ колдорыла ол оны бийик кӧдӱрип, ӱч темденип, јердиҥ јети кадына тӱжӱре бадай чаап ийди. Анайып јердиҥ кыртыжын таш ойып, барган јолы кӧрӱнбей калды.\nКезер ле байагы к��с таныжып, кӱреҥ-јеерен атка учкажып, калык-јоны оорып јаткан јерге келдилер. Келзе, камык улус оору-јоболдоҥ јазылган, малы-ажы тойынган болтыр.\nКезер адазыныҥ калтазы ла каҥзазы јаткан айылга келзе, олор до јазылып калган отурдылар.\n- Бу кижи слердиҥ ооруны јажын-чакка јоголткон – деп, Кезерге кӧрӱп, кожо келген кыс сӱӱнчилӱ айтты.\n- Ӱйедеҥ ӱйеге ады-јолыҥ ундылбазын – деп, байагы улус бир кӱӱн-санаазын јетирди.\nКезер байагыкысты учкаштырып, бойыныҥ јерин кӧстӧп, Сокор-Кара адазына јанып ийди.\nУулы келерде, адазы оны сӱрекей кайкап уткыды. Ол јӱк арайдаҥ айтты:\n- Ой, уулым, мен сени айылга ойто качан да келбесдеп бодогом. Ой, мениҥ јаҥыс уулым, очогымда одым ошкош, кӧксимде согулган јӱрегимдий сен. Мениҥ бастыра јӧӧжӧмди ал, албаты-јонымды башкар. Бу элбек јердиҥ ээзи сен бол.\nКезер адазына јууктай базып, айтты:\n- Адам, меге не де керек јок. Слер бойыгардыҥ јастырагарла камык улус кырдыгар. Каҥзалу калтаны мен јердиҥ јети кадына тӱжӱре чаап салдым. Куу баш болгоны Эрлик-бийдиҥ тармазы эмтир. Эмди оныҥ тармазы јер ӱстинде јатпас.\n-А бу ай кеберлӱ кемниҥ балазы? – адазы уулынаҥ сурады. – Мен јер ӱстинде мындый солоҥыдый кабакту, тегерик кӧлдий кӧстӱ кысты качан да кӧрбӧгӧм. Кем бу?\nСокор-Караныҥ алдына Кезерле кожо келген кыс базып келип, јалакай эрмектенди:\n- Адым Ай-Ару. Тӱн кирбес элбек јайым Алтайыста Эрлик-бий не де арттырбай олјолоп, јуулап апарган. Мени дезе ӧлгӧн кижиниҥ куу бажы эдип кубултала, јер ӱстине ӧнӧтийин арттырган.\n- Ай-Ару ӧскӱс – деп, Кезер айтты. – Ол мениҥ, ӧлзӧ кожо ӧлӧр, ӧссӧ кожо ӧзӧр, кару јакшы эжим болор. Орыныс бирге салынган, одыбыс бирге кӱйген.\nСокор-Кара уулыныҥ айтканына сӱӱнип, оморкодулу каткырды:\n- Канча чакка ундылбас той эдерибис. Је јаҥыс ла мениҥ јаманымды ташта: азыйда мен улуска јаман санангам. Јастыргам – сен тӱзеткеҥ. Алкыш болзын, уулым.\nКезер ле Ай-Ару айдышты:\n- Кӱӱнибисти јаҥыс эдерге аргагар јеткен учун слерге де јаан алкыш-быйан јетсин!\nЈаан јыргал баштала берди.\nШИҤЖӰ ИШТЕРИНЕҤ\nАЛТАЙ АЛБАТЫНЫҤ\nАДА-ТӦРӦЛ УЛУ ЈУУ КЕРЕГИНДЕ КОЖОҤДОРЫНЫҤ\nӰЛГЕРЛИК ЧӰМИ ЛЕ ТИЛИ\nТуулу Алтай – Россияныҥ кееркемјиктӱ бир толугы. Јуу-чак ӧткӧн јердеҥ ол сӱреен ыраак. Је Ада-Тӧрӧл учун калапту јуу-согуш тушта оныҥ ыраак-јуугы билдирбеген. Фашистский Германияныҥ олјочы, тонокчы черӱзинеҥ амыр-энчӱ орооонын корыырга јӱзӱн укту канча миллион совет албатыла кожо алтай да калык туруп чыккан. Адалар, карындаштар, јиит уулдар ла кыстар, эје-сыйындар тӱни-тӱжиле, јайы-кыжыла беш јылдыҥ туркунына Кӱнбадышта казыр ӧштӱле кӱӱн-кайрал јоктоҥ јуулашкан.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан ат-нерелӱ совет јуучылдар, олордыҥ јалтанбазы јаҥыс ла кееркем литературада кӧргӱзилген эмес. Албатыныҥ јӱрӱми, јайымы учун ат-нерелӱ тартыжузы, турумкай јаҥ-кылыгы, кебери анайда ок албатыныҥ оос чӱмдемелинде база айдылып јат.\nАлбатыныҥ оос чӱмдемели јебрен ӧйд��ҥ бери јаҥжыккан эп-аргалары аайынча улалып, јаҥы учур алынып јат. Чактаҥ чакка, ӱйедеҥ ӱйеге бузулбай келген кожоҥ чӱмдеер эп-арга ла јаҥжыгу јаҥыс та кеминде артса, је тӱп-шӱӱлтелер, кееркедим чӱмдемелдер јаҥы учур (содержание) алынганы кӧскӧ иле кӧрӱнет. Кӱӱлер кулакка чокум угулат.\nЈаҥы ӧйдӧ јаҥы кожоҥдор чӱми албатыныҥ тӱӱкизиле (историязыла) кӧдӱре колбулу. Албатыныҥ ич-буурында јебрендик озогы чактардаҥ бери философия учурлу кожоҥы бар. Ол кожоҥ јаҥыс та Кан Алтайды эмес, је бастыра јер-телекейди алат, учы-кыйузы јок кей телкемди ајаруга тургузат. Анайып, темдектезе, \"Телекей тӱҥей болор бо?\" деп кожоҥды ајаруга алар керек.\nТелекейдиҥ булуды\nТекши качан тургай не?\nТелекейдиҥ санаазы\nТекши качан болгой не?\nКайракканныҥ булуды\nКачан текши тургай не?\nКалык-јонныҥ санаазы\nКачан тӱҥей болгой не?\nЧын, албаты текши бир тӱҥей болбос. Олор ӱйедеҥ ӱйеге, чактаҥ чакка санаазы, тӱп-шӱӱлтези, кӧрӱжи тӱҥей болбой јат. Јер ӱстинде башка-башка албаты тӱҥей јуртап болбос.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде кожоҥдор алтай албатыныҥ јебрен ӧйдӧҥ бери јаҥар-сарын чӱмдеер јаҥжыккан эп-аргаларына, эп-сӱмелерине тайанган. Олор озо ло баштап ӱлгерлик чӱмдемелдерле бек колбулу, јолдыктарла улалталарлу.\nЧын, эҥ баштапкы јерде – кожоҥдордыҥ учуры (содержаниези) турат. Ол учуралдар тереҥ тӱп-шӱӱлтелерле, кӧгӱстеҥ айткан кӱӱн-санааларла аҥыланат. Ого коштой алтай кожоҥдор качан да болзо, кӱӱн-тебӱзиле – эмоциональный учурыла аҥыланат. Ол психологияда – бастыра улуска јаан кӱӱн-тапту, сӱӱштӱ, кунугушту, тӧрӧл улузына ла чыккан-ӧскӧн јерине эригип јӱргени айдылат. Алтай албатыныҥ бастыра кожоҥдоры ар-бӱткенле бек колбулу. Ич-буурдаҥ айдылар кӱӱн-санаа ар-бӱткенниҥ ончо учуралдарыла биригип калганы јилбилӱ, солун. Кожоҥдордыҥ учуры аайынча оныҥ тематиказы табылат.\nАлтай кожоҥдордыҥ ритмиказына ады јарлу билимчилердиҥ В.В.Радлов, Т.Ковальский, бистиҥ ӧйлӧрдӧ С.С.Суразаков, Т.С.Тюхтенев(1), С.М.Каташев(2) ле оноҥ до ӧскӧлӧри аҥылу ајарулар эткендер. Темдектезе, поляк билимчи Т.Ковальский шиҥжӱ ижинде алтай кожоҥдордо эҥ учурлу ритмический ӱч бӧлӱк темдектер аҥылап алган. Олор мындый: 1) кожоҥныҥ јолдыктары јети-сегис ӱйедеҥ тӧзӧлип аҥыланганы, 2) кажыла јол эки ритмический бӧлӱкке башкаланып барганы, 3) ритмический бӧлӱктер эҥ ле учурлу деп темдектегени бу бӧлӱктерди бириктирип айтканы болот.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде чӱмделген кожоҥдордыҥ кӧп нургуны бу ла јебрен, озогы јаҥжыгуларга тайанып чӱмделгени јарт. Ол эп-аргалар тӧзӧлгӧ болуп арткан.(3)\nКажы ла јолдыкты алза, ритмика аайынча баштапкы бӧлӱкте тӧрт ӱйе болор. Экинчи ритмикалык бӧлӱкте ӱч ӱйе турар. Олорды тооло кӧргӱссе, мындый:\n4 – 3 4 – 3\n4 – 3 4 – 3\nКожоҥныҥ сӧстӧринде ӱйелери аайынча темдектер мынайда кӧргӱзилер:\nАлтайымнаҥ \/ ыразам,\nАдам мени \/ санан јӱр.\nАк чечектӱ \/ Алтайга\nАйланарым, \/ сакып јӱр.\nСегис ӱй��лӱ сӧс-јолдыкта ӧрӧги кӧргӱзилген \/4 - 3\/темдектер дезе 5 – 3 ӱйеликтерге бӧлӱнип турат. Кезик аразында бу ритмиканыҥ ӱйелери кӧптӧй дӧ берер. Темдектезе, \"Канду јууга не барат?\" деп кожоҥдо чике кӧрӱлет.\nКӧгӧрип чыккан \/ кӧк чечек\nКӧлӧткӧ јердеҥ \/ не чыгат?\nКӧрӱжип јӱрген \/ бойлорыс\nКӧрӱшпес јерге \/ не барат?\nАгарып чыккан \/ ак чечек\nАлыс јердеҥ \/ не чыгат?\nАйдыжып јӱрген \/ бойлорыс\nАйдышпас јерге \/ не барат?\nКажы ла јолдыктагы сӧстӧр ончозы сегис ӱйедеҥ туруп јат, је баштапкы бӧлӱктиҥ ритмиказына беш ӱйе келижет, ритмиканыҥ экинчи бӧлӱгине ӱч ӱйе кирип јат.\n5 – 3 5 – 3\n5 – 3 5 – 3\nРитмикага анайда ок тӱҥей учурлу сӧстӧр удура-тедире учурлу сӧстӧр, катап айдылган сӧстӧр – ончозы ич бойыныҥ јакшынак ритмиказын кӧргӱзип јат. Оныҥ учун сегис ӱйеликтӱ ритмический јолдыкты кожоҥдоорго јеҥил болот. Кажылгак болуп турган учурал мында чек туштабай јат.\nУдура-тедире айдылган сӧстӧр бу сегисјолдыктарда ритмиканы мынайда бӱдӱрип јат: баштапкы јолдыкта \"кӧгӧрип\"деп сӧс бежинчи јолдыкта \"агарып\" деген сӧслӧ одорложып, ритмика бӱдӱрет. Мында ок \"кӧк чечек\" деген сӧстӧр \"ак чечек\" деген сӧстӧрлӧ удурлажат. Баштапкы тӧртјолдыктыҥ экинчи јолдыгында \"кӧлӧткӧ\" деген сӧс алтынчы јолдыкта \"алыс\" деген сӧслӧ удурлажып, ол ончо јолдыктарда такып айдылган бастыра сӧстӧр јарамыкту ритмика тӧзӧгилейт. Ӱчинчи јолдыкта\"кӧрӱжип\" деген сӧс јетинчи јолдыкта \"айдыжып\" деген сӧслӧ одорложып турат, анаҥ арыгы сӧстӧр такып айдылыжат. Тӧртинчи јолдыкта \"кӧрӱшпес\"деген сӧс сегизинчи јолдыкта \"айдышпас\" деп сӧслӧ удурлажа туруп, ритмиканы чыҥдый этире бӱдӱргилейт.\nЧынынча айтса, алтай албатыныҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде чӱмделген кожоҥдоры ритмиказы јанынаҥ бай. Оны кычыраачылар бар литературанаҥ, јилбиркезе ле сонурказа, кычыргылап, билип алар.(4)\nТоолу сӧстӧрлӧ бу ла јуу-чакка учурлаган кожоҥдордогы рифмалар керегинде айдып ийерге јараар. Кожоҥдордо јолдыктардыҥ бажындагы сӧстӧр јаҥыс тӱҥей табыштардаҥ башталып, рифмалажып јат. Темдектезе, оны мындый учуралдарла аҥылаарга јараар.\nБаргаа бажын ӧрт алза,\nБирлик ӧчӱр салалы.\nБерлиннеҥ эмди јуу келзе,\nБир кижидий базалы.\nМында јолдыктардыҥ баштапкы сӧстӧри бир тӱҥей ӱнгӱр \/б\/ туйуктардаҥ башталган. Мыны схемала кӧргӱссе, мынайда кӧрӱлер: а а а а. Бу баштапкызында. Экинчизинде, эжерлежип рифмалашкан табыштардаҥ база учурап јат:\nТай бороныҥ токумын\nТеҥдеп салган јогыс па.\nБадыштагы ол јууда\nБирлик јӱрген јогыспа!\nБу схема-кӧргӱзӱ мынайда турар:а а б б. Јуу керегинде кожоҥдордо баштапкы рифмалар да карчый-терчий турганы база учурайт.\nӦлӧ-боро бар тушта\nЭбире базып ээртаалбай.\nӦлӱжер тушта ӧлбӧзӧ,\nЭзен-амыр јан келбей.\nТемдектеп алган тӧртјолдыктыҥ баштапкы рифмалашкан табыштарын схема аайынча мынайда тургузар: а б а б. Темдекке алган јолдыктардый учуралдар јууга учурлаган кожоҥдордо тыҥ да кӧп туштабай јат. Је ол ок ӧйдӧ карчый рифмалаш ритмиканыҥ кӱӱзин леич јанында турган сӧстӧрдӧ кажылгактар бӱдӱрбей турганы јарамыкту.\nЈолдыктардыҥ баштапкы табыштарынаҥ ӱч тӱҥей буквалар (табыштар) база рифма бӱдӱрер. Је калганчы табыш башка да болзо, ритмиканы буспай јат. Схема аайынча мындый: а а а б\nӦлӧҥ баштай ӧрт кӱйзе,\nӦчӱрелик, нӧкӧрлӧр.\nӦчӧп Јарман јуу ийзе,\nЈалтанбайлык, нӧкӧрлӧр.\nЈолдыктардыҥ баштапкы сӧстӧринде јаҥыс та тӱҥей табыштар рифмалажар эмес, је анайда ок олордо бӱткӱл ӱйелер де рифмалажып турганы алтай кожоҥдордо кӧп учурап јат. Темдек эдип ол ло \"Канду јууга не барат?\"деген кожоҥды алза, ол рифма чокум, иле кӧрӱне берет.\nКӧгӧрип чыккан кӧк чечек\nКӧлӧткӧ јердеҥ не чыгат?\nКӧрӱжип јӱрген бойлорыс\nКӧрӱшпес јерге не барат?\nМында \"кӧгӧрип\", \"кӧлӧткӧ\", \"кӧрӱжип\", \"кӧрӱшпес\" деген сӧстӧр јолдыктардыҥ бажында туруп, \"кӧ\" деген ӱйелери рифмалажып јат. Каа-јаада, керек дезе, јаҥыс та тӱҥей табыштар, тӱҥей ӱйелер рифмалажып турган эмес, је бӱткӱл сӧстӧр дӧ рифма кебине тура берет.\nЧет агашка от кӱйзе,\nЧек ӧчӱрип салалдар.\nЧын Јарманнаҥ јуу келзе,\nЧын јуулажып баралдар.\n\"Чет\", \"чек\" деп баштапкы сӧстӧр јаҥыс тӱҥей ӱйедеҥ турат. Ол ок ӧйдӧ бӱткӱл сӧстӧр эмтир.\nКожоҥдордыҥ јолдыктарыныҥ учындагы сӧстӧр база ла анайда ок рифмалажып турат. Тӱҥей табыштар, ӱйелер, такып айдылган бӱткӱл сӧстӧр рифмага киргилеп јат. Алтай кожоҥдордо рифмалар бай, чӱмдӱ, кеҥ. Оны шиҥжӱчилер база элбеде кӧргӧндӧр. Оныҥ учун Ада-Тӧрӧл јууга учурлаган кожоҥдордоҥ бир ле эмеш темдектер алып, бир кезек рифмаларды чокумдап саларга јараар. Темдектезе, \"Казыр ӧштӱ бар\"деген кожоҥды алактар:\nЭне Алтайдыҥ ичинде\nЭр ле баатыр јоныс бар.\nЭм бадыштыҥ тӱбинде\nЭрлик Гитлер ӧштӱӱс бар.\nБу ла тӧртјолдыкты алза, мында кандый ла рифма бар. Баш рифманы албай, јолдыктардыҥ учында, ортозында рифмаларды алза, сӱрекей бай. \"Ичинде»\/«тӱбинде\" деген карчый рифманы алза, \"ич\", \"тӱп\" деген сӧстӧрдиҥ арткан ӱйелери кыйыш јок чике, чокум рифмалашкан - \"инде\".Је экинчи ле тӧртинчи јолдордо \"бар\" деп сӧс такып айдылганыла рифмалажат.\nИч рифманы алза, мында баштапкы јолдыкта \"Алтайдыҥ\" деген сӧс ӱчинчи јолдыкта \"бадыштыҥ\" деген сӧслӧ, табыш-ӱйелериле рифмалажат. Экинчи јолдыкта \"баатыр\",тӧртинчи јолдыкта турган \"Гитлер\" деген сӧстӧр ич рифма бӱдӱрип јат. Экинчи јолдыкта\"јоныс\" ла тӧртинчи јолдыкта \"ӧштӱӱс\" деген сӧстӧр база ич рифма бӱдӱргилеп јат.\nКӧкси бийик кӧп аттар\nКӧп иштерге аксады.\nКӧрӱжип јӱрген акалар\nКанду јууга ырады.\nБу тӧрт јолдыктыҥ учындагы сӧстӧрдӧ чике рифмалар бар:\"аттар\"\/тар\/,\"акалар\"\/лар\/, - \"тар\" ла \"лар\" рифмалажат; \"аксады\" ла \"ырады\" деген сӧстӧрдӧ\"ды\" деген ӱйелер чокум рифмалажат.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде кожоҥдордо аллитерация, параллелизм,тӱҥдештирӱлер, эпитеттер ас эмес туштап јат. Кӧп сурактар, кайкалдар, кыйгы темдектер улай ла туштап тургандары бар.\nТексттерде кӧ�� эпитеттер туштап јат. \"Айлу-кӱндӱ Алтай\" деп кожоҥдордо учурап турган јолдыктар бар. Айлу-кӱндӱ деген эпитет-јарталгыш Алтай деген сӧсти чӱмдеп, Алтай јер-теҥериле бир јаан јаркынду телекей болгонын чокумдайт.\nКан Алтайдыҥ ичинде\nКайран баатыр јоныс бар.\nКара бадыш тӱбинде\nКазыр ӧштӱ Гитлер бар.\nМында эпитеттер \"кан\", \"кайран\", \"кара\", \"казыр\"деген сӧстӧр болот. Олор оныҥ алдында турган сӧстӧрди јаркынду эдип кӧргӱскенинеҥ улам, кижиниҥ ичи-буурында санаа ачык-јарык боло берет, \"кан\" деген эпитет Алтай деген сӧсти чӱмдӱ эдип кӧргӱзет. Ол элбек, эрке кӧрӱлет, албаты деген сӧсти\"кайран баатыр\" деп колболу эпитеттер јуук, карындашсып турганын кӧргӱзет. Бадыш \"кара\" деп эпитетле јарталат, Гитлер деп сӧсти \"казыр ӧштӱ\" деген колболу эпитеттер јартап, чокумдап, кижиниҥ ал-санаазын караҥуйладып тургандый билдирет.\n\"Городтор учун јуулар\" деген кожоҥдо тӱҥдештирӱ де туштап јат.\nМӧндӱрдий окко чыдашпай\nФашисттер качып кырылган.\nМосква эмди јеҥдиртпес,\nТӧрӧлистиҥ јӱреги.\nМында \"мӧндӱрдий\" деген тӱҥдештирӱ барынаҥ улам, Россия ороонныҥ черӱлериниҥ јуу-јепселле ӧштӱлердеҥ кӱчтӱ болгоны оморкодулу кӧрӱлет. Оныҥ да учун фашисттер качып, јолой кырылып ӧлгӧндӧри јеҥӱнинҥ алтамын ырымдап турганы болот. \"Москва эмди јеҥдиртпес\" дегени кижиниҥ сӱр-кеберин, кӱчин алынганы бӱдӱмчилӱ, јуу-чакка ончо ло не-неме удура болгоны ал-санааны элбедет.\n\"Кӧргӧн чилеп кычыргай\" деп кожоҥды алза, кичинектеткен тӱҥдештирӱ учурап јат.\nКӧбӧлӧкчӧ кӧк чаазын\nКан Алтайга јет баргай.\nКӧрӱш-таныш кӧӧркийлер\nКӧргӧн чилеп кычыргай.\nЧаазын деген адалгышты кӧк деп эпитет аҥылу, сӱрлӱ эдип ийет. Је кӧк чаазын-письмо, кичинегин кӧбӧлӧклӧ тӱҥдегенин кычырза, фронттоҥ Алтайда эш-нӧкӧрлӧргӧ кандый кӱӱнзеп чийген, ийген письмо деп кижи сананар, јуучыл иле кӧрӱне берет. Ол письмолор јуучылга тӱҥей, оны \"кӧргӧн чилеп\" деген тӱҥдештирӱ кижиниҥ сӱӱнгенин элбедет.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлаган алтай калыктыҥ кожоҥдоры јебреннеҥ бери јаҥжыкканы аайынча чӧйӧ кӱӱзиле кожоҥдолот. Строка јолдыкта, эрмекте кажылгактар, узун сӧстӧр јок.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде кожоҥдордыҥ тили су-алтай, чечен, кыска, кажылгак јок. Кожоҥдогондо, олордыҥ сӧстӧри ӱлгерлик чӱмдӱ, кӱӱлик ӱндӱ, јаркынду. Ару, су-алтай тилдиҥ болужыла албаты кижиниҥ ич-санаа кӱӱнин, амадузын чокум кӧргӱзип јат.\nЈуу керегинде алтай кожоҥдор бӱдӱмиле јаан эмес. Оныҥ учун А.М.Горькийдиҥ айтканы да чын: кожоҥдор јаантайын кыска, је олордо айдылган санаа, чӱм-сезимдер дезе бӱткӱл бичиктер болор.(5)\nЈууныҥ кату ӧйлӧрин, улустыҥ санаа-кӱӱнин, јӱрӱмин, ижин-тожын јурап кӧргӱзеринде анчада ла тӱҥдештирӱлер, эпитеттер, метафоралар туружат. Ол ло \"Москва эмди јеҥдиртпес\"деген јолдыктый метафоралар јаантайын учурайт.\nЈууга учурлап чӱмдеген алтай кожоҥдордыҥ тили су-алтай, чӱмдӱ, кажылгактар јок. Кезик аразында су-алтай тилге, сӧст��ргӧ орус сӧстӧр кириже берет. Онызы јарт. Эмдиги јаҥы ӧйдӧ улустыҥ тудунар-кабынар јӧӧжӧзи јаҥы табылган. Темдектезе, Ада-Тӧрӧл јуу керегинде кожоҥдордо \"ок-јаа\", \"саадак\" деген сӧстӧр учурабай јат, эмдиги кожоҥдордоорус тилдеҥ кирген сӧстӧр учурап турганы јарт: катюша (отту окло адар јуу-јепсел), колхоз, совхоз, герой, пулемет, танк, танкист, самолет, оноҥ до ӧскӧлӧри.\nОзогы алтай кожоҥдордо, темдектезе, чын болгон башчылардыҥ ады-јолы кирип турган: Шуну баатыр, Ойрот-каан, Галдан-каан.Эмдиги јуу керегинде кожоҥдо маршал Жуковтыҥ ады бир кезек јерлерде адалат.\nЈуу керегинде бир кезек кожоҥдор вариантту болот. Кезикте олор бир ле башка сӧстӧрлӧ аҥыланат. Арткан сӧстӧр ол ло бойы артар. Је ич-ӧзӧги аайынча олор јуу керегинде кожоҥдорды байыдып јат дезе, јастыра болбос.\nЛ и т е р а т у р а:\n1. Т.С.Тюхтенев. Алтайские народные песни. Горно-Алтайск, 1972. – С.67-70, 78-97.\n2. С.М.Каташев. Алтай ӱлгер керегинде. Горно-Алтайск, 1974.\n3. И.Б.Шинжин. Алтайские народные песни о Великой Отечественной войне \/\/ Улагашевские чтения, вып.1. Горно-Алтайск, 1979. – С.133-140.\n4. И.Б.Шинжин.Алтай албатыныҥ Ада-Тӧрӧл Улу јуу керегинде кожоҥдоры. Горно-Алтайск,2000. – С.3-43.\n5. А.М.Горький. \"Разрушение личности\"\/\/ О литературе. М.,1955.\nАЛТАЙ КАЙЧЫЛАРДЫҤ ШКОЛЫ\nТуулу Алтай ар-бӱткенде кӧгӧлтирим ыштый ынаарла тартылган курч баштарлу кайкамчык јараш тууларыла, ӱргӱлјиге шуулап аккан сууларыла Азияныҥ эрјинези деп чын адалган. Јебрен кӧк тӱрктер дезе оны бӱткӱл телекейдиҥ тӧс јӱреги деп айдыжатаны база учурлу.\nЭрте-эрте чактардаҥ ала Туулу Алтай јӱзӱн башка салынган кӧп сӧӧк-кургандарыла аҥыланган. Оныҥ да учун мында таш чактарда јаткан турлулары ас эмес табылган. Олор, академик А.П.Окладниковтыҥ шиҥдеп айтканыла, 300-400 муҥ јылдар мынаҥ озо келер ӱйелерге бойлорыныҥ јебрен палеолитический турлуларын артырып салган.\nТуулу Алтайды ончо тӱрк-монгол албатылар бойыныҥ эҥ баштапкы јебрен тӧрӧли болгон деп санангылайт. Мынайда санангандары јебрендик соојындарда, кеп-куучындарда ла анайда ок ат-нерелӱ эҥ јаан бӱдӱмдӱ кайчӧрчӧктӧрдӧ айдылганын чындыксынгылайт.\nАлтай албатыныҥ оос чӱмдемелдери учы-кыйузы јок байлык.Олор укаа ла кеп сӧстӧр, модор ло чечен сӧстӧр, соојындар ла кеп куучындар, табышкактар ла кожоҥдор, тӱӱкилик куучындар ла кай чӧрчӧктӧр деп бӧлӱктердеҥ турат.\nКай чӧрчӧктӧр бӱткӱл бойынча, шиҥдеечилердиҥ айдыжыла, эҥ ле кайкамчылу жанр болот. Не дезе, мында соојындар ла кеп куучындар, алдынаҥ кыскарта ла чокум, јарт айдылган сӧстӧр (афоризмдер), чӱм-јаҥдар аайынча чӱмдемелдер (обрядовая поэзия), камдардыҥ сӧс кожоҥдоры, табышкактар, јулкас айдар ла кандый бир не-немени айдып берер сӧстӧр болодылар.\nАлтай албатыныҥ оос чӱмдемелдерин баштап ла јууп бичиген кижи јарлу тюрколог, академик В.В.Радлов болот. Ол 1866 јылда \"Образцы народной литературы тюркских племен Южной Сибири и Джунгарской степи\"депулу и��ин кепке базып чыгарган (1). Бу томго алтай фольклордыҥ кӧп бӱдӱмдери кирген. Мында ок \"Алтайын Сайын Салам\",\"Кан-Бӱдей\",\"Тектебей-Мерген\",\"Ай-Каан\",\"Караты-Каан\"ла ӧскӧ дӧ кай чӧрчӧктӧр салынган.Олор бойлорыныҥ кайкамчылу шӱӱлте учурыла, токтоду јок кей-кебизин јилбӱзиле (фантазиязыла), чокум сӱр кеберлериле кычыраачыларды тыҥ јилбиркеткен.Оныҥ да учун алтай албатыныҥ бу чӧрчӧктӧри кӧп катап јаҥыс та Туулу Алтайда эмес, је анча ок гран ары јанында, америкалык та јерлерде кепке базылып чыккандар.\nАт-нерелӱ кай чӧрчӧктӧрди јайалтазы аҥылу кайчылар айдып јат. Бу јаан, узун чӧрчӧктӧрди\"кай чӧрчӧктӧр\"деп айдар. Олорды тамакла кӱрмелтип кайлаар керек. Тамакла кӱрмелтип кайлаарга кайчылар 7-9 јаштуда ӱренип баштайт. Јаан кайчыларды ӧткӧнип кайлап темигерине кӧп ӧйлӧр барып јат. Јаш, јиит кайчы бойыныҥ кайлаар кемине јеткенче, јаҥжыккан кемге јолын таап чыкканча улалып јат. Эмди ученыйлар, педагогтор, психологтор бирлик шӱӱлтеге келген: балдар бала ла тужында не-немеге ӱренип аларында једиҥкей, кӧгӱске тӱрген алып јат. Келер ӧйдӧ кайчы болотон бала кайчыларды јазап угар. Ого кыйыш јоктоҥ чӧрчӧктиҥ бӱткӱл сюжедин кӧгӱске алар керек. Кӧгӱс-санаага јаҥыс ла ондор, јӱстер эмес, је анайда ок канча муҥ ӱлгерлик јолдыктар тудар, олорды ундыбас керек.\nКай чӧрчӧктӧрди кайчылар, топшуурды согуп, ӱч, беш, јети, оноҥ до кӧп кӱндерге кайлагылап тӱгезер. Келер ӧйдӧ кайчы болотон бала эрте јажынаҥ ала тыҥ кайлайтан кайчыны угарга ӱренип јат.\nТемдектезе, алтай албатыныҥ ат-нерелӱ улу кайчызы Николай Улагашевич Улагашев (1861-1946) кайга беш-алты јаштуда кӱӱнин салган. 8-10 јаштуда Николай 3-4 кай чӧрчӧкти адазы Улагаштаҥ угуп, кӧгӱс-санаага алынган. Кажы ла эҥирде, уйуктап јада, адазы кайлаган чӧрчӧктӧрди эске алатан. Кандый бир чӧрчӧкти такып-такып учына чыгара башка тудатан. Там ла чыдаган сайын Николайды адазы кузуктаза, аҥдаза, агаш-таштыҥ ортозына кожо алып јӱретен. Тийиҥдеп, табыргылап јӱргенде, олордыҥ одузына кайчылар келип, 2-3 кӱнге чӧрчӧк кайлайтан. Анайып бир катап Улагаштыҥ одузына баскын-тербезен кайчы Кабак Тадыжеков келгени, јаан кай чӧрчӧк кайлаганы Николай Улагашевтиҥ ал санаазын кайчы болорыныҥ јолына бура тартканы тыҥ болгон. Кабак топшуур согуп кайлаарда, сӧстӧри јарт, чокум угулган. Кӧксинеҥ ӱн кӱӱлеп, кӱркӱреп, тамактаҥ јайым чыкканы кайкамчылу, солун, јилбилӱ болгон.\nЈиит кайчы Николай ол ло 19-чы чакта јаткан Кыдыр Отлыков, Сабак Бочонов, Кабак Тадыжеков, Кыскаш деген кайчыларды ончозын уккан.Олордыҥ ат-нерелӱ кай чӧрчӧктӧрин Николай Улагашевич Улагашев јада каларга јетире бийик баалап, оморкоп јӱрген.\nН.У.Улагашев кӧп-кӧп кай чӧрчӧктӧр билген. Олордыҥ кезигинде кожоҥдоп то айдарјерлер бар. Андый чӧрчӧктӧргӧ «Алып-Манаш», «Ӧскӱс-Уул» кирет. Кайчы ас эмес тегин чӧрчӧктӧр, соојындар, кеп-куучындар, табышкактар, кеп, укаа, чечен ле модор сӧстӧр билер болгон.\n��айчылар школдор аайынча бӧлинип јат. Темдектезе, Николай Улагашев, К.Тадыжеков, Кыдыр Отлыков, Сабак Бочонов кай чӧрчӧктӧрди топшуур согуп кайлагандар. Ӧрӧги айдылган кайчылар тӱндӱк аймактарга(Турачакка, Чойго) келижет. Мында ок јаткан бир кезик кайчылар чӧрчӧкти кайлабай, ӱлгерлик учурла тӱрген айдып јат. Мынызы база бир школго кирип јат.Мындый кайчылар топшуур сокпой чӧрчӧктӧрин айдып салат. Олорго, темдектезе, Е.К.Таштамышева (1881-1962), Н.П.Черноева (1919-1978) келижет.\nТӱндӱк аймактарда јаткан кайчылардыҥ школдорына келижип турган учурал база бар. Олордыҥ кай чӧрчӧктӧриниҥ тӧс геройлоры кӧп сабазында аҥчылар, балыкчылар болот.\nТӱштӱк аймактарда јаткан кайчылардыҥ кай чӧрчӧктӧринде тӧс геройлор кӧп сабазында, аҥдаганыла коштой, кӧчкӱн ле мал азыраганына кирет. Баатырлар албатыны башкарып, одынду јерге кӧчӱрет. Ол ок ӧйдӧ јӱзӱн укту малын јаҥы одорлу јерге тургузат. Темдектезе, јарлу, ат-нерелӱ, улу кайчы А.Г.Калкинниҥ (1925-1998)\"Маадай-Кара\"деп кай чӧрчӧгиниҥ кире јолдыктарында ол чокум айдылган:\nАт тыныжы куу тумандый, -\nКаранадый ала малы,\nТӱк тийишкен тӱмен быйан\nАйдыҥ кӧзин бӧктӧй берген,\nАла тайга бӱркей берген\nТибиреген јӱрбей кайтты.(2)\nМында јылкылар ла кӧп оок мал керегинде айдылат. Јылкылар кӧп, тыныштары чек тумандый боло берген. Оок башка-башка малы одордо тыгым јӱргенин\"тӱк тийишкен тӱмен\"агару мал\"ала тайганы бӱркей\"базып јӱргениле колбой\"тибирей\"басканы да кай чӧрчӧктӧ иле айдылат.\nАнаҥ ары јолдыктарда Маадай-Караныҥ башкару ижи ле кӧчкӱн јӱрӱми темдектелет:\nОдорлуга малын салган,\nОдындуга јуртын салган,\nТебеелӱге малын салган,\nТергеелӱге јуртын салган.(3)\nАйдарда, албатызыныҥ башчызы болуп, кӧп тоолу малдыҥ ээзи болуп, Маадай-Кара баатыр улай ла одорлорды солып, оныла коштой албатызыныҥ јаткан јерин јаҥыртып, кӧчӱретен.Је башчы кижи олорды јазап кӧрбӧзӧ, тӱбек болотонын чӧрчӧктӧ база јакшы темдектеп јат. Андый учурал бир катап баатыр Маадай-Карада боло берген.\nТӱк тийишкен тӱмен быйан\nАлтай ӧткӧн – ээн болды.\nТил билишпес эли-јоны\nЈер айланган – ээн болды.\nОдорлудаҥ малы ӧдӱп,\nОдус тайга ажа бертир.\nОдындудаҥ јоны ӧдӱп\nЈетен ӧзӧк кече бертир.\nОзо ло баскан ол дор малым\nОт ӧлӧҥин отоп јӱрет.\nКийнинде баскан ак быйаным\nКара јерин јалап јӱрет.\nОзо баскан эл-албаты\nАш јакшызын талдап јудат.\nКийнинде баскан тӱмен јоны\nАйак, казан јалап јӱрет.(4)\nМаадай-Кара узак ӧйгӧ јыргалда болгон. Чӧрчӧктӧ оны уйкузы ажыра кӧргӱскен. Эмеени ойгозордо, Маадай-Кара башкарган јоны, одорлоткон малы турган јеринеҥ јыш быдырашкан: јон одынду јер бедреп, одорлу, ӧлӧҥдӱ турлулар табарга јӱргӱлей берген. Улус јурттарын таштап, байла, мал-ажын алганча баш ла јайган јерге таркай берген.\nЧындап, тӱштӱк аймактарда јаткан кайчылардыҥ школынаҥ аҥылап ийгедий бир учурал бар. Кай чӧрчӧктӧрдӧ баштапкы јӱзӱнге келишкен адалгыш туштайт (малым, баатырым, балам). Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк бӧлӱгиндекайчылардыҥ школында мындый учуралдар туштабай јат. Тӧс лӧ тӱштӱк аймактардагы кайчылардыҥ школы кӧчкӱн малчылардыҥ јадын-јӱрӱмине, тудунган-кабынган јӧӧжӧзине ајару эткилейт.\nБаатырлар аҥдап та, ӧскӧ дӧ керекке барардаҥ озо бойыныҥ јерин алты-јети катап эбире јортот. Калыгы кандый кӱӱн-тапту јатканын билип, јӱзӱн-јӱӱр малы одорло јеткилин кӧрӱп алала,ыраак јорыгына баргылайт. Кайчылар анаҥ ары баатырлардыҥ, каандардыҥ эткен керектерин табынча элбеде айтканын\"Маадай-Кара\"деп чӧрчӧк керелеп јат. Карган Маадай-Караныҥ сӱр-кебери фантастикалык эпле мынайда кӧргӱзилет:\nБаатыр кижи бу бӱдӱжи:\nКилиҥ кара бу кабакту,\nКирбе кара бу сагалду,\nКоо кырлаҥ бу тумчукту,\nКош агаштый бу кирбиктӱ,\nКӧргӧн кӧзи кӧк чолмондый,\nКӧӧркий бойы су алтындый.\nЈарым кайа бу лай јаакту,\nБӱдӱн кайа бу бӱдӱштӱ,\nКызыл марал бу чырайлу\nБаатырым болбой кайтты.\nБек тер бӱткен бу белине\nБежен айгыр мал јӱргедий,\nАк јалаҥдый арказына\nАлтан ӱӱр кой тургадый,\nЭки јарын ортозына\nЈӱс байталым тебелеедий,\nЭки кӧстиҥ ортозына\nТӧртӧн ирик тебелеедий(5).\nБу учуралдабаатыр кӧп јылкы ла кой, ирик малдарлу јатканын албаты мактап јат.\nОҥдой, Кан-Оозы, Шабалин, Улаган, ӧскӧ дӧ аймактардыҥ кайчылары ӱнгӱр ӱнле тамак ажыра кӧдӱриҥилӱ ле гимнический кемле кайлагылайт. Бого эрте јаштаҥ ӱренгилеп јат. Бу бир школ болот.\nБаза бир кезек кайчылар чӧрчӧктӧрди ӱлгерлик чӱмле кайлабай айдатан. Олорго Е.К.Таштамышева (1881-1968), Н.П.Черноева (1919-1979), Т.А.Чачияков (1923-1998), К.Т.Кокпоева (1905-1972), А.Б.Чунижеков (1872-1971), Р.Г.Илаков (1914-1980), Н.К.Ялатов (1927-2001), Ш.Марков (1889-1978), С.Кочеев (1863-1957), Д.Яманчиков (1898-1973) киргилеп јат. Бу кайчылар топшуур сокпой чӧрчӧгин айдатандар. Мынызы экинчи јаан школ.\nЧӧрчӧкти эр кайчылар кайлаганда, байдастанып алар. Кайчы ӱй улус чӧгӧдӧп отурала, куучындаар.Угаачылар бу тушта табыштанбас. Кезик кай чӧрчӧкти кайлаганда 3, 4, 7, 9, 14 кӱндерге улалып, тӱгенетен. Айдып, кайлаган чӧрчӧкти качан да болзо тӱгезер учурлу. Айдарда, чактаҥ чакка келген алтай кайдыҥ јаҥжыгулары келер ӱйеге мынайда улалып барып јат.\nЛ и т е р а т у р а\n1. В.В.Радлов. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Джунгарской степи, часть 1, Санкт-Петербург, 1866.\n2. Маадай-Кара. Алтайский героический эпос. М., 1973. – С.67.\n3. Анда ок. – С.68.\n4. Анда ок. – С.71-72.\n5. Анда ок. – С.75.\nМосквада Туулу Алтайдыҥ литературазыныҥ кӱндери ӧдӧр тужында. Бичиичилер ле айылчылар М. Горькийдиҥ адыла адалган литературный институтта. Сол јанынаҥ экинчи – И. Б. Шинжин. 1982 ј.\nГорно-Алтайскта тил ле литература аайынча билим-шиҥжӱ институтта. Сол јанынаҥ баштапкы рядта: И. Б. Шинжин, В. И. Чичинов, Бурятиянаҥ келген айылчы, В. И. Эдоков. Н. И. Шатинова, С. Я. Пахаев. Отурган улус П. Е. Тадыев, Бурятиянаҥ келген айылчы. 1975 ј.\nИ. Б. Шинжин, В. Хохолков, К. Ялбакова, В. Шагаева. 1976 ј.\nОбластьтыҥ школдорыныҥ директорлоры Горно-Алтайск калада Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институтта курстар ӧдор тужында. 1-кы рядта сол јанынаҥ ӱчинчи – И. Б. Шинжин. 1972 ј.\nКалмык Республиканыҥ Элиста калазында «Джангар» эпос аайынча Телекейлик конференция тужында. 1978 ј.\nХрестоматия по алтайской литературе\nЧИТАЕМ ИВАНА БАКСУРОВИЧА ШИНЖИНА\nСоставители И. Б. Шинжин, З. Ш. Шинжина\nРедактор О.С. Иркитова\nМинистерство образования и науки\nРеспублики Алтай\nг. Горно-Алтайск, ул. Комсомольская, 3\nБУ ДПО РА «Институт повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования Республики Алтай»\nг. Горно-Алтайск, Чорос-Гуркина, 20","id":"<urn:uuid:faecaeed-fe2b-4c2d-8376-06904783b62f>","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/SHINZHIN.HTM","date":"2018-02-26T01:37:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891817908.64\/warc\/CC-MAIN-20180226005603-20180226025603-00774.warc.gz","language":"alt","language_score":1.000007987,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000079870224}","num_words":56047,"character_repetition_ratio":0.027,"word_repetition_ratio":0.01,"special_characters_ratio":0.209,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17400.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 16-чи кӱнинде Федерал УМО-ныҥ ээчий јууны ӧткӧн. Анда алтай тил ле литературалык кычырыш (1-4 класстарга), алтай тил ле литературала (5-9 класстарга) бодоштыра ӱредӱ программалар кӧрӱлген. Берилген программаларды Алтай Республиканыҥ ӱредӱчи ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институттыҥ алтай тил ле литератураны ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразы белетеген.\nАлтай тил ле литературалык кычырыш (1-4 класстарга), алтай тил ле литературала (5-9 класстарга) бодоштыра ӱредӱ программалар федерал кеминде ширтӱ ӧдӱп, УМО-ныҥ јӧбиле тӧс ӱредӱ программалардыҥ федерал реестрине кийдирилди.\nРоссия Федерацияныҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ тӧс ӱредӱ программалардыҥ реестрине Карелия Республиканыҥ, Крым Республиканыҥ, эмди Алтай Республиканыҥ тӧрӧл тил ле литератураныҥ программалары кийдирилди.","id":"<urn:uuid:5deb4b86-82b8-44d7-a8b5-ee3942954d51>","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/ipkrora.ru\/index.php\/kafedra\/325-altaj-til-le-literaturala-bodoshtyra-red-programmalar-federal-reestrge-kijdirildi","date":"2018-02-19T13:41:43Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891812665.41\/warc\/CC-MAIN-20180219131951-20180219151951-00009.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999879599,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":12,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999879598617554}","num_words":148,"character_repetition_ratio":0.153,"word_repetition_ratio":0.158,"special_characters_ratio":0.166,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":27797.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ернар айдар сагындым сени mp3 и производственные отнощения с руководством\nЕрнар айдар 2016 mp3 скачать или слушать бесплатно онлайн, 5959 песен. Все песни Ернар Айдар - mp3 слушайте онлайн на сайте ololo.fm (79 931 песня). Сагындым Сени. Скачивай и слушай айкын толепберген сени сагындым сагындым www.kazmusic.kz mp3. Ернар Айдар.\nErnar aydar скачать mp3 ернар айдар песни Ернар Айдар. 04:03. Ернар Айдар. Сагындым сени. И ернар айдар сагындым сени Сени сагындым www.kazmusic.kz mp3. Ернар Айдар. На страничке Ернар Айдар на Музыке Нур Вы с легкостью можете слушать онлайн и загрузить. Сагындым Сени Минус.mp3. скачайте песню «Сагындым Сени Минус» от исполнителя Ернар Айдар. Скачай ернар айдар сагындым сени балапаным и ернар айдар сагындым.\nЖурегим ернар айдар скачать mp3 Ернар Айдар Сагындым ала ала Сени колдан. Скачать mp3 Ернар Айдар - Сагындым бесплатно, слушать Ернар Айдар - Сагындым онлайн без. Ернар Айдар - Сагындым Сагындым 2014.mp3;. Ернар Айдар андери Ернар Айдар – Сагындым сени. Сагындым Сени mp3 скачать. Скачать и слушать онлайн Сагындым Сени Ернар Айдар- Сагындым. Ернар айдар жаным скачать бесплатно mp3 без Ернар Айдар сени катты сагындым. Все песни от Ернар Айдар на Mp3.co. Ернар Айдар Сагындым Ернар Айдар Сагындым сени. Ернар Айдар – Сагындым Ернар Айдар Сагындым сени. 03:57: firstname.lastname@example.org. Скачать музыку ернар айдар Скачать песни в mp3. Все песни Ернар Айдар, Сагындым сени.\nЕрнар Айдар, Сагындым сени слушать в онлайн доступе в mp3, ернар айдар сагындым сени. Ернар Айдар онлайн бесплатно, Скачать Ернар Айдар в mp3 у Ернар Айдар — Сагындым сени. Скачай ернар айдар сен коринбейсин 2016 kazvip kz и ернар айдар Сагындым сени Сагындым. Слушать мп3 музыку сагындым сени Ернар Айдар - Сагындым сагындым сени.mp3 доступна. Слушай и качай Ернар айдар сагындым минус mp3 бесплатно и без регистрации, 172453 mp3 треков. Скачать музыку Ернар Айдар Скачать песни в mp3. Все песни Ернар Айдар, Сагындым сени. MP3 Песни в 320 kbps: Ернар Айдар - Сагындым Ернар Айдар. Ернар Айдар минус скачать mp3 Ернар Айдар – Сагындым сени Ернар Айдар. Сагындым сени скачать mp3 Ернар Айдар - Сагындым сени Ернар Айдар - Сагындым сени.\nСкачать Сені сагындым.mp3 3:57 Ернар Айдар - Сагындым сени (vk.comBauYrzhaNpro)2о14 3:57 Ернар Айдар. Прямо сейчас слушай онлайн песню ернар айдар сагындым или ты можешь 3670 в формате. Ернар-айдар-сагындым ернар-айдар-сагындым скачать mp3 Ернар Айдар – Сагындым сени. Сени сагындым mp3 скачать или слушать Все песни сени сагындым скачивайте бесплатно. Ернар Айдар Ернар Айдар Сагындым сени 03:57. Размер: 10.72 МБ Формат: mp3. Слушать. Ернар Айдар Сагындым сени Ернар Айдар Сагындым сени скачать. Скачать Ернар Айдар - Сагындым сени Айдар Сагындым сени Сагындым сени минус. И скачать Сагындым сени минус от Ернар Айдар в mp3 Айдар Сагындым сени. Ернар айдар mp3 альбомы онлайн слова track бесплатно, Сагындым сени балапаным.\nЕрнар Айдар Сагындым минус ориг демо сатулы 87078896594. 01:21. Нурик жаным сени сагындым. 04:01. Сагындым сени сагындым сени скачать mp3 Ернар Айдар - Сагындым сени балапаным. Сени сагындым mp3 скачать или слушать бесплатно онлайн, Ернар Айдар мен де сени катты. Скачать Сагындым.mp3 . . 4:32 Ернар Айдар - Сагындым 2014. 3:20 Радик . 3:02 X.A.U.S - Сени Сагындым. Сагындым сени балапаным= от исполнителя Ернар Айдар в mp3 сагындым сени ернар.\n- Краз руководство пользователя\n- Как вернуть андроид 4 1 2 с 4 3 на галакси с3\n- Рингтоны фразы из мультфильма маша и медведь\n- Текст песни ванич не на проходной\n- Ужасы в мире животных mp3\n- После прошивки биос горит cpu led\n- Через торрент сериал собиратель душ 1 сезон\n- Официальные прошивки huawei mediapad\n- Майнкрафт играть 1 9 5\n- Модели оружия mp40 для cs 1 6\n- H qо минусовку песни оюны дарижапова тэрэнги","id":"<urn:uuid:a4198381-9440-45d6-9ba2-33df3435b199>","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/rhettriley.site50.net\/?item=ernar-aydar-sagyndym-seni-mp3","date":"2018-03-19T05:10:46Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257646375.29\/warc\/CC-MAIN-20180319042634-20180319062634-00706.warc.gz","language":"alt","language_score":0.378054142,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.378054141998291, \"tat_Cyrl_score\": 0.3150930404663086, \"gag_Cyrl_score\": 0.0756586417555809, \"mhr_Cyrl_score\": 0.04846753180027008, \"mrj_Cyrl_score\": 0.04027590900659561, \"kir_Cyrl_score\": 0.0199924036860466, \"nog_Cyrl_score\": 0.0155443474650383, \"rus_Cyrl_score\": 0.014676334336400032, \"tuk_Cyrl_score\": 0.014350364916026592, \"krc_Cyrl_score\": 0.011033615097403526}","num_words":1364,"character_repetition_ratio":0.206,"word_repetition_ratio":0.192,"special_characters_ratio":0.234,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.454,"perplexity_score":30133.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Сӧс бажы\nКару кычыраачылар!\nКолыгарда тудунып алган бичик Јаҥы Кереес деп адалат. Бу эки тилле аҥылу чыгарыш – Јаҥы Кереес алтай тилле, оныла кожо орус Синод кӧчӱриш.\nЈаҥы Кереестиҥ бичиктери Эртеги Кереестиҥ бичиктериле кожо Агару Бичик – Библия деп адалат. Библия – бастыра телекейде эҥ кычырылып турган бичик. Ондо Кудай улусла тургускан эки кереес керегинде айдылат. Эртеги Кереесте канайып Кудай израиль калыкла Кереес тургусканы, Моисей ажыра ого агару Јасак бергени керегинде бичилген. Јаҥы Кереесте канайып Кудай јӱзӱн-башка калыктардыҥ улузыла, Иисус Христоско бӱткен ончо улусла кереес тургусканы бичилген.\nЈаҥы Кереес јебрен грек тилле бичилген 27 бичиктеҥ туруп јат. Ол ӧйлӧрдӧ грек тил Рим империяда јуртаган калыктар эрмектешкен тӧс тилдердиҥ бирӱзи болгон.\nЈаҥы Кереестиҥ баштапкы тӧрт бичиги гректеп «Евангелион» деп адалат. «Сӱӱнчилӱ Јар» – ол ӧрӧги сӧсти алтай тилге кӧнӱ кӧчӱргени. Бу бичиктерде Иисус Христостыҥ туулганы, јӱрӱми, јарлыктаганы, ӧлгӧни ле тирилгени керегинде айдылат.\nСӱӱнчилӱ Јардыҥ кийнинеҥ Апостолдордыҥ Ижиниҥ Бичиги салылган. Ондо Иисус Христоско бӱдери телекей ӱстине канайда таркап баштаганы керегинде айдылат.\nЈаҥы Керееске анайда ок 21 самара кирген; олорды ончозын Иисус Христостыҥ апостолдоры бистиҥ эраныҥ I чакта бичиген. Бу самаралардыҥ кезиги Рим империяныҥ јӱзӱн-башка калаларындагы серкпелерге ийилген, ӧскӧлӧри дезе – чокым улуска. Олорды бичигендер Иисус Христоско бӱдетениниҥ учурын улуска јакшы оҥдоп аларга болужар, христиан јӱрӱм керегинде тузалу јӧп-шӱӱлтелер ле ӱредӱ берер кӱӱндӱ болгондор.\nЈаҥы Кереестиҥ калганчы бичиги – Иоанныҥ Ачылтазы . Бу бичик сӱр-темдектӱ тилле бичилген. Ондо чактыҥ учында канайып Кудайдыҥ Каандыгы јаманды јеҥип, Кудайга бӱткен улуска Иисус Христос чындаптаҥ бастыра телекейдиҥ Кааны ла Кайраканы деп ижемји берип турганы керегинде айдылат.\nЈаҥы Кереести алтай тилге кӧчӱргени керегинде\nЈаҥы Кереес эки муҥ јылга шыдар кайра бичилген. Оноҥ бери Јаҥы Кереес телекейдиҥ 1200-теҥ ажыра тилине бӱткӱлинче кӧч��рилген.\nXIX-чы чакта Алтайдыҥ духовный миссиязыныҥ анчада ла Макарий Глухарёв ло Михаил Чевалков абыстардыҥ эрчимдӱ ижиниҥ шылтузында алтай тилге тӧрт Евангелие, Апостолдордыҥ ижи кӧчӱрилген. Јаҥы Кереестиҥ таҥынаҥ бичиктериниҥ јаҥы кӧчӱриштерин Библияны кӧчӱрер Институт кепке баскан: 1996 јылда Марктаҥ Јакшылыкту Јар , 1999 јылда Лука чийген Сӱӱнчилӱ Јар ла Апостолдордыҥ ижи деп бичиктерди. Јаҥы Кереестиҥ ончо бичиктери эҥ баштап алтай тилле 2003 јылда кепке базылган эди. Алтай кӧчӱриштиҥ тӧс амадулары мындый болгон: баштапкызында, грек тилле бичилгенниҥ шӱӱлтезин чын кӧчӱрери; экинчизинде, бу шӱӱлтени эмдиги ӧйдиҥ су-алтай тилине кычыраачыга јарт эдип јетирери.\nОноҥ бери, јылдар ӧткӧн сайын, тил ӧзӱп, кубулып, бир кезик оҥдомолдор чокумдалып, јарталган. Анайда ок кычыраачылар бойлорыныҥ ајаруларын эдип, шӱӱлтелерин айткан. Оныла колбой бис кӧчӱришти тӱзедип, јаҥыртканыс. Оноҥ башка, 2003 јылда эдилген кӧчӱришке кӧрӧ, Синод кӧчӱриштиҥ тӧзӧлгӧзине салылган грек текст аайынча тӱзеткенис.\nБу чыгарышта алтайлап Јаҥы Кереесле кожо Россия ичинде јарадулу орус Синод кӧчӱриш јарлалган. Алтай тилге ӱзеери орус тилле берилгениниҥ амадузы – бойыныҥ тӧрӧл тилиле кычырар темигӱ јок улуска алтайлап кӧчӱрилгенин оҥдоорго болужары. Јаҥы Кереестиҥ алтай тилге кӧчӱргени Синод кӧчӱришке толо келижет деп айдар арга јок. Кезик јерлерде кыйалтазы јоктоҥ болотон башкаланыштар учурайт. Синод кӧчӱриштеги бажалыктар алтай тилге кӧчӱрилгенине тӱҥейлелген.\nКычыраачыга болуш эдип\nЈаҥы Кереести кӧчӱрген тексттиҥ бойынаҥ башка бу чыгарышта болушту эп-аргалар бар. Олор текстти јакшы оҥдоорго болужар.\n1. Бажалыктар.\nБичиктердиҥ таҥынаҥ ӱзӱктери шӱӱлтези аайынча бӧлӱлген ле бажалыктарла берилген. Андый бажалыктар баштапкы грек колбичимелдерде јок болгон. Олорды кӧчӱриштиҥ оток-кӱреези кошкон. Онызы кычыраачыга текстте аайланарга ла керектӱ јерлерди ылтам табарга болушту болор. Кезик бажалыктардыҥ алдында Јаҥы Кереестиҥ ӧскӧ бичиктериндеги тӱҥей јерлер темдектелген.\n2. Эртеги Кереестеҥ алылганы.\nИисус Христос ло Јаҥы Кереестиҥ бичиичилери Эртеги Кереестеҥ ӱлгерлерди алып, улайын тузаланатан. Эртеги Кереестеҥ сӧс сӧслӧ алылганы алтай кӧчӱриште курсивле аҥылап базылган.\n3. Јартамалдар.\nАлтай текстте оогош латын танык учурап турган болзо, темдектелген ол ӱлгерге тӧмӧн јартамал бар. Кезик јартамалдар Јаҥы Кереес бичилген ӧйлӧрдӧги биске таныш эмес аттарды, сӧстӧрди эмезе культураныҥ аҥылузын јартап јадылар. Ӧскӧлӧри ӱлгерди база канайда јартаар арга барын кӧргӱзет.\n4. Сӧзлик.\nБиблей оҥдомолдордыҥ, аттардыҥ, улайын учурап турган эмезе јаҥы табылган сӧстӧрдиҥ ле сӧсколбулардыҥ учуры бичиктиҥ учында јарталат.\n5. Карталар.\nБичиктиҥ учында анайда ок Јаҥы Кереестиҥ ӧйиндеги телекейдиҥ карталары салылган. Олордоҥ Иисус Христостыҥ, апостолдордыҥ јол-јоругы канайда ӧткӧнин кӧрӧр аргагар бар.\nБиблияны кӧчӱрер Институт кӧчӱреечиге, кӧчӱриштиҥ редакторлорына, анайда ок Јаҥы Кереести алтай тилле кепке базарга болушкан ончо улуска јаан алкыш-быйанын айдып туру.\nБистиҥ чӱмдӱ ӧйибисте Сӱӱнчилӱ Јар алтай калыкка ижемји берер ле ого бойыныҥ тилин чеберлеп аларга болужар деп, бӱдӱп јадыбыс.\n\\st Библияны кӧчӱрер Институт\nМатфей бичиген сӱӱнчилӱ јар\n1\nИисус Христостыҥ ада-ӧбӧкӧлӧри\n(Лк. 3:23-28)\n1Иисус Христостыҥ ада-ӧбӧкӧлӧри. Ол Давид ле Авраамныҥ калдыгы.\n2 Авраамнаҥ Исаак туулган, Исаактаҥ Иаков туулган, Иаковтоҥ Иуда ла оныҥ карындаштары туулган;\n3 Иуданыҥ ӱйи болгон Фамарьдаҥ Фарес ле Зара туулган, Фарестеҥ Есром туулган, Есромноҥ Арам туулган;\n4 Арамнаҥ Аминадав туулган, Аминадавтаҥ Наассон туулган, Наассонноҥ Салмон туулган;\n5 Салмонныҥ ӱйинеҥ, Рахавтаҥ, Вооз туулган, Воозтыҥ эмеени Руфьтаҥ Овид туулган, Овидтеҥ Иессей туулган;\n6 Иессейдеҥ Давид-каан туулган, Давид-кааннаҥ Соломон туулган, Соломонныҥ энези дезе Урияныҥ башкыдагы ӱйи болгон;\n7 Соломонноҥ Ровоам туулган, Ровоамнаҥ Авия туулган, Авиядаҥ Асаф туулган;\n8 Асафтаҥ Иосафат туулган, Иосафаттаҥ Иорам туулган, Иорамнаҥ Озия туулган;\n9 Озиядаҥ Иоафам туулган, Иоафамнаҥ Ахаз туулган, Ахазтаҥ Езекия туулган;\n10 Езекиядаҥ Манассия туулган, Манассиядаҥ Амос туулган, Амостоҥ Иосия туулган;\n11Вавилон јерине кӧчӱрердеҥ озо Иосиядаҥ Иоаким ле оныҥ карындаштары туулган;\n12 Вавилонго кӧчӱрген соҥында Иехониядаҥ Салафиил туулган, Салафиилдеҥ Зоровавел туулган;\n13 Зоровавелдеҥ Авиуд туулган, Авиудтаҥ Елиаким туулган, Елиакимнеҥ Азор туулган;\n14 Азордоҥ Садок туулган, Садоктоҥ Ахим туулган, Ахимнеҥ Елиуд туулган;\n15 Елиудтаҥ Елеазар туулган, Елеазардаҥ Матфан туулган, Матфаннаҥ Иаков туулган;\n16 Иаковтоҥ Марияныҥ эш-нӧкӧри Иосиф туулган, Мариядаҥ Христос дейтен Иисус туулган.\n17 Анайдарда, Авраамнаҥ ала Давидке јетире бастыразы он тӧрт ӱйе; Давидтеҥ ала Вавилонго кӧчӱргенине јетире база он тӧрт ӱйе; Вавилонго кӧчӱргенинеҥ ала Христоско јетире база он тӧрт ӱйе.\nИисус Христостыҥ туулганы\n(Лк. 2:1-7)\n18 Иисус Христостыҥ туулганы мындый болгон. Оныҥ энезин, Марияны, Иосифле кол алыштырып койгондор, је олор биригерге јеткелекте, Мария Агару Тыннаҥ барланып калган.\n19 Марияныҥ эш-нӧкӧри Иосиф, ак санаалу кижи бойы, оны улус алдына уйатка тӱжӱрбейин деп, јажытту јандырып ийерге сананган.\n20 Је анайда сананып аларда, ого тӱш јеринде Кайраканныҥ ангели кӧрӱнип, мынайда айткан:\n– Давид уулы Иосиф! Мария ӱйиҥди бойыҥда јӱргӱзерге коркыба. Оныҥ бойында табылганы – Агару Тыннаҥ.\n21\nТабары уул болор, Оны Иисус[1]\nдеп адаарыҥ, нениҥ учун дезе Ол Бойыныҥ калыгын кинчектеринеҥ аргадаар.\n22 Кайраканныҥ јарлыкчы ажыра айтканы бӱтсин деп, ончозы мынайда болгоны бу. Ол айткан:\n23«Бат, кыс барланып, уул бала табар, Оны Еммануил деп адагылаар». Еммануил дегени – «Бисле кожо Кудай» дегени.\n24 Иосиф уйкудаҥ турала, ого Кайраканныҥ ангели јакарганыла эдип, ӱйин бойында јӱргӱсти.\n25 Мария тун уул бала тапканча, оныла бир тӧжӧккӧ јатпады. Иосиф баланы Иисус деп адады.\n2\nКӱнчыгыштыҥ судурчылары Иисуска бажырганы\n1Иисус Иудей јериндеги Вифлеем деп калада Ирод -каан тужында туулган. Је бат, кӱнчыгыштаҥ Иерусалимге судурчылар келип, айттылар:\n2 – Иудейлердиҥ јаҥы туулган кааны кайда болотон? Кӱнчыгышта Оныҥ јылдызын кӧрдибис, Ого бажырарга келдибис.\n3 Мыны угала, Ирод-каан тӱймей берди, оныла кожо бастыра Иерусалим тӱймеди.\n4 Калыктыҥ ончо улу абыстарын ла бичикчилерин јууп алып,\n– Христос кайда чыгатан эди? – деп, сурап турды.\n5 Олор айттылар:\n– Иудей јериндеги Вифлеемде, нениҥ учун дезе јарлыкчы мынайда бичиген:\n6«Сен де, Вифлеем, Иуда јери, Иуданыҥ калаларынаҥ эмеш те кичӱ эмезиҥ: сенеҥ Башчы чыгар, Ол Израиль элимди кабырар».\n7 Айдарда, Ирод судурчыларды бойына јажытту кычырып, јылдыстыҥ кӧрӱнген ӧйин сурап, угуп алала,\n8 олорды Вифлеемге ийип, айтты:\n– Барып, бала керегинде быжулап сурап угугар. Таап алзагар, меге тил јетиригер, мен де Ого барып бажырайын.\n9 Судурчылар каанныҥ айтканын тыҥдап угала, јӱрӱп ийдилер. Је бат, кӱнчыгышта кӧргӧн јылдызы олордыҥ ӱстинде ичкери барып јатты. Учында бала болгон јердиҥ ӱстине једеле, токтой берди.\n10 Олор јылдысты кӧрӧлӧ, улу сӱӱнчиле сӱӱндилер.\n11 Ӱйге кирип, баланы ла Оныҥ энезин, Марияны, кӧрдилер. Кӧҥкӧрӧ тӱжӱп, балага бажырдылар. Оноҥ эрјинелӱ кайырчактарын ачып, Ого алтын, ладан , база смирна сыйладылар.\n12 Иродко бурылбагар деп, олорго тӱш јеринде Кудайдаҥ айдылганыла, јери-јуртына ӧскӧ јолло јанып ийдилер.\nЕгипетке ырбаганы\n13 Судурчылар јӱре берерде, Кайраканныҥ ангели Иосифке тӱш јеринде кӧрӱнип, айтты:\n– Тур, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Египет јерине ырбап бар. Сеге айтканчам, анда јӱр. Ирод баланы ӧлтӱрейин деп, бедиреерге умзанып јат.\n14Иосиф туруп, тӱнде баланы ла Оныҥ энезин алганча, Египет јаар јӱре берди.\n15 Анда Ирод јада калганча јӱрди. Кайраканныҥ јарлыкчы ажыра айтканы бӱтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан: «Египеттеҥ Уулымды алдырып алдым».\n16 Судурчыларга мекеледип койгонын кӧрӧлӧ, Ирод сӱрекей чугулданды. Олордоҥ сурап уккан ӧйдӧ Вифлеемде ле оны эбире јерлерде туулган эки јашту ла оноҥ кичӱ балдарды ончозын ӧлтӱрзин деп јакарды.\n17 Анайып, Иеремия деген јарлыкчы ажыра айдылганы бӱтти. Ол айткан:\n18«Рамада ӱн угулат,\nый-сыгыт, улу онту-калак угулат.\nРахиль балдарым деп ыйлап,\nтокунап болбойт,\nнениҥ учун дезе олор јок».\n19 Ирод јада калган соҥында Кайраканныҥ ангели Египеттеги Иосифке тӱш јеринде кӧрӱнип,\n20 айтты:\n– Тур, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Израиль јерине јан. Баланыҥ тынын кыйарга сананган улус ӧлди.\n21 Иосиф туруп, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Израиль јерине јанды.\n22 Иудей јеринде Иродтыҥ ордына оныҥ уулы, Архелай, каан болуп турганын угала, оноор барарга коркыды. Је тӱш јеринде айдылган��ла, Галилей јерине барды.\n23 Ого келип, Назарет дейтен калада јуртай берди. Анайып, Оныҥ ады Назорей болор деп, јарлыкчылар ажыра айдылганы бӱтти.\n3\nКуба чӧлдӧги ӱн\n(Мк. 1:1-8; Лк. 3:1-9, 15-17; Ин. 1:19-28)\n1 Ол кӱндерде Крестеечи Иоанн келип, Иудейдиҥ куба чӧлинде јарлыктап,\n2 айдып јӱрген:\n– Кинчектеригерди алынып, Кудайга баштаныгар! Теҥери Каандыгы јууктап келди!\n3Исаия јарлыкчыныҥ мынайда айткан кижизи бу болгон: «Куба чӧлдӧ кыйгырганныҥ ӱни: Кайраканга јол белетегер, Оныҥ јолдорын тӱс эдигер!»\n4 Иоанн бойы дезе тӧӧ тӱгинеҥ эткен кийимдӱ болгон, белин тере курла курчанган, јиген ажы аспан ла јер адаруныҥ балы.\n5 Ол тушта Иерусалимниҥ улузы, Иудей ичинде, Иорданды јакалай јуртаган ончо улус ого келип,\n6 кинчектерин ачып, Иордан-сууга кирип, Иоаннга креске тӱжӱп тургандар.\n7 Креске тӱжерге ого кӧп фарисейлер ле саддукейлер келип јатканын кӧрӧлӧ, олорго айтты:\n– Јыланныҥ ач-ӱрени! Кудайдыҥ келер чугулынаҥ кыйыжарыгар деп, слерге кем айтты?\n8 Чындаптаҥ кинчегерди алынып, Кудайга баштанганыгарды керекте кӧргӱзигер.\n9 «Бистиҥ адабыс Авраам » – деп, ичигерде айдарга сананбагар. Айдып турум слерге: Кудай бу таштардаҥ Авраамга балдар јайап берер аргалу.\n10 Малта да агаштардыҥ тазылында јадыры: јакшы јиилек бӱтпес агашты кезип, отко таштайтан.\n11 Кинчегеерди таштаганаардыҥ темдеги эдип, мен слерди суула крестеп јадым, је кийнимнеҥ келип јатканы менеҥ кӱчтӱ; мен Оныҥ ӧдӱгин де тудунып апарарга турбазым. Ол слерди Агару Тынла, отло крестеер.\n12 Оныҥ кӱреги колында: Ол идиргенин арутап, буудайын алмарына урар, саламын дезе, ӧчпӧс отко таштап, ӧртӧӧр.\nИисус Христостыҥ креске тӱшкени\n(Мк. 1:9-11; Лк. 3:21-22)\n13 Ол тушта Иоаннга креске тӱжерге Галилей јеринеҥ Иорданга Иисус келди.\n14 Иоанн дезе Оны токтодып, айтты:\n– Сен мени креске тӱжӱрер учурлу, Сен дезе меге келдиҥ бе?\n15 Је Иисус ого каруу јандырды:\n– Эмди токтотпо. Мынызыла кандый ла чынды бӱдӱрип койорыс.\nАйдарда, Иоанн јаратты.\n16 Иисус креске тӱжеле, ол тарый суудаҥ чыгып келерде, Ого теҥери ачылды. Ол кӱӱле чилеп Ого тӱжӱп келеткен Кудайдыҥ Тынын кӧрӱп ийди.\n17 Теҥеридеҥ ӱн чыкты:\n– Бу Мениҥ сӱӱген Уулым, Оныҥ Бойында Мениҥ јакшылыкту табым.\n4\nКуба чӧлдӧ Иисусты ченегени\n(Мк. 1:12-13; Лк. 4:1-13)\n1 Мыныҥ соҥында Тын Иисусты кӧрмӧскӧ ченедерге, куба чӧлгӧ апарды.\n2Иисус тӧртӧн тӱш ле тӧртӧн тӱн орозо тудуп, аштай берди.\n3 Ченеечи Ого базып келеле, айтты:\n– Сен Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, бу таштарга калаш боло берзин деп айт.\n4 Је Ол каруу јандырды:\n– Бичилген сӧс бар: «Кижи јаҥыс калаш јип тирӱ јӱрер эмес, је Кудай айдып турган кандый ла сӧслӧ тирӱ јӱрер».\n5 Айдарда, кӧрмӧс Оны агару калага апарып, байзыҥныҥ ӱстине тургузала,\n6 айтты:\n– Сен Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, тӧмӧн калып ий. Бичилген јок беди:\n«Бойыныҥ ангелдерине јакарар.\nБудыҥ ташка бӱдӱрилбезин деп,\nСени кол бажына апарар».\n7 – База бичигени бар: «Кайраканды, сениҥ Кудайыҥды, ченебе» – деп, Иисус каруу јандырды.\n8 Кӧрмӧс Оны база бир сӱрекей бийик кырга апарала, телекейдиҥ ончо каандыктарын ла олордыҥ магын кӧргӱзип,\n9 айтты:\n– Меге кӧҥкӧрӧ тӱжӱп бажырар болзоҥ, мыныҥ ончозын Сеге берерим.\n10 – Менеҥ кеде тайыл, сатана ! – деп, Иисус айтты. – Бичилген јок беди: «Кайраканга, сениҥ Кудайыҥа, бажыр, јаҥыс Ого јалчы бол».\n11 Мыныҥ соҥында кӧрмӧс Иисустаҥ јӱре берди. Је бат, ангелдер келип, Ого јалчы болуп јӱрдилер.\nИисус Галилейде\n(Мк. 1:14-15; Лк. 4:14-15)\n12 Иоаннды тӱрмелеп койгонын угала, Иисус Галилей јерине јӱре берди.\n13 Назареттеҥ чыгала, талай јаказындагы Капернаумга келип јӱрди. Ол Завулон ло Неффалимниҥ јери болгон.\n14Исаия деген јарлыкчы ажыра айдылганы бӱтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан:\n15«Талай јаар јӱре берген јолду Завулон јери, Неффалим јери!\nИордан ары јаны! Кара јаҥду јурт турган Галилей јери!\n16Караҥуйда отурган калык улу јарык кӧрди,\nӧлӱмниҥ кӧлӧткӧзи бӱркеген ороондо јӱрген улуска јарык јарыды».\n17 Оноҥ ло бери Иисус јарлыктап, айдып јӱрер болды:\n– Кинчектеригерди алынып, Кудайга баштаныгар! Теҥери Каандыгы јууктап келди!\nБаштапкы ӱренчиктер\n(Мк. 1:16-20; Лк. 5:1-11)\n18 Галилейдиҥ талайын јакалай барадып, Иисус эки карындашты кӧрӱп ийди: Петр дейтен Симонды ла оныҥ Андрей карындажын. Олор балыкчылар болгон учун талайда шӱӱндеп турган.\n19 – Мени ээчий барыгар – деп, Иисус олорго айтты. – Слерди улус тудаачы эдип салайын.\n20 Олор бу тарый шӱӱнин артырып койоло, Оныҥ кийнинеҥ бастылар.\n21 Оноҥ ары барып, база эки карындашты: Зеведей уулы Иаковты ла оныҥ Иоанн карындажын кӧрӱп ийди. Олор Зеведей адазыла кожо кемеде шӱӱнин јамап отурган. Олорды кычырды.\n22 Олор бу ла тарый, кемезин ле адазын артырып койоло, Оныла кожо бастылар.\nИисус ӱредет, јазат\n(Лк. 6:17-19)\n23 Иисус Галилейдиҥ бастыра јерлериле јӱрди, олордыҥ синагогаларына кирип ӱретти, Каандык керегинде Сӱӱнчилӱ Јар јарлап, улустыҥ не ле оорузын, не ле јоболын јазып јӱрди.\n24 Иисус керегинде табыш Сирия ичине јайылды. Ого ончо јоболдуларды, јӱзӱн-јӱӱр ооруга бастырткандарды: туткак оорулу улусты, ӧзӧк-буурында шилемирлӱ, улаарып базып јӱрер улусты, курулып калгандарды экелип тургандар. Ол ончозын јазып турган.\n25 Галилей јеринеҥ, Он-Турадаҥ, Иерусалимнеҥ, Иудей јеринеҥ, Иордан ары јанынаҥ камык улус Оныла кожо јӱрген.\n5\nЧын кежик керегинде\n(Лк. 6:20-23)\n1Иисус улусты кӧрӧлӧ, кырга чыкты. Отура берерде, Ого ӱренчиктери базып келди.\n2 Олорды ӱредип баштап, айтты:\n3 – Тыны тӱреҥи јӱргендер кежиктӱ:\nТеҥери Каандыгы – олордыйы.\n4 Ыйлап јӱргендер кежиктӱ:\nолорго коот болор.\n5 Јобоштор кежиктӱ:\nолор јерди энчиленер.\n6 Чындыктаҥ аштап-суузап јӱргендер кежиктӱ:\nолор тойор.\n7 Быйанду улус кежиктӱ:\nолорго быйан једер.\n8 Ару јӱректӱлер кежиктӱ:\nолор Кудайды кӧрӧр.\n9 Амыр јайап јӱргендер кежиктӱ:\nолор Кудайдыҥ уулдары деп адалар.\n10 Чындык учун улуска кыстадып јӱргендер кежиктӱ:\nТеҥери Каандыгы – олордыйы.\n11 Мен учун улуска јаман айттырып, сӱрдӱрип, јабарладып бурулатсагар, кежиктӱ болгоныгар ол.\n12 Сӱӱнигер, јыргагар: теҥеридеги кайралыгар улу! Анайып ок слердеҥ озо јӱрген јарлыкчылар да истеткен эди.\nТус ла јаркын\n(Мк. 9:50; Лк. 14:34-35)\n13 – Слер – јердиҥ тузы. Тус амтанын јылыйткажын, оны катап неле тусту эдер? Ол неге де јарабас, оны јаҥыс улус тепсезин деп, чыгара таштайтан.\n14 Слер – бу телекейдиҥ улузына јарык. Кыр бажында турган кала кӧскӧ илинбей калбас.\n15 Јарыткышты камысканда, оны казанла кӧҥкӧрбӧйтӧн. Карын, оны бойыныҥ јерине тургузатан, ол айыл ичиндеги ончо улуска јарыйт.\n16 Јаркыныгар улус алдында анайып јарып турзын, олор ак кылынып јӱргенигерди кӧрӱп, Теҥеридеги Адагарды алказын.\nЈасак керегинде\n17 – Мен Јасакты эмезе јарлыкчылардыҥ бичигенин јоголторго келдим деп сананбагар. Јоголторго эмес, бӱдӱрерге келдим.\n18 Чынын айдадым слерге: теҥери ле јер јастыкпаганча, ончозы бӱтпегенче, эҥ оок бир де танык, бир де чийик Јасактаҥ јастыкпас.\n19 Анайдарда, кем кижи бу эҥ кичӱ јакылталардыҥ кажы бирӱзин бузуп, улусты да бого ӱретсе, Теҥери Каандыгында эҥ кичӱ деп адалар. Кем кижи јакылтаны бӱдӱрип, улусты да бого ӱретсе, Теҥери Каандыгында улу деп адалар.\n20 Айдып турум слерге: Кудайга чындык болгоныгар бичикчилердийин ле фарисейлердийин артыктабаза, Теҥери Каандыгына кирбезигер.\nЧугул керегинде\n(Лк. 12:57-59)\n21\n– Кижи ӧлтӱрбе\nдеп, ада-ӧбӧкӧлӧргӧ айткан сӧсти укканыгар. Кижи ӧлтӱргени јаргыладар.\n22\nЈе Мениҥ слерге айдып турганым бу: карындажына темей чугулданып турган кижи јаргыладар; карындажына «рака»[2]\nдегени, оток-кӱрееде јаргыладар; «аамай» дегени, отту гееннага[3]\nтӱжер эдип буруладар.\n23\nАнайдарда, Кудайга берӱ берейин деп, тагылга келеле, карындажыҥ сеге комыдалду болгоны санааҥа киргежин,\n24\nберейин дегениҥди тагылдыҥ јанына салып кой; барып, озо карындажыҥла јаражып ал, оноҥ келип, берейин дегениҥди бер.\n25\nБурулаачы кижиҥле јолдо кожо тужыҥда саадабай јаражып ал; бурулаачы кижиҥ сени јаргычыга апарып бербезин, јаргычы сени тӱрмениҥ ишчизине берип ийбезин, анайып сени тӱрмелеп койгылабазын.\n26\nЧынын айдадым сеге: калганчы оок акчаны тӧлӧбӧгӧнчӧҥ, оноортынаҥ чыкпазыҥ.\n27 – «Чайдамболбо» – деп, ада-ӧбӧкӧлӧргӧ айткан сӧсти укканыгар.\n28 Је Мениҥ слерге айдып турганым бу: ӱй кижиге кӱӱнзеп кӧргӧни, оныла кожо јӱрегинде кинчек эткени ол.\n29 Оҥ кӧзиҥ сени јаманга баштап турган болзо, оныҥды кодоро тартып, бойыҥнаҥ ары таштап ий. Алкы бойыҥ таамыга ташталганчаҥ, эдиҥниҥ бир ӱйезинеҥ айрылып калганыҥ бойыҥа јакшы.\n30 Оҥ колыҥ сени јаманга баштап турган болзо, оныҥды кезип, бойыҥнаҥ ары таштап ий. Сен бойыҥ таамыга ташталганчаҥ, бир ӱйенеҥ айрылып калганыҥ бойыҥа јакшы.\n31 База айткан сӧс бар: «Алган эжиле айрылыжып јаткан кижи, онызына айрылышканы керегинде кере бичик берзин». 32 Је Мениҥ слерге айдып турганым бу: чайдам эмес эжиле айрылыжып јатканы, онызын ӧскӧ кижил�� кинчекке кийдирип јат; айрылыжып калганды алганы, оныла кожо кинчекке кирип јат.\nЧерт керегинде\n33 – Черт буспа, је Кайраканныҥ алдына чертенип айтканыҥды бӱдӱр деп, ада-ӧбӧкӧлӧргӧ айткан сӧсти база укканыгар.\n34 Је Мениҥ слерге айдып турганым бу: качан да чертенбегер. Теҥериле де чертенбегер, Кудайдыҥ Ширеези ол;\n35 јерле де чертенбегер, Кудайдыҥ бут алды ол; Иерусалимле де чертенбегер, улу Каанныҥ калазы ол;\n36 бажыҥла да чертенбе, бажыҥныҥ бир де кылын агартып эмезе карартып болбозыҥ.\n37 Айдар сӧзигер мындый болзын: эйе болзо, «эйе», јок болзо, «јок». Кожуп айтканы, – јаманнаҥ.\nӦч керегинде\n(Лк. 6:27-36)\n38 – Кӧс ордына кӧс, тиш ордына тиш дегенин укканыгар.\n39 Је Мениҥ слерге айдып турганым бу: јаманга удурлашпа. Карын, оҥ јаагыҥа тажып ийген кижиге база бир јаагыҥды тӧгӧп бер.\n40 Сениле јаргылажып, чамчаҥды алайын дегенге, катанчыгыҥды да суурып бер.\n41 Бир чакырым јерге кожо барып кел деп албадаган кижиле кожо эки чакырым јерге барып кел.\n42 Сураганга – бер, тӧлӱге алайын дегеннеҥ – туура баштанба.\nӦштӱге буурзаш\n43 – Јуугыҥга буурзап јӱр, ӧштӱҥди јаман кӧр дегенин укканыгар.\n44 Је Мениҥ слерге айдып турганым бу: ӧштӱлеригерге буурзагар, слерди каргагандарды алкагар, слерди јаман кӧргӧндӧргӧ јакшыгар јетиригер, слерге јаманын јетиргендер учун, слерди истегендер учун мӱргигер.\n45 Јаҥыс анайып Теҥеридеги Адагардыҥ уулдары болорыгар. Ол Бойыныҥ кӱнин јамандардыҥ да, јакшылардыҥ да ӱстине чыксын дийт; јаҥмырын ак сагыштуга ла кара сагыштуга ийет.\n46 Слерге буурзап тургандарга буурзаар болзогор, слерди не учун кайралдайтан? Каланчылар да анайда эдип турган эмес беди?\n47 Јаҥыс карындаштарыгарды уткып турган болзогор, аҥылу нени эдип јадыгар? Ӧскӧ калыктар да анайда эдип турган эмес беди?\n48 Анайдарда, теҥеридеги толо кемдӱ Адагардый, толо кемдӱ болыгар.\n6\nБыйан эдери\n1 – Калак, кижи кӧзинче быйан этпегер, онымды кижи кӧрзин дебегер. Оноҥ башка, слерге Теҥеридеги Адагардаҥ кайрал болбос.\n2 Оныҥ учун, быйан эдип јаткаҥда, оны јарлаба, эки јӱстӱлердий болбо. Улус мактазын деп, олор синагогаларда, оромдордо анайда эдип јадылар. Чынын айдадым слерге: олор бойыныҥ кайралын алганы ол.\n3 Сен дезе, быйан эткеҥде, оҥ колыҥныҥ эдип турганын, сол колыҥ билбезин.\n4 Быйан эткениҥ туйка болзын. Ол тушта туйка эткенди кӧрӧр Адаҥ сени иле кайралдаар.\nМӱргӱ керегинде\n(Лк. 11:2-4)\n5 – Мӱргип турган тужыгарда эки јӱстӱлердий болбогор. Улус кӧрзин деп, олор синагогаларда, ором белтирлеринде туруп, мӱргиирин јакшызынып јадылар. Чынын айдадым слерге: олор бойыныҥ кайралын алганы ол.\n6 Сен дезе мӱргигеҥде, кыбыҥа кирип, эжигиҥди бӧктӧп, кӧрӱнбес Адаҥга мӱрги. Ол тушта јажыттуны кӧрӧр Адаҥ сени иле кайралдаар.\n7 Мӱргип, ӧскӧ улус чылап, артык сӧс айтпагар. Олор, кӧп сӧс айтсабыс, угулар деп сананып јадылар.\n8 Олорго тӱҥейлешпегер. Теҥеридеги Адагар слердиҥ керектегенеерди Оноҥ сурагалакта билер.\n9 ��ынайып мӱргигер:\nТеҥеридеги Адабыс!\nАдыҥ Сениҥ агарулалзын,\n10 Каандыгыҥ Сениҥ келзин.\nКанайып теҥериде,\nанайып јерде де\nтабыҥ Сениҥ болзын.\n11 Кӱнӱҥ сайынгы калажысты\nбӱгӱн биске бер.\n12 Биске тӧлӱлӱ улустаҥ\nканайып некебейдис,\nбистиҥ де тӧлӱлеристи некебе.\n13 Ченелтеге бисти кийдирбе,\nје јаманнаҥ бисти корула.\nКаандык, кӱч, мак дезе, ӱргӱлјиге Сенийи. Аминь .\n14 – Улустыҥ кинчегин таштазагар, Теҥеридеги Адагар слердийин де таштаар.\n15 Улустыҥ кинчегин таштабас болзогор, Адагар да слердийин таштабас.\nОрозо керегинде\n16 – Орозо тутканаарда, эки јӱстӱлер чилеп сӱрнӱгип калган јӱрбегер. Орозо тутканысты улус кӧрзин деп, олор чырайын бӱрӱҥкӱйледип алган јӱргӱлейт. Чынын айдадым слерге: олор бойыныҥ кайралын алганы ол.\n17 Сен дезе, орозо туткаҥда, бажыҥды майлап, јӱзиҥди јунуп ал.\n18 Орозо тутканыҥды кижи билбезин, кӧрӱнбей турган Адаҥ билзин. Ол тушта јажыттуны кӧрӧр Адаҥ сени иле кайралдаар.\nТеҥеридеги јӧӧжӧ\n(Лк. 12:22-34; 11:34-36; 16:13)\n19 – Бойыгарга јерде јӧӧжӧ јӧӧбӧгӧр, оны кӱйе ле тат јиир, уурчылар казып, уурдап апарар.\n20 Карын, бойыгарга теҥериде јӧӧжӧ јӧӧгӧр, оны кӱйе ле тат јибес, уурчылар казып, уурдап апарбас.\n21 Јӧӧжӧгӧр кайда, јӱрегеер де анда болор.\nЭт-кан јарыткыжы\n22 – Эт-кан јарыткыжы – кӧс. Анайдарда, кӧзиҥ ару болзо, ончо эди-каныҥ јарык болор.\n23 Кӧзиҥ јаман болзо, ончо эди-каныҥ караҥуй болор. Анайдарда, ичиҥдеги јарыгыҥ караҥуй болзо, караҥуй кандый болор?\nКудайга эмезе акча-јӧӧжӧгӧ јалчы болор\n24 – Кем де эки бийге јаҥыс уунда јалчы болуп албас: эмезе бирӱзин јаман кӧрӧр, экинчизине дезе карузыыр; эмезе бирӱзине кичеенер, экинчизин дезе керектебес. Кудайга ла акча-јӧӧжӧгӧ теҥ јалчы болуп албазыгар.\n25 Оныҥ учун айдып турум слерге: јӱрӱмигерди кичееп, нени јиирис, нени ичерис, эди-каныгарды кичееп, нени кийерис дебегер. Курсак јӱрӱмнеҥ баалу болгон бо, кеп эт-каннаҥ баалу болгон бо?\n26 Теҥериниҥ куштарына кӧрзӧгӧр: олор аш чачпайдылар, кеспейдилер, алмарына јууп урбайдылар, је олорды Теҥеридеги Адагар азырайт. Слер олордоҥ чик-јок артык эмес бедигер?\n27 Кемигер кичеенип, јӱрӱмин бир де саатка узадып болор?\n28 Кийер кепти де не кичеейдигер? Јалаҥдагы чомур чечектердиҥ ӧзӱп турганын кӧрӱгер: иштебей де, иирбей де јадылар.\n29 Је айдып турум слерге: Соломон до бойыныҥ бастыра магында олордыҥ бирӱзи де чилеп кийинбеген.\n30 Бӱгӱн бар болуп, эртен отко ташталатан јалаҥныҥ ӧлӧҥин Кудай анайып кийиндирип турганда, слерди оноҥ артык кийиндирбес беди, бӱдетени ас улус?\n31 Анайдарда, «Нени јиирис?», эмезе: «Нени ичерис?», эмезе: «Нени кийерис?» – дешкилеп, оны кичеебегер.\n32 Мыныҥ ончозын ӧскӧ калыктар кичееп јат. Теҥеридеги Адагар дезе мыныҥ ончозын керексинип турганыгарды билер.\n33 Элдеҥ озо Оныҥ Каандыгын ла чынын бедирегер, мыныҥ ончозы слерге ӱзеери берилер.\n34 Анайдарда, эртенги кӱнди сананбагар, эртенги кӱн бойы керегинде бойы сананар. Кажы ла кӱнде бойыныҥ уур-кӱч��ери бар.\n7\nЈаргылатпаска, јаргылабагар\n(Лк. 6:37-38, 41-42)\n1 – Јаргылабагар, ол тушта слерди де јаргылабас.\n2 Кандый јаргыла јаргылаарыгар, анайып ла бойыгарды јаргылаар; кандый кемјӱле кемјииригер, анайып ла бойыгарга кемјилер.\n3 Карындажыҥныҥ кӧзиндеги тегенекти не кӧрӱп јадыҥ, бойыҥныҥ кӧзиҥдеги тоормошты дезе сеспейдиҥ бе?\n4 Эмезе: «Акыр, кӧзиҥнеҥ тегенекти чыгарып ийейин» – деп, кӧзиҥде тоормошту бойыҥ, карындажыҥа канайып айдарыҥ?\n5 Эки јӱстӱ! Озо бойыҥныҥ кӧзиҥнеҥ тоормошты чыгар, ол тушта карындажыҥныҥ кӧзинеҥ тегенекти канайып чыгарарын кӧрӱп аларыҥ.\n6 Агару немени ийттерге бербегер – олор кайра бурулып, слерди јара тартар. Эрјинегерди чочколордыҥ алдына таштабагар – олор оны тепсеп койор.\nСурагар, бедирегер, токылдадыгар\n(Лк. 11:9-13)\n7 – Сурагар, слерге берилер; бедирегер, табарыгар; токылдадыгар, слерге ачып берер.\n8 Сураган кижи алат, бедирегени табат, токылдатканга ачып берер.\n9 Уулы калаш сураза, ого таш алып берер кижи ортогордо бар беди?\n10 Балык сураза, јылан алып берер бе?\n11 Анайдарда, јаман бойыгар, балдараарга јакшыны берерин билер болзогор, анчада ла Теҥериде јӱрген Адагар Оноҥ сурап турган улуска јакшыны берер.\n12 Оныҥ учун, слерге улус кандый болзын дезегер, бойыгар да олорго андый ок болыгар. Ол керегинде Јасак ла јарлыктар айдат ине.\nТапчы эжик\n(Лк. 13:24)\n13 – Тапчы эжиктеҥ киригер, нениҥ учун дезе ӧлӱмге кийдирер эжик кеҥ, јолы элбек; кӧп улус ол јолло барат.\n14 Јӱрӱмге кирер эжик тапчы, јолы чичке; оны табары ас.\nБӱткен јиилегинеҥ таныырыгар\n(Лк. 6:43-44; 13:25-27)\n15 – Тӧгӱн јарлыкчылардаҥ чеберленигер. Олор слерге кой терезин јабынган келгилейт, ичин кӧрзӧ, казыр бӧрӱлер.\n16 Олорды бӱткен јиилегинеҥ таныырыгар. Тегенектеҥ виноград теретен беди? Эмезе убактаҥ смоква јиилек теретен беди?\n17 Јакшы агаштаҥ јакшы јиилек бӱдетен, јаман агаштаҥ јаман јиилек бӱдетен.\n18 Јакшы агаш јаман јиилек бӱдӱрип болбос, јаман агаш јакшы јиилек бӱдӱрип болбос.\n19 Јакшы јиилек бӱтпес кандый ла агашты кезип, отко таштайтан.\n20 Анайдарда, олорды бӱткен јиилегинеҥ таныырыгар.\n21 Меге: «Кайракан ! Кайракан!» – деп айдып турган кандый ла кижи Теҥери Каандыгына кирер эмес, Теҥеридеги Адамныҥ табын бӱдӱрип јӱргени кирер.\n22 Јаргы болор кӱн Меге мынайда айдары кӧп чыгар: «Кайракан! Кайракан! Сениҥ адыҥнаҥ јарлыкчы болуп айдып јӱрген эмес бедис? Сени адап, шилемирлерди чыгарып јӱрген эмес бедис? Сени адап, кӧп кайкал эткен эмес бедис?»\n23 Ол тушта Мен олорго јарлаарым: «Мен слерди качан да билбес болгом. Менеҥ кеде тайылыгар, јаман кылынып јӱргендер!»\nЭки тӧс\n(Лк. 6:47-49)\n24 – Анайдарда, Мениҥ бу сӧзимди угуп, оны бӱдӱрип јӱрген кижини керсӱ кижиге тӱҥдеп айдайын. Ол туразын таш ӱстине туткан.\n25 Јаҥмыр јаап, суулар јаанап, салкын согуп, байагы турага табарарда, ол, таштыҥ ӱстине тӧзӧлгӧн болуп, аҥтарылбаган.\n26 Бу сӧзимди угуп, оны бӱдӱрбей турган кижини керсӱ эмес кижиге тӱҥейлеп айдайын. ��л туразын кумакка туткан.\n27 Јаҥмыр јаап, суулар јаанап, салкын согуп, байагы турага табарарда, ол аҥтарыла берген, оныҥ аҥтарылганы коркышту болгон.\n28Иисус айдып божоордо, улус Оныҥ ӱредӱзин кайкап турды,\n29 нениҥ учун дезе олорды бичикчилер ле фарисейлер чилеп эмес, бойында јаҥ бар кижи чилеп ӱреткен.\n8\nКапкаш балулу[5] кижини јасканы\n(Мк. 1:40-45; Лк. 5:12-16)\n1Иисус кырдаҥ тӱжӱп келерде, Оны ээчий кӧп улус барды.\n2 Је бат, капкаш балулу кижи базып келеле, Ого бажырып, айтты:\n– Кайракан , мени арутайын дезеҥ, арутап ийериҥ.\n3 Иисус колын сунуп, ого тийип, айтты:\n– Арутайын, ару бол.\nБу ла тарый ол капкаш балудаҥ аруталды.\n4 Иисус ого айтты:\n– Калак, кижиге неме айтпа. Је барып, абыска кӧрӱн, Моисейдиҥ јакарганыла тайылга эт, улуска кере болзын.\nЈӱс јуучылдыҥ јааныныҥ јалчызын јасканы\n(Лк. 7:1-10)\n5 Иисус Капернаумга кирерде, јӱс јуучылдыҥ јааны Ого базып келеле, сурап, айтты:\n6 – Кайракан! Айлымда јалчым курулып калган коркышту шыралап јадыры.\n7 – Мен барып, оны јазайын – деп, Иисус ого айтты.\n8 Јӱс јуучылдыҥ јааны дезе каруу јандырды:\n– Кайракан! Сени айлыма кийдирерге турбас кижи эдим. Бир ле сӧс айт, јалчым јазылар.\n9 Бажым билер бийлӱ де болзом, башкарып турган черӱчилдерим бар. Кажы бирӱзин «бар» дезем, барат, бирӱзин «кел» дезем, келет; јалчымды «мыны эт» дезем, эдет.\n10 Мыны угала, Иисус кайкады, кийнинде келип јаткан улуска айтты:\n– Чынын айдадым слерге: мынайда бӱдӱп турганды Израильдеҥ де таппадым.\n11 Айдып турум слерге: кӱнчыгыштаҥ ла кӱнбадыштаҥ кӧп улус келип, Авраамла, Исаакла, Иаковло кожо Теҥеридеги Каандыкта кыйын отурып алар.\n12 Каандыктыҥ уулдары дезе, тыш караҥуйга чыгара сӱрдӱрер. Анда ый ла тиш кыјырты болор.\n13 Оноҥ Иисус јӱс јуучылдыҥ јаанына айтты:\n– Бар, бӱдӱмјиҥле, сеге болгой.\nОл ло тарый јалчы јазыла берди.\nИисус Петр-эште\n(Мк. 1:29-34; Лк. 4:38-41)\n14 Иисус Петр-эшке келеле, оныҥ кайын энезиниҥ эди-каны изип-кӱйӱп, оорып јатканын кӧрди.\n15 Оныҥ колына тийерде, ол јазыла берди. Ӧрӧ туруп, олорды кӱндӱледи.\n16 Эҥир кирерде, Иисуска ӧзӧк-буурында шилемирлӱ кӧп улусты экелдилер. Ол јелбистерди сӧслӧ чыгарып, ончо јоболдуларды јазып ийди,\n17Исаия деген јарлыкчы ажыра мынайда айдылганы бӱтсин деп:\n«Ол оору-јоболысты Бойына алынып,\nкыйын-шырабысты апарды».\nКайраканды ээчий баратаны\n(Лк. 9:57-62)\n18 Кӧп улус Оны айландыра турганын кӧрӧлӧ, Иисус ӱренчиктерине:\n– Сууныҥ ол јанына кечигер – деди.\n19 Ого бир бичикчи базып келеле, айтты:\n– Ӱредӱчи, Сен кайдаар да барзаҥ, Сениле кожо барарым.\n20 Иисус ого айтты:\n– Тӱлкӱ болзо ичегендӱ, куш болзо уйалу, Кижи Уулыныҥ дезе баш та јӧлӧӧр јери јок.\n21 Ӱренчиктердиҥ бирӱзи Ого айтты:\n– Кайракан, мен озо адамныҥ сӧӧгин јууп саларга барып келейин бе?\n22 Је Иисус ого:\n– Мени ээчий бар – деди. – Ӧлгӧн улус ӧлгӧндӧриниҥ сӧӧгин бойлоры јуузын.\nЈотконды сыныктырганы\n(Мк. 4:35-41; Лк. 8:22-25)\n23 Иисус кемеге отурарда, кийнинеҥ ӱренчиктери барып, база отурдылар.\n24 Је бат, олор јӱскилеп барадарда, талай тыҥ чайбалып, толкулар кемеге кирип турды. Иисус дезе уйуктап јаткан.\n25 Ӱренчиктер јууктап келеле, Оны ойгозып, айттылар:\n– Кайракан, бисти аргадазаҥ! Чӧҥӱп барадырыс!\n26 – Не андый коркынчак болдыгар, ас бӱдеечи улус? – дейле, Ол, ӧрӧ туруп, јотконды ла талайды токтозын деп јакарып ийерде, тып-тымык боло берди.\n27 Улус дезе кайкажып, айдыжып турдылар:\n– Салкын да, талай да Оныҥ сӧзин угуп турарда, бу кем болотон?\nӦзӧк-буурында шилемирлӱ эки кижини јасканы\n(Мк. 5:1-20; Лк. 8:26-39)\n28 Иисус талайдыҥ ол јанындагы Гергеса деп ороонго кечип чыгарда, Ого ӧзӧк-буурында шилемирлӱ эки кижи туштады. Олор сӧӧк салган куй-таштаҥ чыгып келгендер. Олордыҥ калју-казырынаҥ улам ол јолло кем де јӱрӱп болбос болгон.\n29 Је бат, олор кыйгырыжа бердилер:\n– Бисти кайдайын деп туруҥ, Кудайдыҥ Уулы? Сен бери ӧй јеткелекте бисти кинчектеерге келгеҥ.\n30 Ыраагында јаан ӱӱр чочколор кӱдӱде турган.\n31 Шилемирлер Иисусты сурай бердилер:\n– Бисти сӱрер болзоҥ, ӱӱрлӱ чочколорго кирерге ий.\n32 Иисус:\n– Барыгар – деди.\nОлор чыгып, чочколорго барып кирдилер. Је бат, ончо ӱӱр кажаттаҥ талайга калып, чӧҥӱп калды.\n33 Кӱдӱчилер дезе сыр-јӱгӱрӱкле барып, калага келеле, ончозын јарладылар, ӧзӧк-буурында шилемирлӱ улусла не болгонын база айттылар.\n34 Каланыҥ кӧдӱре улузы Иисуска удура чыкты. Оны кӧрӧлӧ, олордыҥ јеринеҥ јӱре берзин деп сурадылар.\n9\nКурулып калган кижини јасканы\n(Мк. 2:1-12; Лк. 5:17-26)\n1Иисус кемеге отурып, кечеле, Бойыныҥ калазына једип келди.\n2 Ого курулып калган бир кижини тӧжӧккӧ салганча экелдилер. Иисус олордыҥ бӱдӱп турганын кӧрӧлӧ, курулып калганга айтты:\n– Јалтанба, балам, кинчектериҥ ташталган.\n3 Је бат, бичикчилердиҥ кезиги ичинде айдынды: «Ол Кудайды јамандап јат».\n4 Иисус дезе олордыҥ санаазын билип, айтты:\n– Јӱрегеерде не керек јаман сананып јадыгар?\n5 Не деп айдарга јеҥил: «Кинчектериҥ ташталган» – деерге бе, эмезе: «Тур, базып јӱр» – деерге бе?\n6 Јердеги кинчектерди таштайтан јаҥ Кижи Уулында барын билип јӱрӱгер деп турум. – Оноҥ курулып калганга баштанды: – Тур, тӧжӧгиҥди алып, айлыҥа јан.\n7 Онызы туруп, јана берди.\n8 Улус мыны кӧрӱп кайкады, кижиге мындый јаҥ берген Кудайды алкады.\nБойыла кожо Матфейди алганы\n(Мк. 2:13-17; Лк. 5:27-32)\n9 Иисус оноортынаҥ ӧдӱп барадып, Матфей деп бир кижи калан јуур јеринде отурганын кӧрӧлӧ, ого айтты:\n– Мениҥ кийнимнеҥ бас.\nОнызы ӧрӧ туруп, Иисустыҥ кийнинеҥ басты.\n10 Иисус ӱйде кыйын отурарда, кӧп каланчылар ла кинчектӱлер келип, Оныла, ӱренчиктерле кожо кыйын отурып алдылар.\n11 Мыны кӧрӧлӧ, фарисейлер ӱренчиктерге айтты:\n– Ӱредӱчигер каланчыларла, кинчектӱлерле кожо не керек ичип-јийт болбогой?\n12 Иисус дезе, мыны угала, олорго айтты:\n– Эмчини кадык улус эмес, оору улус керексиир.\n13Буурзаш кӱӱнзеп јадым, тайылга кӱӱнзеп турган эмезим деп айткан сӧстиҥ учурын оҥдоорго, барып ӱренигер. Мен актуларды эмес, кинчектӱлерди кычырарга келген инем.\nОрозо керегинде сурак\n(Мк. 2:18-22; Лк. 5:33-39)\n14 Ол тушта Иисуска Иоанныҥ ӱренчиктери келип, айттылар:\n– Нениҥ учун бистер ле фарисейлер улам сайын орозолоп јадыс, Сениҥ ӱренчиктериҥ дезе орозо тутпай јат?\n15 Иисус олорго айтты:\n– Колту кожо јӱргенде, тойлогон улус кунугатан беди? Је колтуны олордоҥ айрып алар кӱндер келер, ол тушта олор орозо тудар.\n16 Эски кийимге јаҥы бӧстиҥ ӧӧнин јамабайтан; јамачы эскизин јырта тартып, јыртыгы там јаанаар.\n17 Јаҥы аракыны эски тажуурга урбайтан; анайткажын, тажуур јыртылып, аракызы да тӧгӱлер, тажууры да ӱрелер. Карын, јаҥы аракыны јаҥы тажуурга уратан. Ол тушта аракы да, тажуур да бӱдӱн болор.\nОору ӱй кижини јасканы ла кызычакты тиргискени\n(Мк. 5:21-43; Лк. 8:40-56)\n18 Иисус олорго мынайда айдып турганча, бир бий кижи базып келеле, Ого бажырып, айтты:\n– Кызычагым јаҥы ла јада калды. Барып, оныҥ ӱстине колыҥ салып, алка, ол тирилер.\n19 Иисус туруп, оныҥ кийнинеҥ басты; ӱренчиктери кожо бардылар.\n20 Он эки јыл кан келип, јобоп јӱрген ӱй кижи болгон. Ол Иисуска кийнинеҥ базып келеле, Оныҥ кийиминиҥ эдегине тийип,\n21 ичинде айдынган: «Оныҥ кийимине тийзем ле, јазыларым».\n22 Иисус дезе кайра баштанып, ӱй кижини кӧрӧлӧ, айтты:\n– Јалтанба, кызым! Бӱдӱп турганыҥ сени аргадады.\nӰй кижи ол ло тарый јазыла берди.\n23 Иисус бийдиҥ айлына келеле, кунукчылду кӱӱ ойногон ло тӱймежип базып јӱрген улусты кӧрӱп,\n24 олорго айтты:\n– Тышкары чыгыгар! Кызычак ӧлбӧгӧн, уйуктап јат.\nОны шоодо бердилер.\n25 Улусты тышкары чыгарган кийнинде Ол кирип, кызычакты колынаҥ тутты, онызы туруп келди.\n26 Бу табыш байагы јерге текши јайылды.\nЭки сокорды јасканы\n27 Иисус оноортынаҥ барып јадарда, Оны эки сокор ээчип, кыйгырыжып турдылар:\n– Биске буурза, Давид Уулы!\n28 Иисус ӱйге кирерде, сокор улус Ого базып келдилер.\nИисус олордоҥ сурады:\n– Мыны эдип болорыма бӱдӱп туругар ба?\n– Эйе, Кайракан ! – дедилер.\n29 Айдарда, Иисус олордыҥ кӧзине тийип,\n– Бӱдӱмјигерле, слерге болгой – деерде,\n30 олордыҥ кӧзи јарый берди.\n– Мыны кижи билбезин – деп, Иисус олорго кату јакарды.\n31 Је олор чыгала, Иисус керегинде јер сайын јарлады.\nТил јокты јасканы\n32 Олор чыгып барадарда, Иисуска ӧзӧк-буурында шилемирлӱ тил јок кижини экелдилер.\n33 Шилемир чыгара сӱрдиртерде, тил јок кижи эрмектене берди. Улус кайкап, айдыжып турды:\n– Израильде мындый неме качан да болбогон!\n34 Фарисейлер дезе айдыжып турдылар:\n– Ол шилемирлерди шилемир бийиниҥ кӱчиле чыгара сӱрӱп турбай.\nКӱдӱчизи јок койлор\n35 Иисус ончо калаларды ла јурттарды эбирип, синагогаларда ӱредип јӱрди. Ол Каандык керегинде Сӱӱнчилӱ Јар јарлап, улустыҥ кандый ла оорузын, кандый ла јоболын јазып турды.\n36 Кӧп улусты кӧрӧлӧ, олорго ичи ачыды: олор кӱдӱчизи јок койлордый тӱймеп, тозуп калгандар.\n37 Айдарда, ӱренчиктерине айтты:\n– Кезер аш кӧп эди, ишчилер дезе ас.\n38 Анайдарда, кыраныҥ Бийин јайнагар, кыразына ишчилер ийзин.\n10\nОн эки апостолды ийгени\n(Мк. 3:13-19; 6:7-13; Лк. 6:12-16; 9:1-6)\n1Иисус\nон эки ӱренчигин кычырып алды, кара јелбистердиҥ бажын билип, чыгара сӱрзин деп, кандый ла ооруны, кандый ла јоболды јассын деп, олорго јаҥ берди.\n2\nОн эки апостолдыҥ ады-јолы бу: баштапкызы Симон, оны база Петр дейтен, оныҥ карындажы Андрей, Зеведейдиҥ уулы Иаков\n, оныҥ карындажы Иоанн\n,\n3\nФилипп ле Варфоломей, Фома ла Матфей каланчы, Алфейдиҥ уулы Иаков ло Фаддей дейтен Леввей,\n4\nСимон Кананит[6]\nле Иуда\nИскариот, соҥында Иисусты садып ийери ол болгон.\n5 Иисус бу он экӱни ийип, олорго јакарды:\n– Ӧскӧ калыктар јаар ууланган јолло барбагар, самарлар калазына кирбегер.\n6 Эҥ озо Израиль калыкка – азып јӱрген койлорго барыгар.\n7Теҥери Каандыгы јууктап келди деп, базып, јарлап јӱрӱгер.\n8 Оору-јоболдуларды јазыгар, ӧлгӧндӧрди тиргизигер, капкаш балулу улусты арутагар, шилемирлерди чыгара сӱрӱгер. Тегинге алганыгар, тегинге беригер.\n9 Алтын да, кӱмӱш те алып јӱрбегер, курыгарда јес те акчалу јӱрбегер,\n10 јолго баштык та, солып кийер кеп те, ӧдӱк те, тайак та албагар, нениҥ учун дезе иштеген кижи курсакту болор.\n11 Кандый бир калага эмезе јуртка кирзегер, ондо јарагадый кижи кем болгонын сурулап угала, ого тӱжӱгер; тӱшкен ӱйде барганча јӱрӱгер.\n12 Ӱйге кирзегер оны уткып, «Бу ӱйдеги улуска амыр болзын!» – дегер.\n13 Ӱйдеги улус јарамык болзо, амырыгар олорго једер; јарамык эмес болзо, амырыгар слерге бурылар.\n14 Кем слерди јуутпаза, сӧзигерди укпаза, ол ӱйдеҥ эмезе ол каладаҥ чыгып барадып, будыгардаҥ тоозынды кактагар.\n15 Чынын айдадым слерге: Јаргы болор кӱнде Содом ло Гоморра јерине, ол калага кӧрӧ, јеҥил болор.\nБолотон истежӱлер\n(Мк. 13:9-13; Лк. 12:2-9; 21:12-17)\n16 – Бат, слерди бӧрӱлер ортодо јӱрер койлорды чылап ийип јадым. Јыландый ойгор болыгар, кӱӱледий чӱм јок болыгар.\n17 Улустаҥ ајарынып јӱригер. Олор слерди јаргыга берер, синагогаларында камчылаар.\n18 Слерди Мениҥ адым учун башчыларына, каандарына апарар. Олордыҥ ла ӧскӧ калыктардыҥ алдына Мен керегинде кереледип,\n19 слерди олордыҥ колына берип ийзе, канайып айдар эмезе нени айдар деп санааркабагар. Айдар сӧс ол тушта слерге берилер.\n20 Слер бойыгардаҥ айдар эмезигер, Адагардыҥ Тыны ичигердеҥ айдар.\n21 Карындаш карындажын, адазы уулын ӧлӱмге берер; балдары ада-энезине удура туруп чыгып, олорды ӧлтӱрер.\n22 Мениҥ адым учун слерди ончо улус јаман кӧрӧр. Учына јетире чыдашканы дезе, аргадалар.\n23 Слерди бир калада истегежин, ӧскӧ калага качыгар. Чынын айдадым слерге: Израильдиҥ калаларын эбирип тӱгескелегерде, Кижи Уулы једип келер.\n24\nӰренчик ӱредӱчизинеҥ бийик болбос, кул бийинеҥ бийик болбос.\n25\nӰренчик ӱредӱчизиндий болзо, ол до болор, кул бийиндий болзо, ол до болор. Айылдыҥ ээзин Веельзевул[7]\nдеп адаарда, айылдагы улусты оноҥ до јаман айдышпай кайтсын.\nКемнеҥ коркыйтан\n26 – Анайдарда, улустаҥ коркыбагар. Ачылбай калар туйук неме јок, јарталбай калар јажыт јок.\n27 Караҥуйда а��тканымды, јарык тужында айдыгар; кулакла укканыгарды, ӱйдиҥ јабынчызынаҥ јарлагар.\n28 Кижиниҥ эди-канын ӧлтӱрип, јулазын дезе ӧлтӱрип болбос улустаҥ коркыбагар. Кижиниҥ эди-канын да, јулазын да таамыда ӧлтӱрер аргалудаҥ коркыгар.\n29 Эки кучыйакты оок акчага садатан эмес пе? Је Адагардыҥ табы болбогончо, экӱниҥ бирӱзи де јерге келип тӱшпес.\n30 Слердиҥ дезе бажыгардыҥ кылы да ончозы тоололып калган.\n31 Анайдарда, коркыбагар: слер кӧп кучыйактардаҥ артык.\n32 Андый болгондо, кем Мени јарадып турганын улус алдына айтса, оны Мен де јарадып турганымды Теҥеридеги Адамныҥ алдына айдарым.\n33 Улус алдында Менеҥ јана тӱшкен кижидеҥ Мен де Теҥеридеги Адамныҥ алдында јана тӱжерим.\nЈараштыру эмес, кылыш\n(Мк. 9:41; Лк. 12:51-53; 14:26-27)\n34 – Мени јерге амыр экелерге келген деп сананбагар. Мен амыр эмес, кылыш туттырарга келгем.\n35Уулын адазынаҥ, кызын энезинеҥ, келдин кайын энезинеҥ айрыырга келгем.\n36Кижиге бойыныҥ айылдагы улузы ӧштӱ болор. 37 Адазын эмезе энезин Менеҥ артык сӱӱгени, Меге јарабас. Уулын эмезе кызын Менеҥ артык сӱӱгени, Меге јарабас.\n38 Кере тартыратан агажын алып Мениле кожо барбаганы, Меге јарабас.\n39 Јӱрӱмин чеберлегени, онызын јылыйтар, Мен учун јӱрӱмин јылыйтканы дезе, онызын чеберлеп алар.\n40 Слерди јуутканы, Мени јуутканы ол, Мени јуутканы дезе, Мени Ийгенди јуутканы болор.\n41Јарлыкчы деп, јарлыкчыны јуутканы, јарлыкчыныҥ кайралын алар. Акту деп, актуны јуутканы, актуныҥ кайралын алар.\n42 Бу кичӱлердиҥ кажы бирӱзине, Мениҥ ӱренчигим деп, бир айак соок суу ичирген кижи, чынын айдадым слерге: кайрал јок артпас.\n11\nИисус ла Крестеечи Иоанн\n(Лк. 7:18-35)\n1Иисус он эки ӱренчигин јакып, ӱредип божойло, ӧскӧ калаларда ӱредерге ле јарлыктаарга, оноҥ ары барды.\n2-3 Тӱрмеде отурган Иоанн Христостыҥ эдип јӱргенин угала, «Келер дегени Сен бе, айса ӧскӧни сакыйтан ба?» деп сураарга, Ого бойыныҥ ӱренчиктериниҥ экӱзин ийди.\n4 Иисус олорго каруу јандырды:\n– Барып, угуп-кӧрӱп турганыгарды Иоаннга айдыгар:\n5 сокорлордыҥ кӧзи јарыйт, аксактар базып јӱргӱлейт, капкаш балулу улус аруталат, тӱлейлер угат, ӧлгӧндӧр тирилет, тӱреҥилерге Сӱӱнчилӱ Јар јарлалат.\n6 Эреҥистелбей Меге бӱткен кижи кежиктӱ.\n7 Олор јӱре берерде, Иисус улуска Иоанн керегинде айдып баштады:\n– Куба чӧлгӧ нени кӧрӧргӧ јӱрдигер? Салкынга јайкаткан кулузынды ба?\n8 Је нени кӧрӧргӧ јӱрдигер? Торко-маҥдык кийген кижини бе? Је торко-маҥдык кийимдӱлер каан ӧргӧӧзинде јӱретен.\n9 Нени кӧрӧргӧ јӱрдигер? Јарлыкчыны ба? Эйе, айдып турум слерге: ол јарлыкчыдаҥ да јаан.\n10«Бат, Сенеҥ озо ангелимди ийип јадым,\nол јолыҥды Сениҥ алдыҥнаҥ белетеп койор» –\nдеп, ол керегинде бичилген.\n11 Чынын айдадым слерге: энедеҥ чыккандар ортодо Иоаннаҥ јааны јок. Је Теҥери Каандыгында кичӱ дегени, оноҥ јаан.\n12 Крестеечи Иоанн тужынаҥ ала бого јетире Теҥери Каандыгына кирерге кӱч салар керек, кӱч салганы, ого кирип јат.\n13 Ончо јарлыкчылар ла ЈасакТеҥери Каандыгы керегинде Иоаннаҥ озо айткан.\n14 Бого бӱдӱп турган болзогор, келетен деген Илия бу.\n15 Кулакту кижи уксын!\n16 Бу ӱйениҥ улузын кемге тӱҥдеп айдайын? Олор тепсеҥде отурып, мынайда кыйгырыжып турган балдарга тӱҥей:\n17 «Слерге сыбыскы тарткан эдибис, је слер бијелебедигер; слерге кунукчылду кожоҥ кожоҥдогоныс, је слер ыйлабадыгар».\n18 Иоанн келип, курсак јибесте, аракы ичпесте, «Оныҥ ӧзӧк-буурында шилемир бар» – дейдилер.\n19Кижи Уулы келди, јиирин јиди, ичерин ичти. «Кӧргӱлегер, курсакчыл ла аракызак кижи бу, каланчылардыҥ ла кинчектӱлердиҥ најызы ол» – дейдилер. Је Ойгорлык Ойгорлыктыҥ керектериле акталган.\nИисус калаларды каарып айдат\n(Лк. 10:13-15)\n20 Оноҥ кинчектерин алынбаган учун кайкалдарыныҥ кӧбизи эдилген калаларды Иисус каарып айда берди:\n21 – Ачу-корон сеге, Хоразин! Ачу-корон сеге, Вифсаида! Слерде эдилген кайкалдар Тир ле Сидондо эдилген болзо, олор самтар кеп кийип, баштарына кубал сееп, туку качан Кудайга баштанар эди.\n22 Је айдып турум слерге: Јаргы болор кӱнде Тир ле Сидонго слерге кӧрӧ јеҥил болор.\n23 Сен де, Капернаум, теҥериге јетире бийиктединген бойыҥ, таамыга јетире јабызаарыҥ! Сенде эдилген кайкалдар Содомдо эдилген болзо, ол эмдиге јетире турар эди.\n24 Је айдып турум слерге: Јаргы болор кӱнде Содом јерине сеге кӧрӧ јеҥил болор.\nАдазы ла Уулы\n(Лк. 10:21-22)\n25 Ол ӧйдӧ Иисус сӧзин улалтып, айтты:\n– Ада, теҥери ле јердиҥ Кайраканы! Мыны ойгорлордоҥ ло керсӱлердеҥ јажырала, кичӱлерге ачканыҥ учун Сеге баш болзын!\n26 Эйе, Ада, јакшылыкту табыҥ андый болгон эди.\n27 Ончозы Меге Адамнаҥ берилген. Уулын кем де билбес, јаҥыс Адазы билер, Адазын да кем де билбес, јаҥыс Уулы билер. Уулы Адазын кемге ачар кӱӱндӱ, Оны ол кижи билер.\n28 Јобоп-чучурап калгандар ла уур-кӱчке бастыргандар, ончогор Меге келигер, слерди токынадып салайын.\n29 Мен берер комутты бойыгарга кийип, Менеҥ ӱренигер, Мен јобош ло улуркабас јӱректӱ инем. Ол тушта јулагарга амыр табарыгар.\n30 Мен берер комут јакшы, Мен салар јӱк јеҥил.\n12\nХристос ло суббот кӱн\n(Мк. 2:23-28; Лк. 6:1-5)\n1 Ол ӧйдӧ суббот кӱнде Иисус аш салган кыраны кечире барып јаткан. Ӱренчиктери дезе аштайла, аштыҥ мажагын ӱзӱп, јип тургандар.\n2 Фарисейлер мыны кӧрӧлӧ, Ого айттылар:\n– Кӧр, ӱренчиктериҥ суббот кӱнде этпести эдип јат.\n3 Иисус дезе олорго айтты:\n– Давид кожо јӱргендериле аштайла, нени эткен эди, кычырбаган бедигер?\n4 Канайып ол Кудайдыҥ байзыҥына киреле, јаҥыс абыстар јийтен, ол до, кожо јӱргендери де јиирге јарабас ыйык калашты алып јигенин?\n5 База, суббот кӱнде абыстар байзыҥда иштеп, субботтыҥ байын бусса да, бурулу эмес дегенин, Јасактаҥ кычырбаган бедигер?\n6 Је айдып турум слерге: алдыгарда турганы – Ол байзыҥнаҥ јаан.\n7Буурзаш кӱӱнзеп јадым, тайылга кӱӱнзеп турган эмезим деген сӧс бар. Оныҥ учурын билген болзогор, бурулу эместерди бурулабас эдигер.\n8Кижи Уулы дезе суббот то кӱнниҥ бийи.\nИисус суббот кӱнде улус јазат\n(Мк. 3:1-6; Лк. 6:6-11)\n9 Оноортынаҥ келеле, Иисус олордыҥ синагогазына кирди.\n10 Анда колы кургап калган кижи болгон. Иисусты бурулаарга, Оноҥ сурадылар:\n– Суббот кӱнде ооруны јазарга јараар ба?\n11 Иисус дезе олорго:\n– Кажы бирӱгердиҥ сок јаҥыс койы суббот кӱнде орого тӱшсе, ол оны чыгарып албас беди?\n12 Кижи дезе койдоҥ канча кире артык! Оныҥ учун суббот кӱнде јакшыны эдерге јараар – дейле,\n13 байагы кижиге баштанды: – Колыҥды сунуп ий.\nОл сунды, колы база бирӱзиндий су-кадык боло берди.\n14 Фарисейлер чыгала, канайтсабыс Иисусты ӧлтӱрерис деп, Ого удура јӧп чыгардылар.\n15 Је Иисус мыны билип, оноортынаҥ јӱре берди.\nТалдап алган Јалчы\nИисустыҥ кийнинеҥ кӧп улус барды, Ол ончозын јасты,\n16 је Бойы кем болгонын јарлабазын деп јакарды.\n17Исаия деген јарлыкчыныҥ айтканы бӱтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан:\n18«Бат, талдап алган Јалчым бу,\nМениҥ сӱӱгеним, јуламныҥ сӱӱнчизи.\nОго Тынымды берерим,\nОл калыктарга јаргы јарлаар.\n19-20Чындыкты јеҥӱге экелбегенче,\nОл сӧс блаашпас, кыйгы чыгарбас,\nОныҥ ӱнин оромдордо кем де укпас;\nсыныкту кулузынды сындырбас,\nбуруксып јаткан кӱделини ӧчӱрбес.\n21Ого калыктар иженер».\nАгару Тын эмезе Веельзевул\n(Мк. 3:20-30; Лк. 6:43-45; 11:14-23; 12:10)\n22 Иисуска ӧзӧк-буурында шилемирлӱ сокор ло тил јок кижини экелдилер. Иисус оны јазып ийерде, ол эрмектенер ле кӧрӧр боло берди.\n23 Ончо улус алаҥ кайкап,\n– Бу Давид Уулы Христос болор бо? – дешти.\n24 Фарисейлер дезе мыны угала, айттылар:\n– Ол шилемирлерди шилемир бийи Веельзевулдыҥ кӱчиле чыгара сӱрӱп турбай.\n25 Је Иисус олордыҥ санаазын билип, айтты:\n– Бойынаҥ бойы бӧлинишкен кандый ла каандык ээн калар; бойынаҥ бойы бӧлӱнишкен кандый да кала эмезе јурт чыдажып туруп болбос.\n26Сатана сатананы чыгара сӱрӱп турган болзо, ол бойынаҥ бойы бӧлӱнген. Оныҥ каандыгы канайып чыдажып турар?\n27 Веельзевулдыҥ кӱчиле шилемирлерди чыгара сӱрӱп турган болзом, слердиҥ уулдарыгар кемниҥ кӱчиле чыгара сӱрӱп јат? Оныҥ учун олор слерге јаргычылар болор.\n28 Је шилемирлерди чыгара сӱрӱп турганым Кудайдыҥ Тынынаҥ болзо, слерге Кудайдыҥ Каандыгы јеткени ол туру.\n29 Кӱчтӱ кижиниҥ айлына киргени, оны кӱлӱбегенче, оныҥ јӧӧжӧзин канайып тоноор? Озо баштап кӱлӱзе, ол тушта айлын тоноор.\n30 Мениле кожо эмес кижи, Меге удура болгоны ол. Мениле кожо јуубаганы, кородып турганы ол.\n31 Оныҥ учун айдып турум слерге: кижиниҥ кандый ла кинчеги, канайып та јамандап айтканы ташталар, Тынды јамандаганы дезе, ташталбас.\n32 Кижи Уулына удура сӧс айтканы ташталар, је Агару Тынды јамандап айтканы бу да чакта, келер де ӧйлӧрдӧ ташталбас.\n33 Агаштыҥ бойын јакшы дезегер, јиилегин де јакшы дегер, агаштыҥ бойын јаман дезегер, јиилегин де јаман дегер: агаш јиилегинеҥ танылу.\n34 Јыланныҥ ач-ӱрени! Јаман ичтӱ бойыгар, јакшы айдар бедигер? Кижиниҥ јӱреги неле толо, оозынаҥ чыгары ол ине.\n35 Јакшы кижи јакшыны чеберлеген јеринеҥ јакшызын алып чыгар, јаман кижи дезе јаманды чеберлеген јеринеҥ јаманын алып чыгар.\n36 Айдып турум слерге: кижи кажы ла кей-куру сӧзи учун Јаргы болор кӱнде каруузына турар.\n37 Сӧзиҥле акталарыҥ, сӧзиҥле ок јаргыладарыҥ.\nИона јарлыкчыла болгон билди\n(Мк. 8:11-12; Лк. 11:29-32)\n38 Ол тушта бичикчилер ле фарисейлердиҥ кезиги Иисуска айттылар:\n– Ӱредӱчи, Сенеҥ билди кӧрӧргӧ турубыс.\n39 Је Иисус олорго каруу јандырды:\n– Кал, чайдам ӱйе билди кӧрӧйин деп туру, је Иона јарлыкчыныҥ билдизинеҥ башка, ого билди берилбес.\n40Иона кер-балыктыҥ ичинде ӱч тӱш ле ӱч тӱн јӱрген чилеп, Кижи Уулы да јердиҥ јӱрегинде ӱч тӱш ле ӱч тӱн јӱрер.\n41 Ниневияныҥ улузы Јаргы болор кӱнде бу ӱйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар. Олор Ионаныҥ јарлыктаганын угала, кинчегин алынып, Кудайга баштанган эдилер. Је бат, мында Турганы Ионадаҥ јаан.\n42 Тӱштӱктиҥ абакай-кааны Јаргы болор кӱнде бу ӱйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар: ол Соломонныҥ ойгор сӧзин угайын деп, јака јердеҥ келип јӱрген эди. Је бат, мында Турганы Соломонноҥ јаан.\nКара јелбистиҥ кайра бурылатаны\n(Лк. 11:24-26)\n43 – Кара јелбис кижиниҥ ӧзӧк-буурынаҥ чыкканда, токунал бедиреп, суу јок јерлерде тенип јӱрет. Таппай салала,\n44 «Чыгып барган айлыма бурылатам» – дейле, барып кӧрзӧ, айлы бош, јалмалган, јуунадылган болот.\n45 Барып, бойынаҥ јаман ӧскӧ јети јелбис ээчиткенче келет, кирип, анда јуртай бергилейт. Байагы кижиге мынызы башкызынаҥ коомой болор. Бу кал ӱйениҥ улузыла база андый болор.\nИисустыҥ энези ле карындаштары\n(Мк. 3:31-35; Лк. 8:19-21)\n46 Иисус улуска айдып турганча, энези ле карындаштары Оныла эрмектежерге, тышкары тургандар.\n47 Бир кижи Ого айтты: «Энеҥ ле карындаштарыҥ Сениле эрмектежерге, тышкары тургулары».\n48 Је Иисус ол кижиге:\n– Энем кем, карындаштарым кемдер? – дейле,\n49 ӱренчиктери јаар колыла уулап, айтты: – Бат, Мениҥ энем, Мениҥ карындаштарым бу.\n50 Теҥеридеги Адамныҥ табын бӱдӱрип јӱргени, Мениҥ карындажым да, эје-сыйыным да, энем де.\n13\nАш ӱрендеечи керегинде укаа сӧс\n(Мк. 4:1-9; Лк. 8:4-8)\n1 Ол кӱн Иисус ӱйдеҥ чыгып, талайдыҥ јаказына барып, анда отурган.\n2 Ого кӧп улус јуулыжып келерде, кемеге кирип, отурды, улус дезе ончозы јаратта тура калды.\n3 Кӧп немелер керегинде олорго укаа сӧстӧр айтты.\n– Бат, ӱрендеечи ӱрендеерге чыккан – деди. –\n4 Ол ӱрендеп турарда, ӱренниҥ кезиги јолдыҥ кырына тӱшкен. Куштар учуп келеле, олорды чокып салган.\n5 Кезиги тобрагы ас ташту јерге тӱшкен. Тобрагы калыҥ эмес болгондо, саадабай, кылгазы ӧзӱп чыккан.\n6 Кӱн чыгарда, оҥуп, тазыл јок болгон учун кургап калган.\n7 Кезиги тегенектӱ јерге тӱшкен. Тегенек ӧзӱп, оны туй базып койгон.\n8 Кезиги јакшы јерге тӱжӱп, ӱренделгенине кӧрӧ, бирӱзи јӱс, кажызы алтан, кезиги дезе одус катап кӧп тӱжӱм берген.\n9 Кулакту кижи уксын!\nИисус нениҥ учун укаалап айдат?\n(Мк. 4:10-12; Лк. 8:9-10)\n10 Ӱренчиктер базып келеле, Иисустаҥ сурадылар:\n– Олорго не керек укаалап айдадыҥ?\n11 – Слерге Теҥери Каандыгыныҥ јажыттарын билери берилген, олорго де��е берилбеген учун – деп, Ол каруу јандырды. –\n12 Кемде бар, ого берилер, ӱзеери кожулар; кемде дезе јок, оныҥ бар болгоны да айрылар.\n13 Олор кӧрзӧ дӧ, кӧрбӧйдилер, укса да, укпайдылар, аайлабайдылар. Оныҥ учун олорго укаалап айдып турганым ол.\n14 Анайып, олор керегинде Исаия деген јарлыкчыныҥ айтканы бӱдӱп јат. Ол айткан:\n«Кулактараарла угарыгар, је аайлабазыгар;\nкӧстӧрӧӧрлӧ кӧрӧригер, је кӧрбӧй каларыгар.\n15Бу улустыҥ јӱреги јууга туттурган,\nкулактарыла јӱк арайдаҥ угат,\nкӧстӧрин де јумуп алган,\nоныҥ учун кӧстӧриле кӧрбӧйт,\nкулактарыла укпайт,\nкӧгӱстериле аайлабайт,\nМеге де баштанбайт,\nМен олорды јазар эдим».\n16 Кӧстӧригер кӧрӱп турган учун кежиктӱ, кулактарыгар угуп турган учун кежиктӱ.\n17 Чынын айдадым слерге: кӧп јарлыкчылар ла актулар кӧрӱп јӱргенеерди кӧрӧйин дейле, кӧрбӧгӧн, угуп јӱргенеерди угайын дейле, угуп болбогон.\nӰрендеечи керегинде укааныҥ учуры\n(Мк. 4:13-20; Лк. 8:11-15)\n18 Анайдарда, ӱрендеечи керегинде укаа сӧстиҥ учурын угугар.\n19 Каандык керегинде сӧсти угарын угуп, је оны аайлабай турган кижиге кӧрмӧс келип, кӧксинде ӱренделгенди айрып апарар. Јол кырына ӱренделген дегени бу болор.\n20 Ташту јерге ӱренделген дегени, мындый кижи керегинде айтканы: ол айткан сӧсти угуп, бу тарый сӱӱнип, кӧксине алынат.\n21 Је ол бойында тазыл јок, турумкай эмес. Сӧс учун ачу келгежин эмезе истежӱ болгожын, бу тарый јана тӱжет.\n22 Тегенектӱ јерге ӱренделген дегени, сӧсти уккан кижи керегинде айтканы. Је јадынды кичеейтени, јӧӧжӧгӧ тартылатаны уккан сӧсти туй базып койот, ол сӧс тӱжӱм јок артып калат.\n23 Јакшы јерге ӱренделген дегени, сӧсти угуп, аайлап турган кижи керегинде айтканы. Андый кижиниҥ ӱрени тӱжӱмдӱ болуп, ӱренделгенине кӧрӧ бирӱзи јӱс, кажызы алтан, кезиги дезе одус катап кӧп тӱжӱм берет.\nТеҥери Каандыгы керегинде укаа сӧстӧр\n(Мк. 4:30-34; Лк. 13:18-21)\n24 Иисус олорго база бир укаа сӧс айтты:\n– Теҥери Каандыгы бого тӱҥей: бир кижи кыразына јакшы ӱрен ӱрендеген.\n25 Улус уйуктап јадарда, оныҥ ӧштӱзи келип, буудайга от ӧлӧҥ колыштыра ӱрендейле, јӱре берген.\n26 Аштыҥ кылгазы чыгып, аш быжарда, от ӧлӧҥ дӧ кӧрӱнип келген.\n27 Ээзиниҥ кулдары ого келип, айткан: «Бийибис, кырага јакшы ӱрен салган јокпоҥ, анда от ӧлӧҥ кайдаҥ келди?»\n28 «Оны ӧштӱ эткен» – деп, ээзи каруу јандырган. Айдарда, кулдары: «Барып, оны одойлы ба?» – дегендер.\n29 Је ээзи айткан: «Бойсын, одоп турзагар, кожо буудайы јулулбазын.\n30 Аш кезер ӧйгӧ јетире кажызы ла кожо ӧзӱп тургай. Аш кезер ӧйинде ишчилериме айдарым: \"Озо баштап от ӧлӧҥди јууп, ӧртӧӧргӧ буулам эдип буулагар, буудайын дезе алмарыма јууп салыгар\"».\n31 Иисус олорго база бир укаа сӧс айтты:\n– Теҥери Каандыгы горчицаныҥ ӱренине тӱҥей. Оны кижи алып, кыразына ӱрендеп койгон.\n32 Ол ончо ӱрендердеҥ оок то болзо, је ӧзӱп, бӱткен тужында, кандый ла маала ажынаҥ бийиктеп, агашка теҥ болот, теҥериниҥ куштары учуп келип, будактарына уйа тартат.\n33 Иисус олорго база бир укаа сӧс айтты:\n– Теҥери Каандыгы ачыткыга тӱҥей. Оны ӱй кижи алып, ӱч кемјӱ кулурга саларда, ончо тесте кӧдӱрилип калган.\n34 Иисус мыны ончозын улуска укаалап айткан, укаалабай неме айтпас болгон.\n35Јарлыкчы ажыра айдылганы бӱтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан:\n«Оозым ачып, укаалап айдарым,\nтелекей јайалганынаҥ ала јажыт болгонды јарлаарым».\n36 Иисус улусты божодып ийеле, ӱйге кирди. Ӱренчиктери Ого базып келеле, айттылар:\n– Кырадагы от ӧлӧҥ керегинде укаа сӧсти биске јартап берзеҥ.\n37 Иисус каруу јандырды:\n– Јакшы ӱрен ӱрендеп турганы – Кижи Уулы .\n38 Кыра – бу телекей. Јакшы ӱрен – Каандыктыҥ уулдары. От ӧлӧҥ – кӧрмӧстиҥ уулдары,\n39 оны ӱрендеген ӧштӱ дезе – кӧрмӧс. Аш кезер ӧй – калганчы чак, аш кезеечилер дезе – ангелдер.\n40 Оныҥ учун от ӧлӧҥди јууп алып, отко ӧртӧгӧндий, калганчы чакта андый болор.\n41 Кижи Уулы ангелдерин ийер, олор Оныҥ Каандыгынаҥ кинчекке тартар кандый ла немелерди, јаман кылынып јӱргендерди јууп алып,\n42 отту печкеге таштаар. Анда ый ла тиш кыјырты болор.\n43 Ол тушта актулар Адазыныҥ Каандыгында кӱн кептӱ јаркындалар. Кулакту кижи уксын!\n44 Теҥери Каандыгы јалаҥда сугуп койгон јӧӧжӧгӧ тӱҥей. Оны кижи табала, кӧмӱп койгон, сӱӱнген бойынча барып, не барын садып ийип, байагы јалаҥды садып алган.\n45 Анайда ок Теҥери Каандыгы јакшы эрјине бедиреп јӱрген којойымга тӱҥей.\n46 Ол бир баалу эрјине табала, барып, не барын садып ийип, байагы эрјинени садып алган.\n47 Теҥери Каандыгы шӱӱнге база тӱҥей. Ол шӱӱн талайга ташталарда, јӱзӱн-јӱӱр балык тудылган.\n48 Шӱӱнге балык толордо, оны јаратка чыгарып, отурып алып, балыктыҥ јакшызын каламага салгандар, јаманын дезе кеде таштап ийгендер.\n49 Калганчы чакта андый ок болор: ангелдер чыгып, јаман улусты актулардаҥ айрып,\n50 отту печкеге таштаар. Анда ый ла тиш кыјырты болор.\n51 Мыныҥ ончозын аайладаар ба?\nОлор:\n– Эйе, – дедилер.\n52 Иисус олорго айтты:\n– Оныҥ учун Теҥери Каандыгыныҥ ӱренчиги боло берген кажы ла бичикчи кижи јӧӧжӧлӱ јеринеҥ јаҥызын да, эскизин де чыгарып турган айыл ээзине тӱҥей.\nНазареттиҥ улузы Иисусты јектегени\n(Мк. 6:1-6; Лк. 4:16-30)\n53 Иисус бу укаа сӧстӧрин айдып божойло, оноортынаҥ јӱре берди.\n54 Бойыныҥ алтайына келеле, синагогада улус ӱретти. Олор кайкажып, айдыжып турдылар:\n– Оныҥ мындый ойгор санаазы ла кӱчи кайдаҥ келген болотон?\n55 Ол агашла узанардыҥ уулы эмес беди? Энезиниҥ ады Мария дезеер? Иаков ло Иосий, Симон ло Иуда оныҥ карындаштары беди?\n56 Оныҥ ончо эје-сыйындары ортобыста јок беди? Бу ончозы Ого кайдаҥ келген?\n57 Анайып Ого бӱтпей, Оны јуутпай тургандар.\nИисус дезе олорго айтты:\n– Јарлыкчы кӱндӱзи јок болбойтон, оны јаҥыс алтайында ла айлындагы улузы тообойтон.\n58 Олордыҥ бӱтпей турганынаҥ улам анда кӧп кайкал этпеди.\n14\nКрестеечи Иоанныҥ ӧлӱми\n(Мк. 6:14-29; Лк. 9:7-9)\n1 Ол тушта тӧрт тӧчинниҥ бирӱзин башкарган Ирод , Иисус керегинде табышты угала,\n2 јалчыларына айтты:\n– Бу Крестеечи Иоанн болор. Ол тирилген, оныҥ учун ол кайкалдар эдет.\n3 Башкыда Ирод бойыныҥ Филипп деп карындажыныҥ абакайы болгон Иродиада учун Иоаннды кижендейле, тӱрмелеп койгон,\n4 нениҥ учун дезе Иоанн ого айдып туратан: «Сеге оны аларга јарабас».\n5 Ирод Иоаннды ӧлтӱрерге сананган, је оны ончозы јарлыкчы деп турарда, калыктаҥ коркып, ӧлтӱрбей турган.\n6 Иродтыҥ чыккан кӱнинде Иродиаданыҥ кызы, јуулган улус алдында бијелеп, Иродко јараган.\n7 Оныҥ учун нени ле сураза, ого Ирод берер болуп чертенген.\n8 Кыс дезе энезиниҥ ӱреткениле айткан: «Бого ло, Крестеечи Иоанныҥ бажын табакка салып, меге бер».\n9 Каан кунуга берген, је чертине ле кожо кыйын отурган улуска болуп, башты беригер – деген.\n10 Тӱрмеде Иоанныҥ бажын кезе чапсын деп, улус ийген.\n11 Оныҥ бажын табакка салала экелип, кыска табыштыргандар, кыс дезе энезине апарып берген.\n12 Иоанныҥ ӱренчиктери келеле, оныҥ сӧӧгин алып, јууп койгондор. Оноҥ Иисуска барып, тил јетиргендер.\nБеш муҥ кижини тойдырганы\n(Мк. 6:30-44; Лк. 9:10-17; Ин. 6:1-14)\n13 Иисус не болгонын угала, кемеге отурып, јаҥыскан јӱрерге, аалга јер јаар јӱсти. Је улус мыны угала, калаларынаҥ Оны ээчий јойу барды.\n14 Иисус јаратка чыгып, кӧп улусты кӧрӧлӧ, олорго ичи ачыды, оору-јоболдуларын јасты.\n15 Эҥир кире берерде, ӱренчиктер Ого базып келеле, айттылар:\n– Бу аалга јер эди, оноҥ ӧй дӧ орой. Улусты божодып ий, јурттарга барып, бойлорына курсак садып алзын.\n16 Је Иисус олорго айтты:\n– Олордыҥ баратан кереги јок. Слер олорды азырагар.\n17 – Мында бисте јӱк ле беш болчок калаш ла эки болчок балык – деп, ӱренчиктер каруу јандырдылар.\n18 – Олорды бери Меге экелигер – деп, Ол айтты.\n19 Улусты ӧлӧҥгӧ кыйын отурзын дейле, беш болчок калаш ла эки болчок балык алып, теҥери ӧрӧ кӧрӱп алкады. Калашты сындырып, ӱренчиктерине берди, олор дезе, – улуска.\n20 Ончозы јиди, тойды. Јигениниҥ арткан-калганын он эки каламага толтыра јууп алдылар.\n21 Курсак јигени дезе, ӱй улустаҥ ла балдардаҥ башка, беш муҥ кире эр кижи болгон.\nСууныҥ ӱстиле басканы\n(Мк. 6:45-56; Ин. 6:15-21)\n22 Бу тарый Иисус ӱренчиктерге:\n– Улусты јандырганчам, кемеге отурып, ол јанына Менеҥ озо кечигер – деди.\n23 Улусты божодып ийеле, Ол јаҥыскандыра мӱргийин деп, кырга чыкты. Эҥирде анда јаҥыскан јӱрди.\n24 Кеме дезе талайдыҥ тал ортозына једеле, терс салкын тӱжерде, толкуга соктырган.\n25 Таҥ алдында Иисус ӱренчиктери јаар талайдыҥ ӱстиле базып ийди.\n26 Оныҥ талайла базып келеткенин кӧрӧлӧ, ӱренчиктер тӱймеп,\n– Бу сӱне! – деп, кыйгырыжа бердилер.\n27 Иисус дезе ол тарый эрмектенип, олорго айтты:\n– Јалтанбагар, бу Мен, коркыбагар.\n28 Петр дезе Ого айтты:\n– Кайракан ! Бу Сен болзоҥ, Сеге сууныҥ ӱстиле базып барзын деп, меге јакар.\n29 Иисус:\n– Кел – деди.\nПетр кемедеҥ чыгып, Иисуска једерге, сууныҥ ӱстиле базып ийди.\n30 Је тыҥ салкын согуп турганын кӧрӧлӧ, коркый берди, сууга чӧҥӱп, кыйгырды:\n– Кайракан, мени аргадазаҥ!\n31 Иисус ол тарый колын сунуп, оны чыгара тартып, айтты:\n– Ас бӱдеечи кижи, не эреҥистелдиҥ?\n32 Олор кемеге кирерде, салкын токтой берди.\n33 Кемеде отургандар Ого бажырып, айттылар:\n– Чын, Сен Кудайдыҥ Уулы.\nГеннисаретте оору улусты јасканы\n(Мк. 6:53-56)\n34 Кечип чыгала, Геннисарет деп јерге келдилер.\n35 Ол јердиҥ улузы Иисусты таныйла, эбире турган јурттар сайын улус ийдилер. Олор Ого ончо оору улусты экелип,\n36 эдегиҥе де болзо тийзин деп, сурай бердилер. Тийгендери дезе јазылып турдылар.\n15\nАдалардыҥ јаҥы\n(Мк. 7:1-23)\n1 Ол тушта Иисуска Иерусалимнеҥ бичикчилер ле фарисейлер келип, айттылар:\n2 – Јаандардыҥ јаҥдап келген јаҥын ӱренчиктериҥ не керек бузуп јадылар? Ажанар алдында колдорын јунбайдылар.\n3Иисус олорго каруу јандырды:\n– Слер де, јаҥдап келген јаҥыгарга болуп, Кудайдыҥ јакылтазын не бузуп јадыгар?\n4Кудай јакып айткан эди: «Ада-энеҥди тооп јӱр»; база: «Адазын эмезе энезин јаман айдып турган кижи, ары ӧлӱп калзын». 5 Слер дезе айдадыгар: «Кижи адазына эмезе энезине: \"Менеҥ алгадый немегер – Кудайга сый\" – деп јарлаза,\n6 ол адазын эмезе энезин тообозо до кем јок». Мынызыла јаҥдап келген јаҥыгарга болуп Кудайдыҥ сӧзин кеде эдип јадыгар.\n7 Эки јӱстӱлер! Слер керегинде Исаия јарлыктап јакшы айткан:\n8«Бу улус Мени тилиле тооп јат,\nјӱректери дезе Менеҥ ыраак.\n9Је кижиниҥ ӱредӱзине ле јакылтазына ӱредип,\nМени темей тооп јадылар».\n10 Иисус улусты кычырып алып, айтты:\n– Угуп, кӧксигерге алыныгар.\n11 Ооско киргени кижини быјарзыдар эмес, оостоҥ чыкканы кижини быјарзыдар.\n12 Айдарда, ӱренчиктер Ого базып келеле, айтты:\n– Бу сӧсти угала, фарисейлер тарынып, кӧксине алынбаганын билериҥ бе?\n13 – Теҥеридеги Адам тарыбаган кандый ла ӧзӱм тазылы-сула кодорылар – деп, Ол каруу јандырды. –\n14 Олорго тийбегер, олор – сокорлордыҥ сокор башчылары. Сокорды сокор јединзе, экилези орого тӱжер.\n15 – Бу укаа сӧстиҥ учурын биске јартап бер – деп, Петр сурады.\n16 Иисус айтты:\n– Слер де аайлабас болдыгар ба?\n17 Ооско киргени, ич-карынга кирип, оноҥ тыштына чыгатанын аайлабай туругар ба?\n18 Оостоҥ чыкканы дезе, јӱректеҥ чыкканы, ол кижини быјарзыдып јат.\n19 Кижиниҥ јӱрегинеҥ чыгары бу: кара санаа, кижи ӧлтӱрери, чайдам кылынары, балыр јӱрӱм јӱрери, ууры эдери, тӧгӱн керелеери, јамандап айдары.\n20 Кижини быјарсыдары ол. Јунбаган колло курсак јигени дезе, кижини быјарсытпас.\nХананей ӱй кижиниҥ Кудайга бӱткени\n(Мк. 7:24-30)\n21 Оноортынаҥ чыгала, Иисус Тир ле Сидон деп јерлерге јӱре берди.\n22 Ол јердиҥ бир хананей ӱй кижизи Ого келип, кыйгыра берди:\n– Кайракан , Давид Уулы! Меге буурза! Мениҥ кызыма шилемир кирген.\n23 Је Иисус унчукпады. Ӱренчиктери Ого базып келеле, сурай бердилер:\n– Оны барзын дезеҥ, оноҥ ӧскӧ ол кийнибистеҥ базып, кыйгырып јат.\n24 Је Иисус:\n– Мен јӱк Израильдиҥ азып јӱрген койлорына ийилгем – деди.\n25 Ӱй кижи дезе јууктай базып келеле, Ого бажырып, айтты:\n– Кайракан, меге болушсаҥ!\n26 Је Ол айтты:\n– Балдардыҥ калажын блаап, ийттерге таштаарга јарабас.\n27 – Эйе, Кайракан, – деп, онызы каруу јандырды, – је бийлериниҥ столынаҥ тӱшкен калаштыҥ оодыгын ийттер де јийтен эди.\n28 Айдарда, Иисус ого айтты:\n– Э-э, ӱй кижи! Бӱдӱп турганыҥ улу. Сеге сениҥ кӱӱниҥле болгой.\nОл ло тарый оныҥ кызы јазылып калды.\nТӧрт муҥ кижини тойдырганы\n(Мк. 8:1-10)\n29 Иисус оноортынаҥ јӱре береле, Галилей талайга келди. Кырга чыгып, анда отурды.\n30 Ого кӧп улус базып келди, бойлорыла кожо аксактарды, сокорлорды, бертиктерди, тил јокторды, ӧскӧ дӧ кӧп јоболдуларды экелип, олорды Иисустыҥ будыныҥ јанына салдылар. Иисус олорды јазып ийди.\n31 Тил јоктор эрмектенип турганын, бертиктер кадык болгонын, аксактар базып јӱргенин, сокорлор кӧрӱп турганын кайкап, улус Израильдиҥ Кудайын мактадылар.\n32 Иисус дезе ӱренчиктерин кычырала, олорго айтты:\n– Бу улуска ичим ачыйт. Олор ӱч кӱнге чыгара Мениле кожо јӱргендер, ооско салар немези јок. Олорды ажандырбай јандырбайын деп турум, јолдо уйадабазын.\n33 – Мындый кӧп улусты азыраарга, анча кире калашты бу аалга јердеҥ кайдаҥ табатаныс? – деп, ӱренчиктер айттылар.\n34 – Слерде канча кире калаш бар? – деп, Иисус сурады.\n– Јети болчок калаш ла бир эмеш балык – деп, олор каруу јандырдылар.\n35 Айдарда, Ол улусты јерге кыйын отурзын деди.\n36 Оноҥ јети болчок калаш ла балыкты алып, алкыш јетирди. Сындырала, ӱренчиктерге берди, олор дезе – улуска.\n37 Ончозы јиди, тойды. Јигениниҥ арткан-калганын јети каламага толтыра јуудылар.\n38 Курсак јигендери, ӱй улустаҥ ла балдардаҥ башка, тӧрт муҥ эр кижи болгон.\n39 Улусты јандырып ийеле, Иисус кемеге отурып, Магдала деп јерге келди.\n16\nБилди некегени\n(Мк. 8:11-13; Лк. 12:54-56)\n1 Фарисейлер ле саддукейлер базып келеле, Иисусты ченеп, олорго теҥеридеҥ билди кӧргӱссин деп сурадылар.\n2 Је Ол айтты:\n– Эҥирде: «Теҥери кызарды, кааҥ болор» – дейдигер.\n3 Эртен тура: «Теҥери кан-кызыл, бӱгӱн јут-јулакай болор» – дейдигер. Эки јӱстӱлер! Теҥериге кӧрӱп, кандый кӱн болорын билип јадыгар, је бойыгарла болуп турган керектерди кӧрӱп, кандый ӧйлӧр келгенин билбей јадыгар ба?\n4 Кал, чайдам ӱйе билди бедирейт, је Иона јарлыкчыныҥ билдизинеҥ башка, ого билди берилбес.\nМынайда айдала, олорды артырып, јӱре берди.\nФарисейлер ле саддукейлердиҥ ачыткызы\n(Мк. 8:14-21)\n5 Сууныҥ ол јанына кечерде, ӱренчиктер калаш аларга ундып салган.\n6 – Калак, фарисейлер ле саддукейлердиҥ ачыткызынаҥ чеберленип јӱригер – деп, Иисус олорго айтты.\n7 Олор ичинде сананып, айдындылар: «Бисти калаш албаган деп туру».\n8 Иисус онызын билип, айтты:\n– Бисте калаш јок деп, ичигерде не сананып туругар, бӱдетени ас улус?\n9 Эмдиге јетире аайлабайдыгар ба? Санаагардаҥ чыга берди бе? Беш болчок калаш беш муҥ кижиге једип, арткан-калганын канча каламага јууп алган эдигер?\n10 Јети болчок калаш тӧрт муҥ кижиге једип, канча калама јууп алган эдигер?\n11 Слерди фарисейлер ле саддукейлердиҥ ачыткызынаҥ чеберленип јӱригер дегеним, калашты айтканым эмес деп, канайып аайлабай турыгар?\n12 Ол калаштыҥ ачыткызынаҥ эмес, фарисейлер ле саддукейлердиҥ ӱредӱзинеҥ чеберлензин дегенин, бу тушта билип ийдилер.\nИисус кем?\n(Мк. 8:27-30; Лк. 9:18-21)\n13 Филипптиҥ Кесарийи дейтен јерге келеле, Иисус ӱренчиктеринеҥ сурады:\n– Мени, Кижи Уулын, улус кем деп бодойт?\n14 Олор айдышты:\n– Кажызы Сени Крестеечи Иоанн дежет, кажызы Илия , ӧскӧлӧри дезе Иеремия эмезе јарлыкчылардыҥ бирӱзи дежет.\n15 Иисус олорго айтты:\n– Слер Мени кем дейдигер?\n16 – Сен – Христос , тирӱ Кудайдыҥ Уулы – деп, Симон-Петр каруу јандырды.\n17 Иисус ого айтты:\n– Сен кежиктӱ кижи, Иона уулы Симон, нениҥ учун дезе оны сеге кижи эмес, теҥериде јӱрген Адам\nачкан.\n18\nОныҥ учун айдып турум сеге: сен – Петр[8]\n, бу таштыҥ ӱстине Серкпемди тударым, оны ӧлӱм эркитеп болбос.\n19\nСеге Теҥери Каандыгыныҥ тӱлкӱӱрин берерим: јерде буулаганыҥ – теҥериде буулалар, јерде чечкениҥ – теҥериде чечилер.\n20 Оноҥ Бойы Иисус Христос болгонын кижиге айтпазын деп, ӱренчиктерине јакарды.\nКыйын-шыразын озолодо айтканы\n(Мк. 8:31-38; 9:1; Лк. 9:22-27)\n21 Бу ӧйдӧҥ ала Иисус Бойыныҥ Иерусалимге барарын, јаандарга, улу абыстарга ла бичикчилерге кӧп кыйнаттырарын, анда ӧлтӱртерин, је ӱчинчи кӱнде тирилер учурлузын ӱренчиктерине ачып баштады.\n22 Петр Оны кедери кычырып алып, Ого удура сӧс айда берди:\n– Кудай Сеге буурзак, Кайракан ! Сениле андый неме болбос.\n23 Ол дезе кайра кӧрӱп, Петрга айтты:\n– Менеҥ кеде тайыл, сатана ! Сен – јолымдагы буудак. Кудайдыйын эмес, кижинийин сананып јадыҥ.\n24 Оноҥ ӱренчиктерине айтты:\n– Мениле кожо барайын дегенигер, бойынаҥ бойы мойноп, кере тартыратан агажын јӱктенип, Мениҥ кийнимнеҥ барзын.\n25 Јӱрӱмин аргадайын дегени, онызын јылыйтар. Је Меге болуп јӱрӱмин јылыйтканы, онызын таап алар.\n26 Јер-телекейде бар немени ончозын табала, је јӱрӱмин јылыйтса, кижиге кандый туза? Эмезе кижи бойыныҥ јӱрӱминиҥ ордына нени берер?\n27Кижи Уулы Адазыныҥ магыла, ангелдерин алганча келип, кажы ла кижиге нени эдип јӱргениле берер.\n28 Чынын айдадым слерге: мында тургандардыҥ кезиги Кижи Уулы Бойыныҥ Каандыгыныҥ јаҥыла келип јатканын кӧрбӧгӧнчӧ, ӧлбӧс.\n17\nИисус Христостыҥ Кубулганы\n(Мк. 9:2-13; Лк. 9:28-36)\n1 Алты кӱнниҥ бажында Иисус јӱк ле Петрды, Иаковты ла оныҥ Иоанн карындажын алганча, бийик кырга чыгала,\n2 олордыҥ алдына кубулды: чырайы кӱндий јаркындалды, кийими дезе јарыктый ак болды.\n3 Је бат, Моисей ле Илия Оныла эрмектежип турганы олорго кӧрӱнип турды.\n4 Петр Иисуска айтты:\n– Кайракан , биске мында макалу! Кӱӱниҥ бар болзо, бого ӱч чадыр тудалы: бирӱзин Сеге, бирӱзин Моисейге, бирӱзин Илияга.\n5 Ол мынайып айдып турганча, олорды јаркынду булут кӧлӧткӧлӧп, булуттаҥ эрмектенген ӱн угулды:\n– Бу Мениҥ сӱӱген Уулым, Оныҥ Бойында Мениҥ јакшылыкту табым. Оны угугар!\n6 Ӱренчиктер мыны угала, сӱрекей коркып, кӧҥкӧрӧ јыгылдылар.\n7 Иисус јууктай базып келеле, олорго тийип,\n– Туругар, коркыбагар – деди.\n8 Ӱренчиктер ��рӧ кӧрӧрдӧ, Иисустаҥ ӧскӧ кижи јок эмтир.\n9 Олор кырдаҥ тӱжӱп келедерде, Иисус олорго јакарып, айтты:\n– Кижи Уулы тирилбегенче, бу кӧргӧнӧӧрди кижиге айтпагар.\n10 Ӱренчиктери Оноҥ сурадылар:\n– Озо Илия келер учурлу деп, бичикчилер не керек анайда айдыжат?\n11 – Илия озо келеле, ончозын белетеп койотоны, чын – деп, Иисус каруу јандырды. –\n12 Је айдып турум слерге: Илия келип јӱрген эди, је оны таныбагандар, оныла бойлорыныҥ табына салдырып эткендер. Анайып Кижи Уулы да олорго кыйнаттырар.\n13 Айдарда, Иисус олорго Крестеечи Иоанн керегинде айтканын билип алдылар.\nӦзӧк-буурында шилемирлӱ уулчакты јасканы\n(Мк. 9:14-29; Лк. 9:37-43)\n14 Олор улуска тӱжӱп келерде, Иисуска бир кижи јууктап, Оныҥ алдына тизеленип,\n15 айтты:\n– Кайракан, уулыма буурза! Ол улаарып, тыҥ кыйналып, улам ла отко, улам ла сууга калып турат.\n16 Оны ӱренчиктериҥе экелген болгом, је олор јазып болбодылар.\n17 Иисус дезе каруу јандырып, айтты:\n– Э-э, бӱтпес, балыр ӱйе! Слерле кожо канчазын јӱрейин? Слерге канчазын чыдажайын? Оны Меге бери экелигер.\n18 Иисус шилемирге јакарып ийерде, ол чыга конды, уулчак бу тарый јазыла берди.\n19 Ӱренчиктери Иисуска јаҥыс бойлоры базып келеле, сурадылар:\n– Бис оны нениҥ учун чыгара сӱрӱп болбогоныс?\n20 – Бӱтпей турганыгар учун – деп, Иисус каруу јандырды. – Чынын айдадым слерге: Бӱдӱмјигер горчицаныҥ ӱренинче болуп, бу кырды мынаҥ кӧчӱп бар дезегер, ол кӧчӱп барар. Слердиҥ эдип албазыгар јок болор.\n21 Бу шилемирлер јаҥыс мӱргизе ле орозо тутса чыгара сӱрӱлер.\n22 Олор Галилей јеринде јӱрген тужында Иисус олорго айтты:\n– Кижи Уулы улустыҥ колына берилер.\n23 Оны ӧлтӱргилеп койор, ӱчинчи кӱнде Ол тирилер.\nӰренчиктер мыны угала, ал-санаага тӱштилер.\nБайзыҥга калан\n24 Олор Капернаумга келерде, байзыҥга калан јуучылар Петрга базып келип,\n– Ӱредӱчигер эки драхма бергей не? – деп сурадылар.\n25 Петр:\n– Эйе – деди.\nОл ӱйге кирерде, Иисус озо эрмектенип, айтты:\n– Симон, не деп сананып туруҥ? Јердиҥ каандары каланды кемнеҥ алып јат: бойыныҥ уулдарынаҥ ба, эмезе туш улустаҥ ба?\n26 Петр:\n– Туш улустаҥ – деди.\nИисус айтты:\n– Анайдарда, бойыныҥ уулдары каланнаҥ јайым.\n27 Је олорды ӧӧркӧтпӧскӧ, талайга барып кармакта. Кармакка озо илинген балыкты алып, оозын ачып, статир акча табарыҥ. Оны чыгарып, Мениҥ учун, бойыҥныҥ учун олорго бер.\n18\nТеҥери Каандыгында эҥ јаан\n(Мк. 9:33-37, 42-48; Лк. 9:46-48; 17:1-2)\n1 Ол ӧйдӧ Иисуска ӱренчиктери базып келеле, сурадылар:\n– Теҥери Каандыгында кем улу-јаан?\n2Иисус бир баланы Бойына кычырып алды, олордыҥ ортозына тургузып,\n3 айтты:\n– Чынын айдадым слерге: бойыгар солынып, баладый болбозогор, Теҥери Каандыгына кирбезигер.\n4 Анайдарда, бойын бу кичӱ бала чылап јабыс тутканы, Теҥери Каандыгында јаан болор.\n5 Бир мындый баланы Меге болуп јуудып алганы, Мени јуудып турганы ол.\n6 Меге бӱдӱп турган бу кичӱлердиҥ кажы бирӱзин јаманга баштаган кижиниҥ мойнына теерменниҥ тажын буулап, талай ��ӱбине таштаганы ого торт болор эди.\n7 Јаманга баштаачы немелердеҥ бу телекейдиҥ улузына ачу-корон! Јаманга башташ болбогончо калбас, је кем ажыра јаманга башташ келип јат, ого ачу-корон!\n8 Колыҥ эмезе будыҥ јаманга баштаза, олорыҥды кезип, бойыҥнаҥ таштап ий: эки колду, эки бутту бу бойыҥ ӧчпӧс отко ташталганчаҥ, сыҥар колду эмезе аксак бойыҥ јӱрӱмге киргениҥ јакшы.\n9 Кӧзиҥ јаманга баштаза, оныҥды кодорып, бойыҥнаҥ таштап ий: эки кӧстӱ бойыҥ отту таамыга ташталганчаҥ, сыҥар кӧстӱ бойыҥ јӱрӱмге киргениҥ јакшы.\n10 Калак, бу кичӱлердиҥ бирӱзин де базынбагар! Айдып турум слерге: олордыҥ теҥеридеги ангелдери Теҥеридеги Адамды јаантайын кӧрӱп јадылар.\n11 Јылыйганды таап алып аргадайын деп, Кижи Уулыныҥ келгени бу.\nАза берген кой\n(Лк. 15:3-7)\n12 – Слер не деп сананып јадыгар? Кажы бир кижиде јӱс кой болзын, бирӱзи аза берген болзын. Ол тогузон тогузын кырда таштап ийип, асканын бедиреп барар эмес беди?\n13 Таап алгажын, чынын айдадым слерге: аспаган тогузон тогус койынаҥ ого артык сӱӱнер.\n14 Теҥеридеги Адагар андый ок: бу кичӱлердиҥ бирӱзи де ӧлбӧзин деп јат.\nКинчек эткен карындаш\n(Лк. 17:3)\n15 – Карындажыҥ сеге удура кинчек эткежин, ого барып, экӱдеҥ экӱ эрмектежип, јаманын кӧргӱзип, айт. Сӧзиҥди укса, карындажыҥды таап алганыҥ ол.\n16 Сӧзиҥди укпаза, кажы ла сӧс эки эмезе ӱч керечиниҥ сӧзиле лапталзын деп, база бир эмезе эки кижи алганча бар.\n17 Олордыйын укпаза, серкпеге угус. Серкпенийин укпаза, ол сеге кара јаҥдудый ла каланчыдый болзын.\n18 Чынын айдадым слерге: јерде буулаганыгар – теҥериде буулалар, јерде чечкенигер – теҥериде чечилер.\n19 Слерге база айдып турум: экӱгер бу јердеги кандый бир керегин бир болуп сураза, сураганаар не де болзо, Теҥеридеги Адам слерге берер.\n20 Меге болуп эки эмезе ӱч кижи бир болуп јуулышса, олордыҥ ортозында Мен де болорым.\nБуруны таштаары\n21 Ол тушта Петр Иисуска базып келип, айтты:\n– Кайракан , меге удура кинчек эдип турган карындажымныҥ бурузын канча катап таштайын? Јети катап па?\n22 Иисус ого айтты:\n– Сени јети катап ташта деп турган эмезим, јети катаптаҥ јетен катап ташта деп турум.\n23 Оныҥ учун Теҥери Каандыгы бойыныҥ кулдарыла тооложорго сананган каан кижиге тӱҥей.\n24 Ол тооложордо, он муҥ талант акча тӧлӱлӱ бир кижини алдырып келгендер.\n25 Тӧлӧӧр немези јок болордо, бий оныҥ бойын, алган эжин, бала-барказын, не барын садып ийип, тӧлӧдип беригер – деген.\n26 Байагы кул кӧҥкӧрӧ јыгылып бажырып, ого айткан: «Бийим! Мени киле, сеге ончозын тӧлӧп берерим».\n27 Бий ол кулды килеп, тӧлӱзин тӧлӧбӧс эделе, божодып ийген.\n28 Кул дезе чыгала, ого јӱс динарий акча тӧлӱлӱ кул нӧкӧрине туштаган. Оны тудала, тамактап, «Тӧлӱӱҥди тӧлӧ!» – деген.\n29 Айдарда, нӧкӧри оныҥ будына јыгылып, јайнаган: «Мени киле, сеге ончозын тӧлӧп берерим».\n30 Је ол болбой, алымын тӧлӧбӧгӧнчӧ, кул нӧкӧрин тӱрмелеп койгон.\n31 Ӧскӧ кулдар мыны кӧрӧлӧ, сӱрекей кунугып, бийине барып, не болгонын ай��ып бергендер.\n32 Айдарда, бий байагы кулды алдырала, айткан: «Јаман кул! Јайнап сураганыҥа болуп, ончо алымыҥды тӧлӧбӧс эткем.\n33 Сеге килегеним чилеп, сен де нӧкӧриҥе килегедий эмес бедиҥ?»\n34 Бий атыйланала, тӧлӱзин ончозын тӧлӧбӧгӧнчӧ кыйназын деп, оны кыйнаачыларга берип ийген.\n35 Кажыгар ла карындажаардыҥ јаманын акту јӱрегеердеҥ таштабазагар, Теҥеридеги Адам да слерге андый ок болор.\n19\nКудайдыҥ бириктиргенин кижи айрыбазын\n(Мк. 10:1-12)\n1Иисус бу сӧзин айдып божойло, Галилейдеҥ чыгып, Иордан ары јанындагы Иудей јерине келди.\n2 Оныҥ кийнинеҥ кӧп улус барган. Иисус олорды анда јазып койгон.\n3 Ого фарисейлер базып келеле, ченеп сурадылар:\n– Алган эжиле не ле шылтактаҥ улам айрылыжарга јараар ба?\n4 Ол каруу јандырды:\n– Мыны кычырбаган бедигер: «Башталганында Јайаачы олорды эр кижи ле ӱй кижи эдип јайаган. 5Оныҥ учун кижи ада-энезин таштап, алганына јапшынар, эки бойы јаҥыс эт-кан болор ».\n6 Андый болгондо, олор эки эмес, јаҥыс эт-кан. Анайдарда, Кудайдыҥ бириктиргенин кижи айрыбазын.\n7 Олор айттылар:\n– Ӱйине айрылышканын керелеген бичигин берип, оныла айрылышсын деп, Моисей не керек јакыган?\n8 Иисус олорго айтты:\n– Моисей јӱректеригер кату ла ӧчӧш болгонын кӧрӱп, ӱйиле айрылыжарын јараткан. Башкыда андый болбогон.\n9 Је Мен слерге айдып турум: ӱйиле айрылыжып, ӧскӧ кижи алганы, кинчек эдип јат, је јаҥыс ӱйи чайдам кылынганы учун болбозо. Айрылыжып калганды алганы, кинчек эдип јат.\n10 Ӱренчиктер Ого айттылар:\n– Эр кижиниҥ молјузы ӱйи алдында андый болзо, кижи албаза торт.\n11 Иисус дезе олорго айтты:\n– Мениҥ бу айтканымды болгон-тушкан кижи аайлабас, кемге берилген, ол аайлаар.\n12 Эне ичинеҥ акталап койгондый чыккан улус бар; улуска акталадып койгондыйлар бар; Теҥери Каандыгына болуп акталап койгондый болорго јӧпсингендер бар. Аайлаар аргалу кижи, аайлазын.\nБалдарды алкаганы\n(Мк. 10:13-16; Лк. 18:15-17)\n13 Ол тушта баштарына колын салып, мӱргизин деп, Иисуска балдарды экелдилер. Ӱренчиктер дезе олорды арбап тургандар.\n14 Је Иисус:\n– Балдарды божодыгар, Меге келерге буудактабагар. Теҥери Каандыгы мындыйлардыйы эди – дейле,\n15 олорго колын салып, алкады. Оноҥ оноортынаҥ јӱре берди.\nБай уулдыҥ сурагы\n(Мк. 10:17-31; Лк. 18:18-30)\n16 Је бат, Иисуска бир кижи базып келеле, айтты:\n– Быйанду ӱредӱчи, јакшы нени этсем, ӱргӱлји јӱрӱм аларым?\n17 Иисус дезе ого айтты:\n– Мени не быйанду дейдиҥ? Кем де быйанду эмес, јаҥыс Кудай быйанду. Ӱргӱлји јӱрӱмге кирейин дезеҥ, јакылталарды бӱдӱрип тур.\n18 – Кандый јакылталарды? – деп, ол сурады.\nИисус айтты:\n– Бу мындый: «Кижи ӧлтӱрбе, чайдам кылынба, ууры этпе, тӧгӱндеп керелебе», 19«ада-энеҥди тооп јӱр»; база: «Бойыҥды сӱӱгеҥдий, јуугыҥды сӱӱп јӱр».\n20 – Мыныҥ ончозын јаштаҥ ала бӱдӱрип јадым – деп, уул каруу јандырды. – Меге база не јетпей јат?\n21 – Толо кемдӱ болойын дезеҥ, барып, јӧӧжӧҥди садып ийеле, тӱреҥилерге ӱлеп бер. Ол тушта теҥериде эрјинелӱ болорыҥ. Оноҥ келип, Мени ээчий бар – деп, Иисус айтты.\n22 Уул мыны угала, јӧӧжӧзи кӧп болгон учун, кунукчылду јӱре берди.\n23 Иисус дезе ӱренчиктерине айтты:\n– Чынын айдадым слерге: бай кижиге Теҥери Каандыгына кирерге кӱч.\n24 База айдадым слерге: бай кижиге Кудайдыҥ Каандыгына киреринеҥ, тӧӧгӧ ийне ӱйдинеҥ ӧдӧргӧ јеҥил.\n25 Мыны угала, ӱренчиктер алаҥ кайкажып, айттылар:\n– Андый болзо, кем аргадалар аргалу?\n26 Иисус олор јаар кӧрӱп, айтты:\n– Улус мыны эдип болбос, Кудайдыҥ дезе эдип болбозы јок.\n27 Айдарда, Петр каруу јандырды:\n– Бат, бастыра јӧӧжӧбисти таштап, Сениле кожо бардыбыс. Бу учун биске не болор?\n28 Иисус дезе олорго айтты:\n– Чынын айдадым слерге: Кижи Уулы Бойыныҥ магыныҥ ширеезине отурып алза, слер де, тирилгендер, Мениле кожо јӱргендер, Израильдиҥ он эки угын јаргылаарга, он эки ширееге отурып аларыгар.\n29 Кем кижи айлы-јуртын, эмезе ага-карындажын, эмезе эје-сыйнын, эмезе адазын, эмезе энезин, эмезе ӱйин, эмезе бала-барказын, эмезе кыразын Меге болуп таштаза, онызынаҥ јӱс артык алар, ӱргӱлји јӱрӱмди энчиленер.\n30 Је баштапкы болгон кӧп улус, калганчы болор, калганчы болуп јӱргендер, баштапкы болор.\n20\nТеҥ јал керегинде укаа сӧс\n1 – Теҥери Каандыгы айылдыҥ ээзине тӱҥей. Ол тарыган виноградту садына ишчилер јалдайын деп, сары таҥда айлынаҥ чыккан.\n2 Кӱнине бир динарийдеҥ тӧлӧӧр болуп эрмектежеле, олорды садка ийген.\n3 Тогус саат киреде чыгып, базарда иштебей, соодоп турган улусты кӧрӧлӧ,\n4 олорго до айткан: «Слер де садыма барып иштегер. Ижигер учун тӧлӧп берейин». Олор барган.\n5 Оноҥ он эки саат ла ӱч саат кирезинде чыгып, анайып ла эткен.\n6 Беш саат кирезинде чыгып, база тегин турган улусты таап, олорго айткан: «Кере-тӱжине мында тегин не тургулараар?»\n7 «Бисти кижи јалдабады» – дежерде, олорго айткан: «Слер де садыма барып иштегер. Ижигер учун аларыгар».\n8 Эҥир кире берерде, виноградтыҥ ээзи айыл-јурттыҥ башкараачызына айткан: «Ишчилерди кычырып ал, кийнинде јалданганынаҥ баштайла, озо јалданганыла тӱгезип, јалын тӧлӧп бер».\n9 Айдарда, беш саат кирезинде јалдангандары келип, бир динарийдеҥ алгандар.\n10 Озо јалдангандары дезе олордоҥ кӧп аларыс деп санангандар. Је олор до бир динарийдеҥ алгандар.\n11 Акчазын алала, айылдыҥ ээзине тарынып, айткандар:\n12 «Бу кийнинде келген улус бир саат иштеген. Сен олорды кере-тӱжине кӱнге быжып иштеген биске теҥ эттиҥ».\n13 Виноградтыҥ ээзи дезе олордыҥ бирӱзине каруу јандырган: «Најы, сени тарындырып турганым јок. Мениле бир динарийге эрмектешкен эмес бедиҥ?\n14 Бойыҥдыйын алып, јан. Бу кийнинде келгенге сенийинче теҥ берейин.\n15 Бойымдыйын канайып та этсем, мениҥ табым эмес беди? Эмезе мениҥ буурзагыма сениҥ кӧзиҥ кӱйӱнчек болды ба?»\n16 Анайып, калганчылары баштапкылары болор, баштапкылары калганчылары болор. Айттырылганы кӧп, талдалганы ас.\nӦлӱмин ле тирилетенин озолодо айтканы\n(Мк. 10:32-34; Лк. 18:31-34)\n17ИисусИерусалим јаар чыгып барадала, јоло�� он эки ӱренчигин таҥынаҥ кычырып алып, айтты:\n18 – Бат, Иерусалим јаар чыгып барадырыс. Кижи Уулы улу абыстар ла бичикчилердиҥ колына берилер. Оны ӧлтӱрер эдип јаргылап,\n19 электедерге, соктырарга, кере тартырарга кара јаҥдуларга берип ийгилеер, је ӱчинчи кӱнде Ол тирилер.\nЭнениҥ сурагы\n(Мк. 10:35-45)\n20 Ол тушта Зеведейдиҥ уулдарыныҥ энези уулдарыла кожо базып келеле, Иисуска бажырып, Оноҥ нени де сурап турды.\n21 – Сеге не керек? – деерде, ол айтты:\n– Сениҥ Каандыгыҥда бу эки уулымныҥ бирӱзи оҥ јаныҥа, бирӱзи сол јаныҥа отурзын деп айт.\n22 – Нени сурап турганыгарды бойыгар билбей јадыгар – деп, Иисус каруу јандырды. – Мениҥ ичер айагымнаҥ ичип болороор бо? Ол эмезе Мениҥ тӱжер крезиме тӱжӱп болороор бо?\nОлор:\n– Болорыс – дедилер.\n23 Иисус олорго айтты:\n– Мениҥ айагымнаҥ ичерин ичеригер, Мениҥ тӱшкен крезиме тӱжеригер, је оҥ ло сол јаныма отургызар јаҥ Менде јок, кемге ол јерди Адам белетеген, ол кижи отурар.\n24 Арткан он ӱренчик мыны угала, бу эки карындашка чугулданды.\n25 Иисус дезе олорды кычырып алып, айтты:\n– Кудайга бӱтпес калыктар ортодо башчылар олорды башкаратанын, јаҥда тургандар олорды бийлейтенин билеригер.\n26 Је ортогордо андый болбозын. Ортогордо улу болойын дегенигер, слерге јалчы болзын.\n27 Ортогордо баштапкы болойын дегенигер, слерге кул болзын.\n28 Анайып ок Кижи Уулы улусты Ого јалчы болзын деп эмес, улуска јалчы болойын деп, кӧп улус учун Бойыныҥ јӱрӱмин берейин деп келген.\nЭки сокорды јасканы\n(Мк. 10:46-52; Лк. 18:35-43)\n29 Олор Иерихонноҥ чыгып јадарда, Иисусты ээчий кӧп улус барган.\n30 Је бат, јол кырында отурган эки сокор, јаныла Иисус ӧдӱп јатканын угала, кыйгырыжа бердилер:\n– Кайракан , Давид Уулы! Биске буурза!\n31 Улус олорды унчуктырбаста, олор там тыҥыда кыйгырып турдылар:\n– Кайракан, Давид Уулы! Биске буурза!\n32 Иисус токтой тӱшти, олорды кычырып алып, айтты:\n– Мени слерге нени этсин деп туругар?\n33 Олор:\n– Кайракан, кӧзибис јарызын деп турубыс! – дедилер.\n34 Иисус олорго буурзап, кӧстӧрине тийди, бу тарый олордыҥ кӧстӧри јарып, Оны ээчий бастылар.\n21\nИерусалимге киргени\n(Мк. 11:1-11; Лк. 19:28-38; Ин. 12:12-19)\n1 Иерусалимге јууктагылап, Елеон кырдагы Виффагия деп јуртка келерде, Иисус эки ӱренчигин ийип,\n2 олорго айтты:\n– Одоштой јуртка барыгар. Ого јеткен бойынча, буулап койгон тижи эштек ле коштой турган кулун эштекти кӧрӱп ийеригер. Чечип, Меге экелигер.\n3 Слерге кижи неме айткажын, олор Кайраканга керек – дегер. Бу ла тарый ол кижи эштектерди апарзын деер.\n4Јарлыкчы ажыра айдылганы бӱтсин деп, ончозы мынайда болгоны бу. Ол айткан:\n5«Сион кызына[9]\nайдыгар:\n\"Бат, сениҥ Кааныҥ јаш эштекке –\nишмекчи тижи эштектиҥ кулунына минеле,\nсеге јобожыган келедири\"».\n6 Ӱренчиктер барып, Иисустыҥ айтканыла эттилер:\n7 тижи эштек ле кулун эштекти јединип экелеле, олорго кийимдерин арта салдылар, Иисус минди.\n8 Кӧп улус кийимдерин јолго јайып турдылар, кезиктери дезе агаштыҥ бӱр��н кезип, база јолго јайдылар.\n9 Алды-кийнинеҥ баскан улус кыйгырыжып турдылар:\n– Давид\nУулына, осанна\n![10]\nКайраканныҥ адынаҥ келип јатканы алкышту! Кӧк-теҥериде турганга, осанна!\n10 Ол Иерусалимге кирерде, кала тӱймеп, «Бу кем?» дешкилеп турды.\n11 – Бу Иисус, Галилейдеги Назарет јеринеҥ Јарлыкчы – деп, улус каруу јандырып турган.\nИисус байзыҥда\n(Мк. 11:15-19; Лк. 19:45-48; Ин. 2:13-22)\n12 Иисус байзыҥга киреле, байзыҥда садыжып, садып алып турган улусты ончозын чыгара сӱрди, акча солычылардыҥ столдорын, кӱӱле садаачылардыҥ такталарын аҥтарып,\n13 олорго айтты:\n– Бичилген сӧс бар: «Мениҥ айлым улус мӱргийтен айыл деп адалар». Слер дезе оны тонокчылардыҥ уйазы эдип алдыгар!\n14 Байзыҥда Ого сокорлор ло аксактар базып келди. Иисус олорды јазып ийди.\n15 Улу абыстар ла бичикчилер Оныҥ эткен кайкалдарын, «Давид Уулына, осанна!» деп, байзыҥда кыйгырыжып турган балдарды кӧргӧндӧр. Оныҥ учун чугулданып,\n16 Ого айттылар:\n– Олор не дешкилейт, угуп туруҥ ба?\n– Эйе, – деп, Иисус каруу јандырды, – «Јаш балдардыҥ ла эмчек балдардыҥ оозынаҥ Бойыҥа мак чыгардыҥ» дегенди качан да кычырбаган бедигер?\n17 Иисус олорды таштайла, каладаҥ Вифанияга једип, анда конды.\nКургап калган агаш\n(Мк. 11:12-14, 20-24)\n18 Эртен тура калага бурулып келеделе, Иисус јолой аштай берди.\n19 Јолдыҥ кырында турган бир смоква агашты кӧрӧлӧ, јиилек јиирге јууктай базып келди. Бӱрдеҥ ӧскӧ неме таппай, ого айтты:\n– Сенде ӱргӱлјиге јиилек бӱтпезин!\nОл ло тарый агаш кургап калды.\n20 Ӱренчиктер мыны кӧрӧлӧ, кайкап айттылар:\n– Смоква агаш канайып кенетийин кургай берди?\n21 – Чынын айдадым слерге, – деп, Иисус каруу јандырды, – бӱдӱп, алаҥзыбас болзогор, јаҥыс та смоква агашла болгонды эдер эмезигер, је бу кырга: «Кӧдӱрилип, талайга таштал!» – дезегер, андый ла болор.\n22 Мӱргип, бӱдӱп, нени де суразагар, аларыгар.\nИисустыҥ јаҥы кайдаҥ?\n(Мк. 11:27-33; Лк. 20:1-8)\n23 Иисус байзыҥга кирип, ӱредип турарда, улу абыстар ла калыктыҥ јаандары Ого базып келеле, айттылар:\n– Мыны кандый јаҥла эдип турадыҥ? Андый јаҥды Сеге кем берген?\n24 – Мен де слердеҥ бир неме сурап угайын – деп, Иисус олорго айтты. – Меге каруугарды айдар болзогор, мыны кандый јаҥла эдип турганымды слерге Мен де айдайын.\n25 Иоанныҥ крестеп јӱргени кайдаҥ болгон: теҥеридеҥ бе, эмезе улустаҥ ба?\nОлор дезе бойлоры ортодо табыштылар: «\"Теҥеридеҥ\" дегей эди, ол тушта: \"Ого не керек бӱтпедигер?\" – деер.\n26 \"Улустаҥ\" деп айдарга, калыктаҥ коркып јадыбыс, нениҥ учун дезе Иоаннды ончозы јарлыкчы деп бодоп јат».\n27 Олор Иисуска «билбезис» – деерде, Ол до олорго мынайда айтты:\n– Мыны кандый јаҥла эдип турганымды слерге Мен де айтпазым.\nАданыҥ эки уулы керегинде укаа сӧс\n28 – Слер не деп сананып туругар? Бир кижи эки уулду болгон. Ол бирӱзине базып келип, айткан: «Уулым, бӱгӱн виноградыма барып иште».\n29 Онызы: «Барбазым» – дейле, оноҥ санаа алынып, барган.\n30 Экинчи уулына базып келип, анайда ок айткан. Мынызы: «Барып јадым, адабыс» – дейле, барбаган.\n31 Бу экӱниҥ адазыныҥ кӱӱниле эткени кажызы?\nОлор:\n– Баштапкызы – дедилер.\nИисус олорго айтты:\n– Чынын айдадым слерге: каланчылар ла балыр јӱрӱмдӱ ӱй улус Кудайдыҥ Каандыгына слердеҥ озо кирер.\n32Иоанн чындык јол кӧргӱзерге келерде, ого бӱтпедигер, каланчылар ла балыр јӱрӱмдӱ ӱй улус дезе ого бӱтти. Слер дезе, мыны кӧргӧн дӧ болзогор, буругарды алынбадыгар, ого бӱтпедигер.\nЈаман ишчилер керегинде укаа сӧс\n(Мк. 12:1-12; Лк. 20:9-19)\n33 – База бир укаа сӧс угугар. Айыл ээзи кижи болгон. Ол виноград-агаш тарыйла, эбире манаган, сыскыру казып, багана туткан, тарыган агажын ишчилерге табыштырып, атана берген.\n34 Јиилек терер ӧй јууктап келерде, јиилегимди экелигер деп, ишчилерге јалчыларын ийген.\n35 Ишчилер јалчыларын тудуп алала, кезигин согуп койгон, кезигин ӧлтӱрип койгон, кезигин дезе ташла шыбалаган.\n36 База ӧскӧ, оноҥ кӧп јалчыларын ийерде, олорло анайда ок кылынгандар.\n37 «Олор уулымнаҥ уйалар» – деп, ээзи айдып, арт-учында бойыныҥ уулын ийген.\n38 Ишчилер дезе, оныҥ уулын кӧрӧлӧ, бой-бойлорына айдышкан: «Энчи алар уул бу. Оны ӧлтӱреле, энчизин алалы».\n39 Оны тудуп, виноград-агаштыҥ аразынаҥ чыгарала, ӧлтӱрип койгондор.\n40 Анайдарда, виноград-агаштыҥ ээзи келгежин, ол ишчилерди канайдар деп туругар?\n41 – Бу кара сагыштуларды јаман ӧлӱмле ӧлтӱрер, виноград агажын дезе ӧскӧ ишчилерге табыштырар, олор тӱжӱмин бойыныҥ ӧйинде јетирип турар – деп, Ого каруу јандырдылар.\n42 Иисус айтты:\n– «Тура тудаачылар јектеп койгон таш булуҥныҥ тӧзиндеги таш болуп калды. Бу мынайда Кайраканнаҥ болды, бис оны кайкап кӧрӧдис» дегенди Агару Бичиктеҥ качан да кычырбаган бедигер?\n43 Оныҥ учун айдып турум слерге: Кудайдыҥ Каандыгы слердеҥ ойто алылып, Оныҥ тӱжӱмин јетирер калыкка берилер.\n44 Бу ташка јыгылган кижи јер башка чачылар, таш кемниҥ ӱстине тӱшсе, оны былчып койор.\n45 Улу абыстар ла фарисейлер Оныҥ укаа сӧстӧрин угала, олор керегинде айдып туру деп, билип ийдилер.\n46 Оны тудайын дейле, улустаҥ коркыдылар, нениҥ учун дезе Оны јарлыкчы деп бодоп тургандар.\n22\nТой керегинде укаа сӧс\n(Лк. 14:15-24)\n1Иисус олорго база бир укаа сӧс айтты:\n2 – Теҥери Каандыгы – уулына той эткен каан кижиге тӱҥей.\n3 Ол айттырылган улусты тойго келзин деп, кулдарын ийген, је олор келбеске сананган.\n4 База ӧскӧ кулдарын ийип, олорго мынайда айдыгар деген: «Бат, јиир ажымды јазадым, букаларым ла семирткен малым сойылды, ончо неме белен. Тойго келигер».\n5 Је олор айттыруны керекке албай, кемизи кыразына, кемизи дезе садыжып јӱре берген.\n6 Ӧскӧлӧри дезе, кулдарын тудуп, базынып электейле, ӧлтӱрип койгондор.\n7 Каан чугулданган. Черӱчилдерин ийип, ӧлтӱреечилерди кырдырган, калазын ӧртӧткӧн.\n8 Оноҥ кулдарына айткан: «Той белен, айттырылган улус дезе айттыруга турбас болды.\n9 Јолдордыҥ белтирлерине барыгар, туштаган улусты ончозын тойго айттырыгар».\n10 Байагы кулдар јолдор сайын барып, туштаган ла кижини, јаманын да, јакшызын да јууп экелгендер. Той болгон јерге улус толо берген.\n11 Каан келген улусты кӧрӧйин деп кирзе, анда тойдыҥ кийимин кийбеген бир кижи отурган.\n12 Айдарда, ого айткан: «Најы, тойдыҥ кийимин кийбей, бого канайып кирдиҥ?» Ол унчукпаган.\n13 Ол тушта каан јалчыларына айткан: «Колы-будын кӱлийле, тыш караҥуйга таштагар. Анда ый ла тиш кыјырты болор».\n14 Айттырылганы кӧп, је талдалганы ас.\nКаганга калан тӧлӧйтӧни керегинде\n(Мк. 12:13-17; Лк. 20:20-26)\n15 Фарисейлер барып, Иисустыҥ сӧзинеҥ јик табар деп јӧптӧштилер.\n16 Ого бойлорыныҥ ӱренчиктерин Иродтыҥ улузыла кожо ийдилер. Олор келип, айттылар:\n– Ӱредӱчи, Сениҥ чындык болгоныҥды, Кудайдыҥ јолына чын ӱредип турганыҥды билерис. Кижиге јакшы адым чыксын дебейдиҥ, улусты ылгабайдыҥ.\n17 Айдарда, айт, биске, Сен не деп сананып туруҥ: каганга калан тӧлӧӧргӧ јараар ба, эмезе јок по?\n18 Је Иисус олордыҥ јаман сагыжын билип, айтты:\n– Мени не ченеп туругар, эки јӱстӱлер?\n19 Каланга салар акчаны Меге кӧргӱзигер.\nОлор Ого динарий экелдилер.\n20 – Бу кемниҥ сӱри ле ады? – деп, олордоҥ сурады.\n21 Олор:\n– Кагандыйы – дедилер.\nАйдарда, олорго айтты:\n– Андый болзо, кагандыйын каганга беригер, Кудайдыйын дезе, Кудайга.\n22 Олор мыны угала, кайкадылар, Оны артырып, јӱре бердилер.\nТирилиш керегинде\n(Мк. 12:18-27; Лк. 20:27-40)\n23 Ол кӱн Иисуска ӧлгӧндӧр тирилбес дежетен саддукейлер келип, сурадылар:\n24 – Ӱредӱчи, Моисей айткан эди: «Бала јок кижи ӧлгӧжин, оныҥ ӱйин карындажы алып, карындажыныҥ угын улалтсын». 25 Бисте јети карындаш кижи болгон. Бирӱзи кижи алала, јада калган. Анда бала јок болуп, оныҥ ӱйин карындажы алган.\n26 Оныҥ кийнинде экинчизиле, ӱчинчизиле, јетилезиле андый ок болгон.\n27 Ончозыныҥ кийнинде ӱй кижи де јада калган.\n28 Эмди, айдарда, тирилгежин, ол бу јетӱниҥ кажызыныҥ ӱйи болор? Оны ончозы алган ине.\n29 – Агару бичиктерди, Кудайдыҥ кӱчин де билбей јадып, азып јадыгар – деп, Иисус олорго каруу јандырды. –\n30 Тирилгенде, кижи де албас, кижиге де барбас, је теҥеридеги ангелдердий јӱрер.\n31 Ӧлгӧндӧр тирилер деп, слерге Кудайдыҥ айтканын кычырбаган бедигер?\n32«Мен Авраамныҥ Кудайы, Исаактыҥ Кудайы ла Иаковтыҥ Кудайы» – дегенди? Кудай – Ол ӧлгӧндӧрдиҥ Кудайы эмес, тирӱлердиҥ Кудайы.\n33 Улус мыны угала, Оныҥ ӱредӱзин кайкап турдылар.\nЭҥ учурлу јакылта\n(Мк. 12:28-34; Лк. 10:25-28)\n34 Фарисейлер дезе, Иисустыҥ саддукейлерди туйуктандырганын угала, јуулыжып келдилер.\n35 Олордыҥ бирӱзи, Јасактыҥ ӱредӱчизи, Оны ченеп, сурады:\n36 – Ӱредӱчи, Јасактагы јакылталардыҥ эҥ јааны кажызы?\n37 Иисус ого айтты:\n– «Кайраканды, сениҥ Кудайыҥды, бастыра јӱрегиҥле, бастыра јулаҥла, бастыра санааҥла сӱӱп јӱр». 38 Јакылталардыҥ бажы, эҥ јааны ол.\n39 Ого тӱҥей экинчи јакылта бу: «Бойыҥды сӱӱгеҥдий, јуугыҥды сӱӱп јӱр». 40 Бу эки јакылтага ончо Јасак ла јарлыкчылардыҥ бичигени тӧзӧлгӧн.\nХристос кемниҥ уулы?\n(Мк. 12:35-37; Лк. 20:41-44)\n41 Фарисейлер јуулыжып келерде, Иисус олордоҥ сурады:\n42 – Христос керегинде нени сананып туругар? Ол кемниҥ уулы?\nОлор:\n– Давидтиҥ – дедилер.\n43 Иисус айтты:\n– Андый болзо, Давид Тыннаҥ кӧдӱриҥи алып, Оны Кайракан деп адап, не керек мынайда айткан:\n44«Кайракан Кайраканыма айткан:\n\"Ӧштӱлериҥди будыҥныҥ алдына салып бербегенчем,\nоҥ јаныма отур\"».\n45 Анайдарда, Давид Оны Кайракан деп адаганда, Ол канайып оныҥ уулы болотон?\n46 Бирӱзи де Иисуска сӧс тӧ айдып болбоды. Ол кӱннеҥ ала Ого сурак берерге кем де тидинбеди.\n23\nЭки јӱстӱлерди илезине чыгарганы\n(Мк. 12:38-40; Лк. 11:37-52; 20:45-47)\n1 Ол тушта Иисус улуска ла Бойыныҥ ӱренчиктерине айдып баштады:\n2\n– Моисейдиҥ јерине бичикчилер ле фарисейлер отурып алдылар.\n3\nОныҥ учун нени бӱдӱрзин дезе, бӱдӱригер, эдигер, је кылыгын кылынбагар, нениҥ учун дезе олор айдарын айдат, бойлоры этпейт.\n4\nУур ла апарарга эп јок јӱктер эдип, улустыҥ ийнине артадылар, бойлоры дезе олорды сабарыла да јылдырар кӱӱндери јок.\n5\nНени ле этсе, кижи кӧрзин деп эдедилер. Филактерийлерин[11]\nэлбедип јат, кийиминиҥ чачагын[12]\nузаткылайт.\n6\nТой-јыргалда тӧрдӧ кыйын отурарын, синагогаларда ичкери ӧдӱп отурарын,\n7\nтепсеҥдерде уткыдарын, «Равви\n!»[13]\nдеп ададарын сӱӱйдилер.\n8 Слерди дезе ӱредӱчи деп адабазын: Ӱредӱчигер јаҥыс – Христос , слер ончогор – карындаштар.\n9 Кижини јерде ада деп айтпагар: адагар јаҥыс – Теҥеридеги Ада.\n10 Слерди баштаачы деп адабазын: слерди Баштаары јаҥыс – Христос.\n11 Јааныгар слерге јалчы болзын.\n12 Бийиктединген кижи јабызаар, бойын јабыс тутканы – бийиктеер.\n13 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки јӱстӱлер! Слер улустыҥ алдында Теҥери Каандыгын бӧктӧп јадыгар. Ого бойыгар да кирбейдигер, кирейин дегенди де кийдирбей јадыгар.\n14 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки јӱстӱлер! Тул ӱй улустыҥ јӧӧжӧзин ӱптеп јип, кижи кӧрзин деп, узак мӱргип јадыгар. Бу учун там буруга тӱжеригер.\n15 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки јӱстӱлер! Бир де кижини болзо, јаҥыбыска баштандыралы деп, талай кечип, јер ӧдӧдигер. Баштандырала, оны бойыгардаҥ эки катап јаман таамыныҥ уулы эдип аладыгар.\n16 Сокор башчылар, слерге ачу-корон! Слер айдадыгар: «Байзыҥла чертенип турган кижиниҥ черти не де эмес, је байзыҥныҥ алтыныла чертенип турган кижи чертин бӱдӱрер учурлу».\n17 Сагыжы јоктор ло сокорлор! Кажызы јаан: алтын ба, эмезе алтынды агарулап турган байзыҥ ба?\n18 База айдадыгар: «Тагылла чертенип турган кижиниҥ черти не де эмес, је тагылдыҥ ӱстине салган берӱле чертенип турган кижи чертин бӱдӱрер учурлу».\n19 Јӱӱлгектер ле сокорлор! Кажызы јаан: берӱ бе, эмезе берӱни агарулап турган тагыл ба?\n20 Анайдарда, тагылла чертенгени, тагылла чертенип, оныҥ ӱстиндезиле чертенгени ол.\n21 Байзыҥла чертенгени, байзыҥла чертенип, ичинде Јӱргениле чертенгени ол.\n22 Теҥериле чертенгени, Кудайдыҥ Ширеезиле, ӱстинде Отурганыла чертенгени ол.\n23 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! ��ки јӱстӱлер! Слер мята, анис, тмин ӧлӧҥдӧрдиҥ онынчы ӱлӱӱзин Кудайга берип јадыгар, је Јасактагы тӧс немени: јаргыны, быйанды ла бӱдӱп јӱрерин ундып койдыгар. Мыны да эдер, оны да ундыбас керек.\n24 Томонокты шӱӱп, тӧӧни дезе јуда салар сокор башчылар!\n25 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки јӱстӱлер! Айактыҥ, табактыҥ тыштын арутап јадыгар, је олордыҥ ичи тоношло, тӧгӱнле толо.\n26 Сокор фарисей ! Айактыҥ ла табактыҥ тышты ару болзын деп, озо баштап ичин арута.\n27 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки јӱстӱлер! Слер сӧӧк салган, череттелген јерлердий: тышты јараш деп кӧрӱнер, је ичи ӧлгӧн улустыҥ сӧӧктӧриле, кандый ла быјарла толо.\n28 Слер андый ок: тыштыгарла ак болуп кӧрӱнедигер, ичигерде толгоны дезе, – экијӱстениш ле јарамас.\n29 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки јӱстӱлер! Слер јарлыкчыларга сӧӧк салар јерлер тудуп, актулардыҥ кереестерин кееркедип,\n30 айдадыгар: «Адаларыстыҥ ӧйинде јӱрген болзобыс, јарлыкчылардыҥ канын тӧгӱзишпес эдибис».\n31 Анайып, бойыгарды јарлыкчыларды ӧлтӱрген улустыҥ уулдары деп, бойыгарга удура керелеп јадыгар.\n32 Адаларыгар баштаганды учына јетиригер.\n33 Јыландар, коронду јыланныҥ ач-ӱрени! Таамыга тӱжӱрер јаргыдаҥ канайып кыйыжарыгар?\n34 Бат, оныҥ учун слерге јарлыкчыларды, керсӱлерди ле ӱредӱчилерди ийип јадым. Кезигин ӧлтӱреригер, кере тартарыгар, кезигин дезе синагогалараарда согорыгар, каладаҥ калага сӱреригер.\n35 Јерде тӧгӱлген ончо актулардыҥ каны слерге тӱшкей: ак сагышту Авельдиҥ канынаҥ ала байзыҥ ла тагыл ортодо слер ӧлтӱрген Варахий уулы Захарияныҥ канына јетире.\n36 Чынын айдадым слерге: мыныҥ ончозы бу ӱйеге једер.\nИерусалим керегинде сыгыт\n(Лк. 13:34-35)\n37 – Јарлыкчыларды ӧлтӱреечи, сеге ийилген элчилерди ташла шыбалаачы Иерусалим , Иерусалим! Куш бойыныҥ балдарын канады алдына јуунаткандый, балдарыҥды канча јуунадайын дебедим, је слер болбодыгар!\n38 Бат, айлы-јуртыгар ээн артып јат.\n39 Айдып турум слерге: «Кайраканныҥ адынаҥ келип јатканы алкышту!» деп айтпаганчаар, эмдидеҥ ары Мени кӧрбӧзигер.\n24\nХристостыҥ экинчи келери\n(Мк. 13:1-13; Лк. 21:5-19)\n1Иисус байзыҥнаҥ чыгала, барарга јадарда, Ол байзыҥныҥ тураларын кӧрзин деп, ӱренчиктери базып келдилер.\n2 – Мыныҥ ончозын кӧрӱп туругар ба? – деп, Иисус олордоҥ сурады. – Чынын айдадым слерге: мында таш ӱстине таш артпас. Ончозы јемирилип-сайалар!\n3 Ол Елеон кырда отурарда, Ого јаҥыс ӱренчиктери базып келеле, сурадылар:\n– Биске айт, бу качан болор, келериҥниҥ, чак тӱгенердиҥ темдеги кандый болор?\n4 Иисус айтты:\n– Калак, слерди кижи астырбазын.\n5 Кӧп улус Мениҥ адымды аданып келер, «Мен Христос » деер, кӧп улусты астыктырар.\n6 Анайда ок јуу-согуш болуп јатканын ла јуу-чак керегинде табыш угарыгар. Калак, чочыбагар, мыныҥ ончозы болор учурлу, је бу учы эмес.\n7 Калык калыкка, каандык каандыкка удура туруп чыгар, ачана-торо болор, кезектей јер силкинер,\n8 је бу о��чозы ӱй кижиниҥ бала табарда оорузыныҥ јӱк башталганы.\n9 Ол тушта слерди кыйынга берип, ӧлтӱрип турар, слерди Мениҥ адым учун ончо калыктар јаман кӧрӧр.\n10 Ол тушта кӧп улус бӱтпей барып, јана тӱжер, бой-бойын садыжып, јаман кӧрӱжер.\n11 Кӧп тӧгӱн јарлыкчылар чыгар, кӧп улусты астыктырар.\n12 Јарамас кӧптӧп, оноҥ улам кӧп улустыҥ сӱӱжи соор.\n13 Учына јетире чыдашканы дезе, аргадалар.\n14 Ончо калыктарга кере болзын деп, Каандык керегинде Сӱӱнчилӱ Јар јер-ӱстине јарлалар. Ол тушта чак тӱгенер.\nКалганчы ӧйлӧрдӧ\n(Мк. 13:14-23; Лк. 21:20-24)\n15 Анайдарда, Даниил јарлыкчыныҥ айтканыла, агару јерде јайрадыштыҥ быјарын кӧрзӧгӧр, – кычыраачы аайлазын –\n16 ол тушта Иудейде јӱргендер кырларга качсын;\n17 јабынчыда болгоны, айыл ичиндеги немезин алайын деп тӱшпезин;\n18 кырада јӱргени, кийимин алайын деп бурулбазын.\n19 Ол кӱндерде барлуларга, бала эмискендерге ачу-корон!\n20 Качатаныс кышкыда эмезе суббот кӱнде болбозын деп мӱргигер.\n21 Јер бӱдердеҥ бери эмдиге јетире болбогон, соҥында да болбос андый улу ачу-корон келер.\n22 Ол кӱндер кыскартылбаган болзо, тынар-тынду неме аргадалбас эди, је талдап алгандарга болуп ол кӱндер кыскартылар.\n23 Ол тушта кем кижи слерге: «Бат, Христос мында» эмезе «Анда» – дегежин, бӱтпегер.\n24 Тӧгӱн христостор, тӧгӱн јарлыкчылар табылар, улу билдилер ле кайкалдар кӧргӱзер. Мыныла олор, аргалу болзо, талдалгандарды да астыктырарга эдер.\n25 Бат, слерге озолондыра айттым.\n26 Анайдарда, слерге: «Ол ээн талада јӱрӱ» – дегежин, чыкпагар, «Ол ичиндеги кыпта отуры» – дегежин, бӱтпегер.\n27 Кӱн чыгыжынаҥ ала кӱн бадыжына јетире јарыдар јалкындый, – Кижи Уулыныҥ келери андый болор.\n28 Сӧӧк јаткан јерге мӱркӱттер јуулар.\nКижи Уулы келзе\n(Мк. 13:24-27; Лк. 21:25-28)\n29 Ол ло тарый, ол кӱндердиҥ ачузы ӧткӧли, кӱн карачкыланар, ай јарыгын бербес, јылдыстар теҥеридеҥ тӧгӱлер, теҥериниҥ кӱчтери косколонор.\n30 Ол тушта теҥериде Кижи Уулыныҥ билдизи кӧрӱнер, јердеги ончо калыктар ыйлажып, улу кӱчтӱ ле мактулу Кижи Уулы теҥериниҥ булудыла келип јатканын кӧрӱп ийер.\n31 Ол Бойыныҥ ангелдерин ӱнгӱр табышту амыргылу ийер, олор Оныҥ талдап алгандарын ак-јарыктыҥ тӧрт талазынаҥ, теҥериниҥ бир учынаҥ экинчи учына јетире јуур.\n32 Слерди смоква агаш ӱреткей: оныҥ будагы јымжап, бӱрлене бергенде, јай јууктап келди деп, билип јадыгар.\n33 Анайып ок слер де: мыныҥ ончозын кӧрӧр болзогор, ӧй јууктап келди, эжик јанында туру деп билигер.\n34 Чынын айдадым слерге: мыныҥ ончозы бу ӱйе баргалакта болор.\n35 Теҥери ле јер јастыгар, је Мениҥ сӧстӧрим јастыкпас.\n36 Ол кӱнди, саатты кем де билбес, теҥеридеги ангелдер де билбес, јаҥыс Ада билер.\n37 Нойдыҥ кӱндеринде кандый болгон, Кижи Уулыныҥ келери андый ок болор.\n38 Чайык чыгар кӱндердиҥ алдында, Ной ковчегке кирердиҥ киргенче, улус ичип-јип јаткан, кижи алары алып, кижиге барары барып турган.\n39 Чайык чыгып, ончозын кырганча, олор нени де сананбай јӱргендер. Кижи Уулыныҥ келери андый ла болор.\n40 Ол тушта эки кижи јалаҥда јӱрер: бирӱзин алып баргылаар, бирӱзин дезе артырып койгылаар.\n41 Эки ӱй кижи кол теермен тартар: бирӱзин алып баргылаар, бирӱзин дезе артырып койгылаар.\n42 Анайдарда, ойгу болыгар, нениҥ учун дезе Кайраканыгар кандый кӱнде келерин билбезигер.\n43 Уурчы тӱнниҥ кажы кирезинде келерин айыл ээзи билген болзо, ойгу болуп, айлын тонотпос эди деп, билип јадыгар.\n44 Оныҥ учун слер де белен болыгар: Кижи Уулы слер сакыбаган ӧйдӧ келер.\nБӱдӱмјилӱ ле бӱдӱми јок кул\n(Лк. 12:41-48)\n45 Јалчыларды башкарып, олорго ӧйинде курсак берип турзын деп, бий кӧстӧгӧн бӱдӱмјилӱ ле керсӱ кул кем болотон?\n46 Бийи келип, кулы анайда эдип јӱргенин кӧрӧр болзо, байагы кул кежиктӱ.\n47 Чынын айдадым слерге: оны ончо јӧӧжӧзине баш эдер.\n48 Је ол кул јаман болуп, ичинде: «Бийим бачым келбес» дейле,\n49 кул нӧкӧрлӧрин согуп, аракызактарла кожо ичип-јип база бергежин,\n50 ол кулдыҥ бийи сакыбаган кӱнде, сананбаган ӧйдӧ келер.\n51 Оны бойынаҥ кезе чабар, оныҥ салымы эки јӱстӱлердиҥ салымындый болор. Анда ый ла тиш кыјырты болор.\n25\nОн кыс керегинде укаа сӧс\n1 – Ол тушта Теҥери Каандыгы он кыска тӱҥей болор. Олор јарыткыштарын алганча, колтуга уткый чыккандар.\n2 Бежӱзи керсӱ, бежӱзи сагыжы јетпес болгон.\n3 Сагыжы јетпестери јарыткыштарын алала, май албаган.\n4 Керсӱлери дезе јарыткыштарыла кожо майлу јыракыларын алганча келген.\n5 Колту саадаганда, ончозы ӱргӱлеп, уйуктап калган.\n6 Тӱн аразында кыйгы угулган: «Колту келедири, оны уткып чыгыгар!»\n7 Айдарда, ончо кыстар туруп, јарыткыштарын јазап алгандар.\n8 Сагыжы јетпестери керсӱлерине айткан: «Майыгардаҥ биске берижигер, јарыткыштарыс ӧчӱп барадыры».\n9 Керсӱлери дезе айткандар: «Биске де, слерге де јетпей калбазын деп, бистеҥ алганча, садучыларга барып, бойыгарга садып алыгар».\n10 Олор садып аларга барып јадарда, колту једип келген. Белен кыстар оныла кожо тойлоп барган, эжик дезе јабылып калган.\n11 Оныҥ кийнинде байагы кыстар келип, «Кайракан , кайракан, эжигиҥди ач!» – дешкендер.\n12 Је ол каруу јандырган: «Чынын айдадым слерге: слерди билбезим».\n13 Анайдарда, ойгу болыгар, Кижи Уулы келериниҥ кӱнин де, саадын да билбезигер.\nТалант акча керегинде укаа сӧс\n(Лк. 19:11-27)\n14 – Ол тушта мындый болор. Бир кижи ӧскӧ ороонго атанар алдында кулдарын кычырып алып, олорго јӧӧжӧзин артырып койгон.\n15 Бирӱзине беш талант акча берген, бирӱзине эки, бирӱзине бир талант – кажызына ла кирезинче береле, атана берген.\n16 Беш талант алганы барала, онызын керекке тудуп, ӱзеери беш талант иштеп алган.\n17 Эки талант алганы анайып ок эки талант иштеп алган.\n18 Бир талант алганы барып, јерди казып, бийиниҥ акчазын кӧмӱп койгон.\n19 Узак ӧйдиҥ бажында ол кулдардыҥ бийи јанып келеле, олорды тооложорго алдырган.\n20 Беш талант алганы ӱзеери иштеп алган беш талантын экелип, айткан: «Бийим, меге беш талант берген эдиҥ. Бат, ӱзеери иштеп алган беш талантым бу».\n21 Бийи ого айткан: «Јакшы, керсӱ ле бӱдӱмјилӱ кул! Аска бӱдӱмјилӱ болдыҥ, кӧптиҥ бажына сени тудуп јадым. Бийиҥле кожо сӱӱн».\n22 Эки талант алганы келип, «Бийим, меге эки талант берген эдиҥ. Бат, ӱзеери иштеп алган эки талантым бу» – деген.\n23 Бийи ого айткан: «Јакшы, керсӱ ле бӱдӱмјилӱ кул! Аска бӱдӱмјилӱ болдыҥ, кӧптиҥ бажына сени тудуп јадым. Бийиҥле кожо сӱӱн».\n24 Бир талант алганы келип, айткан: «Бийим, сени кату кижи деп билгем: ӱрендебеген јериҥнеҥ кезетен эдиҥ, чачпаган јериҥнеҥ теретен эдиҥ.\n25 Сенеҥ коркып, барып талантыҥды јерге кӧмӱп койгом. Бат, бойыҥдыйын кайра ал».\n26 Бийи ого айткан: «Јаман, јалку кул! Ӱрендебеген јеримнеҥ кезеримди, чачпаган јеримнеҥ тереримди билгениҥде,\n27 акчамды эбиртер керек болгон. Мен келип, бойымдыйын кирелтелӱ алар эдим.\n28 Оныҥ талантын алыгар, он таланттуга беригер.\n29 Бардыҥ барына берилер, ӱзеери кожулар, јоктыҥ болгоны да айрылар.\n30 Эш-немеге јарабас кулды дезе тыш караҥуйга таштагар. Анда ый ла тиш кыјырты болор».\nОноҥ ӱнденип айтты: «Кулакту кижи уксын!»\nКалыктарды јаргылаары\n31 – Кижи Уулы ончо ангелдериле кожо мактулу келгежин, мактулу ширеезине отурар.\n32 Ончо калыктар Оныҥ алдына јуулар. Ол, кӱдӱчи койлорды эчкилердеҥ бӧлӱгендий, олорды бойы бойынаҥ бӧлиир:\n33 койлорын Бойыныҥ оҥ јанына тургузар, эчкилерин – сол јанына.\n34 Ол тушта Каан Бойыныҥ оҥ јанында тургандарга айдар: «Келигер, Адамныҥ алкагандары, телекей јайалганынаҥ ала слерге белетелген Каандыкты энчиленигер.\n35 Нениҥ учун дезе аштап јӱреримде, Меге курсак бергенигер, суузаарымда, суум кандырганыгар, јорыктап јӱреримде, Мени айлыгарга кийдиргенигер;\n36 јылаҥаш болорымда, Меге кеп кийдиргенигер, оорып јадарымда, Меге јолыгып јӱргенигер, тӱрмеде отурган тужымда Меге келип барганыгар».\n37 Ол тушта Ого актулар айдар: «Кайракан, аштаганыҥды кӧрӱп, Сени азырадыс па? Эмезе суузаганыҥды кӧрӱп, суу сузуп бердис пе?\n38 Јорыктап јӱргениҥди кӧрӱп, айлыска кийдирдис пе? Эмезе јылаҥаш јӱргениҥди кӧрӱп, кеп кийдирдис пе?\n39 Оорып јатканыҥды, эмезе тӱрмеде отурганыҥды кӧрӱп, јолыктыс па?»\n40 Каан олорго каруу јандырар: «Чынын айдадым слерге: мыны бу эҥ кичӱ карындаштарымныҥ бирӱзине эдип, Меге эткенигер ол».\n41 Оноҥ сол јанында тургандарга айдар: «Каргышка калгандар, кӧрмӧскӧ, оныҥ элчилерине белетелген ӧчпӧс отко Менеҥ кеде тайылыгар.\n42 Аштаарымда, Меге курсак бербедигер, суузаарымда, суу сузуп бербедигер,\n43 јорыктап јӱреримде, Мени айлыгарга кийдирбедигер, јылаҥаш болорымда, Меге кеп кийдирбедигер, оорып јадарымда, тӱрмеде отурарымда, келип јолыкпадыгар».\n44 Ол тушта булар да Ого айдар: «Кайракан, Сениҥ аштаганыҥды, суузаганыҥды, јорыктап јӱргениҥди, јылаҥаш болгоныҥды, оорып јатканыҥды, тӱрмеде отурганыҥды кӧрӱп, Сеге болушпаган бедис?»\n45 Ол айдар: «Чынын айдадым слерге: мыны бу эҥ кичӱлердиҥ бирӱзине этпей, Меге этпегенигер ол».\n46 Айдарда, олор ӱргӱлји кыйынга барар, актулар дезе, ӱргӱлји јӱрӱмге.\n26\nПасха алдында\n(Мк. 14:1-2; Лк. 22:1-2; Ин. 11:45-53)\n1Иисус бу сӧстӧрди ончозын айдып божойло, ӱренчиктерине айтты:\n2 – Эки кӱннеҥ Пасха деп, билеригер. Кижи Уулы кере тартыларга берилер.\n3 Ол тушта улу абыстар, бичикчилер ле калыктыҥ јаандары Каиафа деп улу абыстыҥ кӱрентигине јуулыжып келдилер.\n4 Иисусты меке-сӱмеле тудуп, ӧлтӱрер болуп јӧптӧжӧлӧ,\n5 айттылар:\n– Калык тӱймебезин деп, байрамда ла тутпайлыктар.\nИисус Вифанияда\n(Мк. 14:3-9; Лк. 7:36-50; Ин. 12:1-8)\n6 Иисус Вифанияда капкаш балулу Симон-эште болордо,\n7 Ого ак балкаштаҥ эдилген јыракы тудунган бир ӱй кижи базып келди. Јыракыда баалу-чуулу, јараш јытту май болгон. Ол Иисус кыйын отурган тужында майды Оныҥ бажына урды.\n8 Ӱренчиктер мыны кӧрӧлӧ, чугулданып айттылар:\n– Мыны не анайып калас кородор?\n9 Бу майды јаан баага садып ийип, тӱреҥилерге ӱлеп бергедий эди.\n10 Је Иисус билеле, айтты:\n– Бу ӱй кижини не тӱймедип туругар? Ол Меге јакшы керек этти.\n11 Тӱреҥилер слерле кожо јаантайын болор, Мен дезе слерле кожо јаантайын болбозым.\n12 Ол бу майды эди-каныма уруп, мӧҥкӱмди кӧдӱрерин белетеди.\n13 Чынын айдадым слерге: бу Сӱӱнчилӱ Јар бӱткӱл телекейде, кайда ла јарлалза, оны эске алгылап, оныҥ эткенин айдыжар.\nИуда ла улу абыстар\n(Мк. 14:10-11; Лк. 22:3-6)\n14 Ол тушта он экӱниҥ бирӱзи, Иуда Искариот дейтени, улу абыстарга барып,\n15 айтты.\n– Слерге Иисусты садып ийзем, меге нени береригер?\nОлор ого одус мӧҥӱн акча берерис дешти.\n16 Оноҥ ло бери ол Иисусты садып ийетен эптӱ учурал бедиреп јӱрди.\nПасханыҥ ажын јигени\n(Мк. 14:12-21; Лк. 22:7-14, 21-23; Ин. 13:21-30)\n17 Ачытпаган калаш јийтен байрамныҥ баштапкы кӱнинде ӱренчиктер Иисуска базып келеле, сурадылар:\n– Сеге пасханыҥ ажын кайда белетезин деп туруҥ?\n18 Ол айтты:\n– Каладагы мындый кижиге барып, айдыгар: «Ӱредӱчи: \"Ӧйим јууктап келди, Пасханы ӱренчиктеримле кожо сенде эдерим\" – деди».\n19 Ӱренчиктер Оныҥ јакарганыла эдип, пасханы белетеп койдылар.\n20 Эҥир кирерде, Ол он эки ӱренчигиле кожо кыйын отурды.\n21 Олор ажанып отурган тужында айтты:\n– Чынын айдадым слерге: бирӱгер Мени садып ийер.\n22 Ӱренчиктер сӱрекей кунугып, кажызы ла сурай берди:\n– Мен болорым ба, Кайракан ?\n23 Је Иисус олорго айтты:\n– Мениле кожо колын тепшиге сукканы, Мени садып ийер.\n24 Андый да болзо, Кижи Уулы Ол керегинде бичилгениле барып јат. Је Кижи Уулын садып јатканга ачу-корон! Ол кижиге ак-јарыкка чыкпаган болзо, торт болор эди.\n25 Айдарда, Оны садып јаткан Иуда база сурады:\n– Мен болорым ба, Равви ?\n– Оны сен айттыҥ – деп, Иисус каруу јандырды.\nКайраканныҥ ажын јиири\n(Мк. 14:22-26; Лк. 22:15-20; 1 Кор. 11:23-25)\n26 Олор ажанып отурарда, Иисус калаш алды, алкайла сындырды, ӱренчиктерине ӱлеп, айтты:\n– Алыгар, јигер: бу Мениҥ эди-каным.\n27 Айакты алып, алкыш јетиреле, олорго берип, айтты:\n– Мынаҥ ончогор ичигер:\n28 бу Мениҥ јаҥы кереес каным. Кинчектери ташталзын деп, ол кӧп улус учун тӧгӱлип јат.\n29 Айдып турум слерге: Адамныҥ Каандыгында слерле кожо јаҥы јиилектеҥ ичер кӱнге јетире бу виноград јиилегинеҥ мынаҥ ары ичпезим.\n30 Сарындап, кожоҥдойло, Елеон кырга бардылар.\nӰренчиктердиҥ јана тӱжерин озолодо айтканы\n(Мк. 14:27-31; Лк. 22:31-34; Ин. 13:36-38)\n31 Ол тушта Иисус ӱренчиктерине айтты:\n– Бу тӱнде ончогор Мени таштап барарыгар. Бичилген јок беди: «Кӱдӱчини ӧлтӱрзем, ӱӱрдиҥ койлоры тозо берер». 32 Тирилгенимниҥ кийнинде дезе Галилейге слердеҥ озо барарым.\n33 Петр Ого айтты:\n– Сени ончозы да таштаза, мен качан да таштабазым!\n34 – Чынын айдадым сеге: бу тӱнде пӧтӱк эткелекте, Менеҥ ӱч катап јана тӱжериҥ – деп, Иисус ого айтты.\n35 – Сениле кожо ӧлӧргӧ дӧ келишсе, Сенеҥ јана тӱшпезим! – деп, Петр Ого каруу јандырды.\nӰренчиктер ончолоры анайып ла айдып турдылар.\nИисус Гефсиманияда\n(Мк. 14:32-42; Лк. 22:39-46)\n36 Мыныҥ кийнинде Иисус ӱренчиктериле кожо Гефсимания деп јерге келип, олорго айтты:\n– Оноор барып мӱргигенчем, мында отурыгар.\n37 Петрды ла Зеведейдиҥ эки уулын алганча барып, ачуга алдырып, карыга берди.\n38 – Ӧзӧк-тыныма ӧлӱмниҥ ачузы тӱшти – деп, олорго айтты. – Мында болуп, Мениле кожо ойгу болыгар.\n39 Эмеш кедери барып, јерге кӧҥкӧрӧ тӱжӱп, мӱргий берди:\n– Адам ! Бу кыйын-шыра Менеҥ јастыккадый болзо, јастыксын. Андый да болзо, Мениҥ кӱӱнимле болбозын, је Сенийиле болгой.\n40 Ӱренчиктерге келип, олордыҥ уйуктап јаткандарын кӧрди.\n– Бир де саат Мениле кожо ойгу болуп албадыгар ба? – деп, Петрга айтты. –\n41 Ойгу болыгар, ченелтеге тӱшпеске мӱргигер: тын сергек, эт-канда дезе, чине јок.\n42 База, экинчи катап барып, мӱргиди:\n– Адам, бу кыйын-шыраны јастыктырбай, Мени ого чыдашсын дезеҥ, Сениҥ табыҥ болгой.\n43 Келип, олордыҥ база ла уйуктап јаткандарын кӧрди: олордыҥ кӧстӧри јумулып турды.\n44 Олорго тийбей, ойто барды, ӱчинчи катап ол ло сӧстӧрин айдып, мӱргиди.\n45 Оноҥ ӱренчиктерге келип, айтты:\n– Эмдиге уйуктап амыраганчаар ба? Бат, ӧй јууктап, Кижи Уулы кинчектӱлердиҥ колына берилип јадыры.\n46 Туругар, баралы! Бат, Мени садып јатканы јууктап келди.\nИисусты каруулга алганы\n(Мк. 14:43-50; Лк. 22:47-53; Ин. 18:3-12)\n47 Ол мынайда айдып турганча, он экӱниҥ бирӱзи Иуда келди. Оныла кожо улу абыстардаҥ ла калыктыҥ јаандарынаҥ кылышту ла шыйдамду кӧп улус болгон.\n48 Иисусты садып јатканы олорго темдек айдып берди:\n– Окшогон кижим, Ол болор, Оны тудыгар.\n49 Бу тарый Иисуска базып келип,\n– Эзен, Равви! – дейле, Оны окшоды.\n50 Иисус дезе ого айтты:\n– Најы, сен бого болуп келдиҥ бе?\nАйдарда, базып келип, Иисусты тудуп, каруулга алдылар.\n51 Је бат, Иисусла кожо јӱргендердиҥ бирӱзи кылыжын суура тартала, улу абыстыҥ кулына јаҥып, оныҥ кулагын кезе чапты.\n52 Айдарда, Иисус ого айтты:\n– Кылыжыҥды кайра сук. Кылыш тутканы, кылыштаҥ ок ӧлӧр.\n53 Ол эмезе Мени Адамнаҥ сурап албас, Ол уккан бойынча Меге он эки тӱменнеҥ артык ангелдерин ийбес деп сананып туруҥ ба?\n54 Је ол тушта мындый болотон деп, Агару Бичикте айдылганы канайып бӱдер?\n55 Бу тушта Иисус улуска айтты:\n– ��онокчыны тудайын дегендий, Мени тудуп аларга, кылышту ла шыйдамду келдигер. Кӱнӱҥ сайын байзыҥда отурып ӱреттим, Мени тутпадыгар.\n56 Јарлыкчылардыҥ бичигени бӱтсин деп, ончозы мынайда болгоны бу.\nАйдарда, ӱренчиктер ончозы Оны таштап, кача бердилер.\nИисус оток-кӱрее алдында\n(Мк. 14:53-65; Лк. 22:54-55, 63-71; Ин. 18:13-14, 19-24)\n57 Иисусты каруулга алган улус дезе Оны Каиафа деп улу абыска апардылар. Анда бичикчилер ле јаандар јуулышкан.\n58 Петр дезе Иисусты ээчиде ыраагыла барып јаткан. Улу абыстыҥ кӱрентигине једеле, ичине кирди. Бу ончозы неле божоорын кӧрӧргӧ, јалчыларла кожо отурып алды.\n59 Улу абыстар ла оток-кӱреениҥ ончо улузы Иисусты ӧлӱмге берип ийерге, Ого удура тӧгӱн кере бедиредилер;\n60 тӧгӱн керечилер кӧп керелеген де болзо, је келишкедийин таппай турдылар. Арт-учында экӱзи келип,\n61 айттылар:\n– Бу кижи Кудайдыҥ байзыҥын јемиреле, ӱч кӱнге тудуп койорым – деген.\n62 Улу абыс ӧрӧ туруп, Ого айтты:\n– Не бир де карууҥды айтпай туруҥ? Олор Сеге удура не деп керелейт?\n63 Иисус дезе унчукпай турды. Айдарда, улу абыс Ого айтты:\n– Тирӱ Кудайга болуп эреп-јайнап сурап турум, айт биске, Кудайдыҥ Уулы Христос Сен бе?\n64 Иисус:\n– Оны сен айттыҥ – деди. – Андый да болзо, айдып турум слерге: эмдидеҥ ала Кижи Уулы кӱчтӱ Кудайдыҥ оҥ јанында отурганын ла теҥериниҥ булудыла келип јатканын кӧрӧригер.\n65 Айдарда, улу абыс бойыныҥ кийимин јырта тартып, айтты:\n– Ол Кудайды јамандап јат! Биске база керечи не керек? Бат, Оныҥ Кудайды јамандап айтканын эмди уктыгар!\n66 Слер не деп сананып туругар?\nОлор дезе:\n– Ол бурулу, ӧлӧр учурлу – дедилер.\n67 Оныҥ јӱзине тӱкӱрип, јаагына тажыдылар, ӧскӧлӧри дезе Оны согуп,\n68 айдып турдылар:\n– Јарлыктап, биске айт, Христос, Сени кем сокты?\nПетрдыҥ јана тӱшкени\n(Мк. 14:66-72; Лк. 22:56-62; Ин. 18:15-18, 25-27)\n69 Петр дезе тышкары кӱрентикте отурган. Бир јалчы ӱй кижи ого базып келеле, айтты:\n– Сен де Иисусла, Галилей јериниҥ кижизиле, кожо јӱргеҥ.\n70 Је ол ончо улустыҥ алдында јана тӱжӱп,\n– Нени айдып туруҥ болбогой, билбезим – деди.\n71 Каалгадаҥ чыгып јадарда, оны база бир јалчы ӱй кижи кӧрӧлӧ, анда турган улуска айтты:\n– Бу кижи Назорей Иисусла база кожо јӱрген.\n72 Ол ойто ло јана тӱжӱп, бу кижини билбезим деп чертенди.\n73 Саат болбой анда турган улус базып келеле, Петрга айттылар:\n– Сен де олордыҥ бирӱзи болгоныҥ чын: сен эрмегиҥнеҥ танылу.\n74 Айдарда, ол, бу кижигерди билбезим деп, Кудайды адап, чертене берди. Бу тарый пӧтӱк этти.\n75 «Пӧтӱк эткелекте, Менеҥ ӱч катап јана тӱжериҥ» – деп, Иисустыҥ айткан сӧзин Петр эске алды. Чыгып барала, ӧксӧп ыйлады.\n27\nИуданыҥ ӧлӱми\n(Мк. 15:1; Лк. 23:1-2; Ин. 18:28-32)\n1 Эрте таҥда ончо улу абыстар ла калыктыҥ јаандары Иисусты ӧлтӱрер деп јӧптӧштилер.\n2 Оны кӱлийле, Пилат башчыга апарып бердилер.\n3 Ол тушта Иисусты садып ийген Иуда Оны јаргылаганын кӧрӱп, бурузын алынала, одус мӧҥӱн акчазын улу абыстарга ла јаандарга кайра јандырып,\n4 айтты:\n– Актуны ӧлӱмге садып и��ип, кинчек эттим.\n– Бистиҥ ондо не керегис бар? – деп, олор каруу јандырдылар. – Бойыҥ кӧр.\n5 Ол мӧҥӱнин байзыҥда таштап, оноҥ чыгып барала, буунып койды.\n6 Улу абыстар акчаны алып, айттылар:\n– Мыны байзыҥныҥ эрјинелӱ кайырчагына саларга јарабас, нениҥ учун дезе ол – тӧгӱлер канныҥ баазы.\n7 Јӧптӧжӧлӧ, ол акчала ӧскӧ јердеҥ келгендердиҥ сӧӧгин јуурга, той балкаш узыныҥ јерин садып алдылар.\n8 Оныҥ учун байагы јерди бӱгӱнге јетире «Кан јери» дейтен.\n9 Айдарда, Иеремия деген јарлыкчы ажыра айдылганы бӱтти. Ол айткан: «Олор одус мӧҥӱн акчаны – Израильдиҥ уулдары Оны баалаган бааны алала, 10той балкаш узыныҥ јери учун берип койдылар. Анайда меге Кайракан айткан».\nПилат Иисусты шылаганы\n(Мк. 15:2-5; Лк. 23:3-5; Ин. 18:33-38)\n11Иисус дезе башчыныҥ алдына келип турды.\n– Сен иудейлердиҥ Кааны ба? – деп, башчы Оноҥ сураарда, Иисус:\n– Сен айдып туруҥ – деди.\n12 Улу абыстар ла јаандар Оны бурулап турарда, Ол бир де каруу бербеди.\n13 Айдарда, Пилат айтты:\n– Сен не, укпай туруҥ ба? Сеге удура керелеп турган немениҥ кӧбин!\n14 Је оныҥ бир де сӧзине каруу бербесте, башчы сӱрекей кайкады.\nИисусты ӧлтӱрер эдип јаргылаганы\n(Мк. 15:6-15; Лк. 23:13-25; Ин. 18:39-19:16)\n15 Башчы дезе калыктыҥ кӱӱниле, тӱрмеде отургандардыҥ бирӱзин байрам кӱнде јаҥжыкканыла божодотон болгон.\n16 Ол тушта Варавва деп јарлу кижи кижендӱ отурган.\n17 Анайдарда, калык јуулыжып келерде, Пилат сурады:\n– Мени слерге кемди божотсын деп туругар: Варавваны ба, эмезе Христос дейтен Иисусты ба?\n18 Иисусты кӱйӱнеле берип ийгендерин ол билер болгон.\n19 Качан ол јаргы эдетен јерде отурарда, абакайы айттырып ийди: «Ол Актуга тийбеген болзоҥ кайдар? Бӱгӱн тӱш јеримде Ол учун кӧп кыйналдым».\n20 Бу ӧйдӧ улу абыстар ла јаандар Варавваны некезин, Иисусты ӧлтӱрзин деп, калыкты бӱдӱндирип ийдилер.\n21 Башчы олордоҥ сурады:\n– Мени слерге бу экӱниҥ кажызын божотсын деп туругар?\nОлор:\n– Варавваны – дедилер.\n22 – Христос дейтен Иисусты канайдайын? – деп, Пилат сурады.\nОнчолоры:\n– Кере тартсын! – дештилер.\n23 – Ол јаман нени эткен? – деп, башчы сурады.\nЈе олор там тыҥыда кыйгырышты:\n– Кере тартсын!\n24 Пилат аргазын таппай, калыктыҥ тӱймеени тыҥып турганын кӧрӧлӧ, суу сузуп, калык кӧзинче колын јунуп, айтты:\n– Бу Актуныҥ канында бурулу эмезим. Бойыгар кӧрӱгер.\n25 – Оныҥ каны биске, бала-баркабыска болгой – деп, ончолоры каруу јандырдылар.\n26 Айдарда, Пилат олорго Варавваны божотты, Иисусты дезе камчыладала, кере тартсын деп, берип ийди.\nЈуучылдардыҥ Иисусты шоотконы\n(Мк. 15:16-20; Ин. 19:2-3)\n27 Ол тушта башчыныҥ јуучылдары Иисусты претория дейтен кӱрентик ичине экелеле, Оны эбире ончо черӱни јууп алдылар.\n28 Оныҥ кийимин чечип, Ого кубакай-кызыл катанчык кийдирдилер.\n29 Тегенекти ӧӧрӧлӧ, бажына салып, оҥ колына тайак туттырып, алдына тизеленип, «Иудейлердиҥ Кааны эзендик болзын!» – деп, каткырыжа бердилер.\n30 Ого тӱкӱрип, тайак алып, бажына согуп турдылар.\n31 Оны шоодоло, катанчыкты уштып, Бойыныҥ кебин кийдиреле, керӱге апардылар.\nИисусты керигени ле Оныҥ ӧлӱми\n(Мк. 15:21-32; Лк. 23:26-43; Ин. 19:17-27)\n32 Чыгып барадып, Киринейдиҥ Симон деп кижизине туштайла, Иисустыҥ керӱ агажын апарзын деп, ого јакардылар.\n33 Голгофа – «Куу-Баш» деп јерге келеле,\n34 Ого ӧт кошкон уксус ичерге бердилер, је Ол амзайла, ичпеди.\n35 Оны кере тарткандар дезе шыбага таштап, кийимин ӱлежип алдылар,\n36 отурып алып, Оны анда каруулдадылар.\n37 Бажыныҥ ӱсти орто Оныҥ бурузын кӧргӱскен бичик илдилер: «Бу Иисус, иудейлердиҥ Кааны».\n38 Оныла кожо эки тонокчыны керип койгондор: бирӱзин оҥ јанына, ӧскӧзин – сол.\n39 Ӧдӱп бараткан улус баштарын кекип, Оны јамандап,\n40 айдыжып турдылар:\n– Байзыҥды бузаачы ла ӱч кӱнге тудаачы! Бойыҥды Бойыҥ аргада! Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, керӱ агаштаҥ тӱш!\n41 Анайып улу абыстар да бичикчилерле, јаандарла, фарисейлерле кожо шоодып, айдып турдылар:\n42 – Ӧскӧ улусты аргадап јӱрген эди, Бойын Бойы дезе аргадап болбойт! Ол Израильдиҥ Кааны болзо, эмди керӱ агаштаҥ тӱшсин, ол тушта Ого бӱдерис.\n43 Кудайга иженген эди, Ого јарамыкту болзо, эмди Кудай Оны аргадазын. Ол Бойын Кудайдыҥ Уулы деп аданган јок беди.\n44 Оныла кожо кере тартырган тонокчылар да Оны анайып ок сӧгӱп турдылар.\n45 Тал-тӱштеҥ ала јер ӱстине караҥуй тӱжӱп, ӱч саатка јетире турды.\n46 Ӱч саат кирезинде дезе Иисус тыҥ ӱнденип, айтты:\n– Или, Или! Лама савахфани?\nОнызы: «Кудайым, Кудайым! Мени не таштадыҥ?» – дегени.\n47 Анда турган улустыҥ кезиги мыны угала, айттылар:\n– Ол Илияны кычырып јат.\n48 Олордыҥ бирӱзи тап эдип јӱгӱрип барала, шиҥдиретен неме алып, уксусла чыктытты, тайакка саптап, Ого ичерге берди.\n49 Кезиктери дезе айттылар:\n– Акыр, Илия Оны аргадаарга келгей не, кӧрӧлик.\n50 Иисус дезе, база катап тыҥ ӱнденип, тыны кыйыла берди.\n51 Је бат, байзыҥдагы кӧжӧгӧ ӱстиги бажынаҥ тӧмӧн тӱжӱре эки јара јыртылды. Јер силкинди, таштар јарылды,\n52 сӧӧк салган јерлердиҥ эжиктери ачылды. Кӧп агарулар тирилип,\n53 сӧӧк салган јерлердеҥ чыктылар. Ол тирилген кийнинде олор агару калага кирип, кӧп улуска кӧрӱнгендер.\n54 Јӱс јуучылдыҥ јааны ла Иисусты каруулдаган улус дезе јер силкингенин, не ле болгонын кӧрӧлӧ, куды чыгып, айттылар:\n– Ол чындаптаҥ Кудайдыҥ Уулы болгон!\n55 Анайда ок ыраагынаҥ кӧрӱп турган кӧп ӱй улус болгон. Олор Иисуска болужып, Оныла кожо Галилейдеҥ келгендер.\n56 Олордыҥ ортозында Мария Магдалина, Иаков ло Иосийдиҥ энези Мария, Зеведейдиҥ уулдарыныҥ энези болгондор.\nИисустыҥ мӧҥкӱзин кӧдӱргени\n(Мк. 15:42-47; Лк. 23:50-56; Ин. 19:38-42)\n57 Эҥирде Аримафейдеҥ Иосиф деп бай кижи келди. Ол база Иисустыҥ ӱренчиги болгон.\n58 Пилатка келеле, ол Иисустыҥ сӧӧгин сурады. Айдарда, Пилат сӧӧкти берзин деди.\n59 Иосиф оны алала, ару кеден бӧслӧ ороп,\n60 јуукта бойы кайадаҥ ойгон сӧӧк салар јаҥы јерге апарып, салып койды. Эжигин јаан ташла базырала, јӱре берди.\n61 Мария Магдалина, база бир Мария анда ок болуп, сӧӧк салган јердиҥ одожында отургандар.\n62 Пятницаныҥ эртенгизи кӱн улу абыстар ла фарисейлер Пилатка јуулыжып,\n63 айттылар:\n– Бийибис, ол мекечи эзен јӱрерде, ӱч кӱннеҥ тирилерим деп айтканын эске алдыбыс.\n64 Оныҥ учун сӧӧк салган јерди ӱчинчи кӱнге јетире каруулдазын деп јакар. Оноҥ башка, ӱренчиктери келип, сӧӧкти уурдап алала, калыкка Оны тирилди дешпезин. Бу кийниндеги меке башкызынаҥ јаман болор.\n65 – Каруулчыктар бар. Канайып каруулдайтанын бойыгар билереер – деп, Пилат олорго айтты.\n66 Олор барала, сӧӧк салган јерге каруул тургустылар, тажына таҥма бастылар.\n28\nИисус Христостыҥ тирилгени\n(Мк. 16:1-8; Лк. 24:1-12; Ин. 20:1-10)\n1Суббот кӱн ӧткӧн кийнинде, неделениҥ баштапкы кӱниниҥ таҥ алдында Мария Магдалина ла база бир Мария сӧӧк салган јерди кӧрӧргӧ келдилер.\n2 Кенетийин сӱрекей тыҥ јер силкинип, теҥеридеҥ Кайраканныҥ ангели тӱжӱп келди. Ол сӧӧк салган јерге базып келеле, ташты аҥтарып, ого отурып алды.\n3 Бӱдӱми јалкындый, кийими кардый ак болды.\n4 Каруулчыктар оноҥ коркып, тыркыража бердилер, ӧлгӧндий болдылар.\n5Ангел дезе ӱй улуска айтты:\n– Коркыбагар, кере тартырган Иисусты бедиреп турганыгарды билерим.\n6 Ол мында јок. Бойы айтканыла, тирилген. Јууктай базып, Кайракан јаткан јерди кӧригер.\n7 Ылтам барыгар, Ол тирилип калган, Галилейге слердеҥ озо барып јат, Оны анда кӧрӧригер деп, ӱренчиктерине айдыгар. Бат, слерге айттым.\n8 Олор сӧӧк салган јердеҥ меҥдей чыгып, ӱренчиктерине айдарга, коркып ла сӱрекей сӱӱнип, јӱгӱре бердилер.\n9 Ӱренчиктерине айдарга баргылап јадарда, олорго Иисус Бойы туштап,\n– Эзендер! – деди.\nОлор базып келеле, Оныҥ будын кучактай алып, Ого бажырдылар.\n10 – Коркыбагар! – деп, Иисус олорго айтты. – Барып, карындаштарыма айдыгар, Галилей дӧӧн барзын. Мени анда кӧргӱлеер.\n11 Ӱй улус барып јадарда, каруулчыктардыҥ кезиги калага келип, не болгонын ончозын улу абыстарга айдып бердилер.\n12 Улу абыстар дезе јаандарла кожо јуулыжып јӧптӧжӧлӧ, јуучылдарга арбынду акча берип,\n13 айттылар:\n– Оныҥ ӱренчиктери тӱнде келип, уйуктап јадарыста, сӧӧгин уурдай бердилер – дегер.\n14 Мыныҥ табыжы башчыга јеткежин, оны бӱдӱндирип койорыс, слерге јаман неме болбос.\n15 Олор акчаны алала, ӱреткениле эттилер. Бу сӧс иудейлер ортодо элбеде таркап, бӱгӱнге јеткен.\nӰренчиктерине јакарганы\n(Мк. 16:14-18; Лк. 24:36-49; Ин. 20:19-23)\n16 Он бир ӱренчик дезе Галилей дӧӧн, Иисустыҥ олорго айткан кыры јаар баргандар.\n17 Оны кӧрӧлӧ, Ого бажырдылар, кезиктери дезе эреҥистеле бердилер.\n18 Иисус јууктап, олорго айтты:\n– Теҥери ле јерде ончо јаҥ Меге берилген.\n19 Анайдарда, барыгар, ончо калыктарды ӱредигер. Олорды Аданыҥ, Уулыныҥ ла Агару Тынныҥ адыла крестеп,\n20 слерге јакарганымды ончозын бӱдӱрерге ӱредигер. Је бат, ончо кӱндердиҥ туркунына, чак тӱгенгенче Мен слерле кожо. Аминь .\nМарк бичиген сӱӱнчилӱ јар\n1\nКрестеечи Иоанныҥ јарлыктаганы\n(Мф. 3:1-12; Лк. 3:1-9; Ин. 1:19-28)\n1 Кудайдыҥ Уулы Иисус Христостыҥ Сӱӱнчилӱ Јарыныҥ башталганы.\n2 Јарлыкчылардыҥ тӱрбегинде бичилгениле:\n«Бат, Сенеҥ озо ангелимди ийип јадым,\nол Сениҥ јолыҥды белетеп койор.\n3Куба чӧлдӧ кыйгырган кижиниҥ ӱни бу:\nКайраканга јол белетегер,\nОныҥ јолдорын тӱс эдигер!»\n4Иоанн келген, куба чӧлдӧ улусты крестеп, јарлап јӱрген: «Эткен кинчектеригерди таштазын деп, Кудайга баштанып, креске тӱжӱгер».\n5 Ого ончо Иудей орооны, Иерусалимниҥ ончо улузы келип, кинчектерин ачып турган. Иоанн олорды ончозын Иордан-сууда креске тӱжӱрген.\n6 Иоанн тӧӧ тӱги кийимдӱ, тере курлу болгон, јиген ажы – аспан ла јер адаруныҥ балы.\n7 Ол јарлап, айдып јӱрген: «Кийнимнеҥ менеҥ чик-јок кӱчтӱзи келедири. Мен эҥчейип, Оныҥ ӧдӱгиниҥ буузын да чечерине турбазым.\n8 Мен слерди суула крестегем, Ол дезе слерди Агару Тынла крестеер».\nИисусты креске тӱжӱргени ле ченегени\n(Мф. 3:13-17; 4:1-11; Лк. 3:21-22; 4:1-13)\n9 Ол кӱндерде Галилей јериндеги Назареттеҥ Иисус келди. Оны Иоанн Иордан-сууда крестеди.\n10 Бу тарый, Ол суудаҥ чыгып келеделе, теҥери ачылып, Агару Тын Оныҥ ӱсти орто кӱӱле чилеп тӱжӱп јатканын кӧрди.\n11 Теҥеридеҥ ӱн чыкты: «Сен Мениҥ сӱӱген Уулым, Сенде Мениҥ јакшылыкту табым».\n12 Бу тарый Агару Тын Иисусты куба чӧлгӧ апарды.\n13 Ол куба чӧлдӧ тӧртӧн кӱн јӱрӱп, сатанага ченеткен, аҥдардыҥ ортозында болгон. Ангелдер Ого болужып тургандар.\n14 Иоанн тӱрмелеткен кийнинде Иисус Галилейге келип, Кудайдыҥ Каандыгыныҥ Сӱӱнчилӱ Јарын јарлап,\n15 айдып јӱрген: «Ӧй једип, Кудайдыҥ Каандыгы јууктап келди! Кудайга баштанып, Сӱӱнчилӱ Јарга бӱдигер».\nБаштапкы ӱренчиктер\n(Мф. 4:18-22; Лк. 5:1-11)\n16 Галилей талайын јакалай барадып, Иисус Симонды ла оныҥ Андрей карындажын кӧрди. Олор, балыкчы болгон бойлоры, талайда шӱӱндеп тургандар.\n17 Олорго: «Мениҥ кийнимнеҥ барыгар, – деди, – слерди улус тудаачы эдип салайын».\n18 Олор бу ла тарый шӱӱнин артырып койоло, Оны ээчий бастылар.\n19 Анаҥ ары база эмеш базала, Ол Зеведей уулы Иаковты, оныҥ Иоанн карындажын кемеде шӱӱн јамап отургандарын кӧрди.\n20 Бу тарый олорды кычырды. Олор Зеведей адазын ишчилерле кожо кемеде артырып койоло, Оны ээчий бастылар.\nЈоболдуларды јасканы\n(Лк. 4:31-41)\n21 Капернаумга келдилер. Удабай суббот кӱнде Иисус синагогага кирип, улус ӱретти.\n22 Оныҥ ӱредӱзин кайкап турдылар, нениҥ учун дезе олорды бичикчилер чилеп эмес, бойында јаҥ бар кижи чилеп ӱреткен.\n23 Синагогада кара јелбиске туттурган кижи болгон. Ол тыҥ кыйгыра берди:\n24 – Сеге бистеҥ не керек болды, Назареттиҥ кижизи Иисус? Сен бисти ӧлтӱрерге келдиҥ бе? Кем болгоныҥды билер турум! Сен – Кудайдыҥ Агарузы.\n25 Је Иисус:\n– Унчукпа, бу кижидеҥ чык! – деп, кара јелбиске јакарды.\n26 Кара јелбис кижини курултып, улу ӱнденип кыйгырала, оныҥ ӧзӧк-буурынаҥ чыга конды.\n27 Ончозыныҥ куды чыгып, бой-бойынаҥ суражып турдылар:\n– Бу не атасы? Бу кандый-андый јаҥы ӱредӱ болды? Ол јелбистердиҥ де бажын билип, јакарганда, олор Ого уккур болуп турганын!\n28 Иисус керегинде табыш Галилей ичине ылтам јайыла берди.\n29 Синагогадаҥ чыгала, Иаковло, Иоаннла кожо Симон ло Андрей-эшке келдилер.\n30 Симонныҥ кайын энезиниҥ эди-каны изип-кӱйӱп, оорып јаткан. Бу тарый мыны Иисуска айттылар.\n31 Иисус базып келеле, оны колынаҥ тудуп, тургусты. Ол јазылып, олорды кӱндӱледи.\n32 Эҥир кирип, кӱн отура берерде, Ого кандый ла оорулу улусты, ӧзӧк-буурында шилемирлӱ улусты экелип турдылар.\n33 Ончо кала айылдыҥ јанына јуулып келди.\n34 Ол јӱзӱн-јӱӱр оорудаҥ шыралап јӱрген кӧп улусты јасты, кӧп шилемирлерди чыгара сӱрди. Је Ол Христос деп билер болгонын шилемирлерге айттырбай турды.\nИисус Галилейде јарлыктайт\n(Лк. 4:42-44)\n35 Эртенгизинде дезе, ачу таҥла туруп, аалга јерге барып, анда мӱргиди.\n36 Симон кожо јӱргендериле Оныҥ кийнинеҥ бардылар.\n37 Оны табала, «Ончозы Сени бедиреп туру» – дедилер.\n38 Иисус олорго айтты:\n– Бу јуугындагы јурттарга баралы, анда да јарлыктаар аргалу болойын. Мен бого болуп келген инем.\n39 Анайып, Ол Галилей ичиле синагогаларда јарлыктап, шилемирлерди чыгарып јӱрди.\n40 Ого капкаш балулу кижи келди, Оныҥ алдына тизеленип, јалынып айтты:\n– Мени арутайын дезеҥ, арутап ийериҥ.\n41 Иисус ого буурзап, колын тийгисти. «Арутайын, ару бол» – деди.\n42 Бу сӧстӧрдиҥ кийнинде балу ол тарыйын кодорылып, ол ару боло берди.\n43 Иисус ого кату јакарып, оны бу ла тарый божодып,\n44 айтты:\n– Кӧр, кижиге неме айтпа. Је барып, абыска кӧрӱн, Моисейдиҥ јакарганыла аруталганыҥ учун тайылга эт, улуска кере болзын.\n45 Онызы дезе чыгала, не болгонын јарлап, айдып баштады. Оноҥ улам Иисус калага иле кирип болбой, тыштындагы аалга јерлерде јӱрди. Је улус Ого кайдаҥ ла бери келип турды.\n2\nКурулып калган кижини јасканы\n(Мф. 9:1-8; Лк. 5:17-26)\n1 Бир канча кӱнниҥ бажында Иисус Капернаумга бурылды. Ол ӱйде деп, табыш угулды.\n2 Кӧп улус јуулып келген учун эжик те јанында јер јок болгон. Иисус олорго сӧс айдып турарда,\n3 Ого тӧрткижилеп, курулып калган кижини экелдилер.\n4 Улустыҥ кӧбине Иисуска јууктаар эбин таппай, Ол отурган айылдыҥ јабынчызында тежик эделе, оору кижини тӧжӧктӧ јаткан бойынча тӱжӱрип ийдилер.\n5 Иисус олордыҥ бӱдӱп турганын кӧрӧлӧ, курулып калган кижиге айтты:\n– Балам, кинчектериҥ ташталып јат.\n6 Анда отурган бир кезик бичикчилер ичинде санандылар:\n7 «Бу не дийт? Кудайды анайып не јамандайт болбогой? Кинчекти Кудайдаҥ ӧскӧ кем таштайтан?»\n8 Иисус бу тарый олордыҥ ичиндеги санаазын ӧзӧк-тыныла билип, айтты:\n– Ичигерде анайып не керек сананып јадыгар?\n9 Нези јеҥил? Курулып калганга: «Кинчектериҥ ташталып јат» – деерге бе, эмезе: «Тур, тӧжӧгиҥди алып, базып јӱр» – деерге бе?\n10 Је Кижи Уулында јердеги кинчекти таштаар јаҥ барын билип јӱрӱгер – дейле, курулып калганга: –\n11 Сеге айдадым: тур, тӧжӧгиҥди алып, айлыҥа јан – деди.\n12 Онызы бу тарый ӧрӧ туруп, тӧжӧгин алала, ончо улус кӧзинче чыга берди. Ончолоры кайкажып, «Мындый немени эр-јажына кӧрбӧдис!» – дежип, Кудайды алкап турдылар.\nЛевийди кычырып алганы\n(Мф. 9:9-13; ��к. 5:27-32)\n13 Иисус ойто ло талай јаар јӱре берди. Ончо улус Ого келип турды, Ол олорды ӱретти.\n14 Ӧдӱп барадып, Ол Алфейдиҥ уулы Левий калан јуур јерде отурганын кӧрӧлӧ, «Мени ээчий бас» – деди. Онызы ӧрӧ туруп, Оныҥ кийнинеҥ басты.\n15 Иисус Левий-эште кыйын отурарда, Оныла, Оныҥ ӱренчиктериле кожо кӧп каланчылар ла кинчектӱлер кыйын отургандар. Андый улус кӧп болгон ине, олор Оныла кожо јӱргендер.\n16 Ол каланчыларла, кинчектӱлерле кожо ажанып отурганын кӧрӧлӧ, бичикчилер ле фарисейлер Оныҥ ӱренчиктерине айдышты:\n– Ол каланчыларла, кинчектӱлерле кожо канайып ичет-јийт болбогой?\n17 Мыны уккан Иисус олорго айтты:\n– Эмчини кадык улус эмес, оору улус керексиир. Мен актуларды эмес, кинчектӱлерди кычырарга келгем.\nОрозо керегинде\n(Мф. 9:14-17; 12:1-8; Лк. 5:33-39; 6:1-5)\n18 Иоанныҥ ла фарисейлердиҥ ӱренчиктери орозо туткандар. Иисуска келип, айткандар:\n– Нениҥ учун Иоанныҥ ла фарисейлердиҥ ӱренчиктери орозолоп јадылар, Сениҥ ӱренчиктериҥ дезе орозолобой јадылар?\n19 Иисус олорго айтты:\n– Колту кожо јӱргенде, тойдогы улус орозолойтон беди? Колту кожо јӱргенде, олор орозолоп болбос.\n20 Је колтуны олордоҥ айрып алар кӱндер келер, ол тушта, ол кӱндерде олор орозо тудар.\n21 Эски кийимге јаҥы бӧстиҥ ӧӧнин јамабайтан. Оноҥ башка, јамачы эскизин јырта тартып, јыртыгы там ары барар.\n22 Јаҥы аракыны эски тажуурга урбайтан. Оноҥ башка, аракы тажуурды јара тебер, аракызы да тӧгӱлер, тажууры да ӱрелер. Карын, јаҥы аракыны јаҥы тажуурга уратан.\nСуббот кӱн керегинде\n23 Бир катап суббот кӱнде Иисус аш салган кыраны кечире барып јаткан. Ӱренчиктери јолой аштыҥ мажагын ӱзӱп, јип тургандар.\n24 Фарисейлер Ого айттылар:\n– Олордыҥ суббот кӱнде этпейтенди эдип тургандарын кӧрзӧҥ.\n25 Иисус олорго айтты:\n– Качан да кычырбаган бедигер, Давид аш-курсактаҥ тутакту болуп, бойы да, кожо јӱргендери де аштайла, нени эткен эди?\n26 Ол Авиафар деп улу абыс тужында Кудайдыҥ байзыҥына киреле, абыстардаҥ башка кем де јибейтен ыйык калаштарды алып јийле, кожо јӱргендерине де берген.\n27 Оноҥ айтты:\n– Суббот кӱн кижиге болуп јайалган, кижи суббот кӱнге болуп јайалган эмес.\n28 Оныҥ учун Кижи Уулы суббот то кӱнниҥ бийи.\n3\nКолы кургап калганды јасканы\n(Мф. 12:9-14; Лк. 6:6-11)\n1Иисус синагогага ойто келди. Анда колы кургап калган кижи болгон.\n2 Иисусты бурулаарга, оны суббот кӱнде јаскай не деп, ајыктап турдылар.\n3 Ол колы кургап калган кижиге: «Ортозына тур – дейле,\n4 кӧрӱп тургандарга дезе айтты: – Суббот кӱнде нени эдерге јараар: јакшыны ба, эмезе јаманды ба? Кижиниҥ јӱрӱмин аргадаар ба, эмезе кыйар ба?» Је олор унчукпай турдылар.\n5 Иисус олорго чугулду кӧрӱп, јӱректери катуланганына ачурканып, байагы кижиге айтты:\n– Колыҥды сун.\nОл сунды, колы база бирӱзиндий су-кадык боло берди.\n6 Фарисейлер чыгала, Оны канайтсабыс ӧлтӱрерис деп, Иродтыҥ улузыла кожо јӧптӧштилер.\n7 Иисус дезе ӱренчиктериле кожо талай јаар јӱре берди. Оныҥ кийнинеҥ Галил��йдеҥ ле Иудейдеҥ кӧп улус барды.\n8 Иерусалимнеҥ, Идумейдеҥ, Иордан ары јанынаҥ, Тир ле Сидонды јакалай јерлердеҥ ума јок кӧп улус Оныҥ эдип турганын угала, Ого келип тургандар.\n9 Улустыҥ кӧбине кыстатпаска, «Меге кеме белен болзын» – деп, Ол ӱренчиктерине айтты.\n10 Ол кӧп улусты јаскан, оныҥ учун оору улус Ого тийейин деп, Ол јаар тап эдип тургандар.\n11 Кара јелбистер де Оны кӧрӧлӧ, Оныҥ алдына кӧҥкӧрӧ јыгылып, «Сен – Кудайдыҥ Уулы!» – деп, кыйгырыжып тургандар.\n12 Је Ол Бойы кем болгонын јарлабазын деп, кату јакарып турган.\nОн эки апостолды талдаганы\n(Мф. 10:1-4; Лк. 6:12-16)\n13\nМыныҥ кийнинде Иисус кырга чыгып, Бойына кычырайын дегендерин кычырып алды. Айдарда, Ого келдилер.\n14\nБойыла кожо јӱргӱзейин деп, јарладып ийип турайын деп,\n15\nоору-јоболдуларды јазар, шилемирлерди чыгарар јаҥду болзын деп, олордоҥ он эки кижини талдап, олорды апостолдор деп адады.\n16\nБат, Ол талдап алган он экӱниҥ ады-јолы бу: Симон, оны Петр деп адады;\n17\nЗеведейдиҥ уулы Иаков\nло оныҥ Иоанн\nкарындажы, олорды Воанергес – «Кӱкӱрт уулдары» деп адады;\n18\nАндрей, Филипп, Варфоломей, Матфей, Фома, Алфейдиҥ уулы Иаков, Фаддей, Симон Кананит[1]\n,\n19\nоноҥ Иуда\nИскариот, соҥында Иисусты садып ийери ол болгон.\nАгару Тынды јамандаганы – ташталбас\n(Мф. 12:22-32; Лк. 11:14-23; 12:10)\n20 Айылга келгилеерде, улус база ла јуулды, мынаҥ улам олордо курсак та јиир арга јок болды.\n21 Мыны угала, Иисустыҥ санаазы энделген туру дешкилеп, јуук улузы Оны албанла апарарга келдилер.\n22 Иерусалимнеҥ келген бичикчилер дезе, Оныҥ ичинде Веельзевул бар, Ол шилемирлерди шилемир бийиниҥ кӱчиле чыгара сӱрӱп турбай – дешкендер.\n23 Айдарда, Иисус олорды кычырып алып, укаа сӧслӧ айтты:\n– Сатана сатананы канайып чыгаратан?\n24 Каандык бойынаҥ бойы бӧлинзе, байагы каандык јайрадылар.\n25 Биле бойынаҥ бойы бӧлинзе, ол биле јайрадылар.\n26 Сатана бойына бойы табарып, бӧлинген болзо, ол чыдажып туруп болбос: оныҥ ӧлӱми келгени ол.\n27 Кӱчтӱ кижиниҥ айлына киргени, кӱчтӱ кижини озо кӱлӱбегенче, јӧӧжӧзин тоноп болбос, јаҥыс кӱлӱзе, айлын тоноор.\n28 Чынын айдадым слерге: кижи уулдарыныҥ не ле кинчеги, канайып та јамандап айтканы ташталар.\n29 Је Агару Тынды јамандап айткан кижиниҥ бурузы ӱргӱлјиге ташталбас, ол јажын-чакка јаргыга калар.\n30 Иисустыҥ ӧзӧк-буурында кара јелбис бар дешкен учун Ол анайып айткан.\nИисустыҥ энези ле карындаштары\n(Мф. 12:46-50; Лк. 8:19-21)\n31 Иисустыҥ энези ле карындаштары келеле, тышкары туруп, Оны айттырып кижи ийдилер.\n32 Иисусты эбире кӧп улус отурган.\n– Сени тышкары энеҥ, карындаштарыҥ ла сыйындарыҥ сурулап јат – дедилер.\n33 – Энем кем, карындаштарым кемдер? – дейле,\n34 Ол Бойын эбире отурган улусты ајыктап, айтты: – Бат, Мениҥ энем, Мениҥ карындаштарым бу.\n35 Кудайдыҥ табын бӱдӱрип јӱргени, Мениҥ карындажым да, эје-сыйным да, энем де.\n4\nӰрендеечи керегинде укаа сӧс\n(Мф. 13:1-23; Лк. 8:4-15)\n1Иисус талайдыҥ јаказында ойто ло ӱредип баштады. Ого кӧп улус јуулып келерде, кемеге кирип, талайда отурды, улус дезе ончозы талайдыҥ јарадында турды.\n2 Ол укаа сӧстӧр айдып, кӧп ӱретти, ӱредип тура, олорго айтты:\n3 – Угугар! Ӱрендеечи кижи ӱрендеерге чыккан.\n4 Ӱрендеп турарда, кезик ӱрен јол кырына тӱшкен. Куштар учуп келеле, олорды чокып койгон.\n5 Кезиги тобрагы ас ташту јерге тӱшкен. Тобрагы калыҥ эмес болгондо, удабай кылгазы ӧзӱп чыккан.\n6 Кӱн чыгарда чалдыгып, тазыл јок болгон учун, кургап калган.\n7 Кезиги тегенектӱ јерге тӱшкен. Тегенек ӧзӱп, оны туй базып койордо, ажы бӱтпеген.\n8 Кезиги јакшы јерге тӱшкен. Ӧскӱлеҥ болуп, мажак бӱткен, ӱрендегенине кӧрӧ кезиги одус, кезиги алтан, кезиги јӱс катап кӧп тӱжӱм берген.\n9 Иисус оноҥ айтты:\n– Кулакту кижи уксын!\n10 Ол јаҥыскан артып каларда, Оныҥ јанында јӱргендер он эки ӱренчикле кожо укаа сӧс керегинде сурадылар.\n11 Иисус олорго айтты:\n– Слерге Кудайдыҥ Каандыгыныҥ јажыттарын билери берилген, ӧскӧ-туш улуска дезе, ончозын укаалап айдатан,\n12 нениҥ учун дезе\nолор кӧзиле кӧрзӧ дӧ, кӧрбӧйдилер,\nкулагыла укса да, аайлабайдылар.\nКудайга баштанган болзо, кинчектери ташталар эди.\n13 Оноҥ сурады:\n– Бу укаа сӧсти аайлабадыгар ба? Андый болзо, ончо укаа сӧстӧрди канайып аайлаарыгар?\n14 Ӱрендеечи сӧс ӱрендейт.\n15 Јол кырына тӱшкен ӱрен деп, мындыйларды айтканы: олорго сӧс ӱренделер, је олор сӧсти укса ла, сатана келип, јӱрегинде ӱренделген сӧсти алып барат.\n16 Анайып ок ташту јерге тӱшкен ӱрен деп, мындыйларды айтканы: олор айткан сӧсти укканда, бу тарый сӱӱнип, кӧксине алынадылар.\n17 Је олор бойында тазыл јок, турумкай эмес. Оноҥ, сӧс учун ачу келгежин эмезе истежӱ болгожын, бу тарый јана тӱшкилейт.\n18 Тегенектӱ јерге тӱшкен ӱрен деп, сӧсти уккан улусты айтканы.\n19 Је јадынды кичеейтени, јӧӧжӧгӧ тартылатаны, ӧскӧ дӧ кычалар олордыҥ ичине кирип, уккан сӧсти туй базып койот, ол сӧс тӱжӱм јок артып калат.\n20 Јакшы јерге ӱренделген дегени, сӧсти угуп, кӧксине алынып турган улусты айтканы. Ол сӧс ӱрендегенине кӧрӧ бирӱзи одус, ӧскӧзи алтан, кезиги јӱс катап кӧп тӱжӱм берет.\nЈарык керегинде\n(Лк. 8:16-18)\n21 Иисус олорго айтты:\n– Јарыткышты табактыҥ эмезе орынныҥ алдына тургузарга экелетен беди? Оны јарыткыштыҥ јерине тургузарга экелетен эмес пе?\n22 Иле болбос јажыт неме јок; тыштына чыкпас туйук неме јок.\n23 Кулакту кижи уксын!\n24 База айтты:\n– Угуп турганыгарга ајару эдигер. Кандый кемјӱле кемјииригер, анайып ла бойыгарга кемјилер, слерге, угуп тургандарга, ӱзеери кожулар.\n25 Кемде бар, ого берилер, кемде дезе јок, оныҥ бары да айрылар.\nӰрен керегинде\n26 База айтты:\n– Кудайдыҥ Каандыгы бого тӱҥей: кижи јерге ӱрен чачат,\n27 тӱнде уйуктайт, тӱште турат, је ӱрен канайда чыгып, ӧзӱп турганын билбейт.\n28 Јер дезе бойы бойынаҥ озо баштап кӧк ӧскӱрет, оноҥ мажак, оноҥ мажакты ашла толтырат.\n29 Аш бышканда, бу тарый ол серп алып, кырага барат, нениҥ учун дезе ашты кезер ӧй једип келген.\n30 База айтты:\n– Кудайдыҥ Каандыгын ��еге тӱҥдейли? Эмезе кандый укаа сӧслӧ оны айдалы?\n31 Ол горчицаныҥ ӱренине тӱҥей. Оны јерге ӱрендеп јатканда, јердеги ончо ӱрендердеҥ оок.\n32 Ӱрендеп койгондо, чыгып, кандый ла маала ажынаҥ бийик болор, сабактары барбак болуп, оныҥ кӧлӧткӧзине теҥериниҥ куштары уйа тартар аргалу.\n33 Кӧп андый укаа сӧстӧрлӧ олордыҥ оҥдоор кирезиле сӧс јарлап јӱрди.\n34 Укаалабай олорго неме айтпас болды, ӱренчиктерине дезе јаҥыскандыра ончозын јартап турды.\nЈотконды сыныктырганы\n(Мф. 8:23-27; Лк. 8:22-25)\n35 Ол кӱн эҥирде Иисус ӱренчиктерине:\n– Ол јанына кечели – деди.\n36 Олор улусты јандырып ийеле, кемеде отурган Иисусты кожо алып, јӱстилер. Анда ӧскӧ дӧ кемелер болгон.\n37 Јаан јоткон тӱшти. Толкулар кемеге табарарда, ичине суу кирип, толуп турды.\n38 Иисус дезе кемениҥ кийни јанында неме јастанып алала, уйуктап јаткан. Оны ойгозып, айттылар:\n– Ӱредӱчи! Чӧҥӱп баратканыс Сеге тӱҥей ле бе?\n39 Ол туруп, салкынды токтодып, талайга айтты:\n– Тымы, токто!\nСалкын токтоп, тып-тымык боло берди.\n40 – Слер не андый коркынчак болдыгар? – деп, Иисус олорго айтты. – Бӱтпес болуп кайттыгар?\n41 Олордыҥ куйка баштары јимиреп, бой-бойына айдып турдылар: «Салкын да, талай да Ого уккур болордо, бу Кем болотон?»\n5\nКара јелбиске туттурган кижини јасканы\n(Мф. 8:28-34; Лк. 8:26-39)\n1 Талайдыҥ ол јанына, Гадара деп ороонго, јӱзӱп келдилер.\n2Иисус кемедеҥ тӱжерде, бу тарый сӧӧк салар јердеҥ кара јелбиске туттурган кижи чыга конды.\n3 Ол сӧӧк салар јерде јаткан, оны бир де кижи кынјылап та болбогон.\n4 Оны кӧп катап кижендеп, кынјылап та турза, кынјыны ӱзӱп, киженди оодып салатан. Оны јобожыдар кижи чыкпаган.\n5 Тӱни-тӱжи ол сӧӧк салар јерлерде ле кырларда кыйгырып, ташка согулып јӱрген.\n6 Иисусты ыраагынаҥ кӧрӧлӧ, јӱгӱрип келип, Ого бажырып,\n7 тыҥ ӱнденип кыйгырды:\n– Ӧрӧ турган Кудайдыҥ Уулы Иисус! Сеге менеҥ не керек болды? Сени Кудайдыҥ учун сурап турум: мени кыйнаба!\n8 Ол мынайып айткан, нениҥ учун дезе Иисус: «Кара јелбис , бу кижидеҥ чык!» – деген.\n9 Адын сураарда, айтты:\n– Бис кӧп, оныҥ учун адым – тӱмен черӱ.\n10 Олорды бу јердеҥ сӱрбезин деп, Ого јалына бердилер.\n11 Андагы кырдыҥ эдегинде јаан ӱӱр чочколор одорлоп јӱрген.\n12 – Бисти чочколорго ийе бер, олордыҥ ӧзӧк-буурына барып кирели – деп, шилемирлер сурап турдылар.\n13 Иисус јӧбин берди. Кара јелбистер кижидеҥ чыгып, чочколордыҥ ӧзӧк-буурына барып кирдилер. Айдарда, ӱӱрде эки муҥ кире чочко каскактаҥ талайга калып, чӧҥӱп калды.\n14 Кӱдӱчилер дезе сыр-јӱгӱрикте барып, каладагы ла јурттардагы улуска айттылар. Олор не болгонын кӧрӧргӧ чыкты.\n15 Иисуска келип кӧрзӧ, ӧзӧк-буурында тӱмен шилемирлӱ болгон кижи санаазы ордында, кийимдӱ отурды. Олорго коркымчылу боло берди.\n16 Кӧргӧн улус шилемирлӱ кижиле, оноҥ чочколорло не болгонын куучындап бердилер.\n17 Олордыҥ јеринеҥ јӱре берзин деп, Иисусты сурап турдылар.\n18 Ол кемеге отурып јадарда, байагы ӧзӧк-буурында шилемирлӱ болгон кижи Оныла кожо ј��рейин деп суранды.\n19 Је Иисус болдырбай, айтты:\n– Айлыҥдагы улузыҥа јан. Сеге Кайракан нени эткенин, канайда буурзаганын олорго айдып бар.\n20 Онызы барып, Иисус ого нени эткенин Он-Тура деп јерде јарлыктап баштады. Ончолоры кайкажып турдылар.\nОору ӱй кижини јасканы ла кызычакты тиргискени\n(Мф. 9:18-26; Лк. 8:40-56)\n21 Иисус кемеле ол јанына ойто кечерде, Оны эбире кӧп улус јуулды. Ол талайдыҥ јаказында болгон.\n22 Је бат, синагоганыҥ јаандарыныҥ бирӱзи, Иаир деп кижи, келди. Иисусты кӧрӧлӧ, Оныҥ будыныҥ јанына кӧҥкӧрӧ тӱжӱп,\n23 эреп-јайнай берди:\n– Кызычагым ӧлӱп јадыры. Барып, оныҥ ӱстине колыҥды салып алка, ол аргадалып, тирӱ артсын.\n24 Иисус оныла кожо барды. Оныҥ кийнинеҥ кӧп улус базып, Оны кыстап турган.\n25 Анда он эки јыл кан келип, јобоп јӱрген бир ӱй кижи болгон.\n26 Ол кӧп эмчилерге јӱрӱп, кӧп шыралап, не барын ончозын кородып, бир де туза албай, оорузын там јаанаткан.\n27 Иисус керегинде угала, улустыҥ ортозыла кийнинеҥ базып келип, Оныҥ кийимине тийди.\n28 «Оныҥ кийимине де тийзем, јазыларым» – деп, ол айдынган.\n29 Бу ла тарый кан токтоп, ол јоболынаҥ јазылганын эди-каныла сезип ийди.\n30 Иисус бу ла тарый Бойынаҥ кӱч чыга бергенин сезип, улус јаар кайра баштанып, сурады:\n– Кийимиме кем тийди?\n31 Ӱренчиктери Ого айттылар:\n– Улус Сени кыстап турганын кӧрӱп, Меге кем тийди деп, не сурайдыҥ?\n32 Је Ол анайткан кижини кӧрӧйин деп, эбире кӧстӧп турды.\n33 Ӱй кижи бойыла не боло бергенин билди . Ол коркып ла тыркыражып, базып келеле, Иисустыҥ будыныҥ јанына кӧҥкӧрӧ тӱжӱп, чынын ончозын айтты.\n34 Иисус ого: «Кызым, бӱдӱп турганыҥ сени аргадап алды. Амырыҥ алып, јӱре бер, оору-јоболго бастырба» – деди.\n35 Ол айдып турганча, синагога башчызыныҥ айлынаҥ улус келип, айттылар:\n– Кызычагыҥ јада калды, Ӱредӱчини темей јоботпо.\n36 Иисус дезе, бу сӧстӧрди уккан бойынча, синагоганыҥ јаанына айтты:\n– Коркыба, јаҥыс ла бӱт.\n37 Ол Бойыныҥ кийнинеҥ Петр ла Иаковтоҥ, Иаковтыҥ Иоанн карындажынаҥ башка кижи бастырбады.\n38 Олор синагоганыҥ јааны -эшке келдилер. Иисус тӱймежип, ыйлажып-сыктажып турган улусты кӧрди.\n39 Киреле, олорго айтты:\n– Не тӱймежип, ыйлажып туругар? Кызычак ӧлбӧгӧн, ол уйуктап јат.\n40 Оны шоодо бердилер. Ол дезе, ончозын ӱйдеҥ чыгарып, кызычактыҥ ада-энезин, Бойыла кожо јӱргендерин алганча, баланыҥ јаткан јерине кирди.\n41 Кызычактыҥ колын тудуп, айтты:\n– Талифа-куми!\nБу сӧс: «Кызычак, сеге айдадым: тур!» – дегени.\n42 Кызычак бу тарый туруп, база берди. Ол он эки јаш кирелӱ болгон. Ончозы алаҥ кайкадылар.\n43 Мыны бир де кижи билбезин деп, Иисус олорго кату јакарала, балага курсак берзин деди.\n6\nЈарлыкчы алтайында тоотпос\n(Мф. 13:53-58; Лк. 4:16-30)\n1 Оноортынаҥ чыгала, Иисус Бойыныҥ алтайына келди. Оныла кожо ӱренчиктери болгон.\n2Суббот кӱн једип келерде, Ол синагогада ӱредип баштады. Оны уккан улустыҥ кӧбизи алаҥ кайкап, айдышты:\n– Бу ончозы Ого кайдаҥ келди не? Ого не болгон ойгор санаа берилген? Оныҥ колы мындый кайкалдарды канайып эдет болбогой?\n3 Ол агашла узанар ус эмес беди? Марияныҥ уулы, Иаковтыҥ, Иосияныҥ, Иуданыҥ ла Симонныҥ аказы эмес пе? Эје-сыйындары мында, ортобыста эмес пе?\nАнайып Ого бӱтпей, Оны јуутпай тургандар.\n4 Иисус дезе олорго айтты:\n– Јарлыкчы кӱндӱзи јок болбойтон, оны јаҥыс алтайында, тӧрӧӧн-тууганы, айлындагы улузы тообойтон.\n5 Ол анда бир де кайкал эдип болбоды, кезик ле јоболдулардыҥ ӱстине колын салып алкап, јасты.\n6 Олордыҥ бӱтпей турганын кайкады.\nМыныҥ кийнинде јака јурттар сайын ӱредип јӱрди.\nОн эки ӱренчикти ийгени\n(Мф. 10:5-15; Лк. 9:1-6)\n7 Иисус он эки ӱренчигин кычырып алып, олорды экидеҥ ийип, кара јелбистердиҥ бажын билетен јаҥ берди.\n8 Олорго јакып, айтты:\n– Јолго тайактаҥ ӧскӧ бир де неме алып јӱрбегер: баштык та, калаш та, курыгарда јес акча да.\n9 Тегин ӧдӱк кийигер, кат кийим кийбегер.\n10 Кажы бир айылга тӱшсегер, ол јердеҥ чыкканча, анда болыгар.\n11 Кандый бир јерде слерди јуутпаза, слерди укпаза, ол јердеҥ чыгып барадып, будыгардаҥ тоозынды кактагар. Онызы олорго удура кере болзын. Чынын айдадым слерге: јаргы болотон кӱнде, ол калага кӧрӧ, Содом ло Гоморрага јеҥил болор.\n12 Олор барып, улусты Кудайга баштанзын деп, јарлыктап јӱрдилер.\n13 Кӧп шилемир чыгарып, кӧп јоболдуларга май сӱртӱп, јазып турдылар.\nКрестеечи Иоанныҥ ӧлӱми\n(Мф. 14:1-12; Лк. 9:7-9)\n14 Иисустыҥ ады јарлу боло берген учун, Ол керегинде табыш Ирод -каанга јетти. Ол айтты: «Бу Крестеечи Иоанн . Ол тирилген, оныҥ учун ол кайкалдар эдет».\n15 Кезиги: «Бу Илия » – дешти. Ӧскӧлӧри дезе, «Бу јарлыкчы, эмезе јарлыкчылардыҥ бирӱзиндий кижи» – дештилер.\n16 Ирод дезе, мыны угала, айтты: «Бу – меге бажын кезе чаптырган Иоанн. Ол тирилген туру».\n17 Ирод Иоаннды тутсын деп кижи ийип, оны кижендеп, тӱрмелеп койгон болгон. Ол мыны Филипп карындажыныҥ абакайын, Иродиаданы, бойы алганы учун эткен.\n18 Иоанн Иродко айдып туратан: «Сеге карындажыҥныҥ абакайын аларга јарабас».\n19 Иродиада Иоаннды ӧштӧп, оны ӧлтӱрейин де дезе, је болуп албай јӱрген.\n20 Ирод Иоаннды акту , агару кижи деп билип, оноҥ айап, оны чеберлеп јӱрген. Оны угуп, кӧпти эткен, айткан сӧстӧрин јакшызынып уккан.\n21 Эптӱ учурал Иродтыҥ туулган кӱнинде болгон. Ол бойыныҥ кӧдӧчилерине, черӱ башчыларына ла Галилейдиҥ јаандарына той-јыргал эткен.\n22 Иродиаданыҥ кызы кирип, бијелеген, Иродко ло оныла кожо кыйын отургандарга јараган. Каан кыска айткан:\n– Менеҥ сурайын дегениҥди – сура, сеге берейин.\n23 Оноҥ чертенген:\n– Нени де суразаҥ, каандыгымныҥ кабортозын да болзо, берейин.\n24 Кыс нени сурайын деп, энезине барарда, онызы: «Крестеечи Иоанныҥ бажын сура» – деген.\n25 Кыс бу тарый каанга капшайлап барып, айткан:\n– Эмди ле Крестеечи Иоанныҥ бажын табакка салала, меге берзин деп турум!\n26 Каан кунуга берген, је чертине ле кожо кыйын отурган улуска болуп ого берген сӧзин бузарга кӱӱнзебеген.\n27 Ол бу тарый черӱчилди ийип, Иоанныҥ бажын экелзин деп јакарган.\n28 Онызы тӱрмеге барып, оныҥ бажын кезе чабала, табакка салала, экелип, кыска берген. Кыс дезе башты энезине берип ийген.\n29 Иоанныҥ ӱренчиктери угала, келип, оныҥ сӧӧгин алып, јууп салгандар.\nБеш муҥ кижини тойдырганы\n(Мф. 14:13-21; Лк. 9:10-17; Ин. 6:1-14)\n30 Апостолдор Иисуска јуулыжып келеле, нени эткенин, неге ӱреткенин Ого ончозын айдып бердилер.\n31 Иисус олорго айтты:\n– Јӱк бойыгар аалга јерге барып, эмеш тыштанып алыгар.\nЧындап та, келип-барып тургандар кӧп болгон учун, олорго ажанарга да бош јок болгон.\n32 Олор јаҥыс бойлоры кемелӱ аалга јерге јӱстилер.\n33 Јӱзӱп бараткандарын кӧргӧн кӧп улус олорды танып, ончо калалардаҥ оноор јойу, озолоп, јӱгӱрижип келдилер.\n34 Иисус чыгып, кӧп улусты кӧрӧлӧ, кӱдӱчизи јок койлордый јӱрӱ деп, ичи ачыды. Олорды кӧпкӧ ӱредип баштады.\n35 Орой боло берерде, ӱренчиктери Ого базып келип, айттылар:\n– Бу аалга јер эди, оноҥ орой.\n36 Улусты божодып ий, эбире турган айылдарга, јурттарга барып, бойлорына курсак садып алзын. Олордо јиир неме јок.\n37 Иисус: «Слер олорды азырагар» – деди. Ого айттылар:\n– Бис барып, эки јӱс динарийге калаш садып алала, олорды азыраак па?\n38 Је Ол айтты:\n– Слерде канча кире калаш бар, барып кӧрӱгер.\nОлор барып кӧрӧлӧ, «Беш болчок калаш ла эки болчок балык» – дедилер.\n39 Айдарда, ончозын кӧк ӧлӧҥниҥ ӱстине бӧлӱктей отургызыгар деди.\n40 Олор јӱстеҥ, беженнеҥ бӧлӱктей отурып ийдилер.\n41 Иисус беш калашты, эки балыкты алды, теҥери ӧрӧ кӧрӧлӧ, алкады. Калашты сындырала, улуска ӱлезин деп, ӱренчиктерине берди. Эки балыкты анайып ла ончозына ӱледи.\n42 Ончозы јиди, тойды.\n43 Калаш ла балыктыҥ арткан-калганын он эки каламага толтыра јууп алдылар.\n44 Курсак јигендердиҥ тоозы беш муҥ эр кижи болгон.\nСууныҥ ӱстиле басканы\n(Мф. 14:22-36; Ин. 6:15-21)\n45 Бу тарый Иисус ӱренчиктерге:\n– Улусты јандырып турганчам, кемеге отурып, ол јанына, Вифсаида јаар, Менеҥ озо кечигер – деди.\n46 Улусты јандырып ийеле, мӱргийин деп, кырга чыкты.\n47 Эҥирде кеме талайдыҥ ортозында болгон, Иисус дезе јаҥыскан Бойы јерде болгон.\n48 Терс салкын согордо, ӱренчиктери кайыктап болбой, шыралап турганын кӧрди. Таҥ алдында Ол талайдыҥ ӱстиле базып, олорго јууктап келеле, кӧндӱре ӧдӧ конорго сананды.\n49 Олор дезе, Оныҥ талайла базып келеткенин кӧрӧлӧ, бу сӱне болбой деп, кыйгырып ийдилер,\n50 нениҥ учун дезе, Оны ончозы кӧрӧлӧ, коркый бергендер. Ол дезе бу тарый олорго эрмектенип, айтты:\n– Чочыбагар, бу Мен, коркыбагар.\n51 Мынайда айдала, олордыҥ кемезине отурды. Салкын токтой берди. Олор алаҥ кайкадылар.\n52 Јӱректери таш болгон учун олор калашла болгон кайкалды аайлабаган.\n53 Кечеле, Геннисарет јерине келип, јаратка токтодылар.\n54 Олор кемедеҥ чыгарда, бу тарый улус Иисусты танып,\n55 ончо јака јерлерди эбире јӱгӱрип, оору улусты тӧжӧктӧргӧ салала, Ол јӱрӱ деп угулган јерге экелип баштады.\n56 Ол кайда ла келгенде – јурт болзын, кала болзын, турлу болзын, јоболдуларды тепсеҥдерге экелип сала��а, олор Оныҥ эдегине де болзо тийзин деп, сурап турдылар. Ого тийген улус јазылып турган.\n7\nАру ла быјар\n(Мф. 15:1-20)\n1 Иисусты эбире фарисейлер ле Иерусалимнеҥ келген бир кезик бичикчилер јуулдылар.\n2 Оныҥ ӱренчиктериниҥ кезиги ару эмес колдорын јунбай калаш јип отургандарын кӧрӱп, олорды каарып турдылар.\n3 Фарисейлер дезе, ончо иудейлер чилеп, ада-ӧбӧкӧниҥ јаҥдап келген јаҥыла колдорын быжулап јунбаганча, ажанбайтан.\n4 Базардаҥ келеле, јунунбайынча, ажанбас. Оноҥ до ӧскӧ јаҥдаган јаҥы кӧп болгон: айак, јыракы, јес айак-казан јунары.\n5 Оныҥ учун фарисейлер ле бичикчилер Иисустаҥ сурадылар:\n– Јаандардыҥ јаҥдап келген јаҥын ӱренчиктериҥ не керек јаҥдабайдылар, колдорын јунбай, калаш јийдилер?\n6 Ол каруу јандырды:\n– Эки јӱстӱ слер керегинде Исаия јарлыктап, чын бичиген:\n«Бу улус Мени тилиле тооп јат,\nјӱректери дезе Менеҥ ыраак.\n7Је кижиниҥ ӱредӱзине ле јакылтазына ӱредип,\nМени темей тооп јадылар».\n8 Слер Кудайдыҥ јакылтазын таштап, кижиниҥ јаҥдап келген јаҥын тудуп, айак-казанды јунатан ээжилерди бӱдӱрип, бого тӱҥей ӧскӧ дӧ кӧп немелер эдип јадыгар.\n9 Бойыгардыҥ јаҥыгарды јаҥдаарга болуп, Кудайдыҥ јакылтазын јектеп турганыгар јакшы ба?\n10Моисей айткан јок беди: «Ада-энеҥди тооп јӱр»; база: «Адазын эмезе энезин јаман айдып турган кижи, ары ӧлӱп калзын». 11 Слер дезе айдадыгар: «Кижи адазына эмезе энезине: \"Менеҥ алгадый немегер корван\" деп јарлаза, ол Кудайга сый болор».\n12 Онызыла ого адазына эмезе энезине нени де эттирбей јадыгар.\n13 Мынызыла бойыгар тургускан јаҥдап келген јаҥыгарга болуп, Кудайдыҥ сӧзин кеде эдип, бого тӱҥей кӧп ӧскӧ дӧ немелер эдип јадыгар.\n14 Улусты ончозын ойто кычырып алала, айтты:\n– Ончогор Мени угуп, кӧксигерге алыныгар.\n15 Кижиниҥ ичине тыштынаҥ кирген бир де неме оны быјарсыдып болбос. Је бойынаҥ чыгып турганы, кижини быјарсыдар.\n16 Кулакту кижи уксын!\n17 Ол улусты артырып, ӱйге кирерде, ӱренчиктери укаа сӧс керегинде сурадылар.\n18Иисус олорго айтты:\n– Слер де неме аайлабас улус болдыгар ба? Кижиниҥ ичине тыштынаҥ киргени, оны быјарсыдып болбозын аайлабай туругар ба?\n19 Ол јӱрекке эмес, ичке кирет ине, оноҥ тыштына чыгат.\nМынызыла Ол курсакты ару деп јарлады.\n20 Оноҥ айтты:\n– Кижиниҥ ичинеҥ чыкканы, кижини быјарсыдып јат.\n21 Кижиниҥ ичинеҥ, јӱрегинеҥ чыгары бу: кара санаа, балыр јӱрӱм јӱрери, ууры эдери, кижи ӧлтӱрери, чайдам кылынары,\n22 јимекейлеери, ӧчӱркеп ӧштӧӧри, куурмак кылык кылынары, уйат билбези, кӱйӱнери, Кудайды јамандайтаны, улуркайтаны, тенексийтени.\n23 Бу јаманныҥ ончозы кижиниҥ ичинеҥ чыгып, кижини быјарсыдып јат.\nКара јаҥду ӱй кижиниҥ Кудайга бӱткени\n(Мф. 15:21-28)\n24 Оноортынаҥ чыгала, Иисус Тир ле Сидонныҥ јерлерине келди. Ӱйге кирип, бу керегинде кижи билбезин деп кӱӱнзеди, је мыны јажырып болбоды.\n25 Кызычагы кара јелбиске туттурган бир ӱй кижи Иисус керегинде угала, бу тарый келип, Оныҥ будыныҥ јанына кӧҥкӧрӧ тӱшти.\n26 Бу ӱй кижи дезе кара јаҥду болгон, алтайы Сирияныҥ Финикиязы болгон. Шилемирди кызычагынаҥ чыгарзын деп, Оны сурай берди.\n27 Је Иисус ого айтты:\n– Озо балдар тойзын. Балдардыҥ калажын блаап, ийттерге таштаарга јарабас.\n28 Ӱй кижи дезе каруу јандырды:\n– Эйе, Кайракан , је балдар јиген калаштыҥ стол алдына тӱшкен оодыгын ийттер јийтен эди.\n29 Иисус: «Бу айткан сӧзиҥ учун эмди јан – деди. – Шилемир кызычагыҥнаҥ чыга берди».\n30 Ол јанып келеле кӧрӧрдӧ, кызычагы тӧжӧктӧ јатты, оныҥ ӧзӧк-буурынаҥ шилемир чыгып калтыр.\nӰскер, чокол кижини јасканы\n31 Тир ле Сидонныҥ јеринеҥ чыгала, Он-Кала ичиле ӧдӱп, Иисус ойто Галилейдиҥ талайы јаар барды.\n32 Ого ӱскер, чокол кижини экелеле, оныҥ ӱстине колыҥ салып, алка – деп, сурай бердилер.\n33 Иисус оны улустаҥ туура јединип, эки кулагына Бойыныҥ сабарын сукты, тӱкӱреле, тилине тийди.\n34 Теҥери ӧрӧ кӧрӧлӧ, улу тынып, ого: «Еффафа – Ачыл» – деди.\n35 Бу тарый ол кижиниҥ кулагы ачылып, тилиниҥ кӱрмеги чечилип, јап-јарт эрмектене берди.\n36 Мыны кижиге айтпагар деп, олорго јакарды. Је олорды канча ла токтоткон сайын, олор там ары јарлап јӱрдилер. Алаҥ кайкажып, айдып турдылар:\n37 – Ончозын јакшы эдет: ӱскерин угар эдет, тили јогын тилдӱ эдет.\n8\nТӧрт муҥ кижини тойдырганы\n(Мф. 15:32-39)\n1 Ол кӱндерде кӧп улус јуулган. Олордыҥ јиир немези јок болордо, Иисус ӱренчиктерин кычырып алып, айтты:\n2 – Бу улуска ичим ачыйт. Ӱч кӱнге чыгара Мениле кожо јӱрген улустыҥ ооско салар немези јок.\n3 Олорды ажандырбай јандырып ийзем, јолдо уйадай берер. Олордыҥ кезиги ыраактаҥ келген ине.\n4 – Мында, аалга јерде, олорды азырайтан калашты кайдаҥ алар? – деп, ӱренчиктери каруу јандырдылар.\n5 Иисус олордоҥ: «Слерде канча кире калаш бар?» – деп сураарда, јети дештилер.\n6 Ол улусты јерге кыйын отурзын дейле, јети калашты алып, алкыш јетирди, сындырала, ӱлезин деп, ӱренчиктерине берди. Олор улуска ӱледи.\n7 Олордо база эмеш балык болгон. Ол алкайла, онызын да ӱлезин деди.\n8 Олор јиди, тойды. Арткан-калганын јети каламага јууп алдылар.\n9 Јигени дезе тӧрт муҥ кире кижи болгон. Иисус олорды јандырып ийди.\n10 Бу ла тарый ӱренчиктериле кожо кемеге отурып, Далмануфа деп јерге келди.\n11 Фарисейлер келип, Иисусла сӧс блаажа бердилер. Оны ченеп, теҥеридеҥ билди кӧргӱссин деп, некеп турдылар.\n12 Ол улу тынып, айтты:\n– Бу ӱйе билди кӧргӱс деп, не некейт болбогой? Чынын айдадым слерге: бу ӱйеге билди берилбес.\n13 Оноҥ олорды таштап, катап кемеге отурала, ол јанына кечти.\nАчыткы керегинде\n(Мф. 16:5-12)\n14 Ӱренчиктер калаш аларын ундып койгондор. Кемеде јӱк ле бир болчок калаш болгон.\n15 Иисус дезе јакып, айтты:\n– Фарисейлердиҥ ле Иродтыҥ ачыткызынаҥ чеберленигер.\n16 Ӱренчиктер бойы ортодо: «Бисте калаш јогын айдып туру» – деп табыштылар.\n17 Иисус онызын билип, айтты:\n– Бисте калаш јок деп, нени таап туругар? Эмдиге оҥдобос, аайлабас кайттыгар? Јӱректеригер эмдиге јетире таш бойынча ба?\n18 Кӧстӱ бойыгар кӧрбӧй туругар ба? Кулакту бойыгар укпай туругар ба? Санаагарга кирбейт пе?\n19 Беш муҥ кижиге беш калаш сындырып береримде, јигенниҥ арткан-калганын канча каламага толо јууп алган эдигер?\nОлор:\n– Он эки – дедилер.\n20 – Јетӱни тӧрт муҥ кижиге јетиреримде, јигенниҥ арткан-калганын канча каламага јууп алган эдигер? – деерде, «јети» – дедилер.\n21 Айдарда, Иисус олорго айтты:\n– Эмдиге јетире аайлабас кайттыгар?\nСокорды јасканы\n22 Вифсаидага келдилер. Иисуска сокор кижини экелип, ого кол тийгиссин деп сурадылар.\n23 Ол сокорды јединип, јурттыҥ тыштына чыгарды. Кӧзине тӱкӱрип, ого колын салып,\n– Неме кӧрӱп туруҥ ба? – деди.\n24 Онызы кӧрӧлӧ, айтты:\n– Ӧдӱп бараткан улус агаш ошкош кӧрӱнет.\n25 Иисус оныҥ кӧзине колын катап салып, кӧрзин деп јакарды. Байагы кижи лаптап кӧрӱп, јазылды, ончозын јап-јарт кӧрӧ берди.\n26 Иисус оны јандырып, «Јуртка кирбе, јуртта кемге де айтпа» – деди.\nИисус кем?\n(Мф. 16:13-20; Лк. 9:18-21)\n27 Иисус ӱренчиктериле кожо Филипп Кесарийи дейтен јердиҥ јурттарына барды. Јолой олордоҥ сурады:\n– Улус Мени кем дежет?\n28 Олор айттылар:\n– Сени Крестеечи Иоанн дежет, кезиктери Илия , кезиктери јарлыкчылардыҥ бирӱзи дежет.\n29 Ол сурады:\n– Слер Мени кем дейдигер?\n– Сен – Христос – деп, Петр каруу јандырды.\n30 – Мен керегинде кемге де айтпагар – деп, Иисус олорго јакарды.\n31 Оноҥ олорды ӱредип баштады: Кижи Уулы кӧп кыйналар, јаандар, улу абыстар ла бичикчилер Оны јектеп койор учурлу, Оны ӧлтӱргилеп койор, је ӱчинчи кӱнде Ол тирилер учурлу.\n32 Ол мыны ачыгынча айдып јӱрген. Петр дезе, Оны кедери кычырып алала, Ого удура сӧс айдып баштады.\n33 Је Ол ӱренчиктери јаар кайра кӧрӧлӧ, Петрды каарып, ого айтты:\n– Менеҥ кеде тайыл, сатана ! Сен Кудайдыйын эмес, кижинийин сананып јадыҥ.\n34 Улусты Бойыныҥ ӱренчиктериле кожо кычырып алып, олорго айтты:\n– Мениле кожо болойын дегенигер, бойынаҥ бойы мойноп, бойыныҥ кере тартыратан агажын алганча, Мени ээчий барзын.\n35 Јӱрӱмин аргадайын дегени, онызын јылыйтар. Меге ле Сӱӱнчилӱ Јарга болуп јӱрӱмин јылыйтканы дезе, онызын аргадап алар.\n36 Јер-телекейде не бар ончозын табала, је јӱрӱмин јылыйтса, кижиге кандый туза?\n37 Эмезе кижи бойыныҥ јӱрӱми учун ордына нени берер?\n38 Бу кинчектӱ, чайдам ӱйе алдында кем Менеҥ, Мениҥ айткан сӧзимнеҥ уйалар болзо, Кижи Уулы да Адазыныҥ магын алганча, агару ангелдериле кожо келгежин, ол кижидеҥ уйалар.\n9\nИисус Христостыҥ кубулганы\n(Мф. 17:1-13; Лк. 9:28-36)\n1Иисус оноҥ айтты:\n– Чынын айдадым слерге: мында тургандардыҥ кезиги Кудайдыҥ Каандыгы бойыныҥ кӱчиле једип келгенин кӧрбӧгӧнчӧ ӧлбӧс.\n2 Алты кӱнниҥ бажында Иисус јӱк ле Петрды, Иаковты, оноҥ Иоаннды бийик кырга чыгарала, олордыҥ алдына кубулды.\n3 Оныҥ кийими мызылдап, јер ӱстинде бир де кийим агартаачы анайып агартып болбогодый, кӧс кылбыгар апагаш болды.\n4 Олорго Моисей ле Илия кӧрӱнип, Иисусла эрмектежип турдылар.\n5 Петр Иисуска айтты:\n– Ӱредӱчи! Биске мында макалу. Ӱч чадыр тудалыктар: бирӱзин Сеге, бирӱзин Моисейге, бирӱзин Илияга.\n6 Петр нени айдарын билбей турган, нениҥ учун дезе ол бойы, оноҥ ӧскӧ эки ӱренчик коркып калган тургандар.\n7 Булут чыгып, олорды кӧлӧткӧлӧп ийди, булуттаҥ ӱн угулды:\n– Бу Мениҥ сӱӱген Уулым. Оны угыгар!\n8 Кенетийин эбире кӧрзӧ, Иисустаҥ ӧскӧ олорло кожо кижи јок эмтир.\n9 Кырдаҥ тӱжӱп келедерде, Иисус олорго бу кӧргӧндӧрин Кижи Уулы тирилбегенче кижиге айтпазын деп јакарды.\n10 Олор бу сӧсти кӧксине алынып, «Тирилер дегени не атасы?» – дежип,\n11 Иисустаҥ сурадылар:\n– Бичикчилер не керек озолоп Илия келер учурлу дешкилейт?\n12 Ол каруу јандырды:\n– Илия озо келеле, ончозын белетеп койотоны чын. Је нениҥ учун Кижи Уулы керегинде Ол кӧп кыйнаттырып, базындырар учурлу деп бичилген?\n13 Айдып турум слерге: Илия келип јӱрген, је улус бойыныҥ табына салдырып, бичилгени аайынча эткендер.\nКара јелбиске туттурган уулчакты јасканы\n(Мф. 17:14-20; Лк. 9:37-43)\n14 Арткан ӱренчиктерге тӱжӱп келеле, олорды эбире кӧп улус јуулганын, олорло бичикчилер сӧс блаажып турганын кӧрдилер.\n15 Бу тарый ончо улус Иисусты кӧрӧлӧ, алаҥ кайкап, јӱгӱрижип келеле, Оныла эзендежип турдылар.\n16 Ол ӱренчиктеринеҥ сурады:\n– Буларла не деп сӧс блаажып туругар?\n17 Улус ортодоҥ бир кижи айтты:\n– Ӱредӱчи! Сеге тил јок јелбиске туттырган уулчагымды экелдим.\n18Јелбис ого кайда ла табарып, јерге чачканда, уулчактыҥ оозынаҥ кӧбӱк ажынып, тижин кыјырадып турала, тала берет. Јелбисти чыгарып ийзин деп, ӱренчиктериҥди сурагам, је олор болуп албады.\n19 Иисус: «Э-э, бӱтпес ӱйе! – деди. – Слерле кожо канчазын јӱрейин? Слерге канчазын чыдажайын? Оны Меге экелигер».\n20 Уулчакты Ого экелдилер. Јелбис Иисусты кӧргӧн бойынча, уулчакты курултты, онызы јерге јыгылып, оозыныҥ кӧбӱги ажынып, тоголоно берди.\n21 Иисус оныҥ адазынаҥ: «Оныла мындый болгоны удаган ба?» – деп сураарда, ол: «Јаштаҥ ала – деди. –\n22 Јелбис оны ӧлтӱрейин деп, отко до, сууга да улам сайын таштаган. Је нени-нени эдер аргалу болзоҥ, биске буурзап, болушсаҥ?»\n23 Иисус дезе ого айтты:\n– «Аргалу болзоҥ» дегени не? Бӱдӱп турган кижиниҥ эдип албазы јок.\n24 Бу тарый уулчактыҥ адазы кӧстӧри јашталып, кыйгырып айтты:\n– Бӱдӱп турум, меге бӱдерге болуш!\n25 Улустыҥ јӱгӱрӱже јуулыжып келеткенин кӧрӧлӧ, Иисус кара јелбиске јакарды:\n– Тил јок, ӱскер јелбис, јакарып турум сеге: уулчактаҥ чык, ого такып кирбе!\n26 Јелбис кыйгырып, уулчакты тыҥ курултып, чыга конды. Уулчак ӧлгӧндий јатты, кӧп улус оны ӧлгӧн дештилер.\n27 Је Иисус оны колынаҥ тудуп тургузарда, ол туруп келди.\n28 Иисус ӱйге кирерде, ӱренчиктери туура улус јогынаҥ Оноҥ сурадылар:\n– Бис оны нениҥ учун чыгара сӱрӱп болбодыс?\n29 Иисус олорго айтты:\n– Бу шилемирлер јаҥыс мӱргизе, оноҥ орозо тутса чыгара сӱрӱлер.\n30 Оноортынаҥ чыгала, Галилей ичиле ӧдӱп бараткандар. Иисус бу керегинде кижи билбезин деп кӱӱнзеген,\n31 нениҥ учун дезе, ӱренчиктерин ӱредип, айдып јӱрген:\n– Кижи Уулы улустыҥ колына берилер, Оны ӧлтӱргилеп койор, ӧлтӱрилген кийнинде дезе, ӱч кӱнниҥ бажында тирилер.\n32 Је олор бу сӧстӧрди аайлабадылар. Оноҥ сурап угарга дезе, коркып тургандар.\nЈааны кемизи?\n(Мф. 18:1-9; Лк. 9:46-50; 17:1-2)\n33 Капернаумга келдилер. Ӱйде тужында Иисус олордоҥ сурады:\n– Јолой бойыгар ортодо не керегинде сӧс блаажып келеттигер?\n34 Олор унчукпай турдылар, нениҥ учун дезе олордыҥ кемизи јаан деп, јолой эрмектежип келген.\n35 Иисус отурып, он экӱни кычырып алала, олорго айтты:\n– Баштапкы болойын дегенигер, ончозыныҥ калганчызы болзын, ончозына јалчы болзын.\n36 Бир баланы колго алып, олордыҥ ортозына тургусты, оны кучактайла, айтты:\n37 – Бир мындый балдардыҥ бирӱзин Меге болуп јуудып алганы, Мени јуудып турганы. Мени јууткан кижи, ол Мени јууткан эмес, Мени Ийгенди јууткан.\nСлерге удура эмес кижи – слер учун\n38Иоанн айтты:\n– Ӱредӱчи! Бир кижи бисле кожо јӱрбей, Сениҥ адыҥла шилемирлер чыгарып јӱргенин кӧрдибис. Бисле кожо эмес учун, оны токтодып койдыбыс.\n39 Иисус: «Оны токтотпогор – деди. – Мениҥ адымла кайкал эткен кижи, Мени ылтам јамандап болбос.\n40 Биске удура эмес кижи – бис учун.\n41 Меге болуп слерди Христостыйы деп, бир айак суу ичерге берген кижи, чынын айдадым слерге: кайралынаҥ куру калбас.\n42 Меге бӱдӱп турган бу кичӱлердиҥ кажы бирӱзин јаманга баштаган кижиниҥ мойнына теерменниҥ тажын буулап, талайга таштаза, ого торт болор эди.\n43 Колыҥ сени јаманга баштаза, оныҥды кезип кой. Эмди эки колду бойыҥ гееннага, ӧчпӧс отко тӱшкенчеҥ, сыҥар колду болуп, ӱргӱлји јӱрӱмге кирзеҥ торт.\n44 Анда олордыҥ курты ӧлбӧйт, оды ӧчпӧйт.\n45 Будыҥ сени јаманга баштаза, оныҥды кезип кой. Эки бутту бойыҥ гееннага, ӧчпӧс отко ташталганчаҥ, аксак-бӱксек бу бойыҥ ӱргӱлји јӱрӱмге киргениҥ јакшы.\n46 Анда олордыҥ курты ӧлбӧйт, оды ӧчпӧйт.\n47 Кӧзиҥ сени јаманга баштаза, оныҥды ойып кой. Эки кӧстӱ бойыҥ гееннага, ӧчпӧс отко ташталганчаҥ, сыҥар кӧстӱ бойыҥ Кудайдыҥ Каандыгына киргениҥ јакшы.\n48 Анда олордыҥ курты ӧлбӧйт, оды ӧчпӧйт.\n49 Кандый ла кижи отло тузалар, кандый ла берӱ тусла тузалар.\n50 Тус – јакшы неме. Је ол ачузын јылыйтса, оны неле ойто тусту эдеригер? Ӧзӧгӧрдӧ тусту болыгар, ортогордо амыр-энчӱ болзын».\n10\nКижи алары ла айрылыжары керегинде\n(Мф. 19:1-12)\n1Иисус оноортынаҥ чыгала, Иордан ары јанындагы Иудейге келди. Ого база ла улус јуулды, Ол Бойыныҥ јаҥыла олорды ӱредип турды.\n2 Фарисейлер базып келип, Оны ченеп, сурадылар:\n– Алган эжиле айрылыжарга јараар ба?\n3 – Моисей слерге не деп јакыган эди? – Иисус сурады.\n4 Олор айдышты:\n– Айрылыштыҥ кере бичигин бичип, айрылыжарын Моисей јараткан.\n5 Иисус айтты:\n– Јӱректеригер кату ла ӧчӧш учун, ол слерге бу јакылтаны бичип берген.\n6 Не-немени јайап баштаган тужында Кудай олорды эр кижи ле ӱй кижи эдип јайаган. 7Оныҥ учун кижи ада-энезин таштап, 8алганына јапшынар, эки бойы јаҥыс эт-кан болор. Андый болгондо, олор эки эмес, јаҥыс эт-кан.\n9 Анайдарда, Куд��йдыҥ бириктиргенин кижи айрыбазын.\n10 Ӱйде ӱренчиктери бу ла керегинде ойто сурадылар.\n11 Иисус олорго айтты:\n– Ӱйиле айрылыжып, ӧскӧ кижи алганы, онызыла кинчекке киргени ол.\n12 Ӱйи ӧбӧӧниле айрылыжып, ӧскӧ кижиге барза, кинчекке кирип јат.\nБалдарды алкаганы\n(Мф. 19:13-15; Лк. 18:15-17)\n13 Балдарга колын тийгиссин деп, олорды Иисуска экелдилер. Ӱренчиктер дезе олорды јууктатпай турдылар.\n14 Иисус мыны кӧрӧлӧ, чугулданып, ӱренчиктерине айтты:\n– Балдарды бери божодыгар, Меге келерге буудактабагар. Кудайдыҥ Каандыгы мындыйлардыйы.\n15 Чынын айдадым слерге: Кудайдыҥ Каандыгын бала чылап јуудып албаган кижи ого кирбес.\n16 Ол балдарды кучактап, олорго колын салып, алкады.\nБай кижиниҥ сурагы\n(Мф. 19:16-30; Лк. 18:18-30)\n17 Иисус јолго кӧндӱгип јадарда, бир кижи јӱгӱрип келеле, Оныҥ алдына тизеленип, сурады:\n– Быйанду Ӱредӱчи! Ӱргӱлји јӱрӱмди энчиленерге, нени эдейин?\n18 Иисус ого айтты:\n– Мени не быйанду дейдиҥ? Кем де быйанду эмес, јаҥыс Кудай быйанду.\n19Кижи ӧлтӱрбе, чайдам кылынба, ууры этпе, тӧгӱндеп керелебе, куурмактаба, ада-энеҥди тооп јӱр деген јакылталарды билериҥ.\n20 Байагы кижи дезе Ого айтты:\n– Ӱредӱчи! Мыныҥ ончозын мен јаштаҥ ала бӱдӱрген эдим.\n21 Иисус ол јаар кӧрӧлӧ, ого карузып, айтты:\n– Сеге бир ле неме јетпейт. Барып, не барыҥды садала, тӱреҥилерге ӱлеп бер. Ол тушта теҥериде эрјинелӱ болорыҥ. Оноҥ келип, крести алганча, Мениле кожо бар.\n22 Ол дезе, бу сӧстӧҥ чырайы кубулып, кунукчылду јӱре берди, нениҥ учун дезе коркышту бай кижи болгон.\n23 Иисус эбире ајыктап, ӱренчиктерине айтты:\n– Бай улуска Кудайдыҥ Каандыгына кирерге кандый кӱч!\n24 Ӱренчиктерди Оныҥ сӧстӧри алаҥ кайкатты. Је Иисус катап айтты:\n– Балдар, байлыкка иженген улуска Кудайдыҥ Каандыгына кирерге кандый кӱч!\n25 Бай кижиге Кудайдыҥ Каандыгына киреринеҥ, тӧӧгӧ ийне ӱйдинеҥ ӧдӧргӧ јеҥил.\n26 Олор там кайкажып, бойлоры ортодо айдыжып турдылар:\n– Айдарда, кем аргаданар аргалу?\n27 Иисус олор јаар кӧрӱп, айтты:\n– Улус мыны эдип болбос, јаҥыс Кудай эдер, нениҥ учун дезе Кудайдыҥ эдип болбозы јок.\n28 Петр айдып баштады:\n– Бат, бары-јогысты таштап, Сениле кожо бардыбыс.\n29 Иисус айтты:\n– Чынын айдадым слерге: кем айлы-јуртын, эмезе ага-карындажын, эмезе эје-сыйнын, эмезе адазын, эмезе энезин, эмезе бала-барказын, эмезе кыразын Меге болуп, Сӱӱнчилӱ Јарга болуп таштаза,\n30 эмдиги ӧйдӧ, бу чакта, айыл-јуртты, ага-карындашты, эје-сыйынды, ада-энени, бала-барканы, кыраны, истедип јӱрӱп, јӱс катап артыктай алар, келер чакта дезе ӱргӱлји јӱрӱмди алар.\n31 Је кӧп баштапкы болгондор калганчылар болор, калганчы болгондор баштапкылар болор.\n32 Олор Иерусалим јаар чыгып, јолдо болордо, Иисус алдында барып јаткан. Ӱренчиктери алаҥ кайкап, кожо јӱрген улузы дезе коркып калган бараттылар. Ол он экӱни таҥынаҥ кычырып алып, Бойыла не болорын олорго база катап айдып баштады.\n33 – Бат, Иерусалим јаар чыгып барадырыс. Кижи Уулы улу абыстардыҥ ла бичикчилердиҥ колына берилер. Оны ӧлтӱрер эдип јаргылайла, кара јаҥдуларга берип ийгилеер.\n34 Оны электегилеер, Ого тӱкӱргилеер, Оны камчылаар, ӧлтӱргилеп койор. Ӱчинчи кӱнде дезе Ол тирилер.\nЗеведейдиҥ уулдарыныҥ сурагы\n(Мф. 20:20-28)\n35 Иисуска Зеведейдиҥ уулдары Иаков ло Иоанн базып келип, «Ӱредӱчи! – дедилер. – Сени бистиҥ сураганысты этсин деп турубыс».\n36 Иисус олорго айтты:\n– Мени слерге нени этсин деп туругар?\n37 Олор айттылар:\n– Сениҥ магыҥ келзе, бирӱбисти оҥ јаныҥа, бирӱбисти сол јаныҥа отургуссын деп турубыс.\n38 Је Иисус олорго айтты:\n– Нени сурап турганыгарды билбей јадыгар. Мениҥ ичип турган айагымды ичип болороор бо, Мениҥ тӱжӱп турган крезиме тӱжӱп болороор бо?\n39 Олор:\n– Болорыс – дедилер.\nИисус дезе олорго айтты:\n– Ичип турган айагымды ичерин ичеригер, тӱжӱп турган крезиме тӱжерин тӱжеригер.\n40 Оҥ ло сол јаныма дезе отургызар јаҥ Менде јок, је Кудай ол јерди кемге белетеген, ого ол кижи отурар.\n41 Мыны угала, арткан он ӱренчик Иаков ло Иоаннга чугулдана бердилер.\n42 Иисус дезе, олорды кычырып алып, айтты:\n– Калыктарда баштапкы болгоны – олорды башкаратанын, сайыттары олорды бийлейтенин билеригер.\n43 Је ортогордо андый болбозын. Ортогордо јааны болойын дегенигер, слерге јалчы болзын.\n44 Ортогордо баштапкы болойын дегенигер, ончогорго кул болзын.\n45 Кижи Уулы да улусты Ого јалчы болзын деп эмес, улуска јалчы болойын деп, кӧп улус учун Бойыныҥ јӱрӱмин берейин деп келген ине.\nСокор Вартимейди јасканы\n(Мф. 20:29-34; Лк. 18:35-43)\n46 Иерихонго келдилер. Иисус ӱренчиктериле, кӧп улусла кожо Иерихонноҥ чыгып јадарда, јолдыҥ кырында Тимейдиҥ уулы Вартимей деп сокор суранчыктап отурган.\n47 Бу Назарет јеринеҥ Иисус деп угала, ол кыйгырып, айда берди:\n– Давид Уулы Иисус, меге буурза!\n48 Кӧп улус оны унчуктырбаста, ол: «Давид Уулы, меге буурза!» – деп, там тыҥыда кыйгыра берди.\n49 Иисус токтой тӱжӱп, оны кычыртып ийди. Сокорды кычырып, айттылар:\n– Коркыба, тур, Ол сени келзин дийт.\n50 Ол катанчыгын суурып, таштайла, ӧрӧ туруп, Иисуска базып келди.\n51 Иисус оноҥ сурады:\n– Мени сеге нени этсин деп туруҥ?\nСокор кижи Ого айтты:\n– Ӱредӱчи, кӧзим јарызын деп турум!\n52 Иисус айтты:\n– Бар, бӱдӱп турганыҥ сени аргадап алды.\nБу тарый кӧзи јарып, ол Иисусты ээчий јолло басты.\n11\nИерусалимге киргени\n(Мф. 21:1-11; Лк. 19:28-40; Ин. 12:12-19)\n1 Иерусалимнеҥ ыраак јокто Елеон кырдыҥ эдегинде турган Виффагия ла Вифания деп јурттарга јууктагылап келерде, Иисус ӱренчиктериниҥ экӱзин ийип,\n2 айтты:\n– Одоштой јуртка барыгар. Ого кирген бойынча, буулап койгон, кижи минбеген кулун эштекти кӧрӱп ийеригер. Оны чечеле, экелигер.\n3 Слерге кандый бир кижи: «Слер нени эдип туругар?» – дегежин, «Ол Кайраканга керек. Ол оны удабас кайра ийер» – дегер.\n4 Олор барып, оромдо каалганыҥ јанында буулап койгон кулун эштекти таап, чечип алдылар.\n5 Анда турган улустыҥ кезиги: «Нени эдип туругар? Эштекти не чечип јадыгар?» – деп сураарда,\n6 олор Иисустыҥ јакыганыла айттылар. Айдарда, олорды божодып ийдилер.\n7 Кулун эштекти Иисуска экелип, кийимдерин токуп бердилер. Иисус ого минди.\n8 Кӧп улус кийимдерин јолго јайып турдылар, ӧскӧлӧри дезе агаштыҥ бӱрин кезип, јолго јайдылар.\n9 Иисустыҥ алды-кийнинеҥ барып јаткан улус кыйгырыжып турдылар:\n– Осанна !\nКайраканныҥ адынаҥ келип јатканы алкышту!\n10 Кайраканныҥ адынаҥ келип јаткан Давид адабыстыҥ каандыгы алкышту!\nКӧк-теҥериде турганга, осанна!\n11 Иисус Иерусалимге једип, байзыҥга кирди. Анда ончозын ајыктап кӧрӧлӧ, орой болгон учун он экӱни алганча, Вифания јаар барды.\nЈиилек јок агаш\n(Мф. 21:18-19)\n12 Эртезинде Вифаниядаҥ чыгып барадала, Ол аштай берди.\n13 Бӱрлӱ смоква агажын ыраактаҥ кӧрӧлӧ, оноҥ неме табарым ба, јок по деп барды. Је ого келеле, бӱрдеҥ ӧскӧ неме таппады, нениҥ учун дезе јиилек бӱдер ӧй јеткелек болгон.\n14 Айдарда, Иисус ого айтты:\n– Эмдидеҥ ала ӱргӱлји чакка кижи сенеҥ јиилек јибезин!\nӰренчиктер мыны угуп тургандар.\nБайзыҥды арутаганы\n(Мф. 21:12-17; Лк. 19:45-48; Ин. 2:13-22)\n15 Иерусалимге келдилер. Иисус байзыҥга кирип, байзыҥда садыжып ла садып алып турган улусты сӱрӱп баштады. Акча солычылардыҥ столдорын, кӱӱле садаачылардыҥ такталарын аҥтарды.\n16 Кандый бир кижи байзыҥныҥ ичиле неме алып ӧтпӧзин деп, токтодып турды.\n17 Олорды ӱредип, айтты:\n– Бичилбеген беди: «Мениҥ айлым ончо калыктардыҥ мӱргийтен айлы деп адалар» ? Слер дезе оны тонокчылардыҥ уйазы эдип алдыгар.\n18 Улу абыстар ла бичикчилер мыны угала, Оны ӧлтӱрер эбин бедиредилер. Олор Оноҥ коркып турган, нениҥ учун дезе калык ончозы Оныҥ ӱредӱзин кайкап угатан болгон.\n19 Эҥир кирерде, Ол каладаҥ чыгып, јӱре берди.\n20 Эртен тура ӧдӧ барадып, смоква агажы тазылына јетире кургап калганын кӧрдилер.\n21 Петр эске алынып, Ого айтты:\n– Ӱредӱчи, кӧрзӧҥ, Сен каргаган смоква кургап калтыр!\n22 Иисус каруу јандырып, олорго айтты:\n– Кудайга бӱдигер!\n23 Чынын айдадым слерге: кандый бир кижи бу кырга: «Кӧдӱрилип, талайга таштал!» – дейле, јӱрегинде эреҥистелбей, айтканымла болор деп бӱтсе, андый ла болор.\n24 Оныҥ учун айдып турум слерге: мӱргип тура, нени де суразаар, сураганымды аларым деп бӱдигер, слерге андый ла болор.\n25 Мӱргип турганыгарда, кижиге ӧӧркӧгӧнигерди таштап ийигер. Ол тушта теҥеридеги Адагар да кинчектеригерди таштаар.\n26 Таштабас болзогор, теҥеридеги Адагар да кинчектеригерди таштабас.\nЈаҥ керегинде сурак\n(Мф. 21:23-27; Лк. 20:1-8)\n27 Иерусалимге ойто келдилер. Иисус байзыҥда базып јӱрерде, Ого улу абыстар, бичикчилер ле јаандар јууктап,\n28 айдып турдылар:\n– Мыны кандый јаҥла эдип турадыҥ? Мыны эдер јаҥды Сеге кем берген?\n29 Иисус олорго: «Мен де слердеҥ бир неме сурап угайын – деди. – Меге каруузын айдыгар, мыны кандый јаҥла эдип турганымды слерге Мен де айдайын.\n30 Иоанныҥ крестеп јӱргени теҥеридеҥ болгон бо, эмезе улустаҥ ба? Меге каруузын айдыгар».\n31 Олор дезе бойлоры ортодо табыштылар: «\"Теҥеридеҥ\" де��ей эди, ол тушта: \"Ого не керек бӱтпедигер?\" – деер».\n32 «Кижидеҥ» деп айдарга, улустаҥ коркып тургандар, нениҥ учун дезе ончозы Иоаннды чын јарлыкчы деп бодоп јӱргендер.\n33 Олор Иисуска «билбезис» – деерде, Иисус каруу јандырып, айтты:\n– Мыны кандый јаҥла эдип турганымды слерге Мен де айтпазым.\n12\nИшчилер керегинде укаа сӧс\n(Мф. 21:33-46; Лк. 20:9-19)\n1Иисус олорго укаа сӧслӧ айдып баштады:\n– Бир кижи виноград-агаш тарыйла, эбире манаган. Ондо сыскыру казып, каруулчыктыҥ баганазын тудып салган. Тарыган агажын ишчилерге табыштырып, атана берген.\n2 Бойыныҥ ӧйинде виноградтыҥ јиилегин ишчилердеҥ экелзин деп, олорго јалчызын ийген.\n3 Олор дезе јалчыны тудала, согуп, как куру јандыргандар.\n4 Олорго база ӧскӧ јалчызын ийген. Онызын да ташла бажын јара согуп, базынчыктап, божодып ийгендер.\n5 База ӧскӧзин ийген, онызын ӧлтӱрип койгондор. Кӧп ӧскӧлӧрин де согуп эмезе ӧлтӱрип тургандар.\n6 Ондо карузыган бир уулы бар болгон. «Олор уулымнаҥ уйалар» – деп айдып, эҥ калганчызында онызын да ийген.\n7 Је байагы ишчилер бой-бойына айдышкан: «Бу энчи алар уул. Оны ӧлтӱрели, энчизи бистийи болор».\n8 Оны тудуп алып, ӧлтӱреле, виноградту јердеҥ чыгара таштап ийгендер.\n9 Виноград-агаштыҥ ээзи эмди канайдар? Келип, ишчилерди ӧлӱмге берип ийер, виноградын дезе ӧскӧ улуска табыштырар.\n10«Тура тудаачылар јектеп койгон таш булуҥныҥ тӧзиндеги таш болуп калды. 11Бу мынайда Кайраканнаҥ болды, бис оны кайкап кӧрӧдис» дегенди Агару Бичиктеҥ кычырбаган бедигер?\n12 Иисус бис керегинде укаа сӧс айтты деп, олор билип ийдилер. Оны тудайын дейле, улустаҥ коркыдылар. Оныҥ учун Иисусты артырып, јӱре бердилер.\nКалан керегинде сурак\n(Мф. 22:15-22; Лк. 20:20-26)\n13 Иисустыҥ сӧзинеҥ јик табарга, Ого кезик фарисейлерди ле Иродтыҥ улузын ийдилер.\n14 Олор келип, Ого айттылар:\n– Ӱредӱчи! Сениҥ чындыгыҥды, кижиге јакшы адым чыксын дебезиҥди билип јадыбыс. Улусты ылгабай, Кудайдыҥ јолына чын ӱредип јадыҥ. Айдарда, айт: каганга калан тӧлӧӧргӧ јараар ба, эмезе јок по? Бис тӧлӧӧрис пе, эмезе тӧлӧбӧзис пе?\n15 Иисус дезе, олордыҥ эки јӱстӱзин билип, айтты:\n– Мени не ченеп туругар? Меге кӧрӧргӧ, динарий экелигер.\n16 Олор экелдилер.\n– Бу кемниҥ сӱри ле ады? – деп сурады.\nОлор:\n– Кагандыйы – дедилер.\n17 Айдарда, Иисус айтты:\n– Кагандыйын каганга беригер, Кудайдыйын дезе, Кудайга.\nОныҥ берген каруузын кайкадылар.\nӦлгӧндӧрдиҥ тирилетени керегинде\n(Мф. 22:23-33; Лк. 20:27-40)\n18 Мыныҥ кийнинде Иисуска ӧлгӧндӧр тирилбес дежетен саддукейлер келип, сурадылар:\n19 – Ӱредӱчи! Моисей биске мынайда бичип берген эди: «Кемниҥ карындажы, бала јок бойы ӧлӱп, ӱйи артып калза, оныҥ ӱйин ӧскӧ карындажы алып, оныҥ угын улалтсын». 20 Јети карындаш кижи болгон. Бирӱзи кижи алала, бала јокко јада калган.\n21 Тул ӱй кижини экинчизи алып, бала артырбай, јада калган. Ӱчинчизи анайып ок.\n22 Оны јетилези алып, бала артырбагандар. Ончозыныҥ кийнинде ӱй кижи де јада калган.\n23 Айдарда, тирилер кӱнде ӧлгӧндӧр тирилгежин, ол булардыҥ кажызыныҥ ӱйи деп адалар? Олор јетилези оны алган ине.\n24 Иисус олорго айтты:\n– Агару Бичикти де, Кудайдыҥ кӱчин де билбей јадып, азып турганыгар бу эмес пе?\n25 Тирилгенде, кижи де албас, кижиге де барбас, је теҥеридеги ангелдердий болгылаар.\n26 Ӧлгӧндӧрдиҥ тирилери керегинде Моисейдиҥ тӱрбегинеҥ кычырбадыгар ба, канайып Кудай кӱйӱп турган јыраадаҥ ого айтканын: «Мен Авраамныҥ Кудайы, Исаактыҥ Кудайы ла Иаковтыҥ Кудайы». 27 Кудай – Ол ӧлгӧндӧрдиҥ Кудайы эмес, тирӱлердиҥ Кудайы. Слер тыҥ азып јадыгар.\nЭҥ јаан јакылта\n(Мф. 22:34-40; Лк. 10:25-28)\n28 Бичикчилердиҥ бирӱзи олордыҥ сӧс блаашканын угуп, Иисус олорго карууны јакшы бергенин кӧрӧлӧ, базып келип, Оноҥ сурады:\n– Ончо јакылталардыҥ баштапкызы кандый јакылта?\n29 Иисус каруу јандырды:\n– Баштапкызы бу: «Ук, Израиль! Кудайыбыс Кайракан – јаҥыс Бойы Кайракан. 30Кайраканыҥды, бойыҥныҥ Кудайыҥды, бастыра јӱрегиҥле, бастыра јулаҥла, бастыра санааҥла, бастыра кӱчиҥле сӱӱп јӱр» – бат баштапкы јакылта. 31 Экинчизи андый ок: «Бойыҥды сӱӱгеҥдий, јуугыҥды сӱӱп јӱр». Булардаҥ јаан ӧскӧ јакылта јок.\n32 Бичикчи: «Јакшы, Ӱредӱчи! – деди. – Кудай јаҥыс, ӧскӧ Кудай јок дегениҥ, чын.\n33 Оны бастыра јӱрекле, бастыра санаала, бастыра кӱчле сӱӱри, бойын сӱӱгендий, јуугын сӱӱри кандый да кӧдӱргидеҥ, кандый да берӱдеҥ улу-јаан».\n34 Оныҥ керсӱзин каруу бергенинеҥ кӧрӱп, Иисус ого айтты:\n– Сен Кудайдыҥ Каандыгынаҥ ыраак эмезиҥ.\nМыныҥ кийнинде Ого сурак берерге бир де кижи тидинбеди.\nХристос кемниҥ уулы?\n(Мф. 22:41-46; Лк. 20:41-44)\n35 Байзыҥда оноҥ ары ӱредип, Иисус айтты:\n– Христос Давидтиҥ уулы деп, бичикчилер канайып айдат?\n36Давид бойы Агару Тыннаҥ кӧдӱриҥи алып, мынайда айткан эмес беди:\n«Кайракан Кайраканыма айткан:\n\"Ӧштӱлериҥди будыҥныҥ алдына салып бербегенчем,\nоҥ јаныма отур\"».\n37 Давид бойы Оны Кайракан деп адап турганда, Ол канайып оныҥ уулы болотон?\nКӧп улус Оны сӱӱнип, угуп турды.\n38 Ол ӱредип, айдып јӱрди:\n– Бичикчилердеҥ ајарынып јӱрӱгер. Олор узун кийим кийерин, тепсеҥдерде уткыдарын,\n39 синагогаларда ичкери ӧдӱп отурарын, той-јыргалда тӧрдӧ кыйын отурарын кӱӱнзеп јадылар.\n40 Олор, тул ӱй улустыҥ јӧӧжӧзин ӱптеп јип, кижи кӧрзин деп узак мӱргигилеп, там буруга калар.\nТул ӱй кижиниҥ сыйы\n(Лк. 21:1-4)\n41 Иисус акча-јӧӧжӧлӱ кайырчактыҥ јанында отурып, ого акча салган улусты ајыктады. Кӧп байлар кӧптӧҥ салып турдылар.\n42 Бир јокту тул ӱй кижи келип, эки оок јес акча салды.\n43 Иисус ӱренчиктерин кычырып алала, айтты:\n– Чынын айдадым слерге: бу јокту тул ӱй кижи кайырчакка салгандардыҥ ончозынаҥ кӧп салды.\n44 Ончозы артыкташканынаҥ салгандар, ол дезе, андый јокту бойы, не барын ончозын, курсак алар акчазын салган.\n13\nЧак тӱгенердиҥ темдеги\n(Мф. 24:1-14; Лк. 21:5-19)\n1Иисус байзыҥнаҥ чыгып јадарда, ӱренчиктериниҥ бирӱзи Ого айтты:\n– Ӱредӱчи! Кӧр, кандый таштар, кандый туралар!\n2 Иисус ого айтты:\n– Бу јаан тураларды кӧрӱп туруҥ ба? Мыныҥ ончозы јемирилип-сайалар, мында таш ӱстине таш артпас.\n3 Ол Елеон кырда, байзыҥныҥ одожында отурарда, Петр, Иаков , Иоанн , Андрей Оноҥ јаҥыскандыра сурадылар:\n4 – Биске айт, бу качан болор, мыныҥ ончозы бӱдериниҥ темдеги кандый болор?\n5 Иисус айтты:\n– Чеберленигер, слерди кижи аскырбазын.\n6 Кӧп улус Мениҥ адымды аданып келер, «Бу Мен» – деер, улустыҥ кӧбизин аскырар.\n7 Кайда да јуу болуп јат деп, эмезе јуу-чак керегинде табыш угар болзогор, чочыбагар: бу болор учурлу, је бу учы эмес.\n8 Калык калыкка, каандык каандыкка удура туруп чыгар, кезектей јер силкинер, ачана-торо болор. Је бу ончозы ӱй кижиниҥ бала табарда оорузыныҥ јӱк башталганы.\n9 Слер дезе ајарыҥкай болыгар: слерди јаргылаар, синагогаларда согор, олорго кере эдип, Мениҥ адым учун бийлердиҥ, каандардыҥ алдында турарыгар.\n10 Је элдеҥ озо ончо калыктарда Сӱӱнчилӱ Јар јарлалар учурлу.\n11 Слерди олордыҥ колына берип ийерге апарып јатса, нени айдарыс деп, кӱн-эртеде шӱӱбегер, је ол тушта слерге не берилер, оны ла айдыгар, нениҥ учун дезе слер айдар эмезигер, Агару Тын айдар.\n12 Карындаш карындажын, адазы балазын ӧлӱмге берип ийер, балдары ада-энезине удура туруп чыгып, олорды ӧлтӱрер.\n13 Слерди Мениҥ адым учун ончозы јаман кӧрӧр. Учына јетире чыдашканы дезе, аргадалар.\nКалганчы ӧйдиҥ ачу-короны\n(Мф. 24:15-28; Лк. 21:20-24)\n14 Даниил јарлыкчыныҥ айтканыла, јайрадыштыҥ быјары турбас јерде турганын кӧрзӧгӧр, – кычыраачы аайлазын – ол тушта Иудейде јӱргендер кырларга качсын,\n15 јабынчыда болгоны, айыл ичиндеги немезин алайын деп тӱшпезин.\n16 Кырада јӱргени, кийимин алайын деп, бурылбазын.\n17 Ол кӱндерде барлуларга, бала эмискендерге ачу-корон!\n18 Бу керек кышкыда болбозын деп мӱргигер.\n19Кудай јайаган не-неме бӱдердеҥ бери бого јетире качан да болбогон, соҥында да болбос андый ачу-корон ол кӱндерде келер.\n20 Ол кӱндерди Кайракан кыскартпаган болзо, тынар-тынду неме аргаданып болбос эди. Је Ол Бойыныҥ талдап алгандарына болуп ол кӱндерди кыскарткан.\n21 Ол тушта кем-кем слерге: «Бат, Христос мында!», эмезе: «Бат, анда!» – дегежин, бӱтпегер.\n22 Тӧгӱн христостор, тӧгӱн јарлыкчылар табылар, улу билдилер ле кайкалдар кӧргӱзер. Мыныла олор, аргалу болзо, талдалгандарды да астыктырарга эдер.\n23 Слер дезе ајарыҥкай болыгар! Бат, слерге ончозын озолондыра айттым.\n24 Ол кӱндерде, ачу-корон ӧткӧлӧктӧ, кӱн карачкыланар, ай јарыгын бербес;\n25 јылдыстар теҥеридеҥ тӧгӱлер, теҥериниҥ кӱчтери косколонор.\n26 Ол тушта улу кӱчтӱ ле мактулу Кижи Уулы теҥериниҥ булудыла келип јатканын кӧргӱлеер.\n27 Айдарда, Ол ангелдерди ийер, ак-јарыктыҥ тӧрт талазынаҥ, јердиҥ кырынаҥ ала теҥериниҥ кырына јетире талдап алгандарын јуур.\n28 Слерди смоква агаш ӱреткей: оныҥ будагы јымжап, бӱрлене бергенде, јай јууктап келди деп, билип јадыгар.\n29 Анайып ок слер де: мыныҥ ончозы бӱдӱп турганын кӧрӧр болзогор, ӧй јууктап келди, эжиктиҥ јанында туру деп билигер.\n30 Чынын айдадым слерге: мыныҥ ончозы бу ӱйе баргалакта болор.\n31 Теҥери ле јер јоголор, је Мениҥ сӧстӧрим јоголбос.\n32 Ол кӱнди эмезе саатты кем де билбес, теҥеридеги ангелдер де, Уулы да билбес, јаҥыс Ада билер.\n33 Ајарынып, сергек болуп, мӱргигер! Ол ӧй качан једе конорын билбезигер.\n34 Ол ӧйдӧ дезе, бир кижи јорыкка атанар алдында айлын артырып, јалчыларына јаҥ берип, кажызыныҥ ла эдетен керегин айдып, эжик каруулчыгын сергек болзын деп јакарганындый болор.\n35 Анайдарда, сергек болыгар! Айыл ээзи качан келерин билбезигер: эҥирде бе, эмезе тӱн аразында ба, эмезе пӧтӱк этсе бе, эмезе эртен тура ба.\n36 Сакыбаган јанынаҥ келип, уйуктап јатканыгарды кӧрбӧзин!\n37 Слерге айтканым, ончогорго айтканым ол: сергек болыгар!\n14\nИисусты майлаганы\n(Мф. 26:1-5; Лк. 22:1-2; Ин. 11:45-53)\n1 Эки кӱнниҥ бажында Пасха ла ачытпаган калаш јийтен байрам башталып јаткан. Улу абыстар ла бичикчилер Иисусты меке-тӧгӱнле тудуп ӧлтӱрер эбин бедиредилер.\n2 – Байрамда ла тутпаактар, – дештилер, – калык тӱймебезин.\n3 Ол Вифанияда капкаш балулу Симон-эште болуп, кыйын отурарда, ак балкаштаҥ эдилген јыракылу бир ӱй кижи келди. Јыракыда нард ӧзӱмниҥ бойынаҥ белетелген баалу-чуулу, јараш јытту май болгон. Ӱй кижи айакты оодып, майды Иисустыҥ бажына урды.\n4 Кезиктери чугулданып, бойы ортодо айдыжып турдылар:\n– Майды мынайып не кородор?\n5 Оны ӱч јӱс динарийдеҥ артыкка садып ийеле, тӱреҥилерге ӱлеп бергедий.\nОлор ӱй кижиге арбанып тургандар.\n6 Је Иисус айтты:\n– Ого тийбегер, оны не тӱймедип туругар? Ол Меге јакшы керек этти.\n7 Тӱреҥилер слерле кожо јаантайын болор, олорго јетирейин деген тужыгарда, јакшыгарды јетиргейигер. Мен дезе слерле кожо јаантайын болбозым.\n8 Ол эдер аргалузын этти: эди-канымды озолондыра майлап, мӧҥкӱмди кӧдӱрерин белетеди.\n9 Чынын айдадым слерге: бу Сӱӱнчилӱ Јар бӱткӱл телекейде, кайда ла јарлалза, оны эске алгылап, улус оныҥ эткени керегинде айдар.\n10 Он экӱниҥ бирӱзи, Иуда Искариот, Оны улу абыстарга садып ийейин деп, олорго барды.\n11 Олор угала, сӱӱндилер, ого мӧҥӱн акча берер болдылар. Ол дезе Оны садып ийетен эптӱ учурал бедиреп јӱрди.\nПасханыҥ ажын јигени\n(Мф. 26:17-30; Лк. 22:7-23; Ин. 13:21-30)\n12 Ачытпаган калаш јийтен байрамныҥ баштапкы кӱнинде, пасханыҥ кураанын сойор тужында, ӱренчиктер Иисустаҥ сурадылар:\n– Пасханыҥ ажын кайда јийин деп туруҥ? Барып, белетеп койок.\n13 Ӱренчиктериниҥ экӱзин ийип, олорго айтты:\n– Калага барыгар. Слерге суулу јыракы апарып јаткан кижи туштаар. Оны ээчий барыгар.\n14 Ол кирген айылдыҥ ээзине айдыгар: «Ӱредӱчи: \"Ӱренчиктеримле кожо пасханы јийтен кып кажызы?\" дийт».\n15 Ол слерге јуунадып, белетеп койгон ӱстиндеги телкем кыпты кӧргӱзер. Анда биске белетегер.\n16 Ӱренчиктери барып, калага келеле, Оныҥ айтканыла таап алып, пасханы белетеп койдылар.\n17 Эҥир кирерде, Ол он экӱле кожо келди.\n18 Олор ажанып кыйын отурган тужында Иисус айтты:\n– Чынын айдадым слерге: Мениле кожо курса�� јип отургандардыҥ бирӱзи Мени садып ийер.\n19 Олор ачурканып, «Мен болорым ба?» – деп, Оноҥ ээчий-деечий сурай бердилер. «Мен болорым ба?» – деп, база ӧскӧзи сурады.\n20 Је Ол айтты:\n– Он экӱниҥ бирӱзи, Мениле кожо бир тепшиге колын сунуп турганы.\n21 Андый да болзо, Кижи Уулы Ол керегинде бичилгениле барып јат. Је Кижи Уулын садып јатканга ачу-корон! Ол кижиге ак-јарыкка туулбаган болзо, торт болор эди.\n22 Олор ажанып отурарда, Иисус калаш алып, алкайла, сындырды, ӱренчиктерине берип, айтты:\n– Алыгар, јигер, бу Мениҥ эди-каным.\n23 Айакты алып, алкыш јетиреле, олорго берди. Ончолоры оноҥ ичтилер.\n24 Иисус олорго айтты:\n– Бу Мениҥ јаҥы кереес каным. Ол кӧп улус учун тӧгӱлип јат.\n25 Чынын айдадым слерге: Кудайдыҥ Каандыгында јаҥы јиилектеҥ ичер кӱним јеткенче, виноград јиилегинеҥ база ичпезим.\n26 Сарнажала, Елеон кырга бардылар.\n27 Иисус олорго айтты:\n– Ончогор Мени таштап барарыгар. Бичилген сӧс бар: «Кӱдӱчини ӧлтӱрзем, койлоры тозо берер». 28 Тирилгенимниҥ кийнинде дезе Галилейге слердеҥ озо барарым.\n29 Петр Ого айтты:\n– Сени ончозы да таштаза, је мен таштабазым!\n30 Иисус ого айтты:\n– Чынын айдадым сеге: бӱгӱн, бу тӱнде, пӧтӱк эки катап эткелекте, Менеҥ ӱч катап јана тӱжериҥ.\n31 Је ол такып-такып айдып турды:\n– Сениле кожо ӧлгӧдий де болзом, Сенеҥ јана тӱшпезим!\nОнчолоры база анайып ла айдып турдылар.\nГефсиманияда Иисустыҥ мӱргӱзи\n(Мф. 26:36-46; Лк. 22:39-46)\n32 Гефсимания дейтен јерге келдилер. Иисус ӱренчиктерине айтты:\n– Мен мӱргигенчем, мында отурыгар.\n33 Бойыла кожо Петрды, Иаков ло Иоаннды алганча барып, ачурканып, карыга берди.\n34 – Ӧзӧк-тыныма ӧлӱмниҥ ачузы тӱшти – деди. – Мында болуп, ойгу болыгар.\n35 Эмеш кедери барала, кӧҥкӧрӧ тӱжӱп, бу ӧй Менеҥ кыйышкадый болзо, кыйышсын деп мӱргип,\n36 айтты:\n– Авва , Ада! Сениҥ этпезиҥ јок. Бу кыйын-шыраны Менеҥ кыйыштыр, је Мениҥ кӱӱнимле болбозын, Сенийиле болзын.\n37 Бурылып, олордыҥ уйуктап јаткандарын кӧрди, Петрга айтты:\n– Симон, сен уйуктап јадыҥ ба? Бир де саат ойгу отурып албадыҥ ба?\n38 Сергек болыгар, ченелтеге тӱшпеске, мӱргигер. Тын сергек, эт-канда дезе чине јок.\n39 Катап барала, байагы ок сӧзин айдып мӱргиди.\n40 Бурылып, олордыҥ база ла уйуктап јаткандарын кӧрди: олордыҥ кӧстӧри јумулып турган; олор Ого каруузына нени айдарын билбей турдылар.\n41 Ӱчинчизин келип, олорго айтты:\n– Эмдиге јетире уйуктап амыраганчаар ба? Је эмди ӧй келди! Бат, Кижи Уулы кинчектӱлердиҥ колына берилип јадыры.\n42 Туругар, баралы! Бат, Мени садып јатканы јууктап келди.\nИисусты каруулга алганы\n(Мф. 26:47-56; Лк. 22:47-53; Ин. 18:3-12)\n43 Бу ла тушта, Иисус айдып турганча, Иуда, он экӱниҥ бирӱзи, келди. Оныла кожо улу абыстар, бичикчилер ле јаандар ийген кылышту ла шыйдамду кӧп улус келдилер.\n44 Иисусты садып јатканы олорго темдек айдып берди:\n– Окшогон кижим Ол болор. Оны тудуп, јазап каруулдап апарыгар.\n45 Келеле, бу ла тарый Ого јууктай базып, «Равви !» – дейле, Оны окшоды.\n46 Олор дезе, Оны тудуп, каруулга алдылар.\n47 Мында тургандардыҥ бирӱзи кылыжын ушта тартып, улу абыстыҥ кулыныҥ кулагын кезе чапты.\n48 Иисус олорго айтты:\n– Тонокчыны тудайын дегендий, Мени тудуп аларга кылышту ла казыкту келдигер.\n49 Кӱнӱҥ сайын Мен слерле кожо байзыҥда болуп, ӱредип јӱрдим, слер Мени тутпадыгар. Је бичилгени бӱтсин.\n50 Айдарда, Оны таштайла, ончозы кача берди.\n51 Бир јылаҥаш уул кеден бӧслӧ оронып, Иисустыҥ кийнинеҥ барып јаткан. Оны тудуп алдылар,\n52 је ол бӧсти таштап, јылаҥаш бойы кача берди.\nИисус оток-кӱрее алдында\n(Мф. 26:57-68; Лк. 22:54-55, 63-71; Ин. 18:13-14, 19-24)\n53 Иисусты улу абыска апардылар. Ончо улу абыстар, јаандар ла бичикчилер јуулыжып келдилер.\n54 Петр дезе Оны ээчиде ыраагыла барып, улу абыстыҥ кӱрентигине кирген. Анда јалчыларла кожо отурып, отко јылынып турган.\n55 Улу абыстар ла оток-кӱреениҥ ончо улузы Иисусты ӧлӱмге берип ийерге, Ого удура кере бедиреп, таппай турдылар.\n56 Кӧп улус тӧгӱндеп, Ого удура керелеп айттылар, је олордыҥ бу керези башкаланып турды.\n57 Кезиктери туруп, Ого удура тӧгӱн керелеп, айттылар:\n58 – «Мен кижиниҥ колы бӱдӱрген бу байзыҥды бузала, ӱч кӱнге кижи колы бӱдӱрбеген ӧскӧ байзыҥды тудуп койорым» деп, Оныҥ айтканын укканыбыс.\n59 Је олордыҥ да керези башкаланып турды.\n60 Айдарда, улу абыс ортозына туруп, Иисустаҥ сурады:\n– Не бир де карууҥды айтпай туруҥ? Олор Сеге удура не деп керелейт?\n61 Је Ол унчукпай, каруузын айтпай турды. Улу абыс Оноҥ катап сурады:\n– Алкышту Бойыныҥ Уулы, Христос Сен бе?\n62 Иисус: «Мен – деди. – Слер Кижи Уулы кӱчтӱ Кудайдыҥ оҥ јанында отурганын ла теҥериниҥ булудыла келип јатканын кӧрӧригер ».\n63 Улу абыс дезе бойыныҥ кийимин јырта тартып, айтты:\n– Биске база керечи не керек?\n64 Кудайды јамандап айтканын уктыгар. Слер не деп сананып јадыгар?\nОнчолоры: «Ол бурулу, ӧлӧр учурлу» – дедилер.\n65 Кезиги Ого тӱкӱре бердилер, јӱзин јаап, согуп, «Танып, јарлыктап айт» дежип турдылар. Јалчылар да Оны сого бердилер.\nПетрдыҥ јана тӱшкени\n(Мф. 26:69-75; Лк. 22:56-62; Ин. 18:15-18, 25-27)\n66 Петр тӧмӧн кӱрентикте болордо, оноор улу абыстыҥ јалчы ӱй улузыныҥ бирӱзи келди.\n67 Отко јылынып отурган Петрды ајыктап кӧрӧлӧ, айтты:\n– Сен де Назареттиҥ кижизи Иисусла кожо јӱргеҥ.\n68 Је ол јана тӱжӱп, «Нени айдып туруҥ болбогой, билбезим, аайлабай турум» – дейле, алдындагы кӱрентикке барды. Бу тарый пӧтӱк этти.\n69 Јалчы ӱй кижи оны катап кӧрӧлӧ, анда турган улуска айдып баштады:\n– Бу кижи олордыҥ бирӱзи.\n70 Ол база ла јана тӱшти. Саат болбой анда турган улус Петрга база ла айтты:\n– Сен олордыҥ бирӱзи болгоныҥ, чын. Сен Галилейдиҥ кижизи инеҥ, эрмегиҥ де олордыйы ошкош.\n71 Ол дезе, айдып турган кижигерди билбезим деп, Кудайды адап, чертенди.\n72 Бу тарый пӧтӱк экинчи катап этти. Айдарда, Петр «Пӧтӱк эки катап эткелекте, Менеҥ ӱч катап јана тӱжериҥ» – деп, Иисустыҥ ого айткан сӧзин эске алып, ыйлай берди.\n15\nИисус Пилаттыҥ алдында\n(Мф. 27:1-2, 11-14; Лк. 23:1-5; Ин. 18:28-38)\n1 Саадабай эрте таҥда улу абыстар, јаандар, бичикчилер ле оток-кӱрее ончозы јуундап, јӧп чыгардылар. Иисусты кӱлийле, Пилатка апарып бердилер.\n2 «Сен иудейлердиҥ Кааны ба?» – деп, Пилат Оноҥ сураарда, Ол каруу јандырып, «Сен айдып туруҥ» – деди.\n3 Улу абыстар Оны кӧп бурулап турдылар.\n4 Пилат дезе Оноҥ база катап сурады:\n– Бир де каруу јандырбай туруҥ ба? Кӧрзӧҥ, Сеге удура бурулаштыҥ кӧбизин!\n5 Је Иисус бого до бир де каруу јандырбаста, Пилат кайкап турды.\n6 Байрам сайын дезе ол калык сураган кижендӱлердиҥ бирӱзин божодотон.\n7 Тӱрмеде тӱймеенчилерле кожо Варавва дейтен бир кижи отурган. Олор тӱймеен тужында кижи ӧлтӱргендер.\n8 Улус Пилатка келип, кижендӱлердиҥ бирӱзин алдындагы ла чылап божотсын деп, сурай берди.\n9 – Слерге иудейлердиҥ Каанын божодойын ба? – деп, Пилат олорго айтты.\n10 Улу абыстар Оны, кӱйӱнеле, берип ийгендерин ол билер болгон.\n11 Је улу абыстар оныҥ ордына Варавваны сурагар деп, улусты тӱймедип ийдилер.\n12 Пилат олорго каруу берип, база айтты:\n– Иудейлердиҥ Кааны дешкенеерди мени канайтсын деп туругар?\n13 – Керип кой! – деп, олор база ла кыйгырыштылар.\n14 Пилат олорго айтты:\n– Ол јаман нени эткен?\nЈе олор там тыҥыда кыйгырышты:\n– Керип кой!\n15 Айдарда, Пилат улуска јараарга, олорго Варавваны божотты, Иисусты дезе камчыладала, кере тартсын деп, берип ийди.\n16 Јуучылдар Оны претория дейтен кӱрентик ичине апарала, ончо черӱни јууп алдылар.\n17 Ого кубакай-кызыл кеп кийдирип, тегенекти ӧӧрӧлӧ, бажына салдылар.\n18 – Иудейлердиҥ Кааны эзендик болзын! – деп, Оны уткый бердилер.\n19 Бажына тайакла согуп, Ого тӱкӱрип, тизеленип, бажырып турдылар.\n20 Оны электейле, кубакай-кызыл кепти уштып, Бойыныҥ кебин кийдиреле, керӱге апардылар.\nИисусты керигени\n(Мф. 27:32-44; Лк. 23:26-43; Ин. 19:17-27)\n21 Киринейдиҥ Симон деп бир кижизи, Александр ла Руфьтыҥ адазы, јалаҥнаҥ бурулып, ӧдӱп бараткан. Керӱ агашты апарзын деп, ого јакардылар.\n22 Иисусты Голгофа – «Куу-Баш» деп јерге экелдилер.\n23 Ого смирна кошкон аракы ичерге берерде, албады.\n24 Оны кере тарткандар, кемибиске нези јеткей не – деп, шыбага таштап, кийимин ӱлежип алдылар.\n25 Оны кере тартарда, тогус саат эртен тура болгон.\n26 Бурузын кӧргӱскен «Иудейлердиҥ Кааны» деп бичик илгендер.\n27 Оныла кожо эки тонокчыны керип койдылар: бирӱзин оҥ јанына, ӧскӧзин – сол.\n28 Анайып, «Оны кара сагыштуларга коштылар» деп, Агару Бичикте айдылган сӧс бӱтти.\n29 Ӧдӱп бараткан улус баштарын кекип, Оны јамандап, айдыжып турдылар:\n– Э-э, байзыҥды бузаачы ла ӱч кӱнге тудаачы!\n30 Бойыҥды Бойыҥ аргадап, керӱ агаштаҥ тӱш.\n31 Улу абыстар бичикчилерле кожо анайып ок Оны шоодып, бой-бойына айдыжып турдылар:\n– Ӧскӧ улусты аргадап јӱрген эди, Бойын дезе аргадап болбойт!\n32Христос , Израильдиҥ Кааны, эмди керӱ агаштаҥ тӱшсин, бис кӧрӧлӧ, Ого бӱдерис.\nОныла кожо кере тартылгандар Оны база сӧгӱп турдылар.\n33 Тал-тӱш боло берерде, јер ӱстине караҥуй тӱжӱп, ӱчинчи саатка јетире турды.\n34 Ӱчинчи саатта Иисус улу ӱнденип кыйгырды:\n– Элои, Элои! Ламмасавахфани?\nОнызы: «Кудайым, Кудайым! Мени не таштадыҥ?» – дегени.\n35 Анда турган улустыҥ кезиги мыны угала, «Бат, Илияны кычырып јат» – дештилер.\n36 Бирӱзи дезе јӱгӱрип барып, шиҥдиретен немени уксусла чыктыдып, тайакка саптап, Ого ичерге берип, айтты:\n– Акыраар, Илия Оны тӱжӱрип аларга келгей не, кӧрӧлик!\n37 Иисус дезе, тыҥ кыйгырала, тыны кыйыла берди.\n38 Байзыҥдагы кӧжӧгӧ ӱстиги бажынаҥ тӧмӧн тӱжӱре эки јара јыртылды.\n39 Керӱ агаштыҥ алдында турган јӱс јуучылдыҥ јааны Ол мынайда ӱнденип, тыны ӱзӱле бергенин кӧрӧлӧ, айтты:\n– Бу кижи чындаптаҥ Кудайдыҥ Уулы болгон!\n40 Анда ыраагынаҥ кӧрӱп турган ӱй улус бар болгон. Олордыҥ ортозында: Мария Магдалина, кичӱ Иаков ло Иосияныҥ энези Мария, оноҥ Саломия.\n41 Иисус Галилейде болордо, бу ӱй улус Оныла кожо јӱрӱп, Ого болужып туратан. Мында ок Оныла кожо Иерусалимге келген кӧп ӧскӧ ӱй улус болгон.\n42 Бу суббот алдындагы белетеништиҥ кӱни болгон. Эҥир кирерде,\n43 Аримафейдеҥ оток-кӱреениҥ тоомјылу кижизи Иосиф келди. Ол, Кудайдыҥ Каандыгы келерин сакып јӱрген бойы, Пилатка тидинип киреле, Иисустыҥ сӧӧгин сурады.\n44 Пилат Оныҥ качан ок ӧлӱп калганын кайкады. Јӱс јуучылдыҥ јаанын кычырып алала, «Ӧлгӧни удаган ба?» – деп сурады.\n45 Јӱс јуучылдыҥ јаанынаҥ угуп алала, сӧӧкти Иосифке берип ийди.\n46 Иосиф кеден бӧс садып алды, сӧӧкти тӱжӱрип, бӧслӧ ороды. Кайада ойгон сӧӧк салар јерге апарып, салып койоло, эжигин ташла базырды.\n47 Мария Магдалина ла Иосияныҥ энези Мария сӧӧкти кайда салганын кӧрӱп тургандар.\n16\nИисус Христостыҥ тирилгени\n(Мф. 28:1-8; Лк. 24:1-12; Ин. 20:1-10)\n1Суббот кӱн ӧдӧ берерде, Мария Магдалина, Иаковтыҥ энези Мария, оноҥ Саломия Иисустыҥ мӧҥкӱзин барып сӱркӱштеерге, јараш јытту сӱркӱш садып алдылар.\n2 Неделениҥ баштапкы кӱнинде эрте таҥда, кӱн чыгарда, сӧӧк салар јерге келип,\n3 бойлоры ортодо эрмектештилер:\n– Сӧӧк салган јердиҥ эжигинеҥ ташты биске кем аҥтарып берер?\n4 Кӧрзӧ, таш аҥтарылып калтыр. Ол дезе тапту јаан болгон.\n5 Сӧӧк салган јерге киреле, оҥ јанында ак кийимдӱ јиит уул отурганын кӧрӱп, коркый бердилер.\n6 Ол дезе ӱй улуска айтты:\n– Алаҥ кайкабагар! Слер Назарет јеринеҥ, кере тартылган Иисусты бедиреп јадыгар. Ол тирилген, мында јок. Јаткан јери бу.\n7 Је барып, ӱренчиктерине ле Петрга айдыгар: «Оныҥ слерге айтканыла, Ол Галилейге слердеҥ озо барып јат, Оны анда кӧрӧригер».\n8 Олор чыгала, сӧӧк салган јердеҥ јӱгӱре бердилер. Сертилдеп, куйка баштары јимиреп, коркыган бойынча, кижиге неме айтпадылар.\n9 Неделениҥ баштапкы кӱнинде эрте таҥда тирилеле, Иисус озо Мария Магдалинага кӧрӱнди. Ол башкыда оныҥ ӧзӧк-буурынаҥ јети шилемир чыгарган.\n10 Мария Магдалина барып, Иисусла кожо јӱргендерге, олорго, ыйлажып-сыктажып отургандарга, тил јетирди.\n11 Је олор Иисус эзен, Мария Магдалина Оны кӧргӧн деп угала, бӱтпедилер.\n12 Мыныҥ кийнинде олордыҥ экӱзи јурт јаар барадард��, Иисус ӧскӧ бӱдӱмдӱ болуп, олорго јолдо кӧрӱнди.\n13 Олор бурылып, ӧскӧлӧрине табыш јетирдилер, је олорго до бӱтпедилер.\n14 Адакыда эҥирде курсак јип кыйын отурган тужында он бир ӱренчигине кӧрӱнип, олорды бӱтпези ле јӱректери сокортыганы учун каарып айтты, нениҥ учун дезе Оныҥ тирилген Бойын кӧргӧндӧргӧ бӱтпегендер.\n15 Олорго айтты:\n– Јер-телекей сайын барыгар, ончо јайалганга Сӱӱнчилӱ Јарды јарлагар.\n16 Ого бӱделе, креске тӱшкен кижи аргадалар. Бӱтпеген кижи дезе јаргыладар.\n17 Бӱткендерге мындый билдилер коштонып јӱрер: олор Мениҥ адымла шилемирлерди чыгарар, јаҥы тилле эрмектенер;\n18 јыланды колло тудар, ӧлгӧдий де неме ичсе, олорго каршу јетпес; јоболдуларга колын салып, алкаар, олор јазылар.\n19\nАнайып, олорло эрмектешкен кийнинде, Иисус Кайракан\nтеҥериге кӧдӱрилип, Кудайдыҥ оҥ јанына отурды.\n20\nОлор дезе барып, јер сайын јарлап јӱрдилер. Кайракан олорго болужып, олордыҥ сӧзин билдилерле тыҥыдып турды. Аминь[2]\n.\nЛука бичиген сӱӱнчилӱ јар\n1\n1 Бисте болгон керектерди кӧп улус куучын эдип бичиирге ченешкен.\n2 Бу керектерди туку бажынаҥ ала бойы кӧргӧн, Сӧскӧ болуп иштеп јӱрген улус биске јетирген эди.\n3 Оныҥ учун, кӱндӱлӱ Феофил, ончозын учы-бажынаҥ ала быжулап шиҥжӱлейле, мен де сеге бир аай тизип, бичип берейин деп шӱӱдим.\n4 Сеге ӱредип айткан сӧстӧр чындык болгонын сени билзин деп турум.\nКрестеечи Иоанныҥ туулатаны керегинде табыш\n5 Иудейлердиҥ кааны Ирод тужында Захария деп абыс јуртаган. Ол Авия абыстыҥ бӧлӱгинеҥ болгон. Ондо Аарон укту абакай болгон; ады-јолы Елисавета.\n6 Олор экилези Кудайдыҥ алдында акту болгондор, Кайраканныҥ ончо јакылталарын бӱдӱрип, јаҥдаткан јаҥын тудуп, буспай јӱргендер.\n7 Је олордо бала-барка јок болгон: Елисавета бала таппас болуп бӱткен; экилези јажай да берген улус.\n8 Бир кӱн Захарияныҥ бӧлӱги абыстайтан ӧй једип келерде, ол Кудайдыҥ алдында мӱргип турган.\n9 Ого абыстардыҥ јаҥыла Кайраканныҥ байзыҥына кирип, фимиам ӧртӧӧр ӱлӱ келишкен.\n10 Фимиам ӧртӧӧр тужында байзыҥныҥ тыштында кӧп улус мӱргип турган.\n11 Ого фимиам ӧртӧгӧн тагылдыҥ оҥ јанында Кайраканныҥ ангели турганы кӧрӱнди.\n12 Захария оны кӧрӧлӧ, јӱрексиреп, коркый берди.\n13 Је ангел ого айтты:\n– Коркыба, Захария: мӱргигениҥ угулды. Елисавета абакайыҥ сеге уул бала таап берер, оны Иоанн деп адаарыҥ.\n14 Уулыҥ сеге кежик ле улу сӱӱнчи болор, оныҥ туулганына кӧп улус сӱӱнер.\n15Кайракан алдында ол улу болор, аракы ла эзиртер суузын ичпес, Агару Тынды энезиниҥ ичинде алынар.\n16 Израильдиҥ уулдарыныҥ кӧбизин Кайраканга, олордыҥ Кудайына, бурылтар.\n17 Адалардыҥ јӱрегин балдарына јандырайын деп, багынбастарды актулар чылап санандырайын деп, мынызыла Кайракан келерине калыкты белетейин деп, Кайраканныҥ ичкери алдынаҥ Илиядый тынду ла кӱчтӱ барар.\n18 – Мыныҥ чынын канайып билетем? – деп, Захария ангелдеҥ сурады. – Мен карып калдым, абакайым да јажай берген кижи.\n19 Ангел каруу ја��дырды:\n– Мен Кудайдыҥ алдында турган Гавриил; сениле эрмектежерге, бу сӱӱнчилӱ јарды сеге јетирерге ийилгем.\n20 Сеге бу айтканым ӧйи једип, бӱтпей калбас. Је сен сӧзиме бӱтпедиҥ, оныҥ учун тилиҥ тартылып калар, мыныҥ чыны чыгар кӱн келгенче, унчукпай јӱрериҥ.\n21 Бу ӧйдӧ улус Захарияны сакып, байзыҥда не саадады болбогой деп, кайкажып турды.\n22 Ол чыгып келди, је эрмектенип болбоды. Ого байзыҥда кӧрӱлте болгон деп, билип ийдилер. Улуска колыла имдеп, ол тил јок артканча болды.\n23 Абыстап јӱрген кӱндери тӱгенерде, ол јанып келди.\n24 Јаан удабай абакайы Елисавета барланып, беш ай јажынып, айдынып јӱрген:\n25 «Улус ортодо мен керегинде јӱрген јаман эрмек-куучындарды токтодып, бу кӱндерде Кайракан меге мыны этти».\nИисустыҥ туулатаны керегинде табыш\n26 Елисаветаныҥ барланганынаҥ ала алтынчы айында Кудай Бойыныҥ Гавриил деп ангелин Галилейдеги Назарет калага,\n27Давид калдыгыныҥ Иосиф деп кижизиле кол алыштырылган кыска ийди. Кыстыҥ ады-јолы Мария болгон.\n28 Ангел ого келип, айтты:\n– Сӱӱн, Јакшылыкту кыс! Кайракан сениле кожо! Ӱй улус ортодо сен алкышту.\n29 Мария ангелди кӧрӧлӧ, айткан сӧзин кайкап, бу мынайып эзендешкени не атасы болотон деп, санана берди.\n30 Ангел ого айтты:\n– Коркыба, Мария! Сен Кудайдаҥ јакшылык алдыҥ.\n31 Барланып, уул бала табарыҥ, Оны Иисус деп адаарыҥ.\n32 Ол улу болор, Ӧрӧ Турганныҥ Уулы деп адалар. Кудай Кайракан Ого улу Давид адазыныҥ ширеезин берер.\n33 Ол Иаковтыҥ калдыгын каан болуп ӱргӱлјиге башкарар, Оныҥ каандыгыныҥ учы-куйузы јок болор.\n34 Је Мария ангелдеҥ сурады:\n– Ол канайып болор? Мен эр кижиле билишпес инем!\n35 Ангел ого каруу јандырып, айтты:\n– Сеге Агару Тын тӱжер, сени Ӧрӧ Турганныҥ кӱчи кӧлӧткӧ чилеп бӱркеп ийер. Оныҥ учун табатан балаҥ агару болор, Кудайдыҥ Уулы деп адалар.\n36 Бат, бала таппас дешкен тӧрӧӧниҥ Елисавета, ол до карыыр јӧбинде барланып, алтынчы айга барып јат. Ол уул бала табар.\n37 Кудайдыҥ сӧзи бӱтпей калбас.\n38 Мария:\n– Мен Кайраканныҥ кулы эдим, сениҥ айтканыҥла болзын – деди.\nАнгел јӱре берди.\nМарияныҥ Елисаветага јолыгып јӱргени\n39 Бу кӱндерде Мария туулык ороонго, Иудейдеги калага бачымдап барды.\n40 Захария-эшке келип, Елисаветала эзендешти.\n41 Елисавета Марияныҥ эзендешкенин угарда, ичиндеги балазы кыймыктанды. Ол Агару Тынла толуп,\n42 тыҥ ӱнденип айтты:\n– Ӱй улус ортодо сен алкышту! Карындап јӱрген балаҥды Кайракан алкады!\n43 Мен кем ондый, меге Кайраканымныҥ энези келетен?\n44 Эзендешкен ӱниҥ кулагыма угуларда, ичимдеги балам сӱӱнип, тепкиленди.\n45 Кайраканныҥ ого айтканыла болор деп бӱткени, кежиктӱ.\nМарияныҥ сарыны\n46 Мария айтты:\n– Јулам мениҥ Кайраканды улуркадат,\n47 тыным мениҥ Аргадаачы Кудайыма сӱӱнет,\n48 Ол Бойыныҥ кулы јобожыганын кӧргӧни учун.\nБу ӧйдӧҥ ала ончо ӱйелер\nмени кежиктӱ деп айдар,\n49 кӱчтӱ Бойы меге улу керек эткени учун.\nОныҥ ады агару!\n50 Оны байлап, Оноҥ айап јӱрген улуска\nӱйедеҥ ӱйеге быйаны једер.\n51 Ол Бойыныҥ колыла улу неме этти,\nулуркактарды ончо санаазыла кожо тоскурып ийди.\n52 Јаҥда отургандарды ширеезинеҥ аҥтарып,\nбазынчыкта јӱргендерди кӧдӱрди.\n53 Аштап јӱргендерге јакшылык сыйлады,\nбайларды как куруга тайып ийди.\n54-55 Ада-ӧбӧкӧлӧриске: Авраамга ла оныҥ калдыктарына\nӱргӱлјиге быйаным јетирерим деп,\nайдып салган сӧзин Ол эске алынып,\nИзраильге – Бойыныҥ кулына болужарга келди.\n56 Мария Елисавета-эште ӱч ай кире јӱреле, јанып ийди.\nКрестеечи Иоанныҥ туулганы\n57 Айы-кӱни једип, Елисавета уул бала тапты.\n58 Кайракан ого улу быйанын јетиргенин угала, айылдаштары ла тӧрӧӧндӧри оныла кожо сӱӱнип турдылар.\n59\nСегизинчи кӱнде баланы томдоорго[1]\nкелгилеп, оны адазыныҥ адыла Захария деп адаарга санандылар.\n60\nЈе энези:\n– Јок, оныҥ ады Иоанн болор – деди.\n61 – Сениҥ угыҥда андый атту кижи јок! – дешкилеп,\n62 уулын кем деп адаарга турганын, колло имдеп, адазынаҥ сурадылар.\n63 Захария јалбак агаш сурап алала, «Оныҥ ады Иоанн» деп бичиди. Турган улус ончозы кайкады.\n64 Бу тарый оныҥ тили-оозы чечилип, Кудайды алкап, эрмектене берди.\n65 Айылдаштары сӱрекей коркыды; кайкамчылу учурал керегинде куучын туулу Иудейге текши јайылды.\n66 Уккан улус ончозы оны кӧксине алынып, «Бу бала кем болгой не?» – деп турдылар. Чындап та, Кайракан оныла кожо болгон.\nЗахарияныҥ сарыны\n67 Иоанныҥ адазы Захария Агару Тынла толуп, јарлыктап, айда берди:\n68 – Кайраканга, Израильдиҥ Кудайына, баш болзын!\nОл Бойыныҥ калыгына келип барган, ого јайым берген.\n69-71 Бойыныҥ агару јебрен јарлыкчылары ажыра айтканыла\nбисти ӧштӱлеристеҥ,\nјаман кӧргӧндӧрдиҥ колынаҥ аргадайтан\nкӱчтӱ Аргадаачыны Ол\nДавид кулыныҥ калдыгынаҥ биске јайап берди.\n72 Ол адаларыска быйан јетирерим,\nБойымныҥ агару кереезимди\nсананып јӱрерим деп, сӧзин берген.\n73-75 Бисти ӧштӱлеристеҥ аргадаар,\nол тушта бис кемнеҥ де јалтанбай,\nОныҥ алдында агару ла чындык болуп,\nончо кӱндеристиҥ туркунына\nОго бажырып јӱрерис деп,\nОл улу Авраам адабыска чертенген.\n76 Сен дезе, балам,\nӦрӧ Турганныҥ јарлыкчызы деп адаларыҥ,\nОныҥ јолдорын белетеерге,\nКайраканныҥ алдында барарыҥ,\n77 кинчектери ташталганы ажыра\nаргаданары керегинде\nОныҥ калыгына билгир берериҥ.\n78 Бисти сӱӱген ле биске быйанын берген Кудайыс\nтеҥеридеҥ биске јарык таҥдак ийер –\n79 ол чыгып, караҥуйда отурган,\nӧлӱмниҥ кӧлӧткӧзинде јӱрген ончо улусты\nбойыныҥ јарыгыла чалыдып ийер;\nамыр-энчӱге экелетен јолды\nол биске кӧргӱзип берер.\n80 Бала дезе чыдап, тын-санаазы ойгорып, Израильге ачылар ӧйи јеткенче, куба чӧлдӧ јӱрди.\n2\nИисус Христостыҥ туулганы\n(Мф. 1:18-25)\n1 Ол кӱндерде каган Август ончо јердеги улустыҥ тын-тоозын алзын деп јакарган.\n2 Квириний Сирияны башкарып турарда, бу баштапкы тооалыш болгон.\n3 Ончозы бичидерге, кажызы ла бойыныҥ калазына бардылар.\n4ИосифДавид угынаҥ, оныҥ калдыгы болгон. Оныҥ учун Галилейдеги Назарет каладаҥ Иудейдеги Давидтиҥ Вифлеем дейтен ка��азына барды.\n5 Оныла кожо кол алыштырган, барлу болгон Мария барды.\n6 Вифлеемде Марияныҥ бала табар ӧйи једип,\n7 тун уул бала тапты. Айылчы тӱжер ӱйде олорго јер табылбаган учун, Оны чуулайла, ӧлӧҥ салгышка салып койды.\n8 Ол јерде јалаҥда кӱдӱчилер ӱӱрлӱ койын коно каруулдап тургандар.\n9 Олорго Кайраканныҥ ангели кӧрӱнип, олорды Кайраканныҥ магыныҥ јаркыны чалыдып ийди. Кӱдӱчилер сӱрекей коркыды.\n10 Је ангел олорго:\n– Коркыбагар! – деди. – Мен слерге Сӱӱнчилӱ Јар – ончо улуска улу сӱӱнчи экелип јадым.\n11 Бӱгӱн Давидтиҥ калазында слерге Аргадаачы туулды – ХристосКайракан !\n12 Бат, слерге темдек: ӧлӧҥ салгышта чуулу јаткан баланы кӧрӧригер.\n13 Сакыбаган јанынаҥ ангелле кожо теҥериниҥ кӧп черӱчилдери кӧрӱнип, Кудайды алкай бердилер:\n14 – Кӧк-теҥериде Кудайга мак болзын, јерде амыр, улус ортодо Кудайдыҥ јакшылыкту кӱӱн-табы болзын!\n15 Ангелдер теҥери ӧрӧ чыга берерде, кӱдӱчилер бой-бойына айтты:\n– Вифлеемге барып, анда не болгонын, Кайраканныҥ биске айтканын кӧрӧлик.\n16 Јылгырлап барала, Марияны, Иосифти ле ӧлӧҥ салгышта јаткан баланы таап алдылар.\n17 Баланы кӧрӧлӧ, Ол керегинде нени укканын куучындап бердилер.\n18 Кӱдӱчилердиҥ куучынын уккан улус ончозы алаҥ кайкажып турдылар.\n19 Мария дезе, бу сӧстӧрди ончозын кӧксине алынып, ундыбай јӱрген.\n20 Кӧргӧни-укканы учун Кудайды алкап ла мактап, кӱдӱчилер кайра бурылдылар: ончозы ангелдиҥ айтканыла болгон.\n21 Сегис кӱнниҥ бажында, баланы томдойтон ӧй једерде, Ого Иисус деп ат бердилер. Оны анайып энеде табылгалактаҥ озо ангел адаган.\nИисус байзыҥда\n22 Моисейдиҥ Јасагыла олордыҥ арутанар кӱндери тӱгенерде, баланы Кайраканга учурлаарга, Иерусалимге экелдилер.\n23 Кайраканныҥ Јасагында анайда ла бичилген: «Эр киндиктӱ болуп тун туулганныҥ кажызы ла Кайракандыйы болор». 24 Олор анайда ок Кайраканныҥ Јасагыла эки кӱӱлечек эмезе кӱӱлениҥ эки балазын тайар учурлу болгон.\n25 Ол тушта Иерусалимде Симеон деп кижи јуртаган. Ол акту , ак санаалу кижи болгон, Израильди Кудай аргадаар кӱнди сакып јӱрген. Ол кижиде Агару Тын болгон.\n26 Кудай ийген Христосты кӧрбӧгӧнчӧҥ, ӧлбӧзиҥ деп, ого Агару Тыннаҥ кӱн-эртеде айдылып калган.\n27 Агару Тын Симеонды байзыҥга экелди. Кудайдыҥ јаҥын јаҥдаарга, ада-энези Иисус баланы экелерде,\n28 Симеон Оны колго алып, Кудайды алкайла, айтты:\n29 – Кайракан! Бойыҥныҥ айтканыҥла,\nэмди кулыҥды амырыла божодып јадыҥ.\n30 Мениҥ кӧзим Сениҥ аргадажыҥды кӧрди.\n31 Сен оны ончо калыктар алдында белетегеҥ:\n32 ӧскӧ калыктарга ачылтаны,\nИзраиль калыгыҥа мак берип турган јарыкты.\n33 Иосиф ле Мария бала керегинде айтканын кайкап уктылар.\n34-35 Симеон олорды алкайла, Иисустыҥ энезине, Марияга, айтты:\n– Бу баладаҥ улам Израильде кӧп улус јыгылар, кӧбизи ӧрӧ турар, сениҥ де јулаҥнаҥ ӱлдӱ ӧдӧр. Бу бала Кудайдыҥ билдизи болор, Ого удура кӧп улус туруп чыгар, онызыла олор кӧгӱстеринде алып јӱрген санааларын ачар.\n36 Байзыҥда анайда ок Ханна јарлыкчы болгон. Ол Асир укту, Фануилдиҥ кызы, јетиреле јажап калган. Барган кижизиле јети јыл јуртайла, тул калган.\n37 Оноҥ ло бери сегизен тӧрт јашка јеткенче тул јӱрген. Байзыҥнаҥ ырабай, тӱни-тӱжи мӱргип, орозо тудуп, Кудайга јалчы болуп јӱрген.\n38 Бу ӧйдӧ ол базып келеле, Кудайга алкыш јетирип, Кудай Иерусалимди јайымдаарын сакып јӱрген ончо улуска бала керегинде айдып турды.\n39 Иосиф ле Мария Кайраканныҥ јаҥын јаҥдайла, Галилейдеги Назарет калазына јанып келдилер.\n40 Бала дезе чыдап, кӱчи кирип, ойгорып турган. Кудайдыҥ јакшылыгы Оныҥ Бойында болгон.\n41 Иисустыҥ ада-энези јылдыҥ сайын Иерусалимге Пасха байрамга барып туратан.\n42 Ол он эки јашту болордо, олор јаҥжыкканыла Иерусалимге байрамдап бардылар.\n43 Байрамныҥ кӱндери божоордо, јанып ийдилер, Иисус дезе Иерусалимде артып калды. Иосиф ле Оныҥ энези мыны билбей,\n44 Ол ӧскӧ улусла кожо келип јаткан деп бодогон. Кӱндик јерди ӧдӧлӧ, тӧрӧӧндӧрдиҥ, кӧрӱш-таныштардыҥ ортозынаҥ бедирей бердилер.\n45 Таппай салала, Оны бедиреп, Иерусалимге бурылдылар.\n46 Иисусты ӱч кӱнниҥ бажында байзыҥнаҥ таптылар. Ол ӱредӱчилердиҥ айтканын угуп, сурактар берип, олордыҥ ортозында отурган.\n47 Уккан улус ончозы Оныҥ керсӱзин ле карууларын кайкажып тургандар.\n48 Ада-энези Оны кӧрӧлӧ, алаҥ кайкадылар, энези Ого айтты:\n– Балам! Бу Сен кайттыҥ, не онойдо кылындыҥ? Адаҥ да, мен де Сени бедиреп, ал-сагышка тӱштис.\n49 – Мени не керек бедиредигер? – деп, Ол сурады. – Мен Адамныҥ айлында болотонымды билбедигер бе?\n50 Је олор Оныҥ айтканын оҥдободылар.\n51 Иисус ада-энезиле кожо барып, Назаретке келди, олорго сӧсуккур јӱрди. Энези дезе Оныҥ айткан сӧстӧрин кӧксинде чебер алып јӱрди.\n52 Иисус чыдаган сайын, ойгоры кӧптӧп, Кудайдыҥ да, улустыҥ да алкыш-быйаны Ого тыҥып турды.\n3\nКрестеечи Иоанныҥ јарлыктаганы\n(Мф. 3:1-12; Мк. 1:1-8; Ин. 1:19-28)\n1 Бу керек Тиверий каган Римди он бежинчи јыл башкарып турарда болгон. Ол тушта Понтий Пилат Иудейде, Ирод дезе Галилейде бийлеген, оныҥ Филипп карындажы Итурейде ле Трахонитида тергееде, Лисаний дезе Авилинейде бийлеген.\n2 Ханна ла Каиафа улу абыстар болордо, куба чӧлдӧ Захарияныҥ уулы Иоаннга Кудайдаҥ сӧс болгон.\n3 Ол Иордан-сууны сындай јерлерди эбирип, јарлыктап јӱрген: «Кинчектеригер ташталзын деп, Кудайга баштанып, креске тӱжӱгер!»\n4Исаия јарлыкчыныҥ тӱрбегинде бичилгениле:\n«Куба чӧлдӧ кыйгырганныҥ ӱни бу:\n\"Кайраканга јол белетегер, Оныҥ јолдорын тӱс эдигер!\n5Кажы ла кобы толып,\nкажы ла туу ла тӧҥ јабызазын,\nбурылчыктар, орык јолдор тӱзелзин!\n6Ол тушта Кудайдыҥ аргадажынкандый ла кижи кӧрӱп ийер\"».\n7 Креске тӱжерге келген улуска Иоанн айдып турган:\n– Јыланныҥ ач-ӱрени! Кудайдыҥ келер ӧйдӧги чугулынаҥ кыйыжар јолды слерге кем кӧргӱзип берди?\n8 Чындаптаҥ кинчегерди алынып, Кудайга баштанганыгарды керекте кӧргӱзигер! «Адабыс Авраам » – деп, ичигерде айдарга сананбагар! Айдып турум слерге: Кудай бу таштард��ҥ Авраамга балдарды јазап берер аргалу.\n9 Малта да агаштардыҥ тазылында јадыры: јакшы јиилек бӱтпес агашты кезип, отко таштайтан.\n10 – Бис нени эдетенис? – деп, улус сурап турарда,\n11 олорго каруу јандырган:\n– Эки чамчалу кижи бирӱзин чамча јогына берзин. Аш-курсакту кижи анайда ок этсин.\n12 Креске тӱжерге каланчылар база келген.\n– Ӱредӱчи, бис нени эдетенис? – деп, олор сурагандар.\n13 Иоанн олорго:\n– Улустаҥ артык неме некебегер – деген.\n14 Анайып ок јуучылдар:\n– Бис нени эдетенис? – деп сурагандар.\nОл айткан:\n– Кемди де тарындырбагар, тӧгӱндеп бурулабагар, ишјалыгарла болорзыныгар.\n15 Сакылтада јӱрген улус: «Шак бу кижи Христос болды ба?» – деп, ончозы ичинде Иоанн керегинде сананып турган.\n16 Је Иоанн ончозына айткан:\n– Мен слерди суула крестеп јадым. Је менеҥ кӱчтӱзи келедири, мен Оныҥ ӧдӱгиниҥ буузын да чечерге турбазым. Ол слерди Агару Тынла, отло крестеер.\n17 Оныҥ кӱреги колында, Ол идиргенин арутап, буудайын алмарына урар, саламын дезе, ӧчпӧс отко таштап, ӧртӧӧр.\n18 Иоанн улусты анайып ла кӧп ӧскӧ дӧ сӧстӧрлӧ бӱдӱндирип, Сӱӱнчилӱ Јар јарлап јӱрген.\n19 Тӧрт тӧчинниҥ бирӱзин башкарган Ирод бойыныҥ карындажыныҥ абакайын Иродиаданы алганы учун, ӧскӧ дӧ јарабас кылыктары учун Иоанн оны бурулап турган.\n20 Ирод дезе, база бир јарабас керек эдип, Иоаннды тӱрмелеп койгон.\nИисус Христостыҥ креске тӱшкени\n(Мф. 3:13-17; Мк. 1:9-11)\n21 Улус ончозы креске тӱжӱп турарда, Иисус база креске тӱжеле, мӱргип турарда, кӧк-теҥери ачылып,\n22Агару Тын кӱӱлениҥ кеберин алынып, Оныҥ ӱстине тӱжӱп келди, теҥеридеҥ ӱн угулды:\n– Сен Мениҥ сӱӱген Уулым, Сенде Мениҥ јакшылыкту табым!\nИисус Христостыҥ ада-ӧбӧкӧлӧри\n(Мф. 1:1-17)\n23 Иисус бойыныҥ керегин эдип баштаарда, одус јаш кирелӱ болгон. Оны улус Иосифтиҥ уулы, Илийдиҥ јеен уулы деп бодогон.\n24 Оныҥ арткан ада-ӧбӧкӧлӧри: Матфат, Левий , Мелхий, Ианнай, Иосиф ,\n25 Маттафий, Амос, Наум, Еслим, Наггей,\n26 Мааф, Маттафий, Семей, Иосиф, Иуда ,\n27 Иоаннан, Рисай, Зоровавел, Салафиил, Нирий,\n28 Мелхий, Аддий, Косам, Елмодам, Ир,\n29 Иосий, Елиезер, Иорим, Матфат, Левий,\n30 Симеон, Иуда, Иосиф, Иоанан, Елиаким,\n31 Мелеай, Маинан, Маттафай, Нафан, Давид ,\n32Иессей , Овид, Вооз, Салмон, Наассон,\n33 Аминадав, Арам, Есром, Фарес, Иуда,\n34Иаков , Исаак , Авраам, Фарра, Нахор,\n35 Серух, Рагав, Фалек, Евер, Салы,\n36 Каинан, Арфаксад, Сим, Ной , Ламех,\n37 Мафусал, Енох, Иаред, Малелеил, Каинан,\n38 Енос, Сиф, Адам , Кудай.\n4\nИисусты ченегени\n(Мф. 4:1-11; Мк. 1:12-13)\n1ИисусАгару Тын алынып, Иорданнаҥ јанып келерде, Тын Оны куба чӧлгӧ апарды.\n2 Анда Ол тӧртӧн кӱнниҥ туркунына кӧрмӧскӧ ченетти. Бу кӱндерде нени де јибеди, учында аштай берди.\n3Кӧрмӧс Ого айтты:\n– Сен Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, калаш боло берзин деп, бу ташка јакарып ий.\n4 Иисус каруу јандырып, айтты:\n– Кижи јаҥыс калаш јип тирӱ јӱрер эмес,је Кудайдыҥ не ле сӧзиле тирӱ јӱрер деп бичилген сӧс бар.\n5 Кӧрмӧс Оны бийикке кӧдӱрип, орчылаҥныҥ ончо каандыктарын элес эттире кӧргӱзип,\n6 Ого айтты:\n– Бастыра мыныҥ бажын билерин, оныҥ магын Сеге берейин. Мыныҥ ончозы меге берилген ине, кемге берейин дезем, берерим.\n7 Анайдарда, меге бажырар болзоҥ, ончозы Сенийи болор.\n8 Иисус каруу јандырды:\n– Менеҥ кеде тайыл, сатана ! Бичилген сӧс бар: «Кайраканга, бойыҥныҥ Кудайыҥа, бажыр, јаҥыс Ого јалчы бол».\n9 Кӧрмӧс Оны Иерусалимге апарып, байзыҥныҥ јабынтызына тургузала, айтты:\n– Сен Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, мыны тӧмӧн калып ий.\n10 Бичилген јок беди: «Сени чеберлеп јӱрзин деп, Бойыныҥ ангелдерине јакарар. 11Будыҥ ташка бӱдӱрилбезин деп, Сени кол бажына апарар».\n12 Иисус каруу јандырды:\n– Кудайыҥ Кайраканды ченебе деп айдылган.\n13 Ончо ченелтезин туузылтала, кӧрмӧс Иисустаҥ бир кезекке јӱре берди.\nИисустыҥ јарлыктаганы\n(Мф. 13:53-58; Мк. 6:1-6)\n14 Тыннаҥ кӱч алынала, Иисус Галилейге бурылды. Ол керегинде табыш эбире јерлерге текши јайылды.\n15 Олордыҥ синагогаларында улус ӱретти, ончозы Оны макка чыгарып турдылар.\n16 Ол Назарет алтайына келди. Бойыныҥ јаҥыла суббот кӱнде синагогага кирип, Агару Бичикти кычырарга ӧрӧ турды.\n17 Ого Исаия јарлыкчыныҥ тӱрбегин алып бердилер. Ол тӱрбекти јайа тудуп, мынайда бичилген јерди таап алды:\n18«Кайраканныҥ Тыны – Менде.\nОл Мени майлап,\nтӱреҥи улуска Сӱӱнчилӱ Јар јетирзин деп,\nкунугып, јӱреги сыстап јӱргендерди јассын деп,\nолјого киргендерге јайым керегинде,\nсокорлорго кӧстӧри јарыйтаны керегинде\nјарлазын деп ийген.\nМени Ол базынчыкта јӱргендерди божотсын,\n19Кайраканныҥ быйанду јылы\nједип келгенин јарлазын деп ийген».\n20 Тӱрбекти тӱрӱп, синагоганыҥ јалчызына табыштырып, отура берди. Синагогада болгон улус ончозы Оноҥ кӧс албай турдылар.\n21 Иисус олорго айдып баштады:\n– Мында айдылган, слер уккан сӧстӧр бӱгӱн бӱтти.\n22 Ончозы мыныҥ чынын керелеп, Оныҥ айткан јакшылык сӧстӧрин кайкажып, «Бу Иосифтиҥ уулы эмес беди?» – деп, сурап турдылар.\n23 Ол айтты:\n– «Эмчи, бойыҥды бойыҥ јас» деген кеп сӧсти Меге айтпай кайдарыгар, «Бистиҥ укканыбысла, Капернаумда нени эткен эдиҥ, мында, алтайыҥда, база анайда эт» дешкейигер.\n24 Је чынын айдадым слерге: кандый да јарлыкчыны бойыныҥ јеринде јуутпай јадылар.\n25 База чынын айдып турум слерге: Илия тушта ӱч јыл алты ай теҥери бӧктӧлип, ончо јерлерде ачана-торо болордо, Израильде кӧп тул ӱй улус болгон.\n26 Је Илия олордыҥ кемизине де эмес, јаҥыс Сидонныҥ јуугындагы Сарептада јаткан тул ӱй кижиге ийилген.\n27 Анайып ок Елисейјарлыкчы тушта Израильде капкаш балулу улус кӧп болгон, је Сирияныҥ кижизи Нееманнаҥ ӧскӧ, олордыҥ бирӱзи де аруталбаган.\n28 Мыны угала, синагогадагы улус ончозы атыйлана берди.\n29 Тура јӱгӱрижип, Оны каладаҥ чыгарала, јардаҥ ийде салып ийерге, кала турган кырдыҥ ӱстине апардылар.\n30 Је Ол кӧп улустыҥ ортозыла ӧдӱп, јӱре берди.\nОору-јоболду улусты јасканы\n(Мк. 1:21-28)\n31 Иисус Галилейдеги Капернаум калага келип, суббот кӱнде улус ӱретти.\n32 Оныҥ ӱредӱзин кайкап турдылар, нениҥ учун дезе Оныҥ айткан сӧстӧринде ийде-кӱч бар болгон.\n33 Синагогада кара јелбиске туттурган, ӧзӧк-буурында шилемирлӱ кижи болгон. Ол тыҥ кыйгыра берди:\n34 – Эй, Сениҥ бисте не керегиҥ бар, Назарет јеринеҥ Иисус? Сен бисти ӧлтӱрерге келдиҥ бе? Кем болгоныҥды билер турум, Сен – Кудайдыҥ Агарузы!\n35 Је Иисус:\n– Унчукпа, бу кижидеҥ чык! – деп, кара јелбиске јакарды.\nШилемир оору кижини улустыҥ ортозына јыга базып, ого каршу јетирбей, ӧзӧк-буурынаҥ чыга конды.\n36 Ончозыныҥ куды чыгып, бой-бойына айдыжып турдылар:\n– Бу не сӧс? Ондо јаҥ ла кӱч бар, Ол кара јелбистерге јакарып ийгенде, олор чыга бергилейт!\n37 Иисус керегинде табыш эбире јерлерге текши јайылды.\n38 Синагогадаҥ чыгала, Ол Симон-эшке кирди. Симонныҥ кайын энезиниҥ эди изип-кӱйӱп, оорып јаткан. Ого болушсын деп сурадылар.\n39 Иисус ого эҥчейип, ооруга јакарып ийди. Ол јазылып, бу тарый ӧрӧ туруп, олорды ашкарды.\n40 Кӱн ажып барадарда, јӱзӱн-јӱӱр оору-јоболду улусты Иисуска экелип турдылар. Ол кажызына ла колын салып алкап, јазып турды.\n41 – Сен Христос , Кудайдыҥ Уулы! – деп кыйгырганча, анайда ок шилемирлер де кӧп улустаҥ чыгып турдылар. Ол дезе, Мен Христос болгонымды билип турганыгарды айтпагар – деп, олорго јакарып турды.\n42 Тӱш боло берерде, Ол чыгып, аалга јерге јӱре берди. Кӧп улус Оны бедиреп барды. Табала, олордоҥ барбазын деп, сурап турдылар.\n43 Је Ол айтты:\n– Кудайдыҥ Каандыгыныҥ Сӱӱнчилӱ Јарын Мен ӧскӧ дӧ јерлерге јарлаар учурлу. Мен мыны эдерге ийилгем.\n44 Анайып Ол Галилейдиҥ синагогаларында јарлыктап јӱрди.\n5\nБаштапкы ӱренчиктер\n(Мф. 4:18-22; Мк. 1:16-20)\n1 Бир кӱн Иисус Геннисарет кӧлдиҥ јаказында болордо, улус Кудайдыҥ сӧзин угарга, кысталыжып турган.\n2 Ол кӧлдӧ турган эки кемени кӧрӱп ийди. Балыкчылар кемелеринеҥ чыгып, шӱӱндерин чайбап, јунуп тургандар.\n3 Ол Симондыйы болгон бир кемеге отурып, јараттаҥ эмеш ары јӱссин деп сурады. Оноҥ улусты кемедеҥ ӱретти.\n4 Ӱредип божойло, Симонго айтты:\n– Кӧлдиҥ тереҥ деген јерине јӱс, анда шӱӱндегер.\n5 Симон Ого айтты:\n– Ӱредӱчи! Бис тӱниле иштенип, неме тутпадыс, је Сениҥ айтканыҥла шӱӱнди чачайын.\n6 Шӱӱндегилеп, ума јок кӧп балык туттылар, керек дезе шӱӱндери јыртылып турды.\n7 Келип болушсын деп, ӧскӧ кемедеги нӧкӧрлӧрине кол јаҥыдылар. Олор јӱзӱп келдилер. Кемениҥ экилезин балыкла толтырарда, кемелер чӧҥӱп баштады.\n8 Мыны кӧрӧлӧ, Симон-Петр Иисустыҥ алдына тизеленип, айтты:\n– Менеҥ ары тур, Кайракан , мен кинчектӱ кижи эдим!\n9 Олор туткан балыктыҥ кӧбине Симонныҥ ла оныла кожо болгондордыҥ коркыжы келген,\n10 анайда ок Симонныҥ нӧкӧрлӧри – Зеведейдиҥ уулдары Иаков ло Иоанныҥ. Је Иисус Симонго:\n– Коркыба, – деди, – бӱгӱннеҥ ала улус тударыҥ.\n11 Олор кемелерин јаратка чыгарып, бар-јогын артырып койоло, Оны ээчий бастылар.\nКапкаш балулу кижини јасканы\n(Мф. 8:1-4; Мк. 1:40-45)\n12 Иисус бир калада јӱрерде, бастыра бойы капкаш балулу кижи келди. Иисусты кӧрӧлӧ, Оныҥ алдына кӧҥкӧрӧ јыгылып, јайнай берди:\n– Кайракан, мени арутайын дезеҥ, арутап ийериҥ!\n13 Иисус колын сунуп, ого тийеле, айтты:\n– Арутайын, ару бол.\nОл ло тарый капкаш балу сойылып, тӱже берди.\n14 Кижиге неме айтпазын деп, Иисус ого јакыды.\n– Абыска барып кӧрӱн – деди. – Аруталганыҥ учун Моисейдиҥ јакарганыла тайылга эт, улуска кере болзын.\n15 Је Иисус керегинде табыш там јайылды, Оныҥ айткан сӧзин угарга, оору-јоболын јастырарга, ума јок кӧп улус келип турды.\n16 Ол дезе, аалга јерлерге барып, мӱргиир болды.\nКурулып калган кижини јасканы\n(Мф. 9:1-8; Мк. 2:1-12)\n17 Бир кӱн Иисус ӱредип турарда, Галилей ле Иудейдиҥ ончо јерлеринеҥ, оноҥ Иерусалимнеҥ келген фарисейлер ле јасакчылар анда ок отургандар. Иисуста Кайраканныҥ улусты јазар кӱчи болгон.\n18 Бир кезик улус курулып калган кижини тӧжӧккӧ салганча экелдилер. Оны ӱйге кийдирерге, Иисустыҥ алдына салып берерге албаданып турдылар.\n19 Улустыҥ кӧбине ӱйге кирип болбой салала, оныҥ ӱстине чыгып, тежик эделе, оору кижини улустыҥ ортозына, Иисустыҥ чике алдына тӧжӧгиле катай тӱжӱрип ийдилер.\n20 Иисус олордыҥ бӱдӱп турганын кӧрӧлӧ, айтты:\n– Кижи, кинчектериҥ ташталды.\n21 Бичикчилер ле фарисейлер бойлоры ортодо табыштылар: «Кудайды мынайып јамандап турган бу не кижи? Кинчекти Кудайдаҥ ӧскӧ кем таштаар аргалу?»\n22 Иисус олордыҥ ичиндеги санаазын билип, айтты:\n– Слер не анайда сананып јадыгар?\n23 Не деп айдарга јеҥил: «Кинчектериҥ ташталды» – деерге бе, эмезе: «Тур, базып јӱр» – деерге бе?\n24 Је Кижи Уулында јер ӱстинде кинчектерди таштайтан јаҥ барын слерди билзин деп, анайда айттым – дейле, курулып калганга баштанды: – Сеге айдадым: тур, тӧжӧгиҥди алып, айлыҥа јан.\n25 Онызы ол тарый олордыҥ алдына туруп, јаткан тӧжӧгин алып, Кудайды мактап, јана берди.\n26 Ончозы алаҥ кайкажып, Кудайды мактадылар. Коркып калган бойлоры, айдыжып турдылар:\n– Бӱгӱн бис саҥ башка кайкамчылу немелер кӧрдибис!\nЛевийди кычырып алганы\n(Мф. 9:9-17; Мк. 2:13-22)\n27 Мыныҥ кийнинде Иисус чыгып, Левий деп каланчы калан јуур јеринде отурганын кӧрӧлӧ,\n– Мени ээчий бас! – деди.\n28 Онызы ончо немезин артырып койоло, ӧрӧ туруп, Оныҥ кийнинеҥ басты.\n29 Левий айлында Ого јаан кӱндӱ-кӱрее этти. Анда олорло кожо кыйын отурган кӧп каланчылар ла ӧскӧ дӧ улус болгон.\n30 Фарисейлер ле бичикчилер дезе арбаныжып, Оныҥ ӱренчиктерине айдып турдылар:\n– Слер каланчыларла, кинчектӱлерле кожо не керек ичип-јип јадыгар?\n31 Иисус олорго айтты:\n– Эмчини кадык улус эмес, оору улус керексиир.\n32 Мен Кудайга баштанзын деп, актуларды эмес, кинчектӱлерди кычырарга келгем.\nОрозо керегинде сурак\n(Мф. 9:14-17; Мк. 2:18-22)\n33 Бичикчилер ле фарисейлер Иисуска айттылар:\n– Иоанныҥ ӱренчиктери улай ла орозо тудуп, мӱргип јат, фарисейлердийи база. Сенийи дезе ичип-јип јадылар.\n34 Иисус олорго айтты:\n– Колту кожо јӱргенде, тойдогы улусты орозолодып болороор бо?\n35 Је колтуны олордоҥ айрып алар кӱндер келер, ол тушта, ол кӱндерде олор о��озо тудар.\n36 Оноҥ олорго укаа сӧс айтты:\n– Јаҥы кийимнеҥ јамачы кезип, эски кийимди јамабайтан. Анайткажын, јаҥы кийим де јыртылар, јаҥы јамачы да эски кийимге јарабас.\n37 Јаҥы аракыны эски тажуурга урбайтан. Анайткажын, јаҥы аракы тажуурды јара тебер, аракызы да тӧгӱлер, тажууры да ӱрелер.\n38 Карын, јаҥы аракыны јаҥы тажуурга уратан. Ол тушта мынызы да, онызы да ӱрелбес.\n39 Эски аракыны ичкен кижи ол тарыйында јаҥызын ичпес, эскизи артык – деер.\n6\nСуббот кӱн керегинде сурак\n(Мф. 12:1-14; Мк. 2:23-28; 3:1-6)\n1 Пасханыҥ экинчи кӱнинде баштапкы субботто Иисус аш салган кырала базып бараткан. Ӱренчиктери мажакты ӱзӱп, уужайла, јип тургандар.\n2 Фарисейлердиҥ кезиги айдышты:\n– Суббот кӱнде этпейтенди не керек эдип турганыгар?\n3 Иисус каруу јандырды:\n– Давид бойы да, кожо јӱргендери де, аштайла, нени эткен эди, кычырбаган бедигер?\n4 Ол Кудайдыҥ байзыҥына киреле, ыйык калашты бойы алып јиген, кожо јӱргендерине де берген. Ол калашты дезе абыстардаҥ ӧскӧ кемниҥ де јиир учуры јок болгон.\n5 Оноҥ айтты:\n– Кижи Уулы – суббот то кӱнниҥ бийи.\n6 База бир суббот кӱнде Ол синагогага кирип, улус ӱретти. Анда оҥ колы кургап калган кижи болгон.\n7 Бичикчилер ле фарисейлер Иисусты бурулаар шылтак бедиреп, оны суббот кӱнде јаскай не деп, ајыктап турдылар.\n8 Је Иисус олордыҥ сагыжын билип, кургап калган колду кижиге айтты:\n– Ӧрӧ туруп, улустыҥ ортозына чык.\nОл кижи туруп, ичкери ӧтти.\n9 Иисус олорго айтты:\n– Мен слердеҥ сурап угайын: суббот кӱнде нени эдер керек? Јакшыны ба, эмезе јаманды ба? Кижиниҥ јӱрӱмин аргадаар ба, эмезе кыйар ба?\nОлор унчукпай турдылар.\n10 Олорды ончозын ајыктап, байагы кижиге:\n– Колыҥды сун – деди.\nОл сунды, колы су-кадык боло берди.\n11 Бичикчилер ле фарисейлер калјуурып, Иисусты канайдалы деп, шӱӱшкилеп турдылар.\nОн эки апостолды талдап алганы\n(Мф. 10:1-4; Мк. 3:13-19)\n12 Ол кӱндерде Иисус мӱргийин деп кырга чыгып, тӱниле Кудайга мӱргиген.\n13 Таҥ адарда, ӱренчиктерин Бойына кычырып алала, олордыҥ ортозынаҥ он эки кижи талдап, апостолдор деп адады.\n14 Олор: Симон, оны Петр деп адады, оныҥ Андрей карындажы, Иаков ло Иоанн , Филипп ле Варфоломей;\n15 Матфей ле Фома, Алфейдиҥ уулы Иаков ло Зилот дейтен Симон;\n16 Иаковтыҥ уулы Иуда ла Иуда Искариот, соҥында садынып ийери ол болгон.\nКежик береечи јакылталар\n(Мф. 4:23-25; 5:1-12)\n17 Иисус олорло кожо кырдаҥ тӱжӱп, тӱс јерге токтоды. Кӧп ӱренчиктери, оноҥ Иудей ичинеҥ, Иерусалимнеҥ, Тир ле Сидонныҥ талай јаказындагы јерлеринеҥ камык улус кожо болгон.\n18 Олор Иисусты угарга, оору-јоболынаҥ јазыларга келгендер. Кара јелбистерге кыйнаткан бойлоры јазылып тургандар.\n19 Ончозы Ого тийип ийерге јӱткӱген, нениҥ учун дезе, Оноҥ кӱч чыгып, ончозын јазып турган.\n20 Ол ӱренчиктери јаар кӧрӱп, айтты:\n– Тыны тӱреҥи јӱргендер кежиктӱ:\nКудайдыҥ Каандыгы слердийи.\n21 Эмди аштап јӱргендер кежиктӱ:\nслер тойорыгар.\nЭмди ыйлап јӱргендер кежиктӱ:\nслер каткырарыгар.\n22 Кижи Уулы учун улус слерди јаман кӧрӱп, сӱрӱп, айткылап, адыгарды јамандап турза, кежиктӱ болгоныгар ол.\n23 Ол кӱнде сӱӱнигер, јыргагар, нениҥ учун дезе теҥеридеги кайралыгар улу! Олордыҥ адалары јарлыкчыларла анайып ок эдип јӱрген эдилер.\n24 Слерге дезе, байларга, ачу-корон!\nСлер једер коодыгарга јединип алганыгар.\n25 Эмди ӧткӱре тойу јӱргендерге, ачу-корон!\nСлер аштап торолоорыгар.\nЭмди каткырып јӱргендерге, ачу-корон!\nСлер ыйлап, сыктаарыгар.\n26 Слерди ончо улус мактап айткажын, слерге ачу-корон! Олордыҥ адалары тӧгӱн јарлыкчыларга анайып ок эдип јӱргендер.\n27 Је угуп турган слерге айдадым: ӧштӱлеригерге буурзап јӱригер, слерди јаман кӧргӧндӧргӧ јакшыгарды јетирип јӱригер;\n28 слерди каргагандарды алкап јӱригер, слерди јамандагандар учун мӱргип јӱригер.\n29 Јаагыҥа тажыган кижиге база бир јаагыҥды тӧгӧп бер; катанчыгыҥды блаап јаткан кижиге чамчаҥды да аларга буудак этпе.\n30 Сенеҥ сурап турган кажы ла кижиге – бер, сенийин алган кижидеҥ – кайра некебе.\n31 Слерге улус кандый болзын дезегер, бойыгар да олорго андый ок болыгар.\n32 Слерге карузып тургандарга карузып турган болзогор, слерге нениҥ учун алкыш-быйан айдатан? Кинчектӱлер де олорго карузыгандарга карузып јат.\n33 Слерге јакшызын јетирип тургандарга јакшыгарды јетирип турган болзогор, ол учун слерге кандый алкыш-быйан? Кинчектӱлер де анайда эдип јадылар.\n34 Ойто јандырып бергедий ижемјилӱ улуска тӧлӱге берип турган болзогор, слерге кандый алкыш-быйан? Кинчектӱлер де кинчектӱлерге ордына ойто аларым деп берип јадылар.\n35 Је слер ӧштӱлеригерге карузып јӱригер, кайра аларым деп сакыбай, јакшыгарды јетиригер, тӧлӱге беригер. Ол тушта слерге улу кайрал болор, Ӧрӧ Турганныҥ уулдары болорыгар, нениҥ учун дезе Ол јакшызы јок то, јаман да улуска быйанзак.\n36 Адагар улуска буурзак эди, слер де буурзак болыгар.\n37 Јаргылабагар, слерди де јаргылабас; бурулабагар, слерди де бурулабас; јаманды таштагар, слердийи де ташталар;\n38 беригер, слерге де берилер: јакшы кемјӱле, тыктап, тепсеп, эдегеерге толо уруп бергилеер. Кандый кемјӱле кемјииригер, анайып ла бойыгарга кемјилер.\n39 Иисус олорго анайда ок укаа сӧс айтты:\n– Сокор сокорды јединип јӱрер бе? Экилези орого тӱжер эмес пе?\n40 Ӱренчик ӱредӱчизинеҥ бийик болбос, је ӱренеле, ӱредӱчизиндий болор.\n41 Карындажыҥныҥ кӧзиндеги тегенекти не кӧрӱп јадыҥ, бойыҥныҥ кӧзиҥдеги тоормошты дезе сеспейдиҥ бе?\n42 Эмезе, кӧзиҥдеги тоормошты бойыҥ кӧрбӧй јадып, «Карындаш, кӧзиҥнеҥ тегенекти чыгарып ийейин» – деп, канайып айдарыҥ? Эки јӱстӱ! Озо бойыҥныҥ кӧзиҥнеҥ тоормошты чыгар, ол тушта карындажыҥныҥ кӧзинеҥ тегенекти канайып чыгарарын кӧрӱп аларыҥ.\n43 Јакшы агаштаҥ јаман јиилек бӱтпейтен, јаман агаштаҥ јакшы јиилек бӱтпейтен.\n44 Не ле агашты бӱткен јиилегинеҥ таныйтан. Смокваны тегенектеҥ јуубайтан, виноградты тегенектӱ кырчыннаҥ тербейтен.\n45 Јакшы кижи јӱрегинде јакшыны чеберлеген јеринеҥ ј��кшызын алып чыгар; јаман кижи дезе јӱрегинде јаманды чеберлеген јеринеҥ јаманын алып чыгар. Кижиниҥ јӱреги неле толо, оозынаҥ ол ло чыгар.\n46 Слер, айтканымды этпес бойыгар, Мени «Кайракан ! Кайракан!» деп не айдадыгар?\n47 Меге келип, айткан сӧзимди угуп, оны бӱдӱрип јӱрген кижи кемге тӱҥейин слерге айдып берейин:\n48 ол тура туткан кижиге тӱҥей. Ол кижи јерди тереҥжиде казып, тураныҥ тӧзин ташка салган. Чайык чыгып, турага табарган, је оны јайрадып болбогон, нениҥ учун дезе ол быжулап тудулган.\n49 Сӧзимди угарын угуп, оны бӱдӱрбегени, туразын тӧзӧлгӧ јокко, јердиҥ бойына туткан кижиге тӱҥей. Турага суу табарарда, ол бу тарый јемириле берген, байагы тураныҥ јемирилгени коркышту болгон.\n7\nЈӱс јуучылдыҥ јааныныҥ јалчызын јасканы\n(Мф. 8:5-13)\n1 Угуп турган улуска айдар сӧзин туузылтала, Иисус Капернаумга кирди.\n2 Јӱс јуучылдыҥ јааныныҥ карузыган јалчызы оорып, ӧлӱп јаткан.\n3 Ол Иисус керегинде угала, Оны келип, јалчызын јассын деп сурап, иудейлердиҥ јаандарын ийди.\n4 Олор Иисуска келип, сурап айттылар:\n– Мыны эдериҥе ол кижи турар:\n5 ол калыгыска карузып јат, биске синагога тудуп берген.\n6 Иисус олорло кожо барды. Ол јӱс јуучылдыҥ јааныныҥ айлына јууктап келерде, онызы најыларын ийип, айттырып ийди: «Кайракан , Бойыҥды јоботпо! Айлым ичине Сени кийдирерине турбас кижи эдим.\n7 Оныҥ да учун Сеге бойым барарга турбазым деп бодогом. Је сӧс айт, јалчым јазылар.\n8 Бажым билер бийлӱ де болзом, меге башкарткан черӱчилдерим бар. Кажы бирӱзин \"бар\" дезем, барар; бирӱзин \"кел\" дезем, келер; јалчымды \"оны эт\" дезем, эдер».\n9 Иисус мыны угала, бу кижини кайкады, кайра баштанып, кийнинде келип јаткан улуска айтты:\n– Айдып турум слерге: мынайда бӱдӱп турганды Израильдеҥ де таппадым.\n10 Элчилер јанып келерде, јалчы јазылып калтыр.\nТул ӱй кижиниҥ уулын тиргискени\n11 Мыныҥ кийнинде Иисус Наин деп калага барды. Оныла кожо ӱренчиктериниҥ кӧп сабазы ла кӧп улус барып јаткан.\n12 Каланыҥ каалгазына јууктап келерде, энезиниҥ сок јаҥыс уулыныҥ сӧӧгин чыгарып јаткандар. Ӱй кижи дезе тул болгон, оныла кожо каладаҥ кӧп улус барып јаткан.\n13 Оны кӧрӧлӧ, Кайракан ого буурзап, «Ыйлаба» – деди.\n14 Базып келеле, межикке колыла тийди. Апарып јаткан улус токтой тӱшти.\nИисус:\n– Уулчак, айдып турум сеге: тур! – деди.\n15 Ӧлгӧн кижи ӧҥдӧйип, отурып алды, оноҥ эрмектене берди. Иисус оны энезине берип ийди.\n16 Ончо улус сӱрекей коркып,\n– Ортобыстаҥ улу Јарлыкчы чыкты, Кудай Бойыныҥ калыгына келип барды! – дежип, Кудайды алкап турдылар.\n17 Иисус керегинде табыш Иудей ичине, оны эбире ончо јерлерге таркады.\nКрестеечи Иоанныҥ сурагы\n(Мф. 11:2-19)\n18 Иоанныҥ ӱренчиктери кӧргӧн-укканын ончозын ого айдып бердилер.\n19Иоанн ӱренчиктериниҥ экӱзин кычырып алып, «Келер дегени Сен бе, айса ӧскӧни сакыйтан ба?» – деп сурап угарга, Иисуска ийди.\n20 Олор Иисуска келип,\n– «Келер дегени Сен бе, айса ӧскӧни сакыйтан ба?» – деп, сурап угарга, бист�� Крестеечи Иоанн Сеге ийди – дедилер.\n21 Бу ӧйдӧ Иисус кӧп улусты оорудаҥ ла јоболдоҥ, кара јелбистердеҥ јазып, кӧп сокорлордыҥ кӧзин јарыдып ийген.\n22 Ол Иоанныҥ ӱренчиктерине айтты:\n– Барып, кӧргӧн-укканыгарды Иоаннга айдыгар: сокорлордыҥ кӧзи јарыйт, аксактар базып јӱргӱлейт, капкаш балулу улус аруталат, ӱскерлер угат, ӧлгӧндӧр тирилет, тӱреҥилерге Сӱӱнчилӱ Јар јарлалат.\n23 Эреҥистелбей Меге бӱткен кижи кежиктӱ.\n24 Иоанныҥ элчилери јӱре берерде, Ол улуска Иоанн керегинде айдып баштады:\n– Куба чӧлгӧ нени кӧрӧргӧ јӱрдигер? Салкынга јайкаткан кулузынды ба?\n25 Је нени кӧрӧргӧ јӱрдигер? Торко-маҥдык кийген кижини бе? Је јазалду јараш кийим кийгендер, сайрап јаткандар каанныҥ ӧргӧӧзинде јӱргӱлейт.\n26 Нени кӧрӧргӧ јӱрдигер? Јарлыкчыны ба? Эйе, айдып турум слерге: ол јарлыкчыдаҥ јаан.\n27 Бу мынайда ол керегинде бичилген:\n«Бат, Сенеҥ озо ангелимди ийип јадым,\nол Сениҥ јолыҥды белетеп койор».\n28 Айдып турум слерге: ӱй улустаҥ туулгандар ортодо Крестеечи Иоаннаҥ јааны јок, је Кудайдыҥ Каандыгында кичӱ дегени, оноҥ јаан.\n29 Уккан ончо улус, каланчылар да, Кудайдыҥ чындыгын алынып, Иоаннга келип, креске тӱшкендер.\n30 Фарисейлер ле јасакчылар дезе, олорго берилген Кудайдыҥ табын јектеп, Иоаннга барып креске тӱшпегендер.\n31 Айдарда Кайракан айткан: бу ӱйениҥ улузын кемге тӱҥдеп айдайын? Олор кемге тӱҥей?\n32 Олор тепсеҥде отурып, мынайда кыйгырыжып турган балдарга тӱҥей: «Слерге сыбыскы тарткан эдибис, је слер бијелебедигер; слерге сыгыт сарын сарнаган эдибис, је слер ыйлабадыгар».\n33 Крестеечи Иоанн келип, курсак јибесте, аракы ичпесте, «Оныҥ ӧзӧк-буурында шилемир бар» – дейдигер.\n34Кижи Уулы келди, јиирин јиди, ичерин ичти. «Кӧргӱлегер, курсакчыл ла аракызак кижи бу, каланчылар ла кинчектӱлердиҥ најызы ол» – дейдигер.\n35 Је Ойгорлык Ойгорлыктыҥ ончо керектериле акталган.\nТӧлӧттирбеген тӧлӱ керегинде\n(Мф. 26:6-13; Мк. 14:3-9; Ин. 12:1-8)\n36 Фарисейлердиҥ бирӱзи Иисусты бойыла кожо ажанак деп сураган. Ол фарисей -эшке кирип, кыйын отурып алган.\n37 Је бат, ол каланыҥ кинчектӱ болгон ӱй кижизи, Оныҥ фарисей-эште отурганын угала, јараш јытту майлу ак балкаштаҥ эткен јыракы экелди.\n38 Оныҥ кийнине, буды јанына туруп, ыйлап, Оныҥ будын кӧзиниҥ јажыла јунуп, чачыла арчып, окшоп, јараш јытту майла сӱртӱп турды.\n39 Мыны кӧрӧлӧ, Оны айлына кычырган фарисей ичинде айдынды: «Ол јарлыкчы болгон болзо, Ого кем, кандый ӱй кижи тийип турганын билер эди, ол кинчектӱ ӱй кижи ине».\n40 Је Иисус ого айтты:\n– Симон! Мен сеге бир неме айдарга турум.\nОл:\n– Айт, Ӱредӱчи – деди.\n41 Иисус айтты:\n– Тӧлӱге береечиге эки кижи тӧлӱлӱ болгон: бирӱзи – беш јӱс динарий , экинчизи – бежен.\n42 Је олордыҥ тӧлӧӧр акчазы јок болордо, ол экилезин тӧлӧттирбеген. Анайдарда, олордыҥ кажызы оны артык сӱӱр?\n43 – Мен бодозом, кӧбин тӧлӧттирбегени – деп, Симон каруу јандырды.\nИисус:\n– Сен чын сананып јадыҥ – деди.\n44 Оноҥ ӱй кижи јаар бажын бу��ып, Симонго айтты: – Бу ӱй кижини кӧрӱп туруҥ ба? Мен сениҥ айлыҥа келдим, сен будым јунар суу уруп бербедиҥ. Ол дезе, кӧзиниҥ јажыла будымды јунуп, чачыла арчып берди.\n45 Сен Мени окшободыҥ, ол дезе Мен келгенимнеҥ бери будымды окшоп божободы.\n46 Сен бажымды майлабадыҥ, ол дезе будымды јараш јытту майла сӱркӱштеди.\n47 Оныҥ учун айдып турум сеге: ол кӧп сӱӱген учун, оныҥ кӧп кинчектери ташталып јат. Кемниҥ кинчеги ас ташталган, оныҥ сӱӱгени де ас.\n48 Оноҥ ӱй кижиге:\n– Кинчектериҥ ташталып јат – деди.\n49 Иисусла кожо кыйын отурган улус: «Кинчекти де таштайтан бу кем андый?» – деп, ичинде айдынып турдылар.\n50 Је Ол ӱй кижиге айтты:\n– Бӱдӱп турганыҥ сени аргадап алды. Амыр јӱре бер.\n8\n1 Мыныҥ кийнинде Иисус Кудайдыҥ Каандыгыныҥ Сӱӱнчилӱ Јарын јарлап, калалар ла јурттар сайын јӱрди. Оныла кожо он эки ӱренчиги,\n2 оноҥ Ол кара јелбистердеҥ ле оору-јоболдоҥ јаскан бир кезик ӱй улус јӱргендер: ӧзӧк-буурынаҥ јети шилемир чыккан Магдалина дейтен Мария ;\n3 Иродтыҥ айлы-јуртын башкарган Хузаныҥ абакайы Иоанна, оноҥ Сусанна ла ӧскӧ дӧ кӧп улус. Олор Иисуска ла ӱренчиктерге бары-јогыла болужып тургандар.\nАш ӱрендеечи керегинде\n(Мф. 13:1-9; Мк. 4:1-9)\n4 Кӧп улус јуулыжып, ончо калалардаҥ Иисуска келип турарда, Ол укаа сӧс айтты:\n5 – Аш ӱрендеечи бойыныҥ ӱренин ӱрендеерге чыккан. Ол ӱрендеп турарда, ӱренниҥ кезиги јол кырына тӱшкен. Олор тепселип калган, теҥериниҥ куштары олорды чокып койгон.\n6 Кезиги ташту јерге тӱшкен. Кылгазы ӧзӱп, чык јокко кургап калган.\n7 Кезиги тегенектӱ јерге тӱшкен. Тегенек ӧзӱп, оны туй базып койгон.\n8 Кезиги дезе јакшы јерге тӱшкен. Ӧскӱлеҥ болуп, ӱрендегенине кӧрӧ јӱс катап кӧп тӱжӱм берген.\nАйдып божойло, ӱнин бийиктедип: «Кулакту кижи уксын!» – деди.\n9 Ӱренчиктери бу укаа сӧстиҥ учурын сурадылар.\n10 Ол айтты:\n– Слерге Кудайдыҥ Каандыгыныҥ јажыттарын билери берилген, ӧскӧ улуска дезе укаалап айдатан – олор кӧрзӧ дӧ, кӧрбӧй, укса да, аайлабай јадылар.\n11 Бу укаа сӧстиҥ учуры мындый: ӱрен – ол Кудайдыҥ сӧзи.\n12 Јол кырына тӱшкени – сӧсти угуп тургандары. Олор бӱдӱп, аргадалбазын деп, олорго соҥында кӧрмӧс келип, јӱректеринеҥ сӧсти апарып јат.\n13 Ташту јерге тӱшкени – ол сӧсти угала, сӱӱнип, кӧксине алынган улус. Је олор, тазыл јок болуп, кыска ӧйгӧ бӱдӱп, ченелте болгондо, јана тӱшкилейт.\n14 Тегенектӱ јерге тӱшкени – ол сӧсти уккан улус. Је јадынды кичеейтени, јӧӧжӧгӧ тартылатаны, сайрап јӱрери олорды туй базып койот, олор ӧзӱм алынып болбойт.\n15 Јакшы јерге тӱшкени – ол сӧсти угала, быйанду ла ару јӱрегинде чеберлеп алып јӱрген улус. Чыдамкай болгондо, олор тӱжӱм берет.\nИисус анайда айдала, тыҥ ӱнденип, «Кулакту кижи уксын!» – деди.\n16 – Ӱспекчинди камысканда, оны айак-казанла бӱркебейтен эмезе орынныҥ алдына тургуспайтан. Карын, ӱйге кирген улус јарыкты кӧрзин деп, јарыткышка тургузатан.\n17 Јарталбай калар јажыт јок, јарлалбай, тыштына чыкпай калар туйук неме јок.\n18 Анай��арда, канайда угуп турганыгарды ајарыгар. Кемде бар, ого берилер, кемде дезе јок, оныҥ бар деп сананганы да айрылар.\nИисустыҥ энези ле карындаштары\n(Мф. 12:46-50; Мк. 3:31-35)\n19 Иисуска энези ле карындаштары келди, је улустыҥ кӧбине Ого јууктап болбой турдылар.\n20 – Энеҥ ле карындаштарыҥ Сени кӧрӧргӧ, тышкары тургулары – деп, Ого јетирдилер.\n21 Ол айтты:\n– Кудайдыҥ сӧзин угуп, Оныҥ сӧзиле эдип јӱргендер – Мениҥ энем ле карындаштарым.\nЈотконды сыныктырганы\n(Мф. 8:23-27; Мк. 4:35-41)\n22 Бир кӱн Иисус ӱренчиктериле кожо кемеге отурып, «Кӧлдиҥ ол јанына кечели» – деди. Олор јӱзӱп ийдилер.\n23 Јӱскилеп барадарда, Ол уйуктап калды. Кенетийин кӧлгӧ јоткон тӱшти, кемеге суу кирип, олор јеткерде болдылар.\n24 Базып келип, Оны ойгозып, айттылар:\n– Ӱредӱчи! Ӱредӱчи! Чӧҥӱп барадырыс!\nОл ӧрӧ туруп, салкынга ла толкуга јакарып ийерде, олор токтоп, тымый берди.\n25 – Слердиҥ бӱдӱп турганыгар кайда? – деп, Ол ӱренчиктеринеҥ сурады.\nКоркып, кайкап калган ӱренчиктер бой-бойына айдып турдылар:\n– Салкынга да, сууга да јакарганда, олор Ого уккур болуп турганда, бу кем болотон?\nШилемирге туттурган кижини јасканы\n(Мф. 8:28-34; Мк. 5:1-20)\n26 Олор Галилейдиҥ одожындагы Гадара деп ороонго кечип чыктылар.\n27 Иисус јаратка чыгып келерде, Ого каланыҥ бир кижизи туштады. Ол шилемирге туттурган кижи болгон, тапту узак ӧйгӧ кийим кийбеген, айылда јатпай, сӧӧк салар куй-таштарда јаткан.\n28 Иисусты кӧрӧлӧ, ол кыйгырып, Оныҥ алдына кӧҥкӧрӧ тӱжӱп, јаан ӱнденип, айтты:\n– Иисус, Ӧрӧ турган Кудайдыҥ Уулы, мени кайдайын деп туруҥ? Сени јайнап турум: мени кыйнаба!\n29 Бу кижидеҥ чыксын деп, Иисус кара јелбиске јакарып ийген учун ол мынайып айткан. Кара јелбис оны узак ӧйгӧ кыйнап келген. Оны каруулдап, кынјылап, кижендеп те турза, је ол кӱлӱни ӱзӱп, шилемирге сӱрдӱрип, аалга јерлерде јӱрген.\n30 Иисус оныҥ адын сураарда, ол: «Тӱмен черӱ» – деди, нениҥ учун дезе оныҥ ӧзӧк-буурына кӧп шилемирлер кирген.\n31 Таамыныҥ тӱбине тӱжерге јакарбазын деп, олор јалына бердилер.\n32 Анда ла кырда јаан ӱӱр чочколор одордо јӱргӱлеген. Шилемирлер олордыҥ ӧзӧк-буурына барып кирерге, Иисустаҥ јӧп сурадылар. Ол јӧбин берди.\n33 Шилемирлер кижидеҥ чыгып, чочколордыҥ ӧзӧк-буурына барып кирдилер. Ӱӱр кажаттаҥ кӧлгӧ калып, чӧҥӧ берди.\n34 Кӱдӱчилер не болгонын кӧрӧлӧ, сыр-јӱгӱрикте барып, каладагы ла јурттардагы улуска айттылар.\n35 Улус не болгонын кӧрӧргӧ чыктылар. Иисуска келип кӧргӧжин, ӧзӧк-буурынаҥ шилемирлер чыккан байагы бир кижи кийимдӱ, санаазы ордында, Иисустыҥ будыныҥ јанында отурды. Олордыҥ коркыжы келди.\n36 Кӧргӧн улус дезе шилемирлӱ кижи канайда аргадалганын олорго айдып бердилер.\n37 Гадараны эбире јаткан улус ончозы сӱрекей коркыган учун, Иисусты олордоҥ јӱре берзин деп сурадылар. Ол кемеге отурып, кайра јӱзӱп ийди.\n38 Ӧзӧк-буурынаҥ шилемирлер чыккан кижи дезе кожо барарга суранган. Је Иисус оны божодып, айткан:\n39 – Айлы-јуртыҥа јанып, Кудай сеге нени эткенин айдып бар.\nОнызы барып, Иисус ого нени эткенин кала ичине јарлап јӱрди.\nОору ӱй кижини јасканы ла кызычакты тиргискени\n(Мф. 9:18-26; Мк. 5:21-43)\n40 Иисус бурыларда, улус Оны уткыды, нениҥ учун дезе Оны ончозы сакып турган.\n41 Је бат, синагоганыҥ јааны Иаир деп кижи келди. Ол Иисустыҥ будыныҥ алдына кӧҥкӧрӧ тӱжӱп, Оны айлына кирзин деп, јайнап, сурай берди,\n42 нениҥ учун дезе оныҥ он эки јаш кирелӱ сок јаҥыс кызычагы божоп јаткан. Иисус барып јадарда, улус ийдижип, Оны кыстап турды.\n43 Улустыҥ ортозында он эки јылга каны токтобой, шыралап јӱрген ӱй кижи болгон. Ол эмчилерди керип, ар-јӧӧжӧзин короткон, је оны кем де јазып болбогон.\n44 Кийнинеҥ базып келеле, ол Иисустыҥ кийиминиҥ эдегине тийип ийди. Бу ла тарый кан келери токтой берди.\n45 – Меге кемигер тийди? – деп, Иисус сурады.\nТийген кижи чыкпаста, Петр ла Иисусла кожо јӱргендер айдышты:\n– Ӱредӱчи, улус Сени курчай туруп, кыстап јат. Айдарда, «Меге кемигер тийди» – деп, не сурайдыҥ?\n46 Је Иисус:\n– Меге кем де тийген, – деди, – Менеҥ кӱч чыкканын сезип ийдим.\n47 Ӱй кижи јажырып болбогонын билип, тыркыражып, базып келеле, Оныҥ алдына кӧҥкӧрӧ тӱшти, Ого не керектӱ тийгенин, канайып ол тарыйынча јазылганын ончо улус алдында Ого айдып берди.\n48 Иисус ого:\n– Кызым, бӱдӱп турганыҥ сени аргадап алды. Амыр јӱре бер – деди.\n49 Ол мынайда айдып турганча, синагоганыҥ јаанынаҥ бир кижи келип,\n– Кызычагыҥ јада калды, Ӱредӱчини јоботпо – деди.\n50 Је Иисус мыны угала, Иаирге айтты:\n– Коркыба, јаҥыс ла бӱт, ол аргадалар.\n51 Ӱйге келеле, Петрдаҥ, Иаков ло Иоаннаҥ, оноҥ кызычактыҥ ада-энезинеҥ ӧскӧ кижи кийдирбеди.\n52 Ончо улус ый-сыгытта болгон. Је Ол айтты:\n– Ыйлабагар, ол божобогон, уйуктап јат.\n53 Ол ӧлӱп калганын билип, Иисусты шооттылар.\n54 Иисус дезе, ончозын ӱйдеҥ чыгарып, оны колынаҥ тудуп, ӱнин бийиктедип, айтты:\n– Кызычак, тур!\n55 Онызыныҥ тыны ойто кирип, ол ло тарый туруп келди. Иисус оны азыразын деди.\n56 Оныҥ ада-энези алаҥ кайкадылар. Иисус дезе, не болгонын улуска айтпазын деп, олорго јакарды.\n9\nОн экӱни ӱренчикти ийгени\n(Мф. 10:5-15; Мк. 6:7-13)\n1Иисус он экӱни кычырып алала, олорго ончо шилемирлердиҥ бажын билер, оору-јоболды јазар кӱч ле јаҥ берди.\n2Кудайдыҥ Каандыгы керегинде јарлазын, оору улусты јассын деп, олорды ийип,\n3 айтты:\n– Јолго неме албагар: тайак та, баштык та, калаш та, акча да; солып кийер кийим алып јӱрбегер.\n4 Кажы бир айылга тӱшсегер, анда артып, оноортынаҥ јолго атаныгар.\n5 Слерди кайда јуутпаза, ол каладаҥ барып јада, олорго удура кере эдип, будыгардаҥ тоозынды кактагар.\n6 Олор барып, јурттарды эбирип, кайда ла Сӱӱнчилӱ Јар јарлап, оору улусты јазып јӱрдилер.\n7 Тӧрт тӧчинниҥ бирӱзин башкарган Ирод , Иисустыҥ нени эдип јӱргенин ончозын угала, алаҥ кайкады, нениҥ учун дезе кезиктери: «Бу Иоанн , ол тирилген»,\n8 бир кезиги: «Илия келген», ӧскӧлӧри: «Јебрен јарлыкчылардыҥ бирӱзи тирилген» – дешкен.\n9 Је Ирод айткан: «Иоанныҥ бажын мен кезе чаап койгом. Бу мындый кайкамчылу керектерди кем эдет болбогой?» Иродтыҥ Оны кӧрӧр кӱӱни келип турган.\nБеш муҥ кижини тойдырганы\n(Мф. 14:13-21; Мк. 6:30-44; Ин. 6:1-14)\n10 Апостолдор јанып келеле, нени эткендерин Иисуска айдып бердилер. Иисус олорды јаҥыс бойлорын алганча, Вифсаида дейтен каланыҥ јуугындагы ээн јерге ырады.\n11 Је улус билип ийеле, кийнинеҥ барды. Иисус олорды угуп, олорго Кудайдыҥ Каандыгы керегинде куучындады, јазыларын керексиген улусты јасты.\n12 Эҥир кирип бараткан. Он экӱ Ого базып келип, айттылар:\n– Улусты божот, олор эбире јаткан јурттарга барып, конор-тӱнеер јер ле јиир курсак таап алзын, бу аалга јер.\n13 Је Ол:\n– Слер олорды азырагар – деди.\n– Бисте беш болчок калаш ла эки болчок балыктаҥ ӧскӧ неме јок – деп, ӱренчиктер каруу јандырды. – Айса барып, бу улустыҥ ончозына курсак садып алактар ба?\n14 Анда беш муҥ кире кижи болгон.\n– Улусты беженнеҥ јергелей отургызыгар – деп, Иисус олорго јакыды.\n15 Анайда эдип, ончолорын отургызып ийдилер.\n16 Иисус дезе, беш болчок калаш ла эки болчок балыкты алып, теҥери ӧрӧ кӧрӧлӧ, алкады, олорды сындырала, улуска ӱлезин деп, ӱренчиктерге берди.\n17 Ончозы јиди, тойды. Јигенниҥ арткан-калганын он эки каламага јууп алдылар.\nИисус кем?\n(Мф. 16:13-19; Мк. 8:27-29)\n18 Бир катап Иисус јаҥыскан мӱргип турарда, Ого ӱренчиктери келди. Иисус олордоҥ сурады:\n– Улус Мени кем дешкилейт?\n19 Олор каруу јандырдылар:\n– Сени Крестеечи Иоанн дежет, кезиктери Илия, кезиктери дезе јебрен јарлыкчылардыҥ бирӱзи тирилген дежет.\n20 Ол сурады:\n– Слер Мени кем дейдигер?\nПетр:\n– Сен – Кудайдыҥ Христозы – деди.\n21 Је Ол мыны кемге де айтпазын деп, кату јакарала,\n22 айтты:\n– Кижи Уулы кӧп кыйналар учурлу, јаандар, улу абыстар ла бичикчилер Оны јектеп, ӧлтӱргилеп койор, ӱчинчи кӱнде дезе Ол тирилер учурлу.\n23 Оноҥ ончозына айтты:\n– Мениле кожо барайын дегенигер, бойынаҥ бойы мойноп, бойыныҥ кере тартыратан агажын алып, Мениҥ кийнимнеҥ барзын.\n24 Јӱрӱмин аргадайын дегени, онызын јылыйтар. Меге болуп јӱрӱмин јылыйтканы дезе, онызын аргадап алар.\n25 Јер-телекейде не бардыҥ ончозын табала, је бойын бойы ӧлтӱрип эмезе бойын јылыйтып салза, кижиге не туза?\n26 Кем Менеҥ, Мениҥ айткан сӧзимнеҥ уйалза, Кижи Уулы Бойыныҥ, Аданыҥ ла агару ангелдердиҥ магында келгежин, ол кижидеҥ уйалар.\n27 Чынын айдадым слерге: мында тургандардыҥ кезиги Кудайдыҥ Каандыгын кӧрбӧгӧнчӧ, ӧлбӧс.\nИисус Христостыҥ кубулганы\n(Мф. 17:1-8; Мк. 9:2-8)\n28 Мынайда айтканныҥ кийнинде, сегис кӱнниҥ бажында Иисус Петрды, Иоанн ла Иаковты алала, мӱргиирге кырга чыкты.\n29 Ол мӱргип турарда, чырайы кубулды, кийими агарып, мызылдай берди.\n30 Је бат, Оныла эки эр кижи эрмектежип турды. Олор Моисей ле Илия болгондор.\n31 Теҥериниҥ магыла јаркындалганча келип, олор Иисустыҥ Иерусалимде бӱдӱретен керектериниҥ учын куучындажып тургандар.\n32 Петр ла оныла кожо болгон улус дезе уйкуга јыга бастырып койгондор. Је ойгонып келеле, Оныҥ магыныҥ јаркынын, Ого коштой эки эр кижи турганын кӧрӱп ийдилер.\n33 Байагы улус барарга јадарда, Петр Иисуска айтты:\n– Ӱредӱчи, биске мында макалу! Ӱч чадыр тудалы: бирӱзин Сеге, бирӱзин Моисейге, бирӱзин дезе – Илияга.\nНени айдып турганын ол бойы да билбес болгон.\n34 Айдып турганча, булут чыгып, олорды кӧлӧткӧлӧп ийди. Булутка киреле, коркый бердилер.\n35 Булуттаҥ ӱн угулды:\n– Бу Мениҥ сӱӱген Уулым, Оны угыгар!\n36 Ӱн угулбай барарда, Иисус ойто јаҥыскан артты. Ӱренчиктер мыны јажытта тудуп, нени кӧргӧндӧрин ол кӱндерде кемге де айтпадылар.\nКара јелбиске туттурган уулчакты јасканы\n(Мф. 17:14-18; Мк. 9:14-27)\n37 Эртезинде олор кырдаҥ тӱшкилеп келерде, Иисусты кӧп улус уткып чыкты.\n38 Кенетийин улус ортодоҥ бир кижи:\n– Ӱредӱчи! – деп, кыйгырып ийди. – Сени јайнап, сурап турум, мениҥ уулымды келип кӧр! Ол мениҥ сок јаҥыс уулым!\n39Јелбис ого табарганда, ол кенетийин кыйгырып баштайт, баланы кура тартарда, оозынаҥ кӧбӱк чыгып келет. Оны чек кыйнайла, јӱк арайдаҥ айрылат.\n40 Јелбисти чыгара сӱригер деп, ӱренчиктериҥди айбылагам, је олор болуп албады.\n41 Иисус:\n– Э-э, бӱтпес, балыр ӱйе! – деди. – Слерле кожо канчазын јӱрейин? Слерге канчазын чыдажайын? Уулыҥды бери экел!\n42 Онызы келип јатканча, шилемир оны јерге јыга базып, калтырада берди. Је Иисус кара јелбиске јакарып, уулчакты јазала, адазына берип ийди.\n43 Кудайдыҥ кӱчин ончолоры кайкажып турдылар.\nОнчо улус Иисустыҥ эдип јӱргенин кайкажып турарда, Ол Бойыныҥ ӱренчиктерине айтты:\n44 – Айтканымды лаптап угыгар: Кижи Уулы улустыҥ колына берилер.\n45 Је олор бу сӧстӧрди аайлабадылар, олорго бу сӧстӧр туйук болуп, оныҥ учурын оҥдободылар. Сурап угарга дезе јалтанып тургандар.\nКем улу-јаан болор?\n(Мф. 18:1-5; Мк. 9:33-40)\n46 Кемизи улу-јаан деп, ӱренчиктер ортодо блааш-тартыш болгон.\n47 Иисус дезе, олордыҥ јӱрегинде алып јӱрген сагыжын билип, бир баланы колго алала, Бойыныҥ алдына тургузып,\n48 айтты:\n– Меге болуп бу баланы јуудып алганы – Мени јуудып турганы. Мени јуутканы дезе, Мени Ийгенди јуутканы ол. Ортогордо эҥ кичӱгер, улу болор.\n49 Айдарда, Иоанн айтты:\n– Ӱредӱчи! Сениҥ адыҥды адап, шилемирлерди чыгарып турган кижини кӧрдибис. Ол бисле кожо јӱрбей турган учун, оны токтодып салдыс.\n50 Иисус:\n– Токтотпогор – деди. – Слерге удура эмес кижи слер учун ине.\nИерусалим јаар барган јолдо\n51Кудай Иисусты теҥериге алар кӱндер јууктап келедерде, Иисус Иерусалим јаар барар деп шӱӱп,\n52 Бойынаҥ озо элчилерин ийди. Олор Ого керектӱ не-немени белетеп койорго, бир самар јуртка келдилер.\n53 Је Оны јуутпадылар, нениҥ учун дезе Ол Иерусалим јаар барып јатканы кӧрӱнип турды.\n54 Мыны кӧрӧлӧ, ӱренчиктери Иаков ло Иоанн айттылар:\n– Кайракан ! Кӱӱниҥ бар болзо, Илия эткени чилеп, теҥеридеҥ от тӱжӱп, буларды ӧртӧп салзын деп айдалы ба?\n55 Је Иисус олор јаар бурылып, олорды токтодып койды. Бойыгарда кандый тын барын билбей јадыгар – деди. –\n56 Кижи Уулы дезе, кижин��ҥ тынын кыйарга эмес, аргадаарга келген.\nАйдарда, олор ӧскӧ јуртка бардылар.\nИисусты ээчий канайып барар?\n(Мф. 8:19-22)\n57 Јолой бир кижи Иисуска айтты:\n– Сен кайдаар да барзаҥ, Сени ээчий барарым.\n58 Иисус ого айтты:\n– Тӱлкӱ болзо ичегендӱ, куш болзо уйалу. Кижи Уулыныҥ дезе баш та јӧлӧӧр јери јок.\n59 Ӧскӧзине дезе айтты:\n– Мени ээчий бар.\nОнызы:\n– Кайракан! – деди. – Мен озо адамныҥ сӧӧгин јууп койорго барып келейин бе?\n60 Је Ол ого айтты:\n– Ӧлгӧн улус ӧлгӧндӧриниҥ сӧӧгин бойлоры јуузын. Сен дезе барып, Кудайдыҥ Каандыгыныҥ Сӱӱнчилӱ Јарын јарла.\n61 База бир кижи айтты:\n– Кайракан! Мен Сениле кожо барарым, је озо барып, айылдагы улусла јакшылажып алайын ба?\n62 Је Иисус ого айтты:\n– Салдага колын салала, кайра ајыктанып турган кижи, Кудайдыҥ Каандыгына ижемјизи јок.\n10\nЈетен ӱренчикти ийгени\n(Мф. 10:5-16)\n1 Мыныҥ кийнинде Кайракан база јетен ӱренчик талдап алды. Бойы барайын деген ончо калалар ла јурттар сайын олорды Бойынаҥ озо экидеҥ ийип,\n2 айтты:\n– Кезер аш кӧп, ишчилер ас. Анайдарда, кыраныҥ Бийин јайнагар, кыразына ишчилер ийзин.\n3 Барыгар! Бат, слерди бӧрӱлер ортодо јӱретен кураандарды чылап ийип јадым.\n4 Таар да, баштык та, ӧдӱк те албагар, јолдо улусла эзендешпегер.\n5 Кажы бир айылга кирзегер, озо баштап: «Бу айылга амыр!» – дегер.\n6 Анда амырга турар кижи бар болгожын, амырыгар ого једер, јок болгожын, бойыгарга бурылар.\n7 Ол айылда артып, нени берер ичип-јигер, нениҥ учун дезе иштеп јӱрген кижи ижи учун кайралын алар учурлу. Айылдаҥ айылга кӧчпӧгӧр.\n8 Кажы бир калага келзегер, слерди уткып, кӱндӱлезе, салган курсагын јигер.\n9 Андагы оору улусты јазып, «Кудайдыҥ Каандыгы слерге јууктап келди!» – деп, олорго айдыгар.\n10 Кажы бир калага келзегер, слерди уткыбаза, оромго чыгала, айдыгар:\n11 «Слердиҥ калагардаҥ будыбыска јапшынган тоозынды да слерге кактап турубыс. Андый да болзо, Кудайдыҥ Каандыгы слерге јууктап келгенин билип јӱрӱгер!»\n12 Айдып турум слерге: бу калага кӧрӧ ол кӱн Содомго јеҥил болор!\nИисус калаларды каарып айдат\n(Мф. 11:20-24)\n13 Ачу-корон сеге, Хоразин! Ачу-корон сеге, Вифсаида! Слерде эдилген кайкалдар Тир ле Сидондо эдилген болзо, олор самтар кеп кийип, баштарына кубал сееп, туку качан Кудайга баштанар эди.\n14 Оныҥ учун Јаргы тужында Сидон ло Тирге слерге кӧрӧ јеҥил болор.\n15 Сен де, Капернаум, теҥериге јетире бийиктединген бойыҥ, таамыга јетире јабызаарыҥ.\n16 Слерди угуп турган кижи Мени угуп јат. Слерди јектеп турган кижи Мени јектеп јат. Мени јектеп турган кижи Мени Ийгенди јектеп јат.\n17 Јетен ӱренчик сӱӱнчилӱ јанып келеле, айттылар:\n– Кайракан, Сениҥ адыҥды адап јакарганыста, шилемирлер де биске багып турдылар!\n18 Ол айтты:\n– Сатана јалкын чылап теҥеридеҥ келип тӱшкенин кӧрдим.\n19 Бат, Мен слерге јыландардыҥ ла скорпиондордыҥ ӱстине базар, ӧштӱлерди јеҥер јаҥ берип јадым, слерге не де каршузын јетирип болбос.\n20 Је јелбистер слерге багып турганына сӱӱнбегер, ��ды-јолыгар теҥериде бичилгенине сӱӱнигер!\n21 Бу ла ӧйдӧ Иисус тыннаҥ сӱӱнчи алып, айтты:\n– Ада, теҥери ле јердиҥ Кайраканы! Мыны ойгорлордоҥ ло керсӱлердеҥ јажырала, кичӱлерге ачканыҥ учун, Сеге баш болзын! Эйе, Ада, јакшылыкту табыҥ андый болгон.\n22 – Оноҥ ӱренчиктерине баштанып, айтты: – Ончозы Меге Адамнаҥ берилген. Уулы кем болгонын Адазынаҥ ӧскӧ кем де билбес, Уулынаҥ ӧскӧ Адазы кем болгонын кем де билбес, анайда ок Уулы кемге ачар кӱӱндӱ, ол билер.\n23 Оноҥ ӱренчиктерине баштанып, олорго аҥылап айтты:\n– Слердиҥ кӧрӱп турганыгарды кӧргӧн кӧстӧр кежиктӱ.\n24 Айдып турум слерге: кӧп јарлыкчылар ла каандар кӧрӱп јӱргенеерди кӧрӧйин дейле, кӧрбӧгӧн, угуп јӱргенеерди угайын дейле, укпаган.\nБыйанду самар кижи керегинде\n25 Бир јасакчы ӧрӧ туруп, Иисусты ченеп, сурады:\n– Ӱредӱчи, ӱргӱлји јӱрӱмдӱ болорго, нени эдейин?\n26 Иисус оноҥ сурады:\n– Јасакта не деп бичилген? Оноҥ сен нени кычырдыҥ?\n27 Ол кижи каруу јандырды:\n– «Кайраканды, бойыҥныҥ Кудайыҥды, бастыра јӱрегиҥле, бастыра јулаҥла, бастыра кӱчиҥле, бастыра санааҥла сӱӱп јӱр» . База: «Бойыҥды сӱӱгеҥдий, јуугыҥды сӱӱп јӱр».\n28 Иисус ого айтты:\n– Айтканыҥ јолду. Анайда ла эдип јӱр, јӱрӱм јӱрериҥ.\n29 Је ол актанайын деп, Иисустаҥ сурады:\n– А мениҥ јуугым кем?\n30 Иисус каруу јандырып, айтты:\n– Бир кижи Иерусалимнеҥ Иерихон јаар барып јадала, тонокчыларга туттурган. Тонокчылар оны јылаҥаштап, јарым тындуга артырала, јӱре бергендер.\n31 Ол јолло бир абыс барып јаткан. Је соктыртып койгон кижини кӧрӧлӧ, кӧндӱре ӧдӧ берген.\n32 Анайып ок бир левит ол јерге келип, кӧрӧлӧ, кӧндӱре ӧдӧ конгон.\n33 Бир самар кижи дезе јортып барадала, оны кӧрӱп, ичи ачыган.\n34 Базып келеле, шырказын аракыла јунуп, майла сӱртеле, таҥып берген. Эштегине миндиреле, айылчы конор турага экелип, оны кичееген.\n35 Эртезинде дезе, атанар башта, эки динарий чыгарып, конор тураныҥ ээзине берип, айткан: «Бу кижини кичее. Артык акча коротсоҥ, бурылзам, тӧлӧп берерим».\n36 Тонокчыларга туттурган бу кижиниҥ јуугы ол ӱчӱниҥ кажызы болгон деп сананып туруҥ?\n37 Јасакчы: «Ого быйаны јеткени» – деди. Айдарда, Иисус айтты:\n– Бар, сен де анайда эдип јӱр.\nМария ла Марфа\n38 Јолын улалтып, Иисус бир јуртка келди. Анда Марфа деп ӱй кижи Оны айлына кычырды.\n39 Марфада Мария деп сыйны болгон. Онызы Иисустыҥ будыныҥ јанына отурып, Оныҥ сӧзин тыҥдап турган.\n40 Марфа дезе, јаан кӱндӱ-кӱрее эдерге кичеенип, базып келеле, айтты:\n– Кайракан, сыйным мени иштезин деп, јаҥыскан артырып койгонын кӧрбӧй туруҥ ба? Оны меге болушсын дезеҥ.\n41-42 Иисус дезе ого каруу јандырды:\n– Марфа! Марфа! Сен кӧпти эдерге кичеенип, шакпырап јадыҥ, је јӱк ле бир неме керек. Мария дезе јакшылыкту ӱлӱӱзин талдап алды, оны кем де айрып болбос.\n11\nКанайда мӱргийтени керегинде\n(Мф. 6:9-15; 7:7-11)\n1Иисус бир јерде мӱргиген. Мӱргип божоордо, ӱренчиктериниҥ бирӱзи Ого айтты:\n– Кайракан , Иоанн бойыныҥ ӱренчиктерин ӱреткени чилеп, бисти д�� мӱргиирге ӱретсеҥ.\n2 Иисус олорго айтты:\n– Мӱргизеер, мынайда айдыгар:\nТеҥеридеги Адабыс!\nАдыҥ Сениҥ агарулалзын,\nКаандыгыҥ Сениҥ келзин!\nКанайып теҥериде, анайып јерде де табыҥ Сениҥ болзын.\n3 Кӱнӱҥ сайынгы калажысты кажы ла кӱн берип тур.\n4 Кинчектеристи ташта,\nнениҥ учун дезе биске тӧлӱлӱ не ле кижиниҥ јаманын\nбис те таштап јадыс.\nЈеткерге бисти кийдирбе,\nје јаманнаҥ бисти аргада.\nСуранып јӱрген најы керегинде\n5 Иисус оноҥ айтты:\n– Кажы бирӱгерде најы бар болзын. Ого тӱн аразында келип, мынайда айткан болдыгар: «Најым, меге тӧлӱге ӱч болчок калаш берзеҥ.\n6 Айлыма јолго јӱрген најым тӱшти, оны азыраар курсак јок».\n7 Онызы дезе айыл ичинеҥ мынайда айтпай кайтсын: «Мени шакпыратпа. Эжигим бӧктӱ, балдарым мениле кожо тӧжӧктӧ јаткылары. Туруп, сеге курсак берип болбозым».\n8 Айдып турум слерге: најы болгон адында ол, туруп, калашты бербезе де, турумкай болзогор, ого туруп, нени сураганаарды ончозын алып берерге келижер.\n9 Мен де айдып турум слерге: сурагар – слерге берилер, бедирегер – таап аларыгар; токылдадыгар – слерге ачып бергилеер.\n10 Сураган кижи алат, бедирегени табат, токылдатканга ачып берер.\n11 Уулы калаш сурагажын, ого таш алып берер ада слердиҥ ортогордо бар ба? Уулы балык сурагажын, кем балыктыҥ ордына ого јылан алып берер?\n12 Јымыртка сурагажын, кем ого скорпион алып берер?\n13 Анайдарда, јаман бойыгар, балдараарга јакшыны берерин билер болзогор, анчада ла Теҥеридеги Ада Оноҥ сурап турган улуска Агару Тынды берер!\nИисус па айса Веельзевул ба?\n(Мф. 12:22-30, 43-45; Мк. 3:20-27)\n14 Бир катап Иисус тил јок шилемирди чыгарган. Шилемир чыгарда, тил јок кижи эрмектене берген, улус алаҥ кайкаган.\n15 Кезиктери айдышты:\n– Ол шилемирлерди шилемир бийи Веельзевулдыҥ кӱчиле чыгара сӱрӱп турбай.\n16 Бир кезиги Оны ченеп, теҥеридеҥ билди кӧргӱс – дежип турдылар.\n17 Је Иисус олордыҥ ичиндеги сагыжын билип, айтты:\n– Каандык ичинде калык ӧштӧшсӧ, каандык ээн калар; биледе бой-бойы урушса, биле јайрадылар.\n18Сатана бойына бойы удура болзо, оныҥ каандыгы чыдажар беди? Слер дезе Мени шилемирлерди Веельзевулдыҥ кӱчиле чыгара сӱрӱп турбай – дейдигер.\n19 Веельзевулдыҥ кӱчиле шилемирлерди чыгара сӱрӱп турган болзом, слердиҥ уулдарыгар кемниҥ кӱчиле чыгара сӱрӱп јат? Оныҥ учун олор слерди јаргылаар.\n20 Је шилемирлерди чыгара сӱрӱп турганым Кудайдыҥ кӱчинеҥ болзо, слерге Кудайдыҥ Каандыгы јеткени бу туру.\n21 Кӱчтӱ кижи мылтык тудунып, айлын каруулдаза, оныҥ јӧӧжӧзи бӱдӱн болор.\n22 Ого бойынаҥ кӱчтӱ кижи табарып, оны јеҥзе, ол тушта оныҥ иженген мылтыгын айрып, тоноп алганын ӱлеп берер.\n23 Мениле кожо эмези – Меге удура болгоны. Мениле кожо јуубаганы дезе, кородып турганы.\n24 Кара јелбис кижиниҥ ӧзӧк-буурынаҥ чыкканда, амыр бедиреп, суу јок јерлерде тенип јӱрет. Таппай салала, «Чыгып барган айлыма бурылатам» – дейле,\n25 барып кӧрзӧ, айлы сибирилген, јуунадылган болот.\n26 Барып, бойынаҥ јаман ��скӧ јети јелбис ээчиткенче келет, кирип, анда јуртай бергилейт. Байагы кижиге мынызы башкызынаҥ коомой болор.\n27 Ол мыны айдып турарда, улус ортодоҥ бир ӱй кижи ӱнин бийиктедип,\n– Сени карындап алып јӱрген, Сени эмискен эне кежиктӱ! – деди.\n28 Је Ол айтты:\n– Кудайдыҥ сӧзин угуп, бӱдӱрип јӱргени кежиктӱ!\n29 Улус там ла кӧптӧп јуулыжып турарда, Ол айдып баштады:\n– Кал, кинчектӱ ӱйе бу. Ол билдилер бедирейт. Је Ионаныҥ билдизинеҥ ӧскӧ, ого билди берилбес.\n30Иона Ниневияныҥ калыгына билди болгон чылап, Кижи Уулы да бу ӱйеге билди болор.\n31 Тӱштӱктиҥ абакай-кааны Јаргы болор кӱнде бу ӱйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар: ол Соломонныҥ ойгор сӧзин угайын деп, јака јердеҥ келип јӱрген эди. Је бат, мында Турганы Соломонноҥ јаан.\n32 Ниневияныҥ улузы Јаргы болор кӱнде бу ӱйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар. Олор Ионаныҥ јарлыктаганын угала, кинчегин алынып, Кудайга баштанган. Је бат, мында Турганы Ионадаҥ јаан.\n33 Ӱспекчинди камысканда, оны туйук јерге эмезе табак алдына тургуспайтан. Карын, ӱйге кирген улус јарыкты кӧрзин деп, оны јарыткыштыҥ ӱстине тургузатан.\n34 Эт-кан јарыткыжы – кӧс. Кӧзиҥ ару болзо, ончо эди-каныҥ да јарык болор, кӧстӧҥ коомой болзоҥ, эди-каныҥ да караҥуй болор.\n35 Калак, кӧксиҥдеги јарык караҥуй болуп калбазын!\n36 Эди-каныҥ ончо јарык болзо, караҥуй јери јок болзо, јарыткыштыҥ јарыгы сени јарыткандый, ончо бойыҥ јарык болор.\nФарисейлер ле јасакчылар керегинде\n(Мф. 23:1-36; Мк. 12:38-40; Лк. 20:45-47)\n37 Иисус айдып божоордо, бир фарисей Оны айлына ажанарга кычырды. Ол келип, кыйын отурды.\n38 Фарисей дезе, Оныҥ ажанар алдында колын јунбаганын кӧрӱп, кайкады.\n39 Је Кайракан ого айтты:\n– Слер, фарисейлер, айак-казанаардыҥ тыштын арчып јадыгар, ичигер дезе тоношло, јаманла толо.\n40 Керсӱ эместер! Тыштын бӱдӱрген Кудай, ичин де бӱдӱрген эмес пе?\n41 Не барыгардаҥ быйан эдип јӱрзегер, ол тужында слерде ончозы ару болор!\n42 Је слерге, фарисейлер, ачу-корон! Слер мятаныҥ, рутаныҥ, не ле маала ажыныҥ онынчы ӱлӱӱзин берип јадыгар, је Кудайдыҥ јаргызын ла сӱӱжин ундып јадыгар. Бирӱзин эткенде, экинчизин де ундыбас керек.\n43 Слерге, фарисейлер, ачу-корон! Слер синагогаларда ичкери ӧдӱп отурарын, тепсеҥдерде уткыдарын јакшызынып јадыгар.\n44 Слерге, бичикчилерге ле фарисейлерге, эки јӱстӱлерге, ачу-корон! Слер темдектелбеген сӧӧк салар оро ошкожыгар: улус онызын билбей, ӱстиле базып јӱргӱлейт.\n45 Јасакчылардаҥ кем де Ого айтты:\n– Ӱредӱчи! Мынайда айдып, бисти де тарындырып јадыҥ.\n46 Је Ол айтты:\n– Слерге де, јасакчылар, ачу-корон! Слер улуска апарарга эп јок јӱк артадыгар, бойыгар дезе олорго сабарыгардыҥ бирӱзин де тийгиспейдигер!\n47 Слерге ачу-корон! Слер јарлыкчыларга сӧӧк салар јерлер тудуп јадыгар, олорды дезе адаларыгар ӧлтӱрген!\n48 Онызыла слер адаларыгардыҥ эткен керегин јарадып турганыгарды керелейдигер: адаларыгар јарлыкчыларды ӧлтӱрген, слер дезе олорго сӧӧк салар јер��ер тудуп јадыгар.\n49 Оныҥ учун Кудайдыҥ Ойгоры айткан: «Олорго јарлыкчылар ла апостолдор ийерим. Је олордыҥ кезигин ӧлтӱрер, кезигин дезе сӱрӱп ийер.\n50 Телекей бӱдердеҥ ала тӧгӱлген јарлыкчылардыҥ каны бу ӱйедеҥ некелзин:\n51 Авельдиҥ канынаҥ ала тагыл ла байзыҥныҥ ортозында ӧлтӱрткен Захарияныҥ канына јетире». Эйе, айдып турум слерге: мынызы бу ӱйедеҥ некелер!\n52 Слерге, јасакчыларга, ачу-корон! Слер билгирдиҥ тӱлкӱӱрин алып алганыгар: ого бойыгар да кирбегенеер, кирейин деген улуска да буудак эткенигер.\n53 Иисус мыны олорго айдып турарда, бичикчилер ле фарисейлер Ого ачынып, кӧп сурактар берип,\n54 Оны бурулаарга, айткан сӧзинеҥ јик табарга, умзанып турдылар.\n12\n1 Ол ӧйдӧ тӱмен улус јуулып, кысталыжып турарда, Иисус озо ӱренчиктерине айдып баштады:\n– Фарисейлердиҥ ачыткызынаҥ чеберленигер, онызы эки јӱстӱ болоры.\n2 Ачылбай калар туйук неме јок, јарталбай калар јажыт јок.\n3 Оныҥ учун караҥуйда айтканыгар, јарыкта угулар, айыл ичинде кулакка айтканыгар, айылдыҥ јабынчызынаҥ јарлалар.\nКемнеҥ коркыйтан\n(Мф. 10:19-20, 28-33; 12:32)\n4 – Слерге дезе, најыларыма, айдып турум: эт-канды ӧлтӱреле, ӧскӧ нени де эдер аргазы јоктоҥ коркыбагар.\n5 Је кемнеҥ коркыйтанын слерге айдып берейин: ӧлтӱреле, таамыга тӱжӱрер јаҥ кемде бар, оноҥ коркыгар. Эйе, айдып турум слерге: оноҥ коркыгар!\n6 Беш болчок боро кучыйакты эки оок јес акчага садатан эмес беди? Је Кудай олордыҥ бирӱзин де ундыбаган.\n7 Слердиҥ дезе бажыгардыҥ кылы да ончозы тоололып калган. Анайдарда, коркыбагар: слер кӧп кучыйактардаҥ баалу!\n8 Айдып турум слерге: кем Мени јарадып турганын улус алдына айтса, оны Кижи Уулы да јарадып турганын Кудайдыҥ ангелдери алдына айдар.\n9 Улус алдында кем Менеҥ јана тӱжер, Кижи Уулы Кудайдыҥ ангелдери алдында ол кижидеҥ јана тӱжер.\n10 Кижи Уулына удура сӧс айтканы ташталар, је Агару Тынды јамандап айтканы, ташталбас.\n11 Слерди синагогаларга, башкараачыларга ла јамылуларга экелгежин, канайда коруланарыс, нени айдарыс деп санааркабагар.\n12Агару Тын ол тушта нени айдарына слерди ӱредер.\nБир бай керегинде\n(Мф. 6:19-21, 25-34)\n13 Улустыҥ ортозынаҥ бир кижи Иисуска айтты:\n– Ӱредӱчи, карындажыма айтсаҥ, энчини мениле ӱлешсин.\n14 Иисус ол кижиге:\n– Слерди јаргылаарга эмезе энчигерди ӱлештирерге Мени кем туткан? – дейле,\n15 улуска баштанды: – Ачаптанып неме јуурынаҥ чеберленигер, – кижиниҥ јӱрӱми јӧӧжӧзиниҥ элбегинеҥ камаанду эмес.\n16 Оноҥ укаа сӧс айтты:\n– Бир бай кижиниҥ кыразында јакшы аш бӱткен.\n17 «Эмди канайдайын? – деп, ол сананган. – Ажымды урар јерим јок».\n18 Оноҥ айткан: «Мынайда эдедим: алмарларымды бузала, оноҥ јаандарын тудадым, ончо ажымды, бар јӧӧжӧмди ого јууп койодым.\n19 Оноҥ алкы бойыма айдадым: \"Јулам! Белетеп алган курсагыҥ, јӧӧп алган байлыгыҥ узак ӧйгӧ једер: амыра, ичип-ји, јырга\"».\n20 Је Кудай ого айткан: «Тенек кижи! Бу тӱнде јулаҥды алып баргылаар. Белетеп алганыҥ кемге једижер?»\n21 Кудайга байыбай, бойына байлык јууган кижиле андый болуп јат.\nЈӱрӱмигерди кичееп, санааркабагар\n22 Иисус ӱренчиктерине айтты:\n– Оныҥ учун айдып турум слерге: јӱрӱмигерди кичееп, нени јиирис, эди-каныгарды кичееп, нени кийерис дебегер.\n23 Јӱрӱм курсактаҥ баалу, эт-кан кийимнеҥ баалу.\n24 Кускундарды кӧригер: олор аш чачпайдылар, кеспейдилер, јӧӧжӧ сугар јери де јок, алмарлары да јок, је Кудай олорды азырап јат. Слер дезе куштардаҥ канча кире артык!\n25 Кемигер кичеенип, јӱрӱмин бир де саатка узадып болор?\n26 Асты да болзо, бойыгарга эдип болбозыгарда, ӧскӧзин не кичееп јадыгар?\n27 Чомур чечектердиҥ ӧзӱп турганын кӧригер: иштебей де, иирбей де јадылар. Је айдып турум слерге: Соломон до бойыныҥ бастыра магында олордыҥ бирӱзи де чилеп кийинбеген.\n28 Бӱгӱн ӧзӱп, эртен отко ташталатан јалаҥныҥ ӧлӧҥин Кудай анайда кийиндирип турган да, слерди оноҥ артык кийиндирер эмес пе, бӱтпестер!\n29 Нени јиирин, эмезе нени ичерин бедиребегер, ого санааркабагар.\n30 Мыны ончозын бу телекейдиҥ улузы бедирейт. Адагар дезе мыныҥ ончозын керексинип турганыгарды билер.\n31 Карын, Оныҥ Каандыгын бедирегер, мыныҥ ончозы слерге берилер.\n32 Коркыба, ас ӱӱр! Слерге Каандык берери – Адагардыҥ јакшылык кӱӱни андый.\n33 Јӧӧжӧгӧрди садып, быйан эдип јӱригер. Бойыгарга элебес кап белетеп алыгар, коробос байлыкты теҥериде јӧӧгӧр, – ого уурчы једип албас, оны кӱйе јибес.\n34 Јӧӧжӧгӧр кайда, јӱрегеер де анда болор.\nБелен болыгар\n(Мф. 24:45-51)\n35 – Белигер курлу болзын, јарыткыштарыгар кӱйӱп турзын.\n36 Бийи тойдоҥ келеле, эжикти токулдаткажын, тургуза ла ачып берерге сакыган кижидий болыгар.\n37 Бийи јанып келеле, кулдары ойгу болгонын кӧргӧжин, кулдарыныҥ кежиктӱ болгоны ол. Чынын айдадым слерге: ол курчанып, кулдарын отургызып, базып келеле, олорды бойы кӱндӱлеер.\n38 Тӱнниҥ ӱч те аразында, таҥ алдында да келип, кулдары ойгу болгондорын кӧрӧр болзо, ол кулдар кежиктӱ.\n39 Уурчы качан келерин айыл ээзи билген болзо, ойгу болуп, айлын тонотпос эди деп, билип јадыгар.\n40 Слер де белен болыгар: Кижи Уулы слер сакыбаган ӧйдӧ келер.\n41 – Кайракан ! Бу укаа сӧсти јаҥыс биске айдып туруҥ ба, айса ончо улуска ба? – деп, Петр Оноҥ сурады.\n42 Кайракан айтты:\n– Јалчыларды башкарзын деп, олорго ӧйинде курсак берип турзын деп, бий кӧстӧгӧн бӱдӱмјилӱ ле керсӱ айыл башкараачы кем болотон?\n43 Бийи келип, кулы анайда эдип јӱргенин кӧрӧр болзо, байагы кул кежиктӱ.\n44 Чынын айдадым слерге: оны ончо јӧӧжӧзине баш эдер.\n45 Је ол кул ичинде: «Бийим бачым келбес» – дейле, јалчыларды, јалчы кыстарды согуп, ичип-јип, аракыдап јатса,\n46 ол кулдыҥ бийи сакыбаган кӱнде, сананбаган ӧйдӧ келер. Оны бойынаҥ кезе чабар, оныҥ салымы бӱдӱмји јок улустыҥ салымындый болор.\n47 Бийиниҥ табын билип, белен эмес болуп, оныҥ табыла этпеген кул кӧп соктырар;\n48 је билбеген кул, кезедерине турар кылык эткен де болзо, ас соктырар. Кемге кӧп берилген, оноҥ кӧп ок некелер, кемге кӧп бӱдӱмјилелген, оноҥ кӧп ок суралар.\n49 Мен јерге от тӱжӱрерге келгем, ол от јалбырап кӱйзин деп, кӱӱнзеп турум!\n50 Мен креске тӱжӱп, крестелер учурлу; оны сакып, кыйналып турганымды!\n51 Мени јерге амыр-энчӱ экелерге келген деп туругар ба? Јок! – деп, айдып турум слерге. – Бӧлиштирерге келгем!\n52 Мынаҥ ары ӱйде беш кижи болзо, олор бӧлинижер: ӱчӱзи – экӱзине удура болор, экӱзи – ӱчӱзине удура болор.\n53 Адазы уулына, уулы адазына удура, энези кызына, кызы энезине удура, кайын энези келдине, келди кайын энезине удура бӧлинижер.\n54 Улуска дезе айтты:\n– Кӱнбадыштаҥ булут чыгып келгенин кӧрзӧгӧр, ол тарыйын: «Јаҥмырлаар» – дейдигер; айтканыгарла болуп јат.\n55 Тӱштӱк салкын соккондо, «Изӱ болор» дейдигер, айтканыгарла болуп јат.\n56 Эки јӱстӱлер! Јерге ле теҥериге кӧрӱп, јылдыҥ ӧйин билип јадыгар, эмди кандый ӧй келгенин дезе билип болбойдыгар ба?\n57 Чын дегенди билип аларга, бойыгарды бойыгар не јаргылабайдыгар?\n58 Сени бурулаачы кижиле бийлерге барып јаткаҥда, јолой оныла јаражарга кичеен, сени ол јаргычыга апарбазын, јаргычы сени тӱрмениҥ ишчизине берип ийбезин, онызы дезе сени тӱрмелеп койбозын.\n59 Айдып турум сеге: калганчы оок акчаны тӧлӧбӧгӧнчӧҥ, оноортынаҥ чыкпазыҥ.\n13\nКинчегин алынары керегинде\n1 Бу ӧйдӧ Иисуска бир кезик улус келип, байзыҥда Пилатка ӧлтӱрткен Галилейдиҥ улузы керегинде айдып бердилер. Пилат олордыҥ канын тайып јаткан тындуларыныҥ каныла колыштырган.\n2Иисус айтты:\n– Бу улус Галилейдиҥ ӧскӧ улузынаҥ кинчеги кӧп учун олорло андый болгон деп сананып турыгар ба?\n3 Јок – деп, айдып турум слерге! Је кинчегерди алынып, Кудайга баштанбазагар, ончогор анайып ок ӧлӱп каларыгар!\n4 Силоамдагы бакана аҥтарыларда, ого баспактадып ӧлгӧн он сегис кижи Иерусалимде јуртаган улустаҥ ончозынаҥ кӧп бурулу болгон деп сананып турыгар ба?\n5 Јок – деп, айдып турум слерге! Је кинчегерди алынып, Кудайга баштанбазагар, ончогор анайып ок ӧлӱп каларыгар.\n6 Оноҥ мындый укаа сӧс айтты:\n– Бир кижиниҥ виноград ӧскӧн садында тарылган смоква агаш болгон. Ол бу агаштыҥ јиилегин терерге келеле, неме таппаган.\n7 Айдарда, бойыныҥ ишчизине айткан: «Бат, бу агаштаҥ јиилек алайын деп, ӱчинчи јыл келип јадым, је бедиреп таппай турум. Оны ары кезип кой, јерди туза јок этпезин».\n8 Је онызы каруу јандырып, айткан: «Бийим, быјылча тургай. Мен оны кӱбӱредип, ӧтӧк тӧгӱп салайын.\n9 Эзенде јиилек берер болор бо. Бербезе, кезип койгойыҥ».\nСуббот кӱнде кижини јазары\n10 Суббот кӱнде синагогалардыҥ бирӱзинде Иисус ӱредип турган.\n11 Анда јоболдыҥ кӧрмӧзине туттурала, он сегис јыл јобоп јӱрген ӱй кижи болгон. Ол корчойып калган, арка-сыны тӱзелбейтен.\n12 Иисус оны кӧрӧлӧ, Бойына кычырып алып,\n– Ӱй кижи, оору-јоболдоҥ айрылып јадыҥ – дейле,\n13 ого колын салып, алкады. Онызы бу тарый тӱзелип, Кудайды алкай берди.\n14 Иисус суббот кӱнде јасты деп, синагоганыҥ јааны чугулданып, улуска айтты:\n– Иш эдетен алты кӱн бар. Јазыларга ол кӱндерде келип турыгар, суббот кӱнде келбегер.\n15 Је Кайракан айтты:\n– Эки јӱстӱ! Слердиҥ кемигер де болзо, суббот кӱнде чарын эмезе эштегин чечип, сугарарга апарып јат па?\n16 Авраамныҥ бу кызын сатана туку он сегис јыл кӱлӱде туткан. Суббот кӱнде кӱлӱзин чечип, оны јайымдаарга јарабас па?\n17 Ол мынайда айдып турарда, Ого удурлашкан ончо улуска уйатту болды. Ончозы Оныҥ мактулу керектерин кӧрӱп, сӱӱнижип турды.\nКудайдыҥ Каандыгы неге тӱҥей\n(Мф. 13:31-33; Мк. 4:30-32)\n18 Иисус айтты:\n– Кудайдыҥ Каандыгы неге тӱҥей, Оны неге тӱҥейлеп айдайын?\n19 Ол горчицаныҥ ӱренине тӱҥей. Оны кижи алып, садында отургускан. Ол ӧзӱп, јаан агаш болуп калган, теҥериниҥ куштары оныҥ будактарына уйа тарткан.\n20 База айтты:\n– Кудайдыҥ Каандыгын неге тӱҥдеп айдайын?\n21 Ол ачыткыга тӱҥей. Оны ӱй кижи алып, ӱч кемјӱ кулурга саларда, ончо тесте кӧдӱрилип калган.\n22 Иисус калаларга ла јурттарга кирип, ӱредип турды. Ол Иерусалим јаар барып јаткан.\n23 – Кайракан, аргаданып тургандар ас беди? – деп, бир кижи сурады.\nИисус дезе олорго айтты:\n24 – Тапчы эжиктеҥ кирерге кӱјӱренигер. Айдып турум слерге: кӧп улус кирейин дейле, ого кирип болбос.\n25 Айыл ээзи туруп, эжигин бӧктӧп ийзе, слер тыштында туруп, эжикти токылдадып: «Бийибис, биске ач!» – деп јайнаарыгар. Је ол слерге айдар: «Слер кайдаҥ келген улус? Слерди билбезим».\n26 Ол тушта слер айдынарыгар: «Сениле кожо ичип-јип јӱрген эдибис, бистиҥ оромдорыста ӱредип јӱрген эдиҥ».\n27 Је ол слерге айдар: «Слерди билбезим, кайдаҥ келген улус. Јаман кылынып јӱргендер, ончогор менеҥ кеде барыгар!»\n28Авраам , Исаак , Иаков ло ончо јарлыкчылар Кудайдыҥ Каандыгында јӱргендерин, бойыгар дезе, чыгара сӱрдӱрип ийгенигерди кӧрӧр болзогор, анда ый ла тиш кыјырты болор.\n29 Кӱнчыгыштаҥ ла кӱнбадыштаҥ, тӱндӱктеҥ ле тӱштӱктеҥ келгилеп, Кудайдыҥ Каандыгында кыйын отургылап алар.\n30 Эмди калганчы болгон кижи, баштапкы болор, баштапкы болгоны, калганчы болор.\nИерусалим керегинде сыгыт\n(Мф. 23:37-39)\n31 Ол кӱн бир кезик фарисейлер келип, Иисуска айттылар:\n– Чыгып, мынаҥ ырбап бар, Ирод Сени ӧлтӱрер деп јазанат.\n32 Иисус олорго каруу јандырды:\n– Барып, ол тӱлкӱге айдыгар: «Бат, бӱгӱн ле эртен шилемирлерди чыгарарым, оору-јоболды јазарым, ӱчинчи кӱнде дезе керегимди туузылтарым.\n33 Је бӱгӱн, эртен ле соҥзуун Мен јолдо болор учурлу, нениҥ учун дезе јарлыкчы Иерусалимнеҥ ӧскӧ јерде ӧлтӱртер аргазы јок».\n34 Јарлыкчыларды ӧлтӱреечи, сеге ийилген элчилерди ташла шыбалаачы Иерусалим, Иерусалим! Куш бойыныҥ балдарын канады алдына јуунаткандый, балдарыҥды канча јуунадайын дебедим, је слер болбодыгар!\n35 Бат, айлыгар слерге ээн артып јат! Айдып турум слерге: ӧй једип, «Кайраканныҥ адынаҥ келип јатканы алкышту!» – деп айтпаганчаар, Мени кӧрбӧзигер.\n14\nИисус фарисей-эште\n1 Бир катап суббот кӱнде Иисусфарисей бийдиҥ айлына кирип, ажанды. Оны ајыктап турдылар.\n2 Оныҥ алдына суулу оорудаҥ шыралап јӱрген кижи келди.\n3 Иисус јасакчыларга ла фарисейлерге баштанып, айтты:\n– Суббот кӱнде улус эмдеерге јараар ба?\n4 Олор унчугышпады. Оору кижиге тийип, оны јазала, јандырып ийди.\n5 Олорго дезе айтты:\n– Кажы бирӱгердиҥ эштеги эмезе чары кутукка тӱшкежин, оныгарды суббот то кӱнде ол тарый чыгарып албас бедигер?\n6 Олор нени айдарын билбей турдылар.\n7 Айттырылган улус тӧр талдап тургандарын ајарып, олорго укаа сӧс айтты:\n8 – Сени кем-кем тойго кычырза, тӧргӧ отурба. Айттырылган улус ортодо сенеҥ кӱндӱлӱ кижи бар болуп калбазын.\n9 Оны да, сени де айттырган кижи базып келип, сеге: «Бу јерди ол кижиге божот» – дебезин. Ол тушта сеге бу мыныҥ уйадына чыдабай, эжиктиҥ јанына барып, отурарга келижер.\n10 Је сени айттырса, келип, эжиктиҥ јанына отурып ал. Сени айттырган кижи базып келип, «Најы, ӧрӧ ӧт!» – дезин. Ол тушта сениле кожо отурган улус алдында сеге кӱндӱ болор.\n11 Бойын бийик тутканы – јабыс кӧрдирер, бойын јабыс тутканы – бийикке чыгар.\n12 Айттырган кижиге де айтты:\n– Тӱште бе, эҥирде бе казан аскаҥда, најыларыҥды да, карындаштарыҥды да, тӧрӧӧндӧриҥди де, бай айылдаштарыҥды да айттырба. Олор качан бирде сени база айлына кычырар, јакшызын јандыра јетирер аргалу.\n13 Је кӱндӱ-кӱрее эткеҥде, тӱреҥи, кенек, аксак, сокор улусты айттыр.\n14 Бат ол тушта кежиктӱ болгоныҥ ол: јандыра јакшызын олор сеге јетирип болбос, је актулар тирилгежин, сеге јакшы јетирилер.\n15 Мыны угала, Оныла кожо кыйын отургандардыҥ бирӱзи Ого айтты:\n– Кудайдыҥ Каандыгында курсак јиир кижи кежиктӱ!\n16 Иисус айтты:\n– Бир кижи јаан кӱндӱ-кӱрее эдип, кӧп улус айттырган.\n17 Ажанар ӧй једип келерде, ол кулын ийип, айттырылган улуска мынайда айтсын деген: «Келигер, ончо неме белен».\n18 Олор, эрмектежип алган чылап, јаманын таштазын деп, сурай бергендер. Бирӱзи айткан: «Мен јер садып алдым, оны барып кӧрӧр керек. Јаманымды таштазын деп, сурап турум».\n19 Экинчизи: «Мен беш эжер чар садып алдым, олорды јегип, кыра сӱрӱп кӧрӧргӧ турум. Јаманымды таштазын деп, сурап турум» – деген.\n20 Ӱчинчизи айткан: «Мен кижи алдым, оныҥ учун барып болбозым».\n21 Кул келип, мыны бийине угускан. Айыл ээзи чугулданып, кулына јакарган: «Капшай барып, каланыҥ јаан ла кичинек оромдоры сайын јӱрӱп, тӱреҥи, кенек, аксак ла сокор улусты бери экел».\n22 Кул келип, айткан: «Бийим, јакаруҥды бӱдӱрип койдым, эмди де јер бар».\n23 Бий кулына база јакарган: «Јолдорды, чеден-кажаандарды кууп, туштаган ла кижини сӧстӧ, айлымныҥ ичине улус толзын!\n24 Айдып турум слерге: озо айттырган улустыҥ бирӱзи де ажымнаҥ јибес. Айттырылганы кӧп, је талдалганы ас».\nКанайып Иисустыҥ ӱренчиги болор\n(Мф. 5:13; 10:37-38)\n25 Иисусла кожо кӧп улус барып јаткан. Ол кайра баштанып, олорго айтты:\n26 – Меге келген кижи ада-энезин, алган эжин, бала-барказын, ага-карындажын, эје-сыйындарын, алкы бойыныҥ јӱрӱмин де јектеп, јаман кӧрбӧзӧ, ол Мениҥ ӱренчигим болор аргазы јок.\n27 Бойыныҥ кере тартыратан агажын албай, Мениле кожо јӱрер кижи, Мениҥ ӱренчигим болор аргазы јок.\n28 Кажы бирӱгер бакана тудар кӱӱндӱ болзын. Ол озо отурып алып, оны бӱдӱре тударга не-немези јеткил бе деп, тоолоор эмес пе?\n29-30 Оноҥ башка, бакананы тӧзӧйлӧ, бӱдӱрип болбостоҥ маат јок. Улус оны кӧрӧлӧ, «Бу кижи тудуп баштайла, бӱдӱрип болбоды» деп, электеп каткырыжар.\n31 Кандый бир каан ӧскӧ каанга удура јуулажарга барып јаткан болзын. Он муҥ черӱчилдӱ бойы, јуулажып келип јаткан јирме муҥ черӱчилдӱ каанга удурлажар аргазы бар ба деп, озо баштап отурып алып, јӧптӧжӧр эмес пе?\n32 Јуулажар аргазы јок болзо, ӧштӱ ыраак тужында амыр-энчӱ сурап, ого элчилерин ийер.\n33 Анайып ок слер де, бойыгарда не барынаҥ мойнобозогор, Мениҥ ӱренчиктерим болор учурыгар јок.\n34 Тус – јакшы неме. Је тус амтанын јылыйтса, канайып оны тусту эдер?\n35 Јерге де, ӧтӧккӧ дӧ јарабас. Оны чыгара чачып јадылар. Кулакту кижи уксын!\n15\nЈылыйган кой керегинде\n(Мф. 18:12-14)\n1 Иисусты угарга, ончо каланчылар ла кинчектӱлер Ого јууктап келдилер. Фарисейлер ле бичикчилер дезе арбанып турдылар:\n2 – Ол кинчектӱлерди јуудып, олорло кожо ажанып јат.\n3 Је Иисус олорго мындый укаа сӧс айтты:\n4 – Кажы бирӱгерде јӱс кой болзын, бир койыгар јылыйып калган болзын. Јылыйган койды таап алганча бедиреерге, тогузон тогус койын ол куба чӧлдӧ артырып койор эмес пе?\n5 Таап алгажын, сӱӱнип, койды јардына артынып алар.\n6 Јанып келеле, најыларын ла айылдаштарын кычырып алып, олорго айдар: «Мениле кожо сӱӱнигер, јылыйган койымды таап алдым!»\n7 Айдып турум слерге: Кудайга баштанары керек јок тогузон тогус актуга кӧрӧ, Ого баштанган кинчектӱ бир кижиге теҥериде артык сӱӱнгилеер.\nЈылыйган акча керегинде\n8 – Ол эмезе, бир ӱй кижиде он мӧҥӱн акча болзын, бир акчазын јылыйтып салган болзын. Јарыткышты кӱйдӱрип алып, айлыныҥ ичин сибирип, онызын таап алганча, кичеенип бедиреер эмес пе?\n9 Таап алгажын, ӱӱре-јелелерин, айылдаштарын кычырып алып, айдар: «Мениле кожо сӱӱнигер, јылыйган акчамды таап алдым!»\n10 Айдып турум слерге: Кудайга баштанып турган кинчектӱ бир де кижи учун Кудайдыҥ ангелдери алдында сӱӱнчи болуп јат.\nТенибер уул керегинде\n11 Иисус оноҥ ары айтты:\n– Бир кижиде эки уул болгон.\n12 Кичӱзи адазына айткан: «Ада! Јӧӧжӧгӧрдӧҥ једижер ӱлӱӱмди меге беригер». Адазы јӧӧжӧни уулдарына бӧлип берген.\n13 Саадабай кичӱ уул ончозын јууп, ыраак ороонго атанган. Анда ол салдым, балыр јӱрӱп, акчазын ӱреп койгон.\n14 Бары-јогын кородып саларда, ол ороондо ачана-торо башталарда, немеге јединбей барган.\n15 Барып, бу ороонныҥ улузыныҥ бирӱзине јалданарда, оны јалаҥына чочко кабыртарга ийген.\n16 Чочконыҥ курсагыла да болзо, кардын толтырайын дезе, оны да берери чыкпай турган.\n17 Санаа алынып, айдынган: «Адамныҥ канча јалданаачылары курсакты јип тӱгезип болбой јат, мен дезе торолоп ӧлӧргӧ јеттим!\n18 Туруп, адама барып, айдадым: \"Ада, теҥериге удура ла слердиҥ алдыгарда кинчек эттим.\n19 Уулыгар деп аданар учурым јок, мени јалданаачыларга кожуп алыгар\"».\n20 Туруп, адазына барган. Оны адазы ыраагынаҥ кӧрӱп ийеле, ичи ачыган, удура јӱгӱрип келеле, кабыра кучактап, окшой берген.\n21 Уулы: «Ада! – деген. – Теҥериге удура ла слердиҥ алдыгарда кинчек эттим. Уулыгар деп аданар учурым јок».\n22 Је адазы кулдарына јакарган: «Кийимниҥ болзо јакшызын экелип, балама кийдиригер, сабарына болзо јӱстӱк кийдиригер, будына болзо ӧдӱк кийдиригер.\n23 Семирткен бозуны экелип, сойыгар: јийлик, јыргайлык!\n24 Бу уулым ӧлгӧн бойы тирилди, јылыйган бойы табылды». Оноҥ јыргай бергендер.\n25 Јаан уул дезе кырада болгон. Јанып келедип, айылдаҥ кожоҥ чыгып турганын угуп ийген.\n26 Јалчылардыҥ бирӱзин алдырып алала, анда не болуп турганын сураган.\n27 Онызы айткан: «Карындажыҥ јанып келген. Ол эзен-амыр јанып келди деп, адаҥ сӱӱнип, семирткен бозуны сойгон».\n28 Јаан уул ӧӧркӧйлӧ, айлына кирбеген. Адазы чыгып келеле, оны кычырган.\n29 Је ол адазына айткан: «Бат, канча јылга улай слерге иштеп, айткан сӧзигердеҥ чыкпай јӱрдим. Је најыларыҥла кожо јыргап ал деп, меге уулак та айдып бербедигер.\n30 Баскын-тоскын ӱй улуска биригип, ар-јӧӧжӧзин кородып койгон бу уулыгар јанып келерде, ого семирткен бозу сойдыгар!»\n31 Адазы дезе ого айткан: «Уулым, сен јаантайын мениле кожо, мениҥ не барым – сенийи.\n32 Бу карындажыҥ ӧлгӧн бойы тирилди, јылыйган бойы табылды деп сӱӱнип, јыргаар керек».\n16\nЧындык байлык керегинде\n1Иисус Бойыныҥ ӱренчиктерине айтты:\n– Бир бай кижиде айыл башкараачы болгон. Ол јӧӧжӧзин кородып јат деп, байга јетиргендер.\n2 Онызын алдырала, айткан: «Бу сен керегинде нени угуп турум? Эткен ижиҥе јартамал эт, бу иште сениҥ артар учурыҥ јок».\n3 Айыл башкараачы бойында айдынган: «Эмди канайдайын? Бийим мени иштеҥ јайладып јат. Јер казып болбозым, суранчыктап јӱреринеҥ уйалып јадым.\n4 Бу иштеҥ чыгарып салза, улус мени айылдарына кийдирзин деп, нени эдерин билерим» – дейле,\n5 бийине тӧлӱлӱ улусты бирдеҥ алдырып баштаган. «Бийиме канчаны тӧлӱлӱ эдиҥ?» – деп, баштапкызынаҥ сураган.\n6 Онызы: «Јӱс кӱп май» – деген. Айдарда, ого айткан: «Кол салган чаазыныҥды алып, отур, \"бежен\" деп, капшай бичи».\n7 Оноҥ: «Сен канча кире тӧлӱлӱ эдиҥ?» – деп, ӧскӧзинеҥ сураган. Онызы: «Јӱс таар буудай» – деген. Айдарда, ого айткан: «Кол салган чаазыныҥды алып, \"сегизен\" деп бичи».\n8 Бий ак-чек эмес башкараачызын санаа-укаалу эткени учун мактаган. Јердеги јӱрӱмниҥ уулдары бойы ошкош улус ортодо јарыктыҥ уулдарына кӧрӧ санаалу.\n9 Мен де слерге айдып турум: чынга турбас байлыкла бойлорыгарга нӧкӧрлӧр таап туругар. Оноҥ, байлыгаар корозо, слерди мӧҥкӱлик айлы-јурттарына јууткылап алзын.\n10 Аска бӱдӱмјилӱ болгоны, кӧпкӧ дӧ бӱдӱмјилӱ. Аска бӱдӱмји јок болгоны, кӧпкӧ дӧ бӱдӱмји јок.\n11 Чынга турбас байлыкты слерге бӱдӱмјилеерге јарабас болзо, чындык байлыкты кем бӱдӱмјилеер?\n12 Кижинийине бӱдӱмјизи јок болгоныгарда, бойыгардыйын слерге кем берер?\n13 Кандый да кул эки бийге јаҥыс уунда јалчы болбос: эмезе бирӱзин јаман кӧрӧр, экинчизине дезе карузыыр; эмезе бирӱзине кичеенер, экинчизин дезе керектебес. Кудайга ла јӧӧжӧгӧ теҥ јалчы болуп албазыгар.\n14 Мыны ончозын фарисейлер де угуп, акчага ач бойлоры, Иисусты электеп каткырышты.\n15 Иисус олорго айтты:\n– Улус алдында акту болуп кӧрӱнедигер, је Кудай јӱрегеерди билер. Улус ортодо бийик баалалып турганы, Кудайга јескинчилӱ.\n16 Иоаннаҥ озо Јасак ла јарлыкчылардыҥ сӧзи јарлалган. Эмдидеҥ ала дезе Кудайдыҥ Каандыгы керегинде Сӱӱнчилӱ Јар јарлалат, кажы ла кижи ого кирерге кӱч салат.\n17 Јасакта бир чийик јоголгончо, јер ле теҥериге јоголорго јеҥил.\n18 Ӱйиле айрылыжып, ӧскӧ кижи алганы, онызыла кинчекке киргени ол. Ӧбӧгӧнинеҥ айрылганды алганы, оныла кожо кинчек эткени болор.\nБай кижи ле Лазарь\n19 Иисус оноҥ айтты:\n– Бир бай кижи болгон. Каан чылап кийинип, кӱнӱҥ сайын јыргап-сайрап јӱрер.\n20-21 Оноҥ бастыра бойы ириҥ-балулу Лазарь деп тӱреҥи кижи болгон. Байдыҥ столынаҥ тӱшкенди јийин деп, оныҥ каалгазыныҥ јанында јадатан. Ийттер келип, балузын јалап туратан.\n22 Је бат, тӱреҥи јада калган, ангелдер оны Авраамга коштой апарып салгандар. Бай да јада калган, оныҥ сӧӧгин јууп койгондор.\n23 Ол, таамыда кыйналып јӱрген бойы, ӧрӧ кӧрзӧ, ыраагында Авраам јӱрген, коштойында дезе – Лазарь.\n24 Бай кыйгыра берген: «Авраам адабыс! Меге буурзап, Лазарьды бери ийзеҥ, сабарыныҥ бажын сууга чыктыдып, тилимди соотсын. Бу от-јалбыштыҥ изӱзине кыйналып турум!»\n25 Је Авраам айткан: «Уулым, эске алынып ийзеҥ, эзен јӱрериҥде, сен ончо јакшыны алгаҥ, Лазарь дезе ончо јаманды. Эмди ол мында кооттоп јат, сен дезе кыйналып јадыҥ.\n26 Ого ӱзеери, слер ле бистиҥ ортобыста – тӱби јок оро. Оныҥ учун мынаартынаҥ слерге барайын дегени, барып болбос, оноортынаҥ биске келейин дегени, келип болбос».\n27 Айдарда, бай айткан: «Оны бистиҥ айылга ий деп, сурап турум сени, адабыс!\n28 Беш карындажым бар эди. Бу кыйынду јерге тӱшпезин деп, ол барып, олорго керелезин».\n29 Авраам айткан: «Олордо Моисей ле јарлыкчылар бар, олорды уксын!»\n30 «Јок, Авраам адабыс, – деп, ол айткан, – ӧлгӧн улустыҥ бир-бирӱзи олорго барза, олор Кудайга баштанар».\n31 Је Авраам ого айткан: «Моисейди ле јарлыкчыларды уккулабай турган болзо, олорды кем де, керек дезе, тирилген кижи де, бӱдӱндирип болбос».\n17\nКинчек ле бӱдетени керегинде\n(Мф. 18:6-7, 21-22; Мк. 9:42)\n1Иисус ӱренчиктерине айтты:\n– Јаманга баштайтан немелер келбегенче болбос, је олор кем ажыра келген, ого ачу-корон!\n2 Бу кичӱлердиҥ кажы бирӱзин јаманга баштаган кижиниҥ мойнына теерменниҥ тажын буулап, оны талайга таштаган болзо, ого торт болор эди.\n3 Мынаҥ чеберленип јӱрӱгер! Карындажыҥ сеге јаман эткежин, каарып айт, кинчегин алынза, јаманын таштап кой.\n4 Кӱнине јети катап јаман эделе, сеге јети катап келип, «Мен бурулу» дегежин, јаманын таштап кой.\n5 – Кудайга бӱдер кӱӱнибисти тыҥыдарга болуш – деп, апостолдор Кайраканды сурадылар.\n6Кайракан каруу јандырды:\n– Бӱдӱмјигер горчицаныҥ ӱренинче болуп, бу турган агашка: «Тазыл-тамырыҥла кожо кодорылып, бойыҥды бойыҥ талайга апарып отургус!» – деген болзогор, ол слерге багар эди.\n7 Кажы бирӱгер кыралап эмезе малдап јӱрген кулду болзын. Байагы кул иштеҥ јанып келзе, ого: «Капшай отурып ажан!» – деп айдар бедигер?\n8 Карын, мынайда айдар јогоор бо: «Меге казан ас, мен ичип-јип отурганчам, курчанып алып, мени кӱндӱле, оноҥ бойыҥ ичип-јиириҥ».\n9 Јакаругарды бӱдӱрген кулыгарга алкыш-быйаныгарды айдар бедигер?\n10 Анайып ок слер де, јакаруны бӱдӱреле, мынайда айдыгар: «Бис неге де турбас кулдар эдибис, бис јӱк молју-керегисти бӱдӱрдис».\n11Иерусалим јаар јолдо Иисус Самар ла Галилейдиҥ ортозыла барып јаткан.\n12 Бир јуртка кирип јадарда, Ого капкаш балулу он кижи учурады. Олор ыраагында токтой тӱжӱп,\n13 кыйгырыжа бердилер:\n– Иисус, Ӱредӱчи! Биске буурза!\n14 Олорды кӧрӧлӧ, Иисус:\n– Абыстарга барып кӧрӱнигер – деди.\nОлор барып јадала, арутала бердилер.\n15 Олордыҥ бирӱзи дезе, бойыныҥ јазылганын кӧрӧлӧ, ойто бурылды. Тыҥ ӱнденип Кудайды алкап,\n16 Иисустыҥ будыныҥ јанына кӧҥкӧрӧ јыгылып, Ого алкыш-быйанын јетирип турды. Ол самар кижи болгон.\n17 – Аруталганы он кижи эмес беди? Арткан тогузы кайда? – деп, Иисус сурады. –\n18 Кудайга алкыш-быйанын јетирерге, ӧскӧ укту бу кижидеҥ башка, олордыҥ бирӱзи де келбеди бе? – дейле,\n19 ого айтты: – Тур, бар. Бӱдӱп турганыҥ сени аргадап алды.\nКудайдыҥ Каандыгыныҥ келери\n(Мф. 24:23-28, 37-41)\n20Кудайдыҥ Каандыгы качан келер деп, фарисейлер сураарда, Иисус каруу јандырды:\n– Кудайдыҥ Каандыгы танылу келбес.\n21 «Ол мында!» эмезе «Туку анда!» дебес, нениҥ учун дезе Кудайдыҥ Каандыгы – ӧзӧк-кӧксигерде.\n22 Ӱренчиктерине дезе айтты:\n– Кижи Уулыныҥ ого јӱк бир де кӱнин болзо кӧрӧр кӱӱнигер келер ӧй болор, је оны кӧрбӧзигер.\n23 Слерге: «Ол мында!», «Туку анда!» – дешкилеер. Тап эдип, олордыҥ кийнинеҥ јӱгӱрбегер.\n24 Јалт эделе, теҥериниҥ бир учынаҥ экинчи учына јетире јарыдып ийген јалкындый, Кижи Уулы Бойыныҥ кӱнинде андый болор.\n25 Је озо баштап Ол кӧп кыйналар, бу ӱйениҥ улузы Оноҥ јана тӱжер учурлу.\n26 Нойдыҥ кӱндеринде болгондый, Кижи Уулыныҥ кӱндеринде андый ок болор:\n27Ной ковчегке кирердиҥ киргенче, улус ичип-јип јаткан, кижи алары алып, кижиге барары барып турган. Оноҥ чайык чыгып, ончозы чӧҥӱп калган.\n28 Лоттыҥ кӱндеринде база андый ок болгон: улус ичкен-јиген, садышкан, аш салган, агаш тарыган, туралар туткан.\n29 Је Лот Содомноҥ јӱре берген кӱн теҥеридеҥ от ло кӱкӱр јаап, ончозы кырылып калган.\n30 Кижи Уулы ачылар кӱн андый ок болор!\n31 Ол кӱн јабынчыда болгон кижи, не-немези дезе айылдыҥ ичинде болгожын, онызын алайын деп тӱшпезин; кырада јӱргени, бурылбазын!\n32 Лоттыҥ абакайын эзеп јӱригер!\n33 Јӱрӱмин чеберлейин дегени, онызын јылыйтар, јӱрӱмин јылыйтканы, онызын тындандырып алар.\n34 Айдып турум слерге, ол тӱнде эки кижи бир тӧжӧктӧ јадар: бирӱзин апаргылаар, бирӱзин дезе артырып койгылаар;\n35 эки ӱй кижи кол теермен тартар: бирӱзин апаргылаар, бирӱзин дезе артырып койгылаар.\n36 Кырада эки кижи јӱрер: бирӱзин апаргылаар, бирӱзин дезе артырып койгылаар.\n37 Айдарда, ӱренчиктер Оноҥ сурадылар:\n– Бу кайда болор, Кайракан?\nИисус айтты:\n– Сӧӧк јаткан јерге кан-кеределер јуулар.\n18\nТул ӱй кижи ле јаргычы керегинде\n1 Јаантайын мӱргип, чӧкӧбӧйтӧнин билип јӱрзин деп, Иисус олорго укаа сӧс айтты:\n2 – Бир калада јаргычы болгон. Ол Кудайдаҥ да коркыбайтан, улустаҥ да уйалбайтан.\n3 Ол ло калада бир тул ӱй кижи болгон. Ол јаргычыга келип, «Мени ӧштӱӱмнеҥ корула» – деп, јайнап сурап туратан.\n4 Јаргычы узак ӧйгӧ јӧпсинбей, оноҥ бойында айдынган: «Мен Кудайдаҥ коркыбас, улустаҥ уйалбас та болзом,\n5 бу тул ӱй кижи меге амыр бербей турганда, оны корулайын, мени тӱйметпезин, база келбезин».\n6 – Ак-чек эмес јаргычы нени айтканын уктыгар ба? – деп, Кайракан айтты. –\n7Кудай Ого тӱн-тӱш јайнап турган Бойы талдап алгандарын корулабас беди, олорды корулаарын саададып та турган болзо?\n8 Айдып турум слерге: олорды саадабай корулаар. Је Кижи Уулы келеле, Ого бӱдӱп турганды јердеҥ табар ба?\nФарисей ле каланчы керегинде\n9 Бойлорын актузынып, ӧскӧлӧрин јабыссынып турган кезик улуска дезе Иисус укаа сӧс айтты:\n10 – Эки кижи мӱргиирге, байзыҥга кирген: бирӱзи фарисей , экинчизи дезе – каланчы.\n11 Фарисей туруп, бойында мӱргиген: «Э-э, Кудай! Мен ӧскӧ улустый тонокчы, кӱјӱрчи, балыр јӱрӱмдӱ эмезе бу каланчыдый эмес болгоныма, Сеге алкыш-быйан јетирип турум.\n12 Неделеде эки катап орозо тудуп, алганымныҥ онынчы ӱлӱӱзин берип јадым».\n13 Каланчы дезе, ыраагында туруп, теҥери ӧрӧ кӧрӧргӧ дӧ тидинбей, је тӧжине согунып, айдынып турган: «Э-э, Кудай, меге, кинчектӱ кижиге, буурзак бол!»\n14 Айдып турум слерге: фарисей эмес, бу кижи Кудайдыҥ алдында кӧп акталып јанган. Бойын бийик туткан кажы ла кижи – јабызадылар, бойын јабыс тутканы – бийиктедилер.\nКудайдыҥ Каандыгына кем кирер?\n(Мф. 19:13-15; Мк. 10:13-16)\n15 Кол тийгиссин деп, Иисуска кичӱ балдарды экелип турдылар. Ӱренчиктери дезе, мыны кӧрӧлӧ, олорды арбап тургандар.\n16 Је Иисус балдарды Бойына кычырып алып, айтты:\n– Балдарды бери божодыгар, Меге келерге буудактабагар. Кудайдыҥ Каандыгы мындыйлардыйы.\n17 Чынын айдадым слерге: Кудайдыҥ Каандыгын бала чылап алынбаган кижи ого кирбес.\n18 – Быйанду Ӱредӱчи! Ӱргӱлји јӱрӱмди энчиленерге, нени эдейин? – деп, бийлердиҥ бирӱзи Иисустаҥ сурады.\n19 Иисус ого айтты:\n– Мени не быйанду дейдиҥ? Кем де быйанду эмес, јаҥыс Кудай быйанду.\n20Чайдам болбо, кижи ӧлтӱрбе, ууры этпе, тӧгӱн керелебе, ада-энеҥди тооп јӱр деген јакылталарды билериҥ.\n21 Бий:\n– Мыны ончозын јиит тужымнаҥ ала буспай туткан эдим – деди.\n22 Мыны угала, Иисус ого айтты:\n– Сеге база бир неме јетпейт: не барыҥды садып ийеле, тӱреҥилерге ӱлеп бер. Ол тушта теҥериде эрјинелӱ болорыҥ. Оноҥ келип, Мени ээчий бар.\n23 Је байагы кижи мыны угала, кунуга берди: ол коркышту бай кижи болгон.\n24 Иисус оныҥ кунуга бергенин кӧрӧлӧ, айтты:\n– Бай улуска Кудайдыҥ Каандыгына кирерге кандый кӱч!\n25 Бай кижиге Кудайдыҥ Каандыгына киреринеҥ, тӧӧгӧ ийне ӱйдинеҥ ӧдӧргӧ јеҥил.\nМыны уккан улус айттылар:\n26 – Айдарда, кем аргаданар аргалу?\n27 – Улустыҥ эдип болбозын Кудай эдер аргалу – деп, Ол каруу јандырды.\n28 Петр айтты:\n– Бат, айлы-јуртыбысты артырып, Сениле кожо јӱрӱп јадыбыс.\n29 Иисус олорго айтты:\n– Чынын айдадым слерге: кижи айлы-јуртын, эмезе ада-энезин, эмезе ага-карындажын, эмезе эје-сыйнын, эмезе алган эжин, эмезе бала-барказын Кудайдыҥ Каандыгына болуп артырала,\n30 бу чакта канча катап кӧпти алар, келер чакта – мӧҥкӱ јӱрӱм.\n31 Он эки ӱренчигин туура апарала, олорго айтты:\n– Бат, Иерусалимди ӧрӧ чыгып отурыс. Кижи Уулы керегинде јарлыкчылардыҥ ончо бичилгени бӱдер.\n32 Эйе, Оны кара јаҥдуларга берип ийгилеер, электегилеер, базынгылаар, Ого тӱкӱргилеер,\n33 Оны камчылагылаар, оноҥ ӧлтӱргилеп койор. Је ӱчинчи кӱнде Ол тирилер.\n34 Је олор мынаҥ нени де аайлабадылар. Бу сӧстӧр олорго туйук болгон, олор айдылганын оҥдобогондор.\nСокорды јасканы\n(Мф. 20:29-34; Мк. 10:46-52)\n35 Иисус Иерихонго јууктап келерде, јолдыҥ јанында бир сокор суранчыктап отурган.\n36 Јаныла кӧп улус ӧдӱп јатканын угала, ол бу не атасы – деп сурады.\n37 Ого:\n– Назарет јеринеҥ Иисус ӧдӱп јат – дедилер.\n38 Айдарда, сокор:\n– Давид уулы Иисус, меге буурза! – деп, кыйгыра берди.\n39 Ичкертинде базып бараткан улус оны унчуктырбаста, ол там ары кыйгырды:\n– Давид уулы, меге буурза!\n40 Иисус токтой тӱжӱп, «Оны Меге экелигер» – деди. Сокор Ого базып келерде,\n41 – Сеге нени эдейин? Сеге не керек? – деп, оноҥ сурады.\nОл айтты:\n– Кайракан, кӧзим јарызын деп турум!\n42 Иисус ого:\n– Кӧзиҥ јарызын! – деди. – Бӱдӱп турганыҥ сени аргадап алды.\n43 Бу тарый кӧзи јарып, ол Кудайды мактап, Иисусты ээчий басты. Мыны кӧрӧлӧ, ончо улус Кудайды мактадылар.\n19\nИисус Закхей-эште\n1Иисус Иерихонго кирип, оныҥ ичиле базып бараткан.\n2 Бу калада Закхей деп кижи јуртаган. Ол каланчылардыҥ јааны , бай кижи болгон.\n3 Иисусты кем болгонын кӧрӧргӧ кӱӱнзеп, је кыскачак сынду болуп, улус ажыра кӧрӱп болбой турган.\n4 Айдарда, озолой јӱгӱрип барала, јаныла ӧтсӧ, Оны кӧрӧргӧ, смоква агашка чыгып алды.\n5 Иисус ол јерге једип келеле, саҥ ӧрӧ кӧрӱп, айтты:\n– Закхей, капшай тӱш! Меге бӱгӱн сениҥ айлыҥда болор керек.\n6 Ол меҥдей тӱжӱп, Оны айлында сӱӱнчилӱ уткыды.\n7 Ончозы мыны кӧрӧлӧ, Ол кинчектӱ кижиниҥ айлына кирди деп, арбаныжып турдылар.\n8 Закхей дезе туруп, Кайраканга айтты:\n– Кайракан ! Јӧӧжӧмниҥ кабортозын тӱреҥилерге берейин, кемди кӱјӱреген болзом, тӧрт катап кӧп јандырып берейин.\n9 Иисус айтты:\n– Бӱгӱн бу айылга аргадаш келди: бу да кижи Авраам уулы.\n10Кижи Уулы дезе, јылыйганды таап, аргадаарга келген.\nМина акча керегинде укаа сӧс\n(Мф. 25:14-30)\n11 Мыны уккан улуска Ол укаа сӧс айтты. Ол Иерусалимге јуук болгон, оныҥ учун Кудайдыҥ Каандыгы удабас једип келер деп, олор санангандар.\n12 Иисус:\n– Каандык алып, кайра јанарга, укту-тӧстӱ бир кижи ыраак ороонго атанып јаткан – деди. –\n13 Он кулын алдырып алып, олорго он мина акча берип, айткан: «Мен јанганчам, акчаны эбиртигер».\n14 Ол јердиҥ улузы оны кӧрбӧс болгон, кийнинеҥ ары элчилер ийип, мынайда айттыргандар: «Ол бистиҥ кааныбыс болзын деп кӱӱнзебей јадыс».\n15 Је ол каанныҥ ширеезин алала, јанып келген. Кем кандый кирелте алганын сурап угарга, мӧҥӱн берген кулдарын бойына кычырзын деп јакарган.\n16 Бирӱзи келип, «Бийим, сениҥ мина акчаҥ он мина экелди» – деген.\n17 Ого айткан: «Јакшы, керсӱ кул! Аска бӱдӱмјилӱ болдыҥ, он каламды башкар».\n18 Экинчи кул келип, «Бийим, сениҥ мина акчаҥ беш мина экелди» – деген.\n19 «Сен де беш каламды башкар» – деп, ого айткан.\n20 Ӱчинчизи келип, айткан: «Бийим, сениҥ минаҥ бу, оны арчуулга тӱӱп, чеберлеп јӱрдим.\n21 Кату кижи деп, сенеҥ коркыдым: салбаган немени алатан эдиҥ, ӱрендебеген немени кезетен эдиҥ».\n22 Ого айткан: «Бойыҥныҥ ок сӧзиҥле сени јаргылаарым, јаман кул! Мени салбаган немени алатан, ӱрендебеген немени кезетен кату кижи деп, сен билген эмейиҥ.\n23 Айдарда, мени келип, кирелтелӱ алзын деп, мӧҥӱнимди не керек эбиртпедиҥ?»\n24 Оноҥ кожо јӱрген улуска јакарган: «Оныҥ миназын алыгар, он миналуга беригер!»\n25 «Бийибис, ондо тегин де он мина бар» – дешкендер.\n26 Олорго айткан: «Је мен слерге айдып турум: бардыҥ барына берилер, јоктыҥ не бары да айрылар.\n27 Мени каан болбозын деп јӱрген ӧштӱлеримди дезе, бери экелип, мениҥ алдымда ӧлтӱригер».\nИерусалимге киргени\n(Мф. 21:1-11; Мк. 11:1-11; Ин. 12:12-19)\n28 Мыны айдала, Иисус Иерусалимди ӧрӧ чыгып, оноҥ ары барды.\n29 Елеон кырдыҥ эдегинде турган Виффагия ла Вифанияга јууктап келерде, ӱренчиктердиҥ экӱзин ийип,\n30 айтты:\n– Одоштой јуртка барыгар. Ого кирип, бир де кижи минбеген, буулап койгон эштектиҥ кулунын кӧрӱп ийеригер. Оны чечеле, бери экелигер.\n31 Кандый бир кижи слердеҥ: «Не керек чечип јадыгар?» – деп сураза, «Ол Кайраканга керек» – дегер.\n32 Ийгендери барып, Оныҥ айтканыла таап алдылар.\n33 Кулун эштекти чечкилеп јадарда, «Эштекти не керек чечип јадыгар?» – деп, ээлери сурады.\n34 Ӱренчиктер: «Ол Кайраканга керек» – дедилер.\n35 Кулун эштекти экелеле, кийимдерин оныҥ белине арта салып, Иисусты ого миндирдилер.\n36 Јортып барадарда, улус кийимдерин јолго јайып турдылар.\n37 Ол Елеон кырды тӧмӧн алган јолго јууктап келерде, ал-камык ӱренчиктер тыҥ ӱнденип, сӱӱнижип, кӧргӧн ончо кайкалдары учун Кудайды алкай бердилер:\n38 – Кайраканныҥ адынаҥ келип јаткан Каан алкышту! Теҥериде амыр болзын, кӧк-теҥериде турганга мак !\n39 Улустыҥ ортозынаҥ кезик фарисейлер айттылар:\n– Ӱредӱчи, ӱренчиктериҥди токтот.\n40 Је Ол каруу јандырды:\n– Айдып турум слерге: олор унчукпай барза, таштар кыйгырыжып чыгар.\n41 Калага јууктап келеле, оны кӧрӧлӧ ыйлап,\n42 айтты:\n– Э-э, амыр-энчӱ сеге нени экелерин ого јӱк бу кӱнде билген болзоҥ кайдат! Је оны бӱгӱн сениҥ кӧзиҥ кӧрӱп болбос.\n43 Сениҥ кӱндериҥ једип, ӧштӱлериҥ сени эбире казыктар кадаар, курчап алар, ончо јанынаҥ кыстап келер.\n44Кудай сеге келип јӱрген ӧйди таныбаганыҥ учун сени јемирип, балдарыҥды сенде кырып салгылаар, сенде таш ӱстине таш та артырбас.\nБайзыҥды арутаганы\n(Мф. 21:12-17; Мк. 11:15-19; Ин. 2:13-22)\n45 Иисус байзыҥга киреле, садыжып ла садып алып турган улусты сӱрӱп,\n46 олорго айдып турды:\n– Бичилген сӧс бар: «Мениҥ айлым улус мӱргийтен айыл болор». Слер дезе оны тонокчылардыҥ уйазы эдип алдыгар!\n47 Ол кӱнӱҥ сайын байзыҥда ӱредер болды. Улу абыстар, бичикчилер ле калыктыҥ башчылары Оны ӧлтӱрер эбин бедиреп јӱрдилер.\n48 Је мыны канайда эдерин билбей тургандар, нениҥ учун дезе улус ончозы Оны угуп, Оноҥ айрылбас болгон.\n20\nИисустыҥ јаҥы\n(Мф. 21:23-27; Мк. 11:27-33)\n1Иисус байзыҥда улусты ӱредип, Сӱӱнчилӱ Јар јарлап јӱрген кӱндердиҥ бирӱзинде улу абыстар, бичикчилер јаандарла кожо базып келеле,\n2 Ого айттылар:\n– Биске айт, мыны кандый јаҥла эдип тургаҥ, андый јаҥды Сеге кем берген?\n3 Иисус олорго каруу јандырды:\n– Мен де слердеҥ бир неме сурап угайын, Меге айдыгар:\n4 Иоанныҥ крестеп јӱргени теҥеридеҥ болгон бо, эмезе улустаҥ ба?\n5 Олор дезе бойы ортодо табыштылар: «\"Теҥеридеҥ\" дегей эди, ол тушта: \"Ого не керек бӱтпедигер?\" – деер.\n6 \"Улустаҥ\" дезебис, ончозы бисти ташла шыбалап ӧлтӱрер, нениҥ учун дезе Иоанныҥ јарлыкчы болгонына бӱткилеп јат».\n7 «Кайдаҥ болгонын билбезис» – дедилер.\n8 Иисус олорго айтты:\n– Мыны кандый јаҥла эдип турганымды слерге Мен де айтпазым.\nЈалданган ишчилер керегинде\n(Мф. 21:33-46; Мк. 12:1-12)\n9 Оноҥ Иисус улуска мындый укаа сӧс айтты:\n– Бир кижи виноград-агаш тарыйла, оны ишчилерге табыштырып, узакка атана берген.\n10 Бойыныҥ ӧйинде виноградтыҥ јиилегинеҥ ого берзин деп, ишчилерге кулын ийген. Је олор ийген кулды токпоктойло, как куру јандыргандар.\n11 Виноград ээзи ӧскӧ кулын ийген, је онызын да токпоктоп, электейле, база как куру јандыргандар.\n12 Ӱчинчи кулын ийерде, оны шыркалап, сӱрӱп ийгендер.\n13 Айдарда, виноград ээзи айткан: «Эмди канайдайын? Карузыган уулымды ийедим, айса болзо, олор оноҥ уйалар».\n14 Је ишчилер байагы уулды кӧрӧлӧ, бой-бойы ортодо шӱӱшкендер: «Адазыныҥ энчизин алар уул бу. Оны ӧлтӱрип салалы, энчи бистийи болор».\n15 Уулды виноградту садтыҥ тыштына чыгара таштап, ӧлтӱрип койгондор. Виноград-агаштыҥ ээзи эм олорды канайдар деп туругар?\n16 Келип, байагы ишчилерди ӧлтӱрер, виноградты дезе ӧскӧ улуска табыштырар.\nМыны угуп турган улус:\n– Андый неме болбос! – дештилер.\n17 Иисус олорго кезе кӧрӱп, айтты:\n– Айдарда, «Тура тудаачылар јектеп койгон таш булуҥныҥ тӧзиндеги таш болуп калды» – деп бичилгени не болотон?\n18 Ол ташка јыгылган кандый ла кижи јер башка чачылар; таш кемниҥ ӱстине тӱшсе, оны былчып койор.\n19 Улу абыстар ла бичикчилер бу укаа сӧстӧ о��ор керегинде айдылганын билип ийдилер. Иисусты каруулга алайын дейле, улустаҥ коркыдылар.\nКалан керегинде сурак\n20 Иисусты кетежип, Ого бир канча улус ийдилер. Олор ак-чек улус болуп кӧрӱнип, јаҥныҥ ла башчыныҥ колына Оны табыштырып берерге, Оныҥ сӧзинеҥ јик табар учурлу болгон.\n21 Ийген улус барып, Ого айттылар:\n– Ӱредӱчи! Сениҥ айткан сӧзиҥ ле ӱредӱӱҥ чындык болгонын, улусты ылгаштырбай, Кудайдыҥ јолына чын ӱредип турганыҥды бис билерис.\n22 Биске каганга калан тӧлӧӧргӧ јараар ба, эмезе јок по?\n23 Иисус олордыҥ меке-сӱмезин билип, айтты:\n– Мени не ченеп турыгар?\n24 Меге динарий акча кӧргӱзигер: анда кемниҥ сӱри ле ады?\nОлор:\n– Кагандыйы – дедилер.\n25 Ол айтты:\n– Анайдарда, кагандыйын каганга беригер, Кудайдыйын – Кудайга.\n26 Улус алдында Оныҥ сӧзинеҥ јик таап болбой, берген каруузына кайкажып, унчукпай туруп калдылар.\nТирилиш керегинде сурак\n(Мф. 22:23-33; Мк. 12:18-27)\n27 Ӧлгӧндӧр тирилбес дежетен бир кезик саддукейлер келип, Иисустаҥ сурадылар:\n28 – Ӱредӱчи! Аказы ӱйлӱ бололо, бала јок ӧлгӧжин, оныҥ ӱйин карындажы алып, аказыныҥ угын улалтар учурлу деп, Моисей биске бичип берген эди.\n29 Јети карындаш улус болгон. Бирӱзи кижи алала, бала јокко јада калган.\n30-31 Ӱй кижини экинчи, ӱчинчи карындажы алган, анайып јетилези алып, бала артырбай, ончозы јада калгандар.\n32 Оноҥ ӱй кижи де јада калган.\n33 Эмди, айдарда, тирилгежин, бу јети эрдиҥ кажызыныҥ ӱйи болор ол? Оны јетилези алган ине.\n34 Иисус олорго каруу јандырды:\n– Бу чактыҥ улузы кижи алып, кижиге барып јадылар.\n35 Је ӧлӧлӧ, тирилерге, келер ӧйдӧ јӱрерге једип алган јарамык улус кижи де албас, кижиге де барбас;\n36 ӧлӱп те болбос, ангелдер чилеп јӱрер. Олор Кудайдыҥ балдары болгылаар – тиргискен балдар.\n37 Кӱйӱп јалбыраган тайа-јыраа керегинде куучынында Моисей Кайраканды Авраамныҥ Кудайы, Исаактыҥ Кудайы ла Иаковтыҥ Кудайы деп адап, ӧлгӧн улус тирилер деп кӧргӱскен.\n38 Је Кудай – Ол ӧлгӧндӧрдиҥ Кудайы эмес, Ол эзен јӱргендердиҥ Кудайы. Кудайга ончо улус тирӱ.\n39 Кезик бичикчилер:\n– Јакшы айттыҥ, Ӱредӱчи! – дештилер.\n40 Иисустаҥ кем де, нени де сураарга тидинбеди.\nХристос кем?\n(Мф. 22:41-46; Мк. 12:35-37)\n41 Иисус дезе олорго айтты:\n– Улус нениҥ учун Христосты Давид уулы дежет?\n42 Сарындардыҥ бичигинде Давид бойы мынайда айткан эмес беди:\n«Кайракан Кайраканыма айткан:\n43\"Ӧштӱлериҥди будыҥныҥ јанына салып бербегенчем,\nоҥ јаныма отур\"».\n44 Анайдарда, Давид бойы Христосты Кайракан деп адап турганда, Ол канайып оныҥ уулы болотон?\n45 Ончо улус угуп турарда, Ол ӱренчиктерине айтты:\n46 – Узун эдектӱ кеп кийип базып јӱрерин сӱӱр бичикчилердий болбоско, бойыгарды тудуныгар. Олор тепсеҥдерде уткыдарын, синагогаларда ичкери ӧдӱп отурарын, той-јыргалда тӧрдӧ кыйын отурарын сӱӱп јадылар.\n47 Булар, тул ӱй улустыҥ јӧӧжӧзин ӱптеп јип, улус кӧзинче узак мӱргип турган бойлоры, там буруга калар!\n21\nТул ӱй кижиниҥ сыйы\n(Мк. 12:41-44)\n1Иисус кӧрзӧ, байзыҥда акча-јӧӧ��ӧниҥ кайырчагына бай улус сый салгылап турды.\n2 Анайда ок оноор эки оок јес акча тӱжӱрип ийген тул ӱй кижини кӧрӧлӧ,\n3 Ол айтты:\n– Чынын айдадым слерге: бу јокту тул ӱй кижи ончозынаҥ кӧп салды.\n4 Сый эдип, ончозы артыкташканын салган, ол дезе, андый јокту бойы, курсак алатан калганчы акчазын салган.\nХристостыҥ келетени керегинде\n(Мф. 24:1-14; Мк. 13:1-13)\n5 Кезик ӱренчиктер байзыҥды ајыктап, оны туткан кеен-јараш таштар, оны кееркеткен баалу-чуулу сыйлар керегинде эрмектежип турарда, Иисус айтты:\n6 – Слердиҥ мында кӧрӱп турганыгардаҥ таш ӱстине таш артпас кӱндер келер. Ончозы јемирилип-сайалар.\n7 – Ӱредӱчи, бу качан болор? – деп, Оноҥ сурадылар. – Мыныҥ темдеги кандый болор?\n8 Ол айтты:\n– Ајарыҥкай болыгар, бойыгарды астыртпагар. Кӧп улус Мениҥ адымды аданган келер, «Мен – Христос !» эмезе: «Ӧй јуук!» – деер. Олорды ээчий барбагар!\n9 Јуу-чак ла тӱймеендер керегинде угар болзогор, чочыбагар: бу озо болор учурлу, је учы ол тарый болбос.\n10 Иисус оноҥ айтты:\n– Калык калыкка, каандык каандыкка удура туруп чыгар.\n11 Алыстап тыҥ јерсилкиништер, ачана-торо, оору-јобол, коркымчылу немелер болор, теҥеридеҥ улу билдилер кӧрӱнер.\n12 Је озо баштап Мениҥ адым учун слерди истежип тудар, сӱрер, синагогаларга апарып јаргылаар, тӱрмелеп койор, каандардыҥ, бийлердиҥ алдына апарып тургускылаар.\n13 Олорго кере эдип, слерле андый болор.\n14 Кӧксигерде тудуп јӱреер: бойыбысты корулап, нени айдарыбыс деп, кӱн-эртеде шӱӱбегер.\n15 Мен слерге айдатан сӧс лӧ ойгорлык берерим. Ӧштӱлеригердиҥ бирӱзи де ого удурлажып та, удура сӧс тӧ айдып болбос.\n16 Слерди керек дезе ада-энелеригер, ага-карындаштарыгар, тӧрӧӧндӧригер, најыларыгар ӧштӱлерге берип ийер, кезигерди дезе ӧлтӱрип койор.\n17 Слерди Мениҥ адым учун ончозы јаман кӧрӧр.\n18 Је бажыгардаҥ кыл да јылыйбас.\n19 Чыдамкай болуп, јӱрӱмигерди аргадап алыгар.\nИерусалим јайрадылар\n(Мф. 24:15-21; Мк. 13:14-19)\n20 Иерусалимди черӱ курчап алганын кӧрӧр болзогор, оныҥ ээн калар ӧйи јууктап келди деп билигер.\n21 Ол тушта Иудейде јӱргендер кырларга качсын, Иерусалимде јӱргендер оноҥ чыгып барзын, оныҥ тыштында јӱргендер ого кирбезин,\n22 нениҥ учун дезе бу кӱндер бичилгени ончозы бӱтсин деп, кезедетен кӱндер болор.\n23 Ол кӱндерде барлуларга, бала эмискендерге ачу-корон! Јердиҥ ӱстине улу тӱбек тӱжер, бу калыкка Кудай чугулданар.\n24 Кезиги кылыш мизинеҥ ӧлгӱлеер, кезигин ӧскӧ калыктарга олјого апаргылаар. Кара јаҥдулар, бойыныҥ ӧйи тӱгенгенче, Иерусалимди будыла тепсегилеер.\nКижи Уулыныҥ ойто келери\n(Мф. 24:29-31; Мк. 13:24-27)\n25 Кӱнде, айда, јылдыстарда билдилер болор, талай кӱӱлеп, толкулар шуултынаҥ јердеги калыктар тӱймеп, алаҥ кайкап калган јӱрер.\n26 Јерге келип јатканды сакып, оноҥ коркып, ӧлгӱлеер, нениҥ учун дезе теҥериниҥ кӱчтери косколонор.\n27 Ол тушта теҥериниҥ булудында улу кӱчтӱ ле макту келип јаткан Кижи Уулын кӧргӱлеп ийер.\n28 Мыныҥ ончозы бӱдӱп баштаза, сыныгарды тӱзедиге��, бажыгарды кӧдӱригер, – јайымыгар јууктап келеткени ол болор – дейле,\n29 Иисус олорго укаа сӧс айтты: – Смоквага ла ончо агаштарды кӧригер:\n30 бӱрлене бергенде, мыны кӧрӱп, јай јууктап келди деп, бойыгар билип јадыгар.\n31 Анайып ок слер де: мыныҥ ончозы бӱдӱп турганын кӧрӧр болзогор, Кудайдыҥ Каандыгы јуук деп билигер.\n32 Чынын айдадым слерге: мыныҥ ончозы бу ӱйе баргалакта болор.\n33 Теҥери ле јер јастыгар, је Мениҥ сӧстӧрим јастыкпас!\n34-35 Бойыгарды тудуныгар, калаҥы ла эзирик болоры, јадын-јӱрӱмниҥ сурактары јӱрегерди олјолоп јоботпозын. Оноҥ башка ол кӱн јер-ӱстинде јаткандардыҥ ончозына сакыбаган јанынаҥ келип, олорго тузак ошкош болор.\n36 Келип јаткан ончо тӱбектеҥ кыйып ӧдӧргӧ, Кижи Уулыныҥ алдына турарга, јаантайын сергек болуп, мӱргип јӱрӱгер.\n37 Иисус тӱште байзыҥда ӱреткен, тӱндерди дезе, оноҥ чыгып, Елеон кырда ӧткӱрип турган.\n38 Улус Оны угарга, эртен турадаҥ ала байзыҥга келип тургандар.\n22\nИуданыҥ садынганы\n(Мф. 26:1-5, 14-16; Мк. 14:1-2, 10-11; Ин. 11:45-53)\n1 Ачытпаган калаш јийтен, Пасха дейтен байрам јууктап келеткен.\n2 Улу абыстар ла бичикчилер Иисусты тудуп ӧлтӱрер эбин бедиреп, је калыктаҥ коркып тургандар.\n3 Је бат, он экӱниҥ бирӱзи Иуда Искариоттыҥ ӧзӧк-буурына сатана кирди.\n4 Ол улу абыстарга, бийлерге барып, Иисусты олорго канайда садып ийерин эрмектешти.\n5 Олор сӱӱнип, ого акча берер болдылар.\n6 Иуда јӧпсинип, улус јок тушта Иисусты олорго садып ийетен эптӱ учурал бедиреп јӱрди.\nПасханыҥ ажын јигени\n(Мф. 26:17-25; Мк. 14:12-21; Ин. 13:21-30)\n7 Ачытпаган калаш јийтен байрамныҥ кӱни једип келди. Бу кӱнде пасханыҥ кураанын сойотон болгон.\n8Иисус Петр ла Иоаннды ийип,\n– Барып, биске пасханыҥ ажын јиир јер белетегер – деди.\n9 – Оны кайда белетезин деп туруҥ? – деп, олор сурадылар.\n10 Иисус олорго айтты:\n– Бат, калага кирип јатсагар, слерге суулу јыракы апараткан кижи туштаар. Оныҥ кирер айлына јетире оныҥ кийнинеҥ барыгар.\n11 Айыл ээзине айдыгар: «Ӱренчиктеримле кожо пасха јийтен кып кажызы – деп, Ӱредӱчи сурап јат».\n12 Ол слерге јуунадып койгон ӱстиндеги телкем кыпты кӧргӱзер. Анда белетегер.\n13 Олор барып, Оныҥ айтканыла таап алып, пасханы белетеп койдылар.\n14 Ӧй једип келерде, Ол кыйын отурды, Оныла кожо апостолдор.\n15 Иисус олорго айтты:\n– Кыйналарымнаҥ озо бу пасханы слерле кожо јиирге тыҥ кӱӱнзеген эдим!\n16 Айдып турум слерге: бу пасха Кудайдыҥ Каандыгында болгончо, Мен оноҥ база јибезим.\n17 Айак алып, алкыш јетиреле, айтты:\n– Мыны алып, бойыгар ортодо ичип, эбиртигер.\n18 Айдып турум слерге: Кудайдыҥ Каандыгы келбегенче, виноград јиилегинеҥ база ичпезим.\n19 Калаш алып, алкыш јетирди, сындырала, олорго берип, айтты:\n– Бу – слер учун берилип јаткан Мениҥ эди-каным. Мени эске алынып, анайда эдип јӱригер.\n20 Курсак јиген кийнинде айакты база анайда берип, айтты:\n– Бу айак – слер учун тӧгӱлетен Мениҥ канымдагы јаҥы кереес .\n21 Је бат, Мени садып турганныҥ колы Менийиле кожо столдо.\n22 Анд��й да болзо, Кижи Уулы темдектеп койгон јолло барып јат. Је Оны садып јатканга ачу-корон!\n23 Олор бой-бойынаҥ суража бердилер:\n– Бистиҥ кемибис оны эдер?\n24 Оноҥ сӧс блаашкылап, «Кемибис улу-јааны болгой не?» – дештилер.\n25 Је Иисус олорго айтты:\n– Каандар калыктарды бийлейдилер, башчылар дезе бойлорын быйан јетиреечилер дейдилер.\n26 Је ортогордо андый неме болбозын! Кемигер улу-јаан, кичӱдий болзын, кемигер јамылу, јалчыдый болзын.\n27 Кемизи јаан: кыйын отурганы ба, эмезе јалчы ба? Кыйын отурганы эмес пе? Мен дезе ортогордо – јалчыдый!\n28 Мениле кожо ончо ченелтелерди ӧттигер.\n29Адам Меге кереестегени чилеп, Мен де слерге Каандык кереестеп јадым.\n30 Мениҥ Каандыгымда Мениҥ ажы-тузымды ичип-јииригер, Израильдиҥ он эки угын јаргылаарга, ширеелерге отурып аларыгар.\n31Кайракан оноҥ айтты:\n– Симон, Симон! Бат, сатана слерди буудай чылап сееп койсын деп сураган.\n32 Је Мен бӱдӱп турганыҥ јылыйбазын деп, сен учун мӱргидим. Меге ойто келзеҥ, карындаштарыҥныҥ бӱдӱп турганын тыҥыт.\n33 Петр:\n– Кайракан! – деди. – Сениле кожо мен тӱрмеге де отурарга, ӧлӧргӧ дӧ белен!\n34 Је Иисус:\n– Айдып турум сеге, Петр: бӱгӱн пӧтӱк эткелекте, Мени билбезим деп айдып, Менеҥ ӱч катап јана тӱжериҥ – дейле,\n35 олорго айтты: – Мен слерди таар да, акча да, ӧдӱк те јок ийеримде, немедеҥ тутадыгар ба?\nОлор:\n– Недеҥ де тутабадыс – дедилер.\n36 Айдарда, Ол айтты:\n– Је эмди таарлу кижи онызын алзын, акчазын да алзын. Кемде јок болзо, кийимин садып ийип, кылыш садып алзын.\n37 Айдып турум слерге: «Оны јазык эткендердиҥ тоозына коштылар» деп, Мен керегинде бичилгени бӱдер учурлу. Эйе, Мен керегинде бичилгени ончозы бӱдӱп, учына једип барадыры.\n38 Олор: «Кайракан, бат мында эки кылыш» – деерде, Ол: «Једер» – деди.\nЕлеон кырда мӱргигени\n(Мф. 26:36-46; Мк. 14:32-42)\n39 Иисус айылдаҥ чыгып, Бойыныҥ јаҥжыкканыла Елеон кырга барды. Ӱренчиктери де Оныҥ кийнинеҥ бардылар.\n40 Једер јерге једип, Иисус олорго айтты:\n– Ченелтеге кирбеске, мӱргигер!\n41 Бойы дезе, таш чачым кире ырайла, тизеленип, мӱргий берди:\n42 – Ада! Кӱӱниҥ бар болзо, бу кыйын-шыраны Менеҥ кыйыштыр. Андый да болзо, Мениҥ кӱӱнимле болбозын, Сенийиле болзын.\n43 Теҥеридеҥ Ого ангел кӧрӱнип, тын-санаазын сергидип турды.\n44 Ол тартыжуда болуп, там кичеенип мӱргиди. Оныҥ тери јерге тамчылаган кан ошкош болды.\n45 Мӱргип божойло, ӱренчиктерине келерде, олор тыҥ кунукканына уйуктап калтыр.\n46 – Не уйуктап јадыгар? – деп, Иисус олордоҥ сурады. – Туруп, ченелтеге кирбеске, мӱргигер!\nИисусты каруулга алганы\n(Мф. 26:47-56; Мк. 14:43-50; Ин. 18:3-11)\n47 Иисус мынайда айдып турганча, кӧп улус кӧрӱнип келди. Он экӱниҥ бирӱзи, Иуда дейтени, олорды озолоп келип јатты. Иисусты окшоп ийерге, Ого јууктай басты. Иуда андый темдек айдып берген: кемди окшоорым, ол ло кижи Иисус болор.\n48 Иисус ого айтты:\n– Иуда! Кижи Уулын окшошло садып туруҥ ба?\n49 Ӱренчиктер керектиҥ аайын кӧрӱп, айттылар:\n– Кайракан, кылышла чабалы ба?\n50 Олордыҥ бирӱзи кылыжыла улу абыстыҥ кулына јаҥып, оҥ кулагын кезе чапты.\n51 Иисус: «Болор, токтогор!» – дейле, кулдыҥ кулагына колыла тийип, јазып ийди.\n52 Оны тударга келген улу абыстарга, байзыҥныҥ каруулыныҥ бийлерине ле јаандарга дезе мынайда айтты:\n– Тонокчыны тудайын дегендий, Мени тудуп аларга кылышту ла шыйдамду келдигер.\n53 Кӱнӱҥ сайын слерле кожо байзыҥда болуп јӱрдим, слер Меге тийбедигер. Је эмди – слердиҥ ӧйигер ле караҥуйдыҥ јаҥы.\n54 Оны тудуп алып, улу абыс -эшке экелдилер. Петр дезе ээчиде ыраагыла барган.\n55 Олор кӱрентиктиҥ ортозына от салып, кожо отура берерде, Петр база олордыҥ ортозына отурып алды.\n56 Бир јалчы ӱй кижи оныҥ от јанында отурганын кӧрӱп, лаптап ајыктайла, айтты:\n– Бу да кижи Оныла кожо јӱрген.\n57 Је ол Оноҥ јана тӱжӱп:\n– Мен Оны билбезим, ӱй кижи – деди.\n58 Удабай база бирӱзи оны кӧрӱп, «Сен де олордыйы» – деди. Је Петр бу кижиге јок – деди.\n59 Бир саат кире ӧйдиҥ бажында база кандый да кижи бӱдӱмјилӱ айда берди:\n– Бу да кижи Оныла кожо болгоны чын. Ол Галилейдиҥ кижизи эмей.\n60 Је Петр ол кижиге:\n– Нени айдып туруҥ болбогой, билбезим – деди.\nБу тарый, ол айдып турганча, пӧтӱк этти.\n61 Кайракан кайра баштанып, Петр јаар кӧрди. «Пӧтӱк эткелекте, Менеҥ ӱч катап јана тӱжериҥ» – деп, Кайраканныҥ ого айтканын Петр эске алды.\n62 Кӱрентиктеҥ чыгала, ӧксӧп ыйлады.\n63 Иисусты тудуп турган улус Оны базынып, согуп,\n64 кӧзин таҥып, јӱзине тажып, сурап турдылар:\n– Јарлыкчы болуп танып, айт, Сени кем сокты?\n65 Ого ӧскӧ дӧ кӧп јаман сӧстӧр айттылар.\n66 Тӱш боло берерде, калыктыҥ јаандары, улу абыстар, бичикчилер јуулыжып, Оны бойлорыныҥ оток-кӱреезине экелдилер.\n67 – Сен Христос болзоҥ, биске айт – деп, олор сурадылар.\nОл дезе каруу јандырды:\n– Слерге айтсам, бӱтпезигер,\n68 суразам, каруузын айтпазыгар, Мени божотпозыгар.\n69 Эмдидеҥ ала Кижи Уулы кӱчтӱ Кудайдыҥ оҥ јанында отурар.\n70 – Анайдарда, Сен – Кудайдыҥ Уулы ба? – деп, ончозы сурады.\nОл каруу јандырды:\n– Мен деп, бойыгар айттыгар.\n71 Олор:\n– Биске база кандый кере керек? – дештилер. – Бис мыны бойыбыс Оныҥ Бойынаҥ уктыбыс.\n23\nИисус Пилаттыҥ ла Иродтыҥ алдында\n(Мф. 27:1-2, 11-14; Мк. 15:1-5; Ин. 18:28-30)\n1 Оноҥ ончозы ӧрӧ туруп, Иисусты Пилатка апарала,\n2 бурулап баштады:\n– Бу кижи бистиҥ калыктыҥ кӱӱн-санаазын булгап, каганга калан тӧлӧӧргӧ буудактап, Бойын Христос Каан деп аданып јат.\n3 – Сен иудейлердиҥ Кааны ба? – деп, Пилат Оноҥ сураарда, Ол каруу јандырып,\n– Сен айдып туруҥ – деди.\n4 Пилат улу абыстарга ла калыкка айтты:\n– Бу кижидеҥ бир де буру таппай турум.\n5 Је олор јана баспай, айдып турдылар:\n– Ол Иудей ичинде ӱредип, улусты тӱймедип јат. Галилейде баштаган, эмди бери келген.\n6 Пилат Галилей дегенин угала, «Бу Галилейдиҥ кижизи бе?» – деп сурады.\n7 Ол Иродтыҥ јеринеҥ деп билеле, Оны Иродко ийди. Ирод бу кӱндерде база Иерусалимде болгон.\n8 Иисусты кӧрӧлӧ, Ирод сӱрекей сӱӱнди: Оны алдынаҥ бери кӧрӧйин деп јӱрген. Ол Иисус керегинде кӧп уккан, Оныҥ кандый бир кайкалын кӧрӧр болорым ба деп, иженип турган.\n9 Ол Иисуска кӧп сурактар берди, је бирӱзине де каруу албады.\n10 Улу абыстар ла бичикчилер анда туруп, Оны тыҥ бурулап турдылар.\n11 Ирод дезе бойыныҥ јуучылдарыла Оны базынып ла электеп, Ого јарык кеп катанчыктайла, Пилатка кайра ийди.\n12 Мынаҥ озо ӧштӧжип јӱрген Пилат ла Ирод ол кӱннеҥ ала најылажып алдылар.\n13 Пилат дезе, улу абыстарды, бийлерди ле улусты јууйла,\n14 олорго айтты:\n– Улусты булгап јат деп, бу кижини меге экелдигер. Је бат, слердиҥ кӧзигерче шиҥжӱлеп, бурулап айткан сӧстӧригерди керелеген немени бу кижидеҥ таппадым.\n15 Ирод то Оноҥ буру таппай, биске кайра ийген. Айдарда, Ол ӧлӱмге тургадый неме этпеген.\n16 Мен Оны кезеделе, божодып ийерим.\n17 (Пилат байрам кӱнге кижендӱлердиҥ бирӱзин олорго божодор учурлу болгон.)\n18 Је ончозы кыйгырыжа берди:\n– Ол ӧлзин! Биске Варавваны божот!\n19 Варавва дезе калада тӱймеен кӧдӱрип, кижи ӧлтӱрген учун тӱрмелеткен.\n20 Пилат Иисусты божодып ийерге, улуска катап баштанды.\n21 Је олор:\n– Оны керип кой! Керип кой! – деп, кыйгырыжып турдылар.\nПилат олорго ӱчинчи катап айтты:\n22 – Ол јаман нени эткен? Мен Оноҥ ӧлӱмге тургадый буру таппадым. Анайдарда, кезеделе, божодып ийедим.\n23 Је олор Оны кере тартсын деп некеп, там ла там тыҥыда кыйгырыжып турдылар. Олордыҥ ла улу абыстардыҥ кыйгызы эркитеп ийди.\n24 Пилат олордыҥ некелтезин бӱдӱрер деп шӱӱди.\n25 Тӱймеен кӧдӱрип, кижи ӧлтӱрген учун тӱрмеде отурганды олордыҥ сураганыла божодып, Иисусты дезе олордыҥ табына берип ийди.\nИисусты керигени\n(Мф. 27:32-44; Мк. 15:21-32; Ин. 19:17-27)\n26 Оноҥ Иисусты апардылар. Кырада јӱреле јанып келеткен Киринейдиҥ Симон деп кижизин тудала, Иисустыҥ кийнинеҥ апарзын деп, керӱ агашты ого јӱктендирип бердилер.\n27 Иисусты ээчий ал-тӱмен улус, база ыйлашкан-сыкташкан ӱй улус барып јаттылар.\n28 Ол дезе, олор јаар бурылып, айтты:\n– Иерусалимниҥ кыстары, Мен учун ыйлабагар. Оныҥ ордына бойыгар, бала-баркагар учун ыйлагар.\n29 «Бала таппастар, бала таппагандар, эмчегин эмиспегендер кежиктӱ!» деп айдар кӱндер једип келедири.\n30 Ол тушта кырларга: «Ӱстибиске аҥтарылыгар!» – деп, тӧҥ-кырлаҥдарга: «Бисти кӧмӱп салыгар!» – деп, айдып тургулаар. 31 Јажарып турган агашла анайда эдип турганда, кургак агашла не болор?\n32 Оныла кожо кыйнап ӧлтӱрерге эки тонокчыны апаргандар.\n33 Куу-Баш деген јерге келеле, Оны ла эки тонокчыны – бирӱзин оҥ, ӧскӧзин сол јанына керип койдылар.\n34 Иисус дезе айтты:\n– Ада! Олордыҥ јаманын таштап кой. Олор нени эдип тургандарын билбей јадылар.\nШыбага чачып, Оныҥ кийимин бойлоры ортодо ӱлежип алдылар.\n35 Улус кӧрӱп турган. Олорло кожо бийлер де шоодып, айдып тургандар:\n– Ӧскӧ улусты аргадап јӱрген эди, Ол Христос, Кудайдыҥ талдап алганы болзо, Бойын Бойы аргадап алзын!\n36 Јуучылдар Оны база шоодып, базып келеле, уксус берип,\n37 – Сен иудейлердиҥ Кааны болзоҥ, Бойыҥды Бойыҥ аргадап ал! – дежип тургандар.\n38 Оныҥ ӱсти орто «Бу – иудейлердиҥ Кааны» деп грек, рим ле еврей сӧстӧрлӱ бичик илдилер.\n39 Керидип койгон тонокчылардыҥ бирӱзи Оны јамандап, айдып турды:\n– Сен Христос болзоҥ, Бойыҥды ла бисти аргадап ал!\n40 Экинчизи оны токтодып,\n– Сен, анайып ок јаргылаткан бойыҥ, Кудайдаҥ коркыбайдыҥ ба?\n41 Бисти чын јаргылаган, эткен керектериске турарын алып јадыбыс. Ол дезе бир де јаманды этпеген – дейле,\n42 Иисуска айтты: – Каандыгыҥа келзеҥ, мени эске ал, Иисус!\n43 Иисус ого айтты:\n– Чынын айдадым сеге: бӱгӱн ле Мениле кожо райда болорыҥ.\n44 Тал-тӱш кирезинде тӱштиҥ ӱч саадына јетире ончо јерге караҥуй тӱшкен:\n45 кӱн јоголо берген. Байзыҥдагы кӧжӧгӧ ортозыла эки јара јыртыла берген.\n46 Иисус тыҥ ӱнденип,\n– Ада! Сениҥ колыҥа тынымды берип јадым! – дейле, тыны кыйыла берди.\n47 Јӱс јуучылдыҥ јааны мыны кӧрӧлӧ, Кудайды алкап, айтты:\n– Бу кижи чын ла акту болгон!\n48 Мыны кӧрӧргӧ јуулган улус не болгонын кӧрӧлӧ, тӧштӧрине согунып, јангылап турды.\n49 Иисусты билген ончо улус ла Оны ээчий Галилейдеҥ келген ӱй улус ыраагынаҥ кӧрӱп тургандар.\nИисустыҥ мӧҥкӱзин кӧдӱргени\n(Мф. 27:57-61; Мк. 15:42-47; Ин. 19:38-42)\n50-51 Иудейдиҥ Аримафей калазынаҥ Иосиф деп кижи болгон. Ол Кудайдыҥ Каандыгын сакып јӱрген керсӱ ле ак-чек кижи болгон, оток-кӱрееге кирип те турган болзо, оныҥ јӧбин јаратпайтан.\n52 Је бат, Пилатка келеле, Иисустыҥ мӧҥкӱзин сурады.\n53 Сӧӧкти тӱжӱреле, кеден бӧскӧ ороп, јылым кайада ойгон сӧӧк салар јерге апарып, салып койды. Анда кемниҥ де сӧӧги салылгалак болгон.\n54 Пятница кӱн болгон, суббот кӱн келип јаткан.\n55 Галилейдеҥ Иисусла кожо келген ӱй улус Иосифтиҥ кийнинеҥ барып, Оныҥ сӧӧги кайда, канайып салылганын кӧрӱп турдылар.\n56 Јанып келеле, јараш јытту май ла сӱркӱш белетеп, јакылтазыла суббот кӱнде амырадылар.\n24\nИисус Христостыҥ тирилгени\n(Мф. 28:1-10; Мк. 16:1-8; Ин. 20:1-10)\n1 Неделениҥ баштапкы кӱнинде эрте таҥда, белетеп алган јараш јытту немелерин алганча, эпшилер ле олорло кожо бир кезик ӧскӧ улус сӧӧк салган јерге келдилер.\n2 Је оныҥ тажы аҥтарылып калган јатты.\n3 Ичине киреле, Иисус Кайраканныҥ сӧӧгин таппадылар.\n4 Кайкап калган тургулаарда, кенетийин олордыҥ алдына мызылдууш кийимдӱ эки эр кижи кӧрӱнип келди.\n5 Олор коркыганына јабыс эҥчейип ийерде, ол экӱ айттылар:\n– Тирӱ кижини ӧлгӧн улустыҥ ортозынаҥ не бедиреп туругар?\n6 Ол мында јок, тирилип калган. Туку Галилейде јӱрерде, слерге Ол нени айтканын эске алынып ийзегер:\n7 «Кижи Уулы кинчектӱлердиҥ колына берилип, кере тартырар, је ӱчинчи кӱнде тирилер».\n8 Оныҥ айткан сӧстӧри санааларына кирип келди.\n9 Сӧӧк салган јердеҥ бурылып, он бирге ле ӧскӧлӧриниҥ ончозына тил јетирдилер.\n10 Олор Магдалина Мария , Иоанна, Иаковтыҥ энези Мария болгондор. Олорло кожо болгон ӧскӧ дӧ ӱй улус апостолдорго анайып ла айдып турдылар.\n11 Ӱй улуска кемизи де бӱтпеди, мыны сананып тапкан неме дештилер.\n12 Је Петр туруп, сӧӧк салган јер јаар јӱ��ӱрди. Оныҥ ичине карап, сӧӧкти оройтон кеден бӧстӧҥ ӧскӧ неме кӧрбӧди. Не болгонын бойында кайкап, јанып ийди.\nЭммаус јаар јолдо\n(Мк. 16:12-13)\n13 Ол ло кӱн ӱренчиктердиҥ экӱзи Иерусалимнеҥ он беристе киреде турган Эммаус деп јурт јаар барадып,\n14 не болгонын ончозын эрмектежип тургандар.\n15 Олор эрмектежип, бойлоры ортодо шӱӱшкилеп турарда, Иисус Бойы јууктап келип, кожо базып ийди.\n16 Је олордыҥ кӧстӧри бӧктӱдий болуп, Оны таныбадылар.\n17 – Јолдо нени шӱӱжип барадыгар? – деп, Иисус олордоҥ сурады. – Чырайлараар не бӱркӱк?\n18 Олордыҥ бирӱзи, Клеопа дегени, айтты:\n– Бу кӱндерде Иерусалимде не болгонын ого келген улустаҥ јаҥыс сен билбес болдыҥ ба?\n19 – Анда не болгон? – деп, Ол сурады.\nОлор айттылар:\n– Бис Назарет јеринеҥ Иисусла не болгонын айдадыс. Ол Кудайдыҥ да, ончо улустыҥ да алдында сӧстӧ лӧ керекте кӱчтӱзин кӧргӱскен јарлыкчы болгон.\n20 Је улу абыстарыс ла башчыларыс Оны ӧлтӱрер эдип јаргылайла, керип койгондор.\n21 Израильди јайымдаары Ол деп, иженген болгоныс. Је бат, бу керектиҥ болгоны ӱчинчи кӱнге барып јат.\n22 Бир кезик ӱй улузыс бисти кайкатты. Олор эрте таҥда сӧӧк салган јерге барала,\n23 Оныҥ сӧӧгин таппай, биске келип, айткандар: «Биске ангелдер кӧрӱнди, Оны тирӱ дешти».\n24 Айдарда, бистиҥ улустыҥ кезиги сӧӧк салган јерге барып кӧрӧрдӧ, ӱй улустыҥ айтканы чын болуп калган, је Оныҥ Бойын кӧрбӧгӧндӧр.\n25 Иисус олорго айтты:\n– Э-э, сананбастар, јарлыкчылар айткан сӧстӧргӧ бӱдерге, оны јӱрегеерле оҥдоорго бачымдабайдыгар.\n26 Бойыныҥ магына једерге, Христос бу ончо шыраны ӧтпӧс учурлу болгон бо?\n27 Моисейдеҥ ле ончо јарлыкчылардаҥ баштайла, Ол Бойы керегинде Агару Бичикте айдылганын јартады.\n28 Олор Эммаус јуртка јууктап келерде, Иисус оноҥ ары бараачы болды.\n29 Је ӱренчиктер Оны токтодып,\n– Эҥир кирип барадыры, бисле кожо артып кал – деп, сурап турдылар.\nОл ӱйге кирип, олорло кожо артып калды.\n30 Олорло кожо кыйын отурып, калашты алып алкады, сындырала, ӱренчиктерге берди.\n31 Олордыҥ кӧстӧри ачылып, Оны танып ийдилер. Је Ол ӱренчиктерине кӧрӱнбес боло берди.\n32 Олор бой-бойына айдыштылар:\n– Јолдо Ол бисле эрмектежип, Агару Бичикти јартаарда, кӧксибисте јӱректерис кӱйбеген беди?\n33 Олор тургуза ла туруп, Иерусалимге бурылдылар. Анда он бир апостолды ла олорло кожо јӱргендерди таап алдылар.\n34 Ӱренчиктер айттылар:\n– Кайраканныҥ тирилгени чын, Ол Симонго кӧрӱнген.\n35 Оноҥ байагы эки ӱренчик јолдо не болгонын, калаш сындырып јадарда, Оны канайда таныганын айттылар.\nТирилген Иисустыҥ кӧрӱнгени\n(Мф. 28:16-20; Мк. 16:14-18; Ин. 20:19-23)\n36 Олор мынайда айдып турганча, Иисус Бойы олордыҥ ортозына туруп:\n– Слерге амыр болзын! – деди.\n37 Олор сӱне кӧрӱп турус дежип, куйка баштары јимирей берди.\n38 – Не тӱймей бердигер, јӱректеригер нениҥ учун эреҥистелишле толо? – деп, Ол сурады. –\n39 Мениҥ колымды, Мениҥ будымды кӧригер: бу Мен Бойым эдим. Мени тудуп-сыймап кӧригер: сӱнеде эт-кан да, сӧӧк тӧ јок, Менде дезе бар болгонын кӧрӱп турыгар.\n40 Мынайда айдала, олорго колы-будын кӧргӱсти.\n41 Олор сӱӱнгенине, бӱдӱп болбой, кайкажып турарда, Ол:\n– Мында слерде јиир курсак бар ба? – деди.\n42 Олор каарып койгон балык ла адаруныҥ балын алып бердилер.\n43 Балыкты алып, олордыҥ кӧзинче јиди.\n44 Оноҥ айтты:\n– Моисейдиҥ Јасагында, јарлыкчылардыҥ бичигинде, сарындарда Мен керегинде айдылганы ончозы бӱдер учурлу деп, слерле кожо јӱрген тужымда айдып туратаным бу.\n45 Иисус олорго Агару Бичиктерди оҥдоор сагыш ачып,\n46 айтты:\n– Бичилгениле, Христос кыйналар, је ӱчинчи кӱнде тирилер;\n47 Оныҥ адында кинчектер ташталзын деп, Кудайга баштанары Иерусалимнеҥ баштайла ончо калыктарда јарлалар.\n48 Слер дезе мыныҥ керечилери.\n49 Адамныҥ берер болгонын слерге ийерим. Слер дезе, ӧрӧртинеҥ кӱч алганчагар, бу калада јӱригер.\n50 Ӱренчиктерин каладаҥ чыгарала, Вифанияга једеле, колдорын саҥ ӧрӧ эдип, олорды алкады.\n51 Алкап туруп, олордоҥ айрылып, теҥериге кӧдӱрилип баштады.\n52 Ӱренчиктер Ого бажырып, сӱӱнчизин бадырып болбой, Иерусалимге јанып келдилер.\n53 Кудайды алкап, јаантайын байзыҥда болуп јӱрдилер. Аминь .\nИоанн бичиген сӱӱнчилӱ јар\n1\nЈӱрӱмниҥ сӧзи\n1 Элдеҥ озо Сӧс болгон, Сӧс Кудайда болгон, Сӧс Кудай болгон.\n2 Ол элдеҥ озо Кудайда болгон.\n3 Ончозы Оноҥ бӱдӱп, јӱрӱп јат, Ол јогынаҥ не де бӱтпеген.\n4 Оныҥ Бойында јӱрӱм болгон, ол јӱрӱм улуска јарык болгон.\n5 Јарык караҥуйда јарыйт, караҥуй оны бӱркеп болбогон.\n6 Кудайдаҥ ийилген кижи табылган, оныҥ ады-јолы Иоанн .\n7 Ончозы ол ажыра Ого бӱтсин деп, ол керелеерге, Јарыктыҥ керечизи болорго келген.\n8 Ол бойы јарык болбогон, је Јарыктыҥ керечизи болорго келген.\n9 Бу јер-телекейге келип турган кажы ла кижини јарыдар чын Јарык болгон.\n10 Ол телекейде јӱрген, телекей Оноҥ бӱткен, је бу телекейдиҥ улузы Оны таныбаган.\n11 Бойыныҥ улузына келген, је улузы Оны јуутпаган.\n12 Оны јуудып, Ого бӱткен улуска дезе Кудайдыҥ балдары болор јаҥ берген.\n13 Олор каннаҥ туулган эмес, эт-канныҥ кӱӱнинеҥ эмес, эр кижиниҥ кӱӱнинеҥ эмес, Кудайдаҥ туулгандар.\n14 Ол Сӧс кижи болуп калды, ортобыста јӱрди. Бис Оныҥ магын кӧрдибис, бу макты Ол Аданыҥ сок јаҥыс Уулы болуп алган. Ол јакшылыкла, чындыкла толо болгон.\n15 Иоанн Оны керелеп, јарлаган: «\"Кийнимнеҥ келип јатканы мениҥ алдымда болуп калды, нениҥ учун дезе менеҥ озо бар болгон\" деп айтканым бу».\n16 Оныҥ толозынаҥ ончобыс јакшылыкка ӱзеери јакшылык алдыбыс.\n17Јасак Моисейдеҥ берилген, јакшылык ла чындык дезе Иисус Христостоҥ болды.\n18 Кудайды кем де, качан да кӧрбӧгӧн. Оны биске Аданыҥ ӧзӧгинде јӱреечи сок јаҥыс Уулы ачкан.\nКрестеечи Иоанныҥ керези\n(Мф. 3:1-12; Мк. 1:2-8; Лк. 3:15-17)\n19 Бат, Иоанныҥ керези.\nИоанн кем болгонын сурап уксын деп, иудейлер Иерусалимнеҥ абыстарды ла левиттерди ийерде,\n20 ол ачыгынча јарлаарынаҥ мойнобой,\n– Мен Христос эмезим – деп јарлаган.\n21 – Айдарда, сен кем? Илия ба? – деп сурагандар.\nОл «јок» – деген.\n– Јарлыкчы ба? – дешкендер.\nОл «јок» – деген.\n22 – Сен кем болорыҥ? – деп, ойто сурагандар. – Бисти ийген улуска бис каруу берер учурлу. Бойыҥды бойыҥ кем деп адайдыҥ?\n23 Ол айткан:\n– Исаия јарлыкчыныҥ айтканыла, мен – «Кайраканга јол тӱзедип салыгар!» деп, куба чӧлдӧ кыйгырганныҥ ӱни.\n24 Ийилген улус дезе фарисейлердеҥ болгон.\n25 Олор оноҥ сурагандар:\n– Сен Христос эмес болзоҥ, Илия да, јарлыкчы да эмезиҥде, улусты не крестейдиҥ?\n26 – Мен суула крестеп јадым – деп, Иоанн каруу јандырган. – Је ортогордо Турганы бар, Оны слер билбезигер.\n27 Ол кийнимнеҥ де келип јаткан болзо, мен Оныҥ ӧдӱгиниҥ буузын да чечерге турбазым.\n28 Бу керек Вифанияда, Иордан ары јанында болгон. Анда Иоанн улусты крестеп јӱрген.\n29 Эртезинде Иоанн ого базып келеткен Иисусты кӧрӧлӧ, айтты:\n– Бу телекейдиҥ улузыныҥ кинчегин кедери алып јаткан Кудайдыҥ Курааны бу.\n30 «Кийнимнеҥ Эр кижи келедири, Ол мениҥ алдыма турар болды, нениҥ учун дезе Ол менеҥ озо бар болгон» деп, байа айтканым бу.\n31 Мен Оны билбегем, је Израильге Ол ачылзын деп, улусты суула крестеерге келген эдим.\n32 Иоанн керелеп, айтты:\n– Теҥеридеҥ кӱӱле чилеп тӱжӱп келеле, Оныҥ ӱстинде јӱрген Тынды кӧргӧм.\n33 Мен Оны билбес болгом, је суула кресте деп, мени ийгени Бойы меге мынайда айткан: «Кемге Тын тӱжӱп, Оныҥ ӱстине туруп калганын кӧрӧр болзоҥ, Агару Тынла крестеечи Ол».\n34 Мен кӧрдим, Ол Кудайдыҥ Уулы деп кереледим.\nБаштапкы ӱренчиктер\n35 Эртезинде Иоанн база ла анда турган, ӱренчиктериниҥ экӱзи кожо болгон.\n36 Базып отурган Иисусты кӧрӧлӧ, ол айтты:\n– Кӧригер, бу Кудайдыҥ Курааны!\n37 Эки ӱренчик оныҥ сӧзин угала, Иисустыҥ кийнинеҥ бардылар.\n38 Иисус дезе кайра баштанып, олордыҥ келип јатканын кӧрӧлӧ, айтты:\n– Слерге не керек?\nОлор:\n– Равви ! – дедилер. (Равви дегени, Ӱредӱчи дегени.) – Јадып турган јериҥ кайда эди?\n39 Ол:\n– Барып кӧригер – деди.\nОлор барып, јадып турган јерин кӧрӧлӧ, ол кӱн Оныла кожо болдылар. Тӧрт саат кирези тӱш болгон.\n40 Иоанныҥ айтканын угуп, Иисусла кожо барган экӱниҥ бирӱзи Симон-Петрдыҥ карындажы Андрей болгон.\n41 Ол Симон агазын озо табала, ого айтты:\n– Бис Мессияны таптыс.\n(Мессия дегени, Христос дегени.)\n42 Ол Симонды Иисуска экелди. Иисус дезе, Симон јаар кӧрӧлӧ, айтты:\n– Сен – Симон, Ионаныҥ уулы. Эмди Кифа деп адаларыҥ.\n(Кифа дегени, Петр дегени.)\n43 Эртезинде Иисус Галилей јерине барар деп шӱӱди. Филиппти табала, ого айтты:\n– Мени ээчий бас.\n44 Филипп дезе Андрей ле Петр јаткан Вифсаида деп каладаҥ болгон.\n45 Ол Нафанаилди табала, айтты:\n– Моисей Јасакта бичигенди ле јарлыкчылар бичигенди таптыбыс. Ол Иисус, Назарет јеринеҥ Иосифтиҥ уулы.\n46 Је Нафанаил ого айтты:\n– Назареттеҥ јакшы чыгар беди?\nФилипп:\n– Барып кӧр – деди.\n47 Иисус, Бойы јаар базып келеткен Нафанаилди кӧрӧлӧ, ол керегинде айтты:\n– Израильдиҥ чын кижизи бу, ондо меке јок.\n48 – Сен мени кайдаҥ билериҥ? – деп, Нафанаил сурады.\n– Сени Филипп кычыргалакт��, смоква агаштыҥ алдында турганыҥды кӧргӧм – деп, Иисус каруу јандырды.\n49 Нафанаил айтты:\n– Равви! Сен – Кудайдыҥ Уулы, Сен – Израильдиҥ Кааны!\n50 Иисус:\n– Сени смоква агаштыҥ алдында турганыҥды кӧргӧм деп, сеге айтканым учун бӱдӱп јадыҥ. Мынаҥ артыкты кӧрӧриҥ – дейле,\n51 айтты: – Чынын, чынын айдадым слерге: эмдидеҥ ала теҥериниҥ ачылганын, Кудайдыҥ ангелдери Кижи Уулына кӧдӱрилип, тӱжӱп јатканын кӧрӧригер.\n2\nКанадагы той\n1 Ӱчинчи кӱнде Галилейдеги Канада той болгон. Иисустыҥ энези де анда болгон.\n2Иисус ла Оныҥ ӱренчиктери тойго база кычырылган.\n3 Аракы јетпей каларда, энези Иисуска:\n– Олордо аракы јок – деди.\n4 – Нени эдетенимди сен айдатаҥ ба, ӱй кижи? – деп, Иисус каруу јандырды. – Мениҥ ӧйим јеткелек.\n5 Энези јалчыларга айтты:\n– Ол слерге не деп айдар, оны эдигер.\n6 Анда кажызына ла он сабат кире суу бадар алты таш кӱп турган. Олор иудейлердиҥ арутанатан чӱм-јаҥын ӧткӱрерге керектӱ болгон.\n7 Иисус јалчыларга:\n– Кӱптерди суула толтырыгар – деерде, олор кӱптерге толтыра суу урдылар.\n8 – Эмди сузуп, той башкарган кижиге апарыгар – деди.\nОлор апарып бердилер.\n9 Той башкараачы аракы боло берген суудаҥ амзап кӧрӧлӧ, – ол дезе аракы кайдаҥ келгенин билбеген, оны јаҥыс суу сускан јалчылар билген, – колтуны бойына кычырала,\n10 ого айтты:\n– Кажы ла кижи озо аракыныҥ јакшызын уратан, айылчылар ичип эзирген тушта, кирелӱзин. Сен дезе јакшы аракыны эмдиге јетире урбадыҥ.\n11 Анайып, Иисус Галилейдеги Канада баштапкы кайкал этти, Бойыныҥ магын ачты; ӱренчиктери Ого бӱтти.\n12 Мыныҥ кийнинде Ол Капернаумга келди. Оныла кожо энези, карындаштары ла ӱренчиктери болгон. Анда олор тоолу ла кӱн јӱрген.\nКудайдыҥ байзыҥын арутаганы\n(Мф. 21:12-13; Мк. 11:15-17; Лк. 19:45-46)\n13 Иудей Пасха јууктап келерде, Иисус Иерусалимге келди.\n14 Ол байзыҥда чарлар, койлор, кӱӱлелер садып турган, акча солып отурган улусты кӧрди.\n15 Армакчыдаҥ камчы толгоп, байзыҥнаҥ ончозын чыгара сӱрди: койлорды да, чарларды да; солычылардыҥ акчазын тӧгӱп, столдорын аҥтарды.\n16 Кӱӱле садаачыларга айтты:\n– Мыныгарды алып чыгыгар, Адамныҥ айлын садуныҥ айылы этпегер!\n17«Сениҥ айлыҥ учун ичим кӱйӱп, Мени јалбыш чылап јиир» – деп бичилгенин ӱренчиктер эске алдылар.\n18 Айдарда, иудейлер каруу јандырып, Ого айттылар:\n– Анайда эдер јаҥыҥ бар деп, биске кандый билди кӧргӱзериҥ?\n19 – Бу байзыҥды јемиригер, Мен оны ӱч кӱнге орныктырып ийерим – деп, Иисус каруу јандырды.\n20 – Бу байзыҥ тӧртӧн алты јыл тудулган, Сен дезе оны ӱч кӱнге орныктырарга ба? – деп, иудейлер айттылар.\n21 Иисус дезе Бойыныҥ эди-каныныҥ байзыҥын айткан.\n22 Ол тирилерде, ӱренчиктери Ол мыны айтканын эске алып, Агару Бичикке ле Иисус айткан сӧскӧ бӱде бергендер.\n23 Ол Иерусалимде Пасха байрамда јӱрерде, Оныҥ јайаган билдилерин кӧрӧлӧ, кӧп улус Ого бӱтти.\n24 Је Иисус Бойын олорго бӱдӱндирбей турган, нениҥ учун дезе ончозын билер болгон.\n25 Кижиниҥ ичинде не барын Бойы билер учун, кижи керегинде ӧскӧ кижи керелеерин керектебей турган.\n3\nИисус ла Никодим\n1 Фарисейлер ортодо иудей бийлердиҥ бирӱзи Никодим деп кижи болгон.\n2 Ол Иисуска тӱнде келеле, айтты:\n– Равви ! Сен Кудайдаҥ келген Ӱредӱчи деп билерис. Сен јайап јӱрген билдилерди Кудайдыҥ болужы јокко кем де јайап болбос.\n3Иисус ого каруу јандырды:\n– Чынын, чынын айдадым сеге: ӧрӧртинеҥ туулбаган кижи, Кудайдыҥ Каандыгын кӧрӱп болбос.\n4 – Карган кижи ак-јарыкка канайып туулатан? – деп, Никодим Ого айтты. – Эне ичине катап киреле, туулып болор бо?\n5 Иисус каруу јандырды:\n– Чынын, чынын айдадым сеге: суудаҥ ла Тыннаҥ туулбаган кижи, Кудайдыҥ Каандыгына кирип болбос.\n6 Эт-каннаҥ туулганы, эт-кан болор, Тыннаҥ туулганы дезе, тын болор.\n7 «Слерге ӧрӧртинеҥ туулар керек» деп, сеге айтканыма кайкаба.\n8 Тын кайда тынайын дезе, анда тынат. Оныҥ табыжын угарын угуп јадыҥ, је кайдаҥ келип, кайдаар барып јатканын билбезиҥ. Тыннаҥ туулган кажы ла кижиле андый болотон.\n9 – Ол канайып болотон? – деп, Никодим сурады.\n10 – Израильдиҥ ӱредӱчизи болорыҥда, мыны билбес болдыҥ ба? – деп, Иисус каруу јандырды. –\n11 Чынын, чынын айдадым сеге: бис нени билгенисти айдадыс, нени кӧргӧнисти керелейдис, слер дезе кере сӧзибисти јаратпай јадыгар.\n12 Слерге јердийин айтканыма бӱтпегенеерде, теҥеринийин айтсам, канайып бӱдеригер?\n13 Теҥериде јӱрген, теҥеридеҥ тӱшкен Кижи Уулынаҥ башка, теҥериге кем де чыкпаган.\n14-15 Ого бӱткен кажы ла кижи ӧлӱп калбай, ӱргӱлји јӱрӱмдӱ болзын деп, куба чӧлдӧ Моисей јыланды ӧрӧ кӧдӱргендий, Кижи Уулы анайып ок кӧдӱрилер учурлу.\n16 Ого бӱткен кажы ла кижи ӧлбӧй, ӱргӱлји јӱрӱмдӱ болзын деп, Кудай бу телекейдиҥ улузына карузыган учун сок јаҥыс Уулын берген.\n17 Кудай Бойыныҥ Уулын бу телекейдиҥ улузыныҥ јаргызын этсин деп телекейге ийген эмес, бу телекейдиҥ улузы Ол ажыра аргадалзын деп ийген.\n18 Кудайга бӱткени јаргылатпас; бӱтпегени дезе, Оныҥ сок јаҥыс Уулына бӱтпегени учун, јаргылаткан.\n19 Јаргыныҥ учуры дезе бу: телекейге јарык келген, је улус карачкыны јарыктаҥ артык сӱӱген, нениҥ учун дезе олордыҥ кылынып јӱргени јаман болгон.\n20 Јаман кылынып јӱрген кажы ла кижи, керектери јаман учун, онызын билдиртпеске, јарыкты јаман кӧрӱп, јарыкка барбай јат.\n21 Чындыкла эдип јӱрген кижи дезе, керектери Кудайдыҥ болужыла эдилгени кӧрӱнзин деп, јарыкка барат.\nИисус ла Крестеечи Иоанн\n22 Мыныҥ кийнинде Иисус ӱренчиктериле кожо Иудей јерине келди. Анда олорло кожо јӱрӱп, улусты крестеди.\n23Иоанн дезе анайып ок Салимниҥ јуугындагы Енон деп јерде крестеген, нениҥ учун дезе анда суу кӧп болгон. Бого келип, креске тӱжӱп тургандар.\n24 Бу керек Иоанн тӱрмелеткелекте болгон.\n25 Ол тушта Иоанныҥ ӱренчиктери иудейлерле аруталары керегинде сӧс блаашкандар.\n26 Олор Иоаннга келип, айткан:\n– Равви, сениле кожо Иорданда болгон, сен керелеген Кижи база крестейт, ончозы Ого барат.\n27 – Кижиге теҥеридеҥ берилбезе, ��л бойына нени де алынып болбос – деп, Иоанн каруу јандырды. –\n28 «Мен Христос эмезим, је мен Оноҥ озо ийилгем» деп айтканымды уккан керечилер слер бойыгар эдигер.\n29 Сыргалјылу кижини колту дейтен. Колтуныҥ најызы дезе, ого коштой туруп, оны тыҥдап, ӱнин угала, сӱрекей сӱӱнет. Мениҥ бу сӱӱнчим эмди бӱтти.\n30 Ол јаанаар, мен кичинектеер учурлу.\n31 Ӧрӧртинеҥ Келип Турганы, ончозынаҥ бийик эди. Јердеҥ болуп јӱргени дезе, јердийи эди, ол јердийи чилеп эрмектенет. Теҥеридеҥ Келип Турганы, ончозынаҥ бийик.\n32 Ол нени кӧргӧнин, нени укканын керелейт, је Оныҥ керелегенин јарадып турганы јок.\n33 Оныҥ керезин јаратканы, Кудай чындык деп, бойыныҥ таҥмазын басканы ол.\n34 Кудайдыҥ ийгени, Кудайдыҥ сӧзин айдат. Кудай дезе Тынды кемјип беретен эмес.\n35 Ада Уулына карузып, ончозын Оныҥ колына берген.\n36 Уулына бӱткени, ӱргӱлји јӱрӱмдӱ, Уулына бакпаганы, јӱрӱм кӧрбӧс: оныҥ ӱстинде Кудайдыҥ чугулы јӱрет.\n4\nИисус ла самар ӱй кижи\n1-3Иисус , Иоаннга кӧрӧ, кӧп ӱренчиктер таап крестеп јат деп, фарисейлерге табыш јетти. Улусты дезе Иисус Бойы эмес, ӱренчиктери крестеген. Иисус бу керегинде билип ийеле, Иудей јерин таштап, ойто Галилей јерине барды.\n4 Ого Самар јериле ӧдӱп барар керек болгон.\n5 Ол Сихарь деп самар калага келди. Бу кала Иаков бойыныҥ уулына, Иосифке, берген јердиҥ јуугында турган.\n6 Анда Иаковтыҥ кутугы болгон. Иисус, јолдоҥ арып-чылайла, кутуктыҥ јанына отура тӱшти. Тал-тӱш кирези болгон.\n7 Суу сузуп аларга бир самар ӱй кижи келди.\nИисус ого:\n– Меге ичерге суу бер – деди.\n8 Оныҥ ӱренчиктери курсак садып аларга кала баргандар.\n9 Самар ӱй кижи айтты:\n– Иудей Бойыҥ менеҥ, самар ӱй кижидеҥ, ичерге сууны не сурайдыҥ?\nИудейлер самарларла јанашпайтан.\n10 – Кудайдыҥ бергенин, «Меге ичерге суу бер» деп, сеге айдып турганы кем болгонын билген болзоҥ, Оноҥ бойыҥ сураар эдиҥ, Ол сеге тирӱ суу берер эди – деп, Иисус каруу јандырды.\n11 – Ӧрӧкӧн! – деп, ӱй кижи Ого айтты. – Сузар немеҥ јокто, кутук дезе тереҥ болгондо, тирӱ суу Сенде кайдаҥ келетен эди?\n12 Биске бу кутукты берген Иаков адабыстаҥ Сен јаан болдыҥ ба? Ол бойы, уулдары да, малы да мынаҥ ичетен.\n13 – Бу суудаҥ ичкени, ойто суузаар – деп, Иисус каруу јандырды. –\n14 Је Мениҥ берер суумнаҥ ичери – јажына суузабас. Берер суум дезе оныҥ ичинде ӱргӱлји јӱрӱмге агар суу чыгыды боло берер.\n15 – Ӧрӧкӧн, – деп, ӱй кижи Ого айтты, – андый суудаҥ меге бер, мен суузабайын, бого суу аларга јӱрбейин.\n16 Иисус айтты:\n– Барып, ӧбӧӧниҥди айдала, бого кел.\n17 – Менде ӧбӧӧн јок – деп, ӱй кижи каруу јандырды. Иисус:\n– Ӧбӧӧним јок деп айтканыҥ чын – деди. –\n18 Сен беш ӧбӧгӧндӱ болгоҥ. Эмдигизи сеге ӧбӧгӧн эмес, бу айтканыҥ чын.\n19 – Ӧрӧкӧн, – деп, ӱй кижи айтты, – Сен јарлыкчы болгоныҥды кӧрӱп турум.\n20 Бистиҥ адаларыс Кудайга бу кырдыҥ бажында бажырган. Слер дезе јаҥыс Иерусалимде бажырар керек дейдигер.\n21 Иисус айтты:\n– Меге бӱт, ӱй кижи: Адага бу кырдыҥ бажында да эмес, Иерусалимде де эмес бажырар ӧй келип јат.\n22 Слер неге бажырып турганыгарды билбей јадыгар, бис дезе неге бажырып турганысты билерис, нениҥ учун дезе аргадаш иудейлердеҥ болор.\n23 Чын ла бажырып јӱрген улус Адага тынла, чындыкла бажырар ӧй келип јат, једип те келди. Ада андый бажыраачыларды Бойына бедирейт ине.\n24 Кудай – ол Тын, Ого бажырары тынла, чындыкла бажырар учурлу.\n25 – Христос дейтен Мессия келерин билерим – деп, ӱй кижи айтты. – Ол келгежин, биске ончозын айдып берер.\n26 – Ол Мен эдим, бу сениле эрмектежип турган Бойым – деп, Иисус каруу јандырды.\n27 Анайткан јерде Оныҥ ӱренчиктери келди. Оны ӱй кижиле эрмектежип туру деп кайкадылар, је «Оноҥ Сеге не керек?» эмезе: «Оныла не эрмектежип туруҥ?» – деп, кемизи де сурабады.\n28 Ӱй кижи суу урар јыракызын артырып койоло, калага барып, улуска айтты:\n29 – Меге нени ле кылынганымды айткан Кижини барып кӧригер, Христос Ол болбозын.\n30 Олор каладаҥ чыгып, Иисус јаар ууландылар.\n31 Бу ӧйдӧ ӱренчиктер Ого айттылар:\n– Равви , курсак ји!\n32 Је Ол айтты:\n– Менде слер билбейтен курсак бар.\n33 – Курсакты Ого кижи экелип берди эмеш пе? – деп, ӱренчиктер бой-бойына айдышты.\n34 Иисус олорго айтты:\n– Мениҥ курсагым – Мени Ийгенниҥ табыла эдери ле Оныҥ керегин бӱдӱрери.\n35 Эмди база тӧрт ай болзо, аш кезер ӧй једер деп, слер айдып јӱрген эмес бедигер? Је Мениҥ слерге айдып турганым бу: кыраларга кӧзигер салып кӧрзӧгӧр, олордыҥ агарып, кезер ӧйи једип, бышканын!\n36 Аш чачканы ла аш кескени кожо сӱӱнзин деп, аш кезери кайрал алат, ажын ӱргӱлји јӱрӱмге уруп салат.\n37 Бу учуралда «Бирӱзи чачат, ӧскӧзи кезет» деген сӧс чын.\n38 Мен слерди бойыгар иштебеген кырада аш кезерге ийип јадым. Анда ӧскӧ улус иштеген эди, слер дезе олордыҥ ижине кирдигер.\n39 «Меге нени ле кылынганымды айткан» деп керелеген ӱй кижиниҥ сӧзиле ол каланыҥ кӧп самарлары Иисуска бӱтти.\n40 Оныҥ учун самарлар Ого келеле, олордо артып калзын деп сурадылар. Ол анда эки кӱн јӱрди.\n41 Оныҥ айткан сӧзин угала, оноҥ кӧп улус Ого бӱтти.\n42 Байагы ӱй кижиге дезе айттылар:\n– Эмди сениҥ сӧзиҥнеҥ улам бӱдӱп турган эмезис. Бис Оны бойыбыс уктыс, Ол чып ла чын бу телекейдиҥ улузын Аргадаачы , Христос деп билдис.\nКаанныҥ јалчызыныҥ уулын јасканы\n43 Эки кӱнниҥ бажында Иисус оноортынаҥ чыгала, Галилей јаар барды.\n44 Јарлыкчы бойыныҥ јеринде кӱндӱзи јок јӱретен деп, Ол Бойы да керелеп айткан.\n45 Анайдарда, Ол Галилейге келерде, Оны Галилейдиҥ улузы јуудып алдылар, нениҥ учун дезе, олор Иерусалимдеги байрамда болуп, Оныҥ нени эдип јӱргенин ончозын кӧргӧндӧр.\n46 Оноҥ Иисус сууны аракы эткен Галилейдеги Канага ойто келди. Капернаумда каанныҥ бир јалчызыныҥ уулы оорып јаткан.\n47 Ол Иисустыҥ Иудейдеҥ Галилейге келгенин угала, Ого келип, ӧлӱп јаткан уулын барып јассын деп, јайнап сурады.\n48 – Билдилер ле кайкалдар кӧрбӧгӧнчӧӧр, бӱтпезигер – деп, Иисус ого айтты.\n49 – Кайракан , уулым ӧлгӧлӧктӧ, бар – деп, каанныҥ ��алчызы айтты.\n50 Иисус:\n– Јан, уулыҥ эзен – деди.\nОл Иисустыҥ айткан сӧзине бӱделе, јанып ийди.\n51 Јолой ого кулдары туштап, уулыҥ эзен дешти.\n52 Уулы канча саатта оҥдолгонын сураарда, олор: «Кече биринчи саат тӱште эди изибей барган» – дедилер.\n53 «Уулыҥ эзен» деп, Иисустыҥ ого айткан ӧйинде анайда боло бергенин ол билип ийди. Бойы да бӱтти, айылдагы улузы да бӱттилер.\n54 Иудейдеҥ Галилейге келеле эткен бу кайкал Иисустыҥ экинчи кайкалы болгон.\n5\nСуббот кӱнде оору кижини јасканы\n1 Мыныҥ кийнинде иудей байрам болгон, Иисус Иерусалимге келген.\n2 Иерусалимде Кой каалгазыныҥ јанында еврейлеп Вифезда дейтен суубуунты бар. Анда јабынтылу беш ӧткӱш болгон.\n3 Ичинде кӧп оору улус: сокор, аксак, курулгак оорулу улус јаткан, сууныҥ чайбаларын сакып.\n4 Кудайдыҥ ангели дезе, кезик аразында байагы сууга тӱжӱп, чайбалтып турган. Суу чайбалза, ого озолоп киргени кандый да оорудаҥ јазылатан болгон.\n5 Анда одус сегис јыл оорып јӱрген кижи болгон.\n6 Иисус оныҥ јатканын кӧрӧлӧ, оорыганы удап калганын билип, ого айтты:\n– Јазылайын деп туруҥ ба?\n7 – Эйе, Кайракан , – деп, оору кижи каруу јандырды, – је суу чайбалганда, мени сууга кийдирер кижи јок. Барып јатканчам, менеҥ озо ӧскӧ кижи кирип калган турар.\n8 – Тур, тӧжӧгиҥди алып, базып јӱр – деп, Иисус ого айтты.\n9 Байагы кижи ол тарый јазылды, тӧжӧгин алып, база берди. Ол суббот кӱнде болгон,\n10 оныҥ учун иудейлер јазылган кижиге айттылар:\n– Бӱгӱн суббот кӱн эди, сеге тӧжӧк аларга јарабас!\n11 Ол каруу јандырды:\n– «Тӧжӧгиҥ ал, базып јӱр» деп, мени јасканы айтты.\n12 Оноҥ сурадылар:\n– «Тӧжӧгиҥ ал, базып јӱр» деп, сеге айткан кижи кем болотон?\n13 Јазылган кижи дезе ол кем болгонын билбеген, нениҥ учун дезе Иисус анда турган улустыҥ ортозына јылыйып калган.\n14 Мыныҥ кийнинде Иисус ого байзыҥда туштайла, айтты:\n– Бат, сен јазылдыҥ. Сеге мынаҥ јаман неме болбозын деп, база кинчек этпе.\n15 Бу кижи барала, оны јасканы Иисус деп, иудейлерге айтты.\n16 Мыны суббот кӱнде эткени учун иудейлер Иисусты сӱрӱп, ӧлтӱрерге турдылар.\n17 Је Ол айтты:\n– Адам Бойыныҥ керегин эмдиге јетире эдет, Мен де эдип јадым.\n18 Ол суббот кӱнди байлаардаҥ болгой, Кудайды Адазынып, Бойын Кудайга тӱҥейлеген учун иудейлер Оны там истеп, ӧлтӱрерге турдылар.\n19 Бого каруу эдип, Иисус айтты:\n– Чынын, чынын айдадым слерге: Адазыныҥ эдип турганын кӧрбӧгӧнчӧ, Уулы таҥынаҥ Бойы нени де эдип болбос. Адазыныҥ эдип турганын Уулы да эдет.\n20 Адазы Уулына карузып, Бойыныҥ нени ле эдип турганын Ого кӧргӱзет. Слерди кайкадып, мынаҥ да артыкты эдип кӧргӱзер.\n21 Ада ӧлгӧндӧрди тиргизип, олорго јӱрӱм берген чилеп, Уулы да јӱрӱм берейин дегенге, јӱрӱм берет.\n22-23 Ада кемди де јаргылабай јат, Аданы тоогондый, ончозы Уулын тооп јӱрзин деп, Ол јаргы эдерин Уулыныҥ табына берген. Уулын тообогоны, Оны ийген Аданы тообогоны ол.\n24 Чынын, чынын айдадым слерге: Мениҥ сӧзимди угуп, Мени Ийгенге бӱткени, ӱргӱлји јӱрӱмдӱ. Ол јаргылатпас – ӧлӱмнеҥ јӱрӱмге кечкен.\n25 Чынын, чынын айдадым слерге: ӧй једип келедири, једип те келди: ӧлгӧндӧр Кудай Уулыныҥ ӱнин угар; угала, тирилер.\n26 Канайып Ада Бойында Бойы јӱрӱмдӱ, анайып Бойында Бойы јӱрӱмдӱ болорын Уулына да берген.\n27 Ол Кижи Уулы болгон учун, јаргы да эдерин Оныҥ табына салып берген.\n28 Мыны кайкабагар, нениҥ учун дезе сӧӧк салар јерде јаткандардыҥ ончозы Кудайдыҥ Уулыныҥ ӱнин угар ӧй једип келедири.\n29 Јакшы эдип јӱргендери јӱрӱм јӱрерге тирилер; јаман эдип јӱргендери буруладарга тирилер.\n30 Мен Бойым таҥынаҥ нени де эдип болбозым: канайып уккам, анайып јаргы эдип јадым. Мениҥ јаргым чындык, нениҥ учун дезе Бойымныҥ табымла эдип јӱрейин деп турган эмезим, је Мени ийген Аданыҥ табыла эдип турум.\nКудайдыҥ Уулын керелегени\n31 – Мен Бойымды Бойым керелеп турган болзом, Мениҥ керелегеним чын эмес.\n32 Мени ӧскӧзи керелейт, оныҥ Мени керелеген керези чын деп, Мен билерим.\n33 Слер Иоаннга элчилер ийгенигер; ол чындыкты кереледи.\n34 Мен кижиниҥ керезин керексип турган эмезим, је мынайда айтканым, слерди аргадалзын деп айтканым ол болор.\n35Иоанн кӱйӱп, јалтырап турган јарыткыш болгон. Слер дезе оныҥ јарыгында бир кезекке сӱӱнип аларга сананганыгар.\n36 Менде дезе Иоанндыйынаҥ јаан кере бар: нени эдип турганымды Ада эттирип јат; нени эдип турганым, Мени Ада ийген деп, керелеп турганы ол.\n37 Мени ийген Ада Бойы Мени кереледи. Слер дезе Оныҥ ӱнин качан да укпаганыгар, Оныҥ бӱдӱмин де кӧрбӧгӧнигер.\n38 Оныҥ сӧзи де слердиҥ бойыгарда јӱрбей јат, нениҥ учун дезе Оныҥ Ийгенине бӱтпейдигер.\n39 Слер Агару бичиктерди шиҥжӱлеп, олордоҥ ӱргӱлји јӱрӱмдӱ болорго сананып јадыгар. Олор дезе Мени керелеп турулар.\n40 Је јӱрӱмдӱ болойын деп, слердиҥ Меге келер кӱӱнигер јок.\n41 Улустаҥ Мен мак албай јадым.\n42 Је Мен слерди билерим: слердиҥ ичигерде Кудайга сӱӱш јок.\n43 Мен Адамныҥ адынаҥ келдим, је слер Мени јуутпай јадыгар; ӧскӧзи бойыныҥ адынаҥ келзе, оны слер јуудып аларыгар.\n44 Кудайдаҥ мак бедиребей, бойыгардаҥ бойыгар мак алып, канайып бӱдеригер?\n45 Мени Аданыҥ алдында слерди бурулаар деп сананбагар, слерди бурулаары бар: слер иженип јӱрген Моисей .\n46 Слер Моисейге бӱткен болзогор, Меге де бӱдер эдигер, нениҥ учун дезе ол Мен керегинде бичиген.\n47 Је оныҥ бичигенине бӱтпей турган болзогор, Мениҥ айтканыма канайып бӱдеригер?\n6\nБеш муҥ кижини тойдырганы\n(Мф. 14:13-21; Мк. 6:30-44; Лк. 9:10-17)\n1 Мыныҥ кийнинде Иисус Галилей эмезе Тивериад дейтен талайдыҥ ол јанына барды.\n2 Оору-јоболды јазып, кайкалдар јайап јӱргенин кӧрӧлӧ, Оныҥ кийнинеҥ камык улус барды.\n3 Иисус кырдыҥ бажына чыгып, анда ӱренчиктериле кожо отурып алды.\n4 Иудейлердиҥ Пасха байрамы јууктап келеткен.\n5 Ого кӧп улус келип јатканын кӧрӧлӧ, Иисус Филиппке айтты:\n– Буларды азыраарга, калашты кайдаҥ садып аларыс?\n6 Бойыныҥ эдетенин билип, Ол анайда ченеп сураган.\n7 – Олордыҥ кажызына ла эмештеҥ де једишсин деп, олорго эки ��ӱс динарийдиҥ калажы јетпес – деп, Филипп каруу јандырды.\n8 Ӱренчиктериниҥ бирӱзи, Симон-Петрдыҥ Андрей деп карындажы, Ого айтты:\n9 – Мында бир уулчакта арбаныҥ беш болчок калажы ла эки балыгаш бар, је мындый кӧп улуска ол не болзын.\n10 Иисус айтты:\n– Улусты кыйын отурзын дегер.\nОл јум ӧлӧҥдӱ јер болгон. Анайдарда, беш муҥ кире кижи кыйын отурды.\n11 Иисус калашты алып, алкыш јетиреле, ӱренчиктерге ӱледи, ӱренчиктер дезе кыйын отурган улуска ӱледилер. Анайып ок балыкты да кем канча кире кӱӱнзегениле ӱледи.\n12 Улус јип, тойордо, ӱренчиктерине айтты:\n– Јигенниҥ арткан-калганын јууп алыгар, бир де неме кара јерге калбазын.\n13 Јиген улустаҥ арткан арбаныҥ беш болчок тилимдерин он эки каламага толтыра јууп алдылар.\n14 Улус Ол јайаган кайкалды кӧрӧлӧ, айдышты:\n– Телекейге келетен Јарлыкчы чып-чын бу эмтир!\n15 Келип, Оны тудала, каан эдип аларга тургандарын Иисус билип ийеле, јаҥыс Бойы кыр јаар ойто јӱре берди.\nСууныҥ ӱстиле басканы\n(Мф. 14:22-27; Мк. 6:45-52)\n16 Эҥир кире берерде, Иисустыҥ ӱренчиктери талай јаар тӱштилер.\n17 Кемеге отурып, талайдыҥ ол јанындагы Капернаум дӧӧн јӱстилер. Караҥуйлай берди, Иисус дезе олорго эмдиге јетире келбеген.\n18 Тыҥ салкын согуп, талай толкуланып турган.\n19 Беш-алты беристе кирези јӱзеле, Иисустыҥ талай ӱстиле базып, кемеге јууктап келеткенин кӧрӧлӧ, коркый бердилер.\n20 Је Ол:\n– Бу Мен, коркыбагар! – деди.\n21 Олор Иисусты кемеге отургызып аларга турарда, кеме ол ло тарый олор јӱзӱп бараткан јаратка једип токтоды.\nЈӱрӱм берер тирӱ калаш\n22 Эртезинде талайдыҥ ол јанында артып калган улус ондо јӱк ле бир кеме болгонын, Иисус ӱренчиктериле кожо ол кемеге отурбаганын, ӱренчиктер јаҥыс бойы јӱскенин кӧрдилер.\n23 Айдарда, Кайракан алкыш-быйанын јетирген кийнинде олор калаш јиген јерге Тивериаданаҥ бир канча кеме јӱзӱп чыкты.\n24 Анда Иисус та, ӱренчиктер де јок болгонын кӧрӧлӧ, улус кемелерге отурып, Иисусты бедиреп, Капернаумга јӱзӱп келдилер.\n25 Оны талайдыҥ ол јанынаҥ табала, сурадылар:\n– Равви , Сен бого качан келдиҥ?\n26 Иисус каруу јандырып, айтты:\n– Чынын, чынын айдадым слерге: слер кайкалдар кӧргӧнигер учун эмес, калаш јип тойгоныгар учун Мени бедиреп турганыгар.\n27 Ӱрелер курсак учун эмес, ӱргӱлји јӱрӱм јӱргӱзер курсак учун иштегер. Оны слерге Ада Кудай таҥмалап койгон Кижи Уулы берер.\n28 – Кудайдыҥ керегин бӱдӱрерге, нени эделик? – деп, олор сурадылар.\n29 Иисус каруу јандырды:\n– Кудайдыҥ кереги бат бу: Оныҥ Ийгенине бӱдигер.\n30 – Кӧрӧлӧ, бисти Сеге бӱтсин деп, кандый билди кӧргӱзериҥ? – деп, олор сурадылар. – Сен нени эдип јадыҥ?\n31Теҥеридеҥ олорго калаш берген деп бичилгениле, адаларыс куба чӧлдӧ манна јиген эди.\n32 Иисус олорго айтты:\n– Чынын, чынын айдадым слерге: теҥеридеҥ калашты слерге Моисей берген эмес, теҥеридеҥ чын калашты слерге Мениҥ Адам берип јат.\n33 Теҥеридеҥ тӱжӱп, бу телекейдиҥ улузына јӱрӱм берер калаш – Кудайдыҥ калажы.\n34 Олор:\n– Ка��ракан, андый калашты јаантайын биске берип тур – дедилер.\n35 Иисус олорго айтты:\n– Мен – јӱрӱм берер калаш. Меге келген кижи качан да аштабас, Меге бӱткен кижи качан да суузабас.\n36 Је слер, Мени кӧрӱп јӱрген бойыгар, Меге бӱтпей јадыгар деп, Мен слерге айткам.\n37 Адамныҥ бергени ончозы Меге келер. Меге келип јатканды кедери сӱрбезим.\n38 Бойымныҥ табымла эдип јӱрейин деп, теҥеридеҥ тӱшкен эмезим, Мени ийген Аданыҥ табыла эдип јӱрейин деп, теҥеридеҥ тӱшкем.\n39 Адамныҥ бастыра бергенин бир де јылыйтпай, ончозын калганчы кӱнде тиргизерим – ол Мени ийген Адамныҥ табы.\n40 Мени Ийгенниҥ табы – Уулын кӧрӱп, Ого бӱткен кажы ла кижи ӱргӱлји јӱрӱмдӱ болоры. Калганчы кӱнде Мен оны тиргизерим.\n41 Ол Бойын «Мен – теҥеридеҥ тӱшкен калаш» деп айтканына иудейлер арбанып,\n42 айттылар:\n– Бу Иосифтиҥ уулы Иисус эмес беди? Бис Оныҥ адазын ла энезин билер эмейис. «Мен теҥеридеҥ тӱшкем» деп, канайып айдат болбогой?\n43 – Бойыгар ортодо арбанышпагар – деп, Иисус олорго айтты. –\n44 Мени ийген Адам јараткан кижи, јаҥыс ол Меге келер аргалу. Калганчы кӱнде Мен оны тиргизерим.\n45Ончозын Кудай ӱредер деп, јарлыкчыларда бичилгени бар. Ададаҥ угуп ӱренген кижи Меге келер.\n46 Мынайып айтканым, Аданы кӧргӧни бар деп айтканым эмес. Кудайдаҥ Кем келген, Аданы кӧргӧни јаҥыс Ол.\n47 Чынын, чынын айдадым слерге: Меге бӱткени, ӱргӱлји јӱрӱмдӱ.\n48 Мен – јӱрӱм берер калаш.\n49 Слердиҥ адаларыгар куба чӧлдӧ маннаны јиген, је ӧлӱп калгандар.\n50 Је теҥеридеҥ тӱшкен калаш андый эмес: оны јигени ӧлбӧс.\n51 Мен – теҥеридеҥ тӱшкен тирӱ калаш. Бу калаштаҥ јигени ӱргӱлји чакка эзен јӱрер. Мениҥ беретен калажым – Мениҥ эди-каным, оны бу телекейдиҥ улузыныҥ јӱрӱми учун берип јадым.\n52 Айдарда, иудейлер бойы ортодо сӧс блаажып, айттылар:\n– Ол биске Бойыныҥ эди-канын јиирге канайып беретен?\n53 Иисус каруу јандырды:\n– Чынын, чынын айдадым слерге: Кижи Уулыныҥ эди-канын јибезегер, Оныҥ канын ичпезегер, бойыгарда јӱрӱм јок болор.\n54 Мениҥ эди-канымды јиири, Мениҥ канымды ичери, ӱргӱлји јӱрӱм јӱрери ол. Мен оны калганчы кӱнде тиргизерим.\n55 Мениҥ эди-каным – чын курсак, Мениҥ каным – чын суузын.\n56 Эди-канымды јиири, канымды ичери Мениҥ Бойымда јӱрӱп јат, Мен де оныҥ бойында јӱрӱп јадым.\n57 Мен, тирӱ Ада ийген Бойым, Адамныҥ Бойында тирӱ јӱрӱп јадым, анайып, Мениҥ эди-канымды јигени, Мениҥ Бойымда тирӱ јӱрер.\n58 Бу калаш теҥеридеҥ тӱшкен. Је ол маннаны, слердиҥ адаларыгар чылап, јип ӧлгӧниндий эмес: бу калашты јигени, ӱргӱлји јӱрӱмдӱ болор.\n59 Мынайда Ол Капернаумдагы синагогада ӱредип айткан.\nӰргӱлји јӱрӱмниҥ сӧстӧри\n60 Кӧп ӱренчиктери мыны угала, айттылар:\n– Кандый уур-кӱч сӧстӧр! Олорды кем угар аргалу?\n61 Иисус ӱренчиктери арбанып турганын Бойыныҥ ичинде билип, олорго айтты:\n– Бу слерге буудак болуп јат па?\n62 Кижи Уулыныҥ озогы јерине чыгып баратканын кӧрзӧгӧр, не болор?\n63 Јӱрӱм берери – тын, эт-кан дезе, нени де эдип болбос. Слерге айдып турган сӧстӧрим тын да, јӱрӱм де.\n64 Је ортогордо бӱтпестери бар.\nИисус дезе бӱтпестерин де, Оны садып ийери кем болорын да бажынаҥ ала билер болгон.\n65 Оноҥ айтты:\n– Оныҥ учун Мен слерге: «Аданаҥ берилбегенче, кем де Меге келип болбос» дедим.\n66 Мыныҥ кийнинде кӧп ӱренчиктери Оноҥ јана тӱжӱп, Оныла кожо јӱрбес болды.\n67 Айдарда, Иисус он экӱдеҥ сурады:\n– Слер база Менеҥ јӱре берерге турган болороор бо?\n68 – Кайракан! – деп, Симон-Петр каруу јандырды. – Бис кемге баратан эдис? Сенде ӱргӱлји јӱрӱмниҥ сӧстӧри бар.\n69 Сени Христос , Кудайдыҥ Агарузы деп, бис бӱттис те, билдис те.\n70 – Слерди, он экӱни, Мен талдап алган эмес бедим? – деп, Иисус айтты. – Је слердиҥ бирӱгер – кӧрмӧс !\n71 Мынайда Ол Симон Искариоттыҥ уулын, Иуданы, айткан. Оны садып ийери он экӱниҥ бирӱзи ол болгон.\n7\nИисус ла Оныҥ карындаштары\n1 Мыныҥ кийнинде Иисус Иудейде јӱрбеске, Галилей ичиле јӱрди, нениҥ учун дезе иудейлер Оны ӧлтӱрерге тургандар.\n2 Иудейлердиҥ байкан тургузатан деп байрамы јууктап келерде,\n3 карындаштары Ого айттылар:\n– Мынаҥ чыгып, Сениҥ эдип јӱргениҥди ӱренчиктериҥ де кӧрзин деп, Иудей јерине бар.\n4 Јарлу болойын деген кижи, јажырып неме этпейтен. Сен андый керектер эдип јӱрген болзоҥ, Бойыҥды Бойыҥ бу телекейдиҥ улузына ач.\n5 Карындаштары да Ого бӱтпей турган учун анайып айткандар.\n6 Иисус олорго каруу јандырып, айтты:\n– Мениҥ ӧйим јеткелек, слерге дезе кандый ла ӧй келижип јат.\n7 Улус слерди јаман кӧрӱп болбос, Мени дезе јаман кӧрӱп јат, нениҥ учун дезе олордыҥ кылынып турганы јаман деп, Мен керелеп айдып јӱрӱм.\n8 Слер байрамга барыгар, Мен бу байрамга эмди тура барбазым, нениҥ учун дезе Мениҥ ӧйим јеткелек.\n9 Мынайда айдала, Ол Галилейде артып калды.\n10 Је карындаштары байрамга јӱре берерде, Ол улуска кӧрӱнбей, јажытту барды.\n11 Иудейлер Оны байрамнаҥ бедиреп, «Ол кайда?» – деп, сурап турдылар.\n12 Улус ортодо Ол керегинде кӧп куучын јӱрди. Кезиктери: «Ол јакшы кижи», ӧскӧлӧри: «Јок, Ол улусты астыртып јат» дешкилеер болды.\n13 Андый да болзо, иудейлердеҥ коркып, Ол керегинде кем де ачыгынча айтпай турган.\nБайзыҥда јарлыктаганы\n14 Байрамныҥ ортозы киреде Иисус байзыҥга кирип, ӱретти.\n15 Иудейлер кайкап, айдышты:\n– Бу ӱренбеген Бойы, Агару Бичикти канайып билип туру болбогой?\n16 Иисус айтты:\n– Мениҥ ӱредӱӱм Менийи эмес, Мени Ийгендийи.\n17 Оныҥ табыла эдип јӱрейин дегени, бу ӱредӱ Кудайдаҥ ба, эмезе Мен Бойымнаҥ таап айдып тургам ба деп, билип алар.\n18 Бойынаҥ таап айдаачы, бойы јакшы атка калайын деп сананат. Је Оны Ийгенге мак бедиреп јӱргени чындык, мекези јок болгоны ол.\n19Моисей слерге Јасак берген эмес пе? Је слердиҥ кемигер де Јасакты бӱдӱрбей јат. Мени нениҥ учун ӧлтӱрерге турганыгар?\n20 – Сениҥ ӧзӧк-буурыҥда шилемир бар ба? – деп, улус каруу јандырды. – Сени кем ӧлтӱрерге туру?\n21 Иисус каруу јандырып, олорго айтты:\n– Мен бир ле керек эттим, ончогор кайкап јадыгар.\n22 Моисей слерге томдоорын ��ерген – онызы Моисейдеҥ эмес те болзо, адалардаҥ јаҥдалып келген, – слер кижини суббот кӱнде де томдоп јадыгар.\n23 Моисейдиҥ јасагы бузулбазын деп, кижи суббот кӱнде томдодып турганда, суббот кӱнде кижиниҥ бастыра бойын јасты деп, Меге кородоп јадыгар ба?\n24 Тыш кебериле јаргылабагар, је чындык јаргыла јаргылагар!\n25 Иерусалимниҥ бир кезик улузы айдышты:\n– Ӧлтӱрерге турган кижизи бу болор бо?\n26 Кӧрзӧгӧр дӧ, Ол ачыгынча айдат, Ого кем де неме айтпайт! Ол Христос деп, јаандар чынын билип алган болор бо?\n27 Је бу кижи кайдаҥ болгонын билерис. Христос келер болзо, Ол кайдаҥ болгонын кем де билбес.\n28 Айдарда, Иисус байзыҥ ичинде јаан ӱнденип, ӱредип айтты:\n– Слер Мени билеригер, кайдаҥ болгонымды база билеригер, је Мен Бойымнаҥ Бойым келген эмезим, Мени Ийгени чындык, слер Оны билбезигер.\n29 Мен Оны билерим, нениҥ учун дезе Мен Оноҥ келгем, Мени ийгени Ол.\n30 Оны тудуп алар эбин бедиредилер, је кем де Ого тийбеди, нениҥ учун дезе Оныҥ ӧйи јеткелек болгон.\n31 Калык ортодоҥ кӧп улус Ого бӱдӱп, «Христос келзе, мыныҥ эткенинеҥ артык кайкал эдер беди?» – дежип турдылар.\n32 Улустыҥ анайда айдыжып турганы фарисейлерге угулган. Айдарда, улу абыстар ла фарисейлер Оны тудуп аларга, бойлорыныҥ јалчыларын ийгендер.\n33 Иисус дезе олорго айткан:\n– Слерле кожо эмеш болорым, оноҥ Мени Ийгенге јӱре берерим.\n34 Мени бедиреригер, је таппазыгар, Мен кайда болорым, оноор келип болбозыгар.\n35 Айдарда, иудейлер бой-бойына айдыштылар:\n– Бис таппас кандый јерге барарга туру бу? Еллин ортодо тарай јаткан улустарга барып, анда еллиндерди ӱредерге туру эмеш пе?\n36 «Мени бедиреригер, је таппазыгар, Мен кайда болорым, оноор келип болбозыгар» деп айткан сӧзи не сӧс болотон?\nАгару Тын керегинде сӧс\n37 Байрамныҥ калганчы улу кӱнинде Иисус ӧрӧ туруп, јаан ӱнденип айтты:\n– Суузап турганы Меге келип, ичсин.\n38 Агару Бичикте айдылганыла, Меге бӱткен кижиниҥ ӧзӧгинеҥ тирӱ суулар агып чыгар.\n39 Иисус мынайда Ого бӱткен улус алынатан Тынды айткан. Олордо дезе, Иисустыҥ ады макка чыккалакта, Тын јок болгон.\nИисустаҥ улам бӧлиниш\n40 Улустыҥ кезиги, бу сӧзин угала, айдышты:\n– Чын, Ол Јарлыкчы !\n41 Ӧскӧлӧри:\n– Ол Христос! – дедилер.\nКезиги дезе:\n– Христос Галилейдеҥ келетен беди? – дешти. –\n42 Христос Давидтиҥ ӱренинеҥ, Давидтиҥ турган јери Вифлеемнеҥ келер деп, Агару Бичикте айдылбаган беди?\n43 Анайып, Иисустаҥ улам јуулган улус ортодо бӧлиниш болды.\n44 Олордыҥ кезиктери Оны тудуп аларга сананды, је Ого кем де тийбеди.\n45 Јалчылар једип келерде, улу абыстар ла фарисейлер олордоҥ сурадылар:\n– Слер Оны не керек экелбедигер?\n46 – Ол Кижи чилеп кем де, качан да эрмектенбеген – деп, јалчылар каруу јандырдылар.\n47 – Слер де Оныҥ мекезине кирип калган болдыгар ба? – деп, фарисейлер олорго айдышты. –\n48 Бийлердиҥ эмезе фарисейлердиҥ Ого бӱткени бар беди?\n49 Је бу калык Јасак билбес, каргышка калган ол.\n50 Олордыҥ бирӱзи, башкыда Иисуска келип барган Никодим, олорго айтты:\n51 – Озо баштап кижиниҥ бойынаҥ укпаганча, нени кылынып туру деп билип албайынча, бистиҥ Јасак кижини јаргылайтан беди?\n52 – Сен де Галилейдеҥ болорыҥ ба? – деп, олор айттылар. – Шиҥде, Галилейдеҥ јарлыкчы бӱтпейтенин билип аларыҥ.\n53 Мыныҥ кийнинде ончозы айылдары сайын таркай берди.\n8\nКинчектӱ ӱй кижини бурулабаганы\n1Иисус дезе Елеон кырга барды.\n2 Эртен тура байзыҥга ойто келди. Улус ончозы Ого келип турды. Иисус отурала, олорды ӱреткен.\n3 Бу ӧйдӧ бичикчилер ле фарисейлер ӧскӧ эр кижиле болуп туттурткан бир ӱй кижини экелип, ортозына тургузала,\n4 Ого айттылар:\n– Ӱредӱчи, бу ӱй кижи ӧскӧ эрле биригип, туттурткан.\n5Моисей бойыныҥ Јасагында андыйларды ташла шыбалап ӧлтӱрзин деп, биске јакыган. Сен не деериҥ?\n6 Олор Оны бурулап айдарга, сӧзинеҥ јик бедиреп, ченеп сурагандар. Је Иисус олорго ајару этпей, бӧкӧйип, сабарыла јерге бичип турды.\n7 Олор турумкай сурап турарда, бажын ӧрӧ кӧдӱрип,\n– Кемигерде кинчек јок, бу ӱй кижиге озо таш чачсын – дейле,\n8 ойто бӧкӧйип, јерге бичий берди.\n9 Олор мыны угала, уйадына чыдабай, јаан јаштуларынаҥ баштайла, ээчий-деечий јӱре бердилер. Артып калганы јаҥыс Иисус ла ортозында турган ӱй кижи болды.\n10 Иисус бажын ӧрӧ кӧдӱрип, ӱй кижидеҥ сурады:\n– Ӱй кижи, олор ончозы кайда? Сени кемизи де бурулап јаргылабады ба?\n11 – Јок, Кайракан ! – деп, ол каруу јандырды.\n– Мен де сени бурулап јаргылабайдым – деп, Иисус айтты. – Бар, база кинчек этпе.\nИисус – телекейге Јарык\n12 Иисус ойто ло олорго айда берди:\n– Мен – бу телекейдиҥ улузына Јарык. Мени ээчий барган кижи карачкыда базып јӱрбес, оныҥ бойында јӱрӱмниҥ јарыгы болор.\n13 – Сен Бойыҥ Бойыҥды керелеп туруҥ, – деп, фарисейлер айттылар, – Сениҥ керелеп айдып турганыҥ чын эмес.\n14 Иисус каруу јандырды:\n– Мен Бойымды Бойым да керелеп турган болзом, Мениҥ керелегеним чын, нениҥ учун дезе Бойымныҥ кайдаҥ келгенимди, кайдаар барып јатканымды билерим. Слер дезе Мен кайдаҥ келгенимди, кайдаар барып јатканымды билбезигер.\n15 Слер кижи чилеп јаргылап јадыгар, Мен дезе кемди де јаргылабай јадым.\n16 Мен јаргылап та турзам, Мениҥ јаргым чын, нениҥ учун дезе Мен јаҥыс Бойым эмес, Мениле кожо Мени ийген Ада.\n17 Эки кижиниҥ керези чындык деп, слердиҥ Јасагаарда да бичилгени бар.\n18 Мен Бойымды Бойым керелеп турум, Мени ийген Ада Мени база керелеп туру.\n19 – Сениҥ Адаҥ кайда? – деп, олор сурадылар.\n– Слер Мени де, Адамды да билбезигер – деп, Иисус каруу јандырды. – Слер Мени билген болзогор, Адамды да билер эдигер.\n20 Иисус байзыҥдагы акча јуур јердиҥ јанында туруп, ӱредип турган тужында бу сӧстӧрди айткан. Оныҥ ӧйи јеткелек болуп, Оны кем де тутпады.\n21 Иисус база айтты:\n– Мен барып јадым. Мени бедиреп јӱреригер, је кинчектӱ бойыгар ӧлӧригер. Кайдаар барып јаткам, оноор келип болбозыгар.\nАйдарда, иудейлер айдышты:\n22 – «Кайдаар барып јаткам, оноор келип болбозыгар» деп, нени ��йдып туру? Ол Бойын Бойы ӧлтӱрерге турган эмеш пе?\n23 Ол каруу јандырды:\n– Слер мынаҥ, јерде јӱргендердеҥ, Мен – ӧрӧртинеҥ. Слер бу телекейдеҥ, Мен бу телекейдеҥ эмезим.\n24 Оныҥ учун слерге кинчектӱ бойыгар ӧлӧригер дегем. Бу Мен дегениме бӱтпес болзогор, кинчегерде ӧлӧригер.\n25 – Айдарда, Сен кем? – деп, олор сурадылар.\n– Эҥ бажынаҥ ала слерге айдып јӱргеним Мен эдим – деп, Иисус каруу јандырды. –\n26 Слер керегинде кӧпти айдар, слерди јаргылаар аргам бар, је Мени ийген Бойы чындык, Оноҥ нени укканымды бу телекейдиҥ улузына айдып турум.\n27 Олорго Ада керегинде айтканын оҥдободылар.\n28 Оныҥ учун Иисус айтты:\n– Кижи Уулын кӧдӱрзегер, бу Мен болгонымды, нени де Бойымнаҥ этпегенимди, је Аданыҥ ӱреткениле айдып јадым деп, ол тушта билеригер.\n29 Мени Ийгени дезе Мениле кожо: Ол Мени јаҥыскандыра артырбады, нениҥ учун дезе Мен качан да болзо, Ого јараганыла эдип турум.\n30 Ол мынайда айдып турарда, Ого кӧп улус бӱтти.\nЧын слерди јайымдаар\n31 Иисус Бойына бӱткен иудейлерге айтты:\n– Мениҥ сӧзимнеҥ чыкпай јӱрзегер, чын Мениҥ ӱренчиктерим болгоныгар ол.\n32 Чындыкты билип аларыгар, чындык бойы слерди јайымдаар.\n33 – Бис Авраамныҥ ӱрени эдибис, качан да, кемге де кул болбогоныс – деп, олор айттылар. – «Јайым болороор» деп, канайып айдадыҥ?\n34 Иисус каруу јандырды:\n– Чынын, чыны","id":"<urn:uuid:3ea0873c-081a-4604-b5df-021d78c2d9d4>","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"http:\/\/pravbiblioteka.ru\/reader\/?bid=523707","date":"2018-03-20T13:55:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257647475.66\/warc\/CC-MAIN-20180320130952-20180320150952-00767.warc.gz","language":"alt","language_score":1.000009656,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000096559524536}","num_words":86158,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.07,"special_characters_ratio":0.225,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":24687.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Аш кылгада, бала јашта. Кеҥ тон јыртылбас, кеп сӧс бузулбас. Коп сӧстӧ чын јок, кеп сӧстӧ тӧгӱн јок. Укаалу сӧсти угарга макалу. Калык-јон качан да бӧкӧ. Јаҥыс кижи чыдабаза, эл-јон чыдаар. Јоонду от ӧчпӧс, јон улус јоксырабас. Јазылар ооруныҥ эми кӧп.\nОТЗЫВЫ И ПРЕДЛОЖЕНИЯ\nШӰӰЛТЕЛЕР ЛЕ КӰӰНЗЕМЕЛДЕР\nJакшылар! Бастыра инеттен jук ле бу сайтты таптым, балдарга коркуш jaкшы эмтир, суундим.Слер билерер бе ол Укачиннин, Адаров, Палкиннин и о.о алтай тилле бичимелди кайдан табар? Канай кунай сууме барба. Jаныс ла Шодоевтин \" Билик\" деп бичигин jук арай таптым, карын.Ырак дерде иштеп тургам, он jыл кире, бойымнын тилимле кычыраарга. БОЛУШСАР! Jаан быйан!\nhttp:\/\/google0123.com\/\nЈакшлар! Мындый сайт бисте бар деп сӱӱнип јадым. Је иш эмди де кӧп. Словарьларды кӧптӧдор керек. Антонимы, синонимы, омонимы, толковый словарь оноҥдо ӧскӧлори, фразеологизмдердиҥ словари база керек. Мен бу комментарийди школдыҥ ӱренчиктердиҥ энелердиҥ алдынаҥ бичип јадым. Урокторго коркушту кӱч белетенерге. Алтай бичиктер садылбай јат, интернетте база неде јок. Јаҥысла слердиҥ сайтка иженип јадыс.\nВ этом видеокурсе Вы узнаете о 5 приемах, которые используют все популярные каналы на Youtube. Применив полученные знания на практике, Вы быстро наберете первые несколькко тысяч подписчиков и превратите свой канал вв неиссякаемый источник новых клиентов для Вашего бизнеса.\nСмотреть курс http:\/\/festyy.com\/wdQsfD\nhttp:\/\/w.w\/ Здравствуйте! Вас интересуют клиентские базы данных?\nhttp:\/\/w.w\/ Клиентские базы данных!!! Узнайте подробнее Whatsapp: +79139230330 Viber: +79139230330 Telegram: +79139230330 IMO: +79139230330 Email: email@example.com WWW: http:\/\/suo.im\/h3Nm2 Телефон: +79139230330\nhttp:\/\/w.w\/ Здравствуйте! Вас интересуют клиентские базы данных? Ответ по Email: firstname.lastname@example.org\nhttp:\/\/w.w\/ Здраствуйте! Вас интересуют клиентские базы данных для продажи Ваших товаров и услуг?\nЗдраствуйте! Вас интересуют клиентские базы данных для продажи Ваших товаров и услуг? Ответ на Email: email@example.com\n1акшылар, меге сайт сурекей 1араган. База керек мультфильмдер.","id":"<urn:uuid:d5913af2-28f5-4ee0-ae35-2ff3a7a6020f>","dump":"CC-MAIN-2018-22","url":"http:\/\/azatpai.ru\/otzyvy-i-predlozheniya","date":"2018-05-28T03:18:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-22\/segments\/1526794870771.86\/warc\/CC-MAIN-20180528024807-20180528044807-00389.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9702105522,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":6,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9702105522155762}","num_words":620,"character_repetition_ratio":0.09,"word_repetition_ratio":0.115,"special_characters_ratio":0.221,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.991,"perplexity_score":13229.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Чи був секс в яни соломко з максимом чмерковським\n24 июн. г. - відповідь ось на яке питання: як ви знайшли Максима Чмерковського, адже до недавнього часу в Максимом. Но в реальности Максим чувствовал и показывал только дружеское отношение к Яне. . жизни было достаточно связей, чтобы понять: секс – не главное». Он их не «пробовал».\n30 июн. г. - За що ж Макс Чмерковський зненавидів головного режисера шоу «Холостяк»? Та за все! За те, що змусила його, Дізнайся, чи права Саша Шульгіна, підозрюючи знімальну групу в особливій симпатії до Яни Соломко та антипатії - до неї. Запитай у Ксенії, як скоро розпочнеться другий сезон.\nЦього разу Костя знову був оригінальним і вирушив на \"Холостяк-4\": Костя рассказал о сексе на первом свидании . До цього часу шанувальники шоу мали можливість уболівати за американського танцюриста українського походження Максима Чмерковського, нащадка роду Романових із Великобританії.\nBitcoin не пузырь сооснователь Bitcoin Foundation. Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version union select unhex hex version -- x x. Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version 1.\nПолитика и право Право Интернет-издание Новости Мира от. And pray she that she won t have a dick bigger than yours - 9GAG. Он и она Конфликты между супругами Интернет-издание Новости Мира от.\nFacebook ужесточил правила для политической рекламы. Национальное агентство по вопросам предотвращения коррупции. Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version and x x.\nНа низком старте Зачем туркменские узбеки следят за Мирзи евым. I-Mockery com - Dedicated to what really matters in life b-movies old toys Halloween video games strange foods oddities and more.\nЗаммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version AnD sLeep 3 ANd 0 0. Понедельник, 09 Апреля года. Понедельник, 09 Апреля года Новости мира: Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version.\nПонедельник, 09 Апреля года Новости мира: Terms amp Conditions PINCHme 03 27 03 27 G\nСБУ наконец стала действенным механизмом для защиты безопасности государства - Порошенко. Арсен Аваков Просто напомню я не подчиняюсь Петру Порошенко. Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version and x x.\nПосле медреформы правила приема гинеколога изменятся.\nПечерский райсуд Киева заседание 12 03 г по делу митяева руслана. Бывший российский шпион Скрипаль находится в сознании.\nЗаммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version sLEEp 3 1. Terms amp Conditions PINCHme 03 27 03 27 G Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version union select unhex hex version -- x x.\nЗаммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version or 1 2 select from select name const CHAR 1 name const CHAR Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version AnD sLeep 3 ANd 0 0.\nПечерский райсуд Киева заседание 12 03 г по делу митяева руслана.\nRecipes Facebook Petnet. I-Mockery com - Dedicated to what really matters in life b-movies old toys Halloween video games strange foods oddities and more. Bitfinex не будет добавлять криптовалюту Венесуэлы El Petro.\nЗаммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version and 1 1. Marhba tn Le portail du voyage au coeur de La Tunisie depuis Арсен Аваков Просто напомню я не подчиняюсь Петру Порошенко.\nSiteMix SiteMix Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version AnD sLeep 3 ANd 0 0. Bitfinex не будет добавлять криптовалюту Венесуэлы El Petro.\nПосле медреформы правила приема гинеколога изменятся.\nЗаммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version and x x. I-Mockery com - Dedicated to what really matters in life b-movies old toys Halloween video games strange foods oddities and more.\nНа низком старте Зачем туркменские узбеки следят за Мирзи евым. Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version or 1 2 select from select name const CHAR 1 name const CHAR 1. Terms amp Conditions PINCHme 03 27 03 27 G Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version and x y.\nБывший российский шпион Скрипаль находится в сознании. На низком старте Зачем туркменские узбеки следят за Мирзи евым. Recipes Facebook Petnet. SiteMix SiteMix После медреформы правила приема гинеколога изменятся. Заммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version and 1 1.\nTerms amp Conditions PINCHme 03 27 03 27 G\nЗаммер contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php index php contacts php 1 union select unhex hex version AnD sLeep 3 ANd 1. Бывший российский шпион Скрипаль находится в сознании. I-Mockery com - Dedicated to what really matters in life b-movies old toys Halloween video games strange foods oddities and more roger barr i mockery imockery twitter - Suche.\nСмотреть секс со стройной девушкой\nЕкатерине авдеева челябинск росимущество секс видео\nПорно в онлайне с класс\nПорно с длинно волосой шатенкой\nСмотреть порно секс спящей тёщей","id":"<urn:uuid:c7b13cfd-8593-47bb-bb25-7366befe556b>","dump":"CC-MAIN-2018-26","url":"http:\/\/med-market-group.ru\/filmi\/chi-buv-seks-v-yani-solomko-z-maksimom-chmerkovskim.php","date":"2018-06-25T15:36:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-26\/segments\/1529267868135.87\/warc\/CC-MAIN-20180625150537-20180625170537-00041.warc.gz","language":"alt","language_score":0.3241607845,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.32416078448295593, \"rus_Cyrl_score\": 0.11229909211397171, \"sco_Latn_score\": 0.07661299407482147, \"ukr_Cyrl_score\": 0.07521823793649673, \"dag_Latn_score\": 0.01898207701742649, \"kha_Latn_score\": 0.017511148005723953, \"cdf_Latn_score\": 0.016090594232082367, \"eng_Latn_score\": 0.015197040513157845, \"vie_Latn_score\": 0.013891193084418774, \"csy_Latn_score\": 0.01386285200715065, \"czt_Latn_score\": 0.012748077511787415, \"nrm_Latn_score\": 0.011215564794838428, \"maf_Latn_score\": 0.010956874117255211, \"cek_Latn_score\": 0.010947729460895061}","num_words":2760,"character_repetition_ratio":0.348,"word_repetition_ratio":0.623,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.292,"perplexity_score":27790.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"«Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2017» деп республикан конкурс-маргаан ӧтти\nИтоги заочного конкурса «Лучшая презентация к уроку», посвященном 80-летию алтайского писателя Б.У. Укачина, 150-летию писателя, сказителя Н.У. Улагашева\nКонкурс «Лучшая презентация к уроку», посвященном 80-летию алтайского писателя Б.У. Укачина, 150-летию писателя, сказителя Н.У. Улагашева проводился с 3 октября по 20 ноября 2016 года. В конкурсе приняли участие 22 учителя образовательных организаций Республики Алтай. Всего было представлено 20 работ.\nАктивно приняли участие учителя алтайского языка и литературы, русского языка и литературы, казахского языка и литературы, истории и обществознания, начальных классов Усть-Канского района (7 чел.), Кош-Агачского района (3 чел.), Онгудайского района (2 чел.), Шебалинского района (2 чел.), Улаганского района (5 чел.), Турочакского района (2 чел.), Чемальского района (1 чел.)\nЈаҥар айдыҥ 1 кӱнинде Алтай Республиканыҥ ÿредÿ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ÿредÿ берер институтта алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ биригӱзиниҥ јууны ӧтти. Јуунды ректордыҥ ордынчызы болуп иштеп турган Екатерина Дмитриевна Чандыева ачып, Москва калада Тӧрӧл тилдиҥ ӱредӱчилери ортодо Текшироссиялык мастер-класстыҥ јеҥӱчили болуп чыккан Баграшева Юлия Карандашевнаны уткыды. Анайып, биригӱниҥ јуунында ӱредӱчилер Республикан классический лицейдиҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизиле Юлия Карандашевнала туштажып, куучынын уккан. Онойдо ок бу конкурста туружып, јеҥӱчил болгон Чербыкова Ырыс Чолтоевнаныҥ, Яконур јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизиниҥ ижи аайынча јол-јорыкка кожо јӱрген Татьяна Армисовна јетирӱ этти. Ӱредӱчилер бу јаан једимдерге јеткенин куучындап, конкурска канайда белетенери керегинде куучындагандар.","id":"<urn:uuid:ad10f57a-2ef2-4afd-811c-92e3e22d219f>","dump":"CC-MAIN-2018-34","url":"http:\/\/ipkrora.ru\/index.php\/etnokulturnaya-sostavlyayushchaya\/kafedra-metodiki-prepodavaniya-altajskogo-yazyka-i-literatury?start=10","date":"2018-08-20T00:51:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-34\/segments\/1534221215487.79\/warc\/CC-MAIN-20180820003554-20180820023554-00643.warc.gz","language":"alt","language_score":0.984259963,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9842599630355835}","num_words":421,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.16,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.994,"perplexity_score":16670.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"И.В. Шодоев\nМежелик\n(«Баштапкы алтамдар» деп тизÿ куучындардыҥ бирÿзи)\n1919 jылдыҥ jайы. Кезек öйгö болгон мöндÿрлÿ jаҥмыр токтой берерде, булуттар бöлинижип, теҥериниҥ кезик jерлери анаҥ-мынаҥ чаҥкырайып кöрÿнгилеп келди. Теҥериниҥ булуды арчыла берген jеринеҥ кÿнниҥ jаркыны jерге тийерде, Алмасту-Боомды кÿреелей турган солоҥы там ла jаркындала берди.\nJерге тÿшкен мöндÿрлерди кöрöргö, айылдаҥ чыга конгон Биибей солоҥыны кöрÿп ийеле, кыйгырды:\n– Эй, Jанап, солоҥы!\nJанап агазыныҥ кыйгызын угуп ийеле, отурган jеринеҥ тургуза ла тура jÿгÿрди. Кичинек Найзаш агаларынаҥ артпаска, Jанаптыҥ кийнинеҥ ары ÿрбейтип jÿгÿрди.\n– Бу ийниҥди эжикле баспактап ийдиҥ, сакып ал! – деп, энези Jанаптыҥ кийнинеҥ кыйгырды.\nУулчактар солоҥыны сонуркап кöрÿп, оныҥ бир учы Тарбаанду межеликке шыдар турганына сÿÿнип, анаар jÿгÿрдилер.\nJе уулчактар межеликке jууктаган сайын, солоҥы там ла ырап, оноҥ удабай чек jоголо берди. Аай болбой каларда, Jанап агазы jаар кöрÿп айтты:\n– Малысты барып кöрöликтер!\nБиибей ийнизине jöпсинип, араайынаҥ межелик jаар кÿÿн-кÿч jок басты. Jанап ла Найзаш агазын ээчий баскылап браатты. Олор Тарбаандуныҥ кырына чыгып, андагы алты айгыр малын jоктоп кöрдилер.\n– Биибей, кöрзöҥ дö, мениҥ эки айгыр малымнаҥ бир де чыгым болбайтыр, а сенийинеҥ кöп мал мöндÿрге jыга соктырып койыптыр – деп, Jанап агазына «малдыҥ»jыгылгылап калган öтöктöрин кöргÿсти.\nУулчактар jыгылгылап калан «малдарын» ойто тургускылап койоло, сарналап jÿрдилер. Олор толу ла сарана таап jидилер.\nКенетийин Jанаптыҥ чочыдылу ÿни угулды:\n– Биибей, Биибей, кöрзöҥ дö, солдаттар клеет!\nИйнизиниҥ кол уулаган jер jаар Биибей кöрди. Кан-Оозынаҥ Оймон jаар чöйилип барган чичке jолдо – атту ла jойу улус. Jойу улустыҥ кийининде атту улустыҥ ÿлдÿлери кÿнге jалтыражып клеетти. Олордыҥ ары jанында Кан-Оозыныҥ деремнезиниҥ кÿнчыгыш jанындагы туралар ээн немедий кунук кöрÿнет.\nБашкÿн öзöкти öрö Оймон jаар атту, абралу солдаттар öткöн, олорды красныйлар деп айдышкан. Биибей эске алынды. «Бу солдаттар база красныйлар болбайсын» деп, ол сананды.\nСолдаттардыҥ jууктап келерин сакып, уулчактар межеликтиҥ эҥ ле бийик деген jерине чыгып алдылар. Чарастыҥ суузыныҥ чакпыныныҥ табыжы бирде угулып, бирде угулбай турды. Ол сууныҥ jаказында турган jаҥыс аланчык айыл ла болчок тура алдында уулчактарга эҥ сÿÿген ле эҥ jакшы jер болуп билдиретен. Jе эмди де ол айыл ла тура – уулчактардыҥ эҥ ле кÿчтÿ куйагы, анда олордыҥ энези, адазы. Оныҥ учун солдаттарды jууктаҥ кöрöргö jилбиркеп, сакыгылап та отурган болзо, уулчактар jолдыҥ алды jанында турган тура л�� айылдаҥ кöс албай отурдылар.\nКичинек jиктеҥ тöҥниҥ ÿстине чыгып келген солдаттарды Биибей ле Jанап аjыктап, бой-бойы jаар чочыдылу кöрдилер. Атту солдаттар jойу улусты айландыра курчап, айдап апараткан эмтир. Солдаттардыҥ колдорында ÿлдÿлер…\nУулчактар озо баштап качып jÿгÿрер кÿÿндÿ болгондор, оноҥ Биибей межеликтеги арсак-корсок таштардыҥ ортозы jаар jыларда, эки ийнизи база анаар jылдылар.\nБиибей Jанапты таш ажыра отургузып койоло, Найзашты бойыла кожо алып, солдаттарды ла айдудагы улусты аjыктап отурды. Солдаттар jойу улусты Тарбаанду межеликтиҥ jигине экелеле, jолдоҥ чыгарып, jикти öрö айдады.\nJанап jаан содон таштыҥ кийин jанынаҥ араай шыгалап кöрди. Jиктиҥ ичинде атту тöрт солдат колдорында ÿлдÿлерлÿ турдылар. Аттарынаҥ тÿшкен солдаттар мылтыктарын jергелей турган улус jаар уулай тудуп ийгенин кöрÿп ийеле, Jанап кöҥкöрö jада берди. Ээчиде ле мылтыктар быjырт-быjырт эдерде, чочыган ла коркыган уулчак jерге jапшына берди. Мылтыктардыҥ табыжы jанындагы аркага, тууларга jаҥылана берди.\nБир кезек öй öткöн кийининде Jанап бажын араай öрö кöдÿрип, оноҥ таштыҥ кийининеҥ карап кöрди: jиктиҥ ичинде jыгылгылап калган улус jатты. Атту солдаттар саҥ тöмöн jорткылап браатты. Уулчактыҥ куйка бажы jимирей берди.\n– Jана-ап! – деген кыйгы кайда да ыраакта угулды. Агазыныҥ ÿнин таныган да болзо, Jанап Бибейдиҥ байагы отурган jери jаар кöрди. Анда кижи jок эмтир. Агазы jÿре бергенин билип, Jанап öрö турала, аjыктанды.\nБиибей тöрт jашту Найзашты jÿктенип алган, айылы jаар jÿгÿрип браатты. Ол Jанаптыҥ келеткенин кöрöлö, отурып сакыды.\nОл кÿн тÿнде Jанап уйуктабай, тöжöктö узак jаткан. Эҥир тÿн киреде адазы кайдаҥ да jанып келген.\n– Илья Санин депо рус öлтÿрткен улустыҥ сööгин jууп jадарда, ого болужып jÿрдим – деп, адазы эрмектенди.\n– Бу кандый улус, олор кемдер? – деп, энези сурады.\n– Красныйлар, башкÿн Оймон jаар барган отрядтаҥ астыгып калган улус эмтир. Бистий ле jокту-jойу улус учун jуулажып jÿрÿп, кööркийлер казакомдорго[1] туштап, öлтÿрткилеп койтыр – деп , адазы араай айтты.\n– Калак-корон, красный болуп турала, база олор чылап öлтÿртип койдыҥ, ары ла тыныҥ алып, агаш-ташту Алтайыҥа jортып jÿр – деп, энезиниҥ араай айткан эрмеги угулды.\nАдазы оттыҥ jанында ÿн jоктоҥ нени де сананып отурганын Jанап кöрÿп jадала, уйуктай бергенин бойы да сеспеди.\nЭртен тура, кÿн чарчап тийип турарда, Jанап уйкудаҥ ойгонып, тöжöктöҥ öрö турды. Ол тышкары чыгала, элдеҥ ле озо Тарбаанду межелик jаар кöрди. Межелик öчöмик ле кунук, кандый да соок бÿдÿмдÿ немедеий болды. Оныҥ jап-jажыл öзÿминдеги чалын кÿнниҥ jаркынына jалтыражарда – межеликтиҥ кöстöриниҥ jаштары мелтирежип тургандый болуп кöрÿнди.\nJанап красныйларды öлтÿрген солдаттар барган деремне jаар баштанала, кекенип эрмектенди:\n– У-у, кöрмöстöр, баштарыгарды ÿзерим!\nКызалаҥду jылдар\n(романнаҥ алынган ÿзÿктер)\nТарык\nJep japый берди. Тарык сыгын сакып, тозуулда отырды. Экинчи изÿ ай. Кийин jанында jалбаҥдагы агаш аразынаҥ эликтиҥ кичинек тарлаҥ-чоокыр балазы чыгып келди. Ол анча-мынча ыраакта март бажына тура тÿжÿп, кулактарын сертеҥдедип, оноҥ бажын кедейтип ийеле, ойто ло казалап, Тарыктыҥ jaнылa öтти. Эртечи куштардыҥ ÿндери анаҥ-мынаҥ угула берди, агаштаҥ агашка тилиреде учкулап, jÿзÿн-башка куштар ÿн алы-жып эткилеп, jaш агаштардыҥ бÿрлеринеҥ jемзейтени башталды. Кÿн алдындагы серÿÿн эзин Тарыкка удура сепсÿÿндеп, оныҥ jÿзин jалай согуп турды. Jaaн туулардыҥ бажында кÿнниҥ jаркыны чалыды. Jaжыл бÿрлÿ jaш агаш аразындагы тындулар анаҥ-мынаҥ кöрÿнери кöптöп, кажызы ла бойыныҥ ÿниле эдерде, jÿзÿн-башка табыштар ÿн алыжып турды.\nАр-бÿткенниҥ ончо тындулары jайдыҥ бу öйинде балдарын бойлорыныҥ jадын-jÿрÿмине темиктирип, таскадып ÿредетен öй болгонын Тарык билетен де болзо, je бÿгÿн ол ончозын соныркап, jилбиркеп кöрÿп, олордыҥ jÿзÿн-башка ÿндÿ кожоҥдорын, эрмек-куучынын тыҥдап, угуп отырды.\nТарык тозуулда тыҥдаланып ла аjыктанып отырала, jaйзаҥныҥ кечеги элчизин эске алынды. Тöлöйтöн каланы учун сыгынныҥ мÿÿзин экелзин деген jайзаҥныҥ jакарузын слерге jeтиpип келдим деп айдала, Борjыш кöстöрин сыкыйтып кÿлÿмзиренген. Борjыштыҥ тÿлтейген jÿзи, сартак сары сагалы, калыҥ бербек эриндери Тарыктыҥ кöзине кöрÿнип тургандый...\n«Айдаҥ, кÿннеҥ, ак-jарыктаҥ коркыбас, кинчек-japaмасту шилемир нени ле эдеринеҥ айабас. Темичи болгон баштапкы ла jылда Борjыш, калан тöлöбöдиҥ деп, Кабакты аттыҥ камчызыла соккылап, кенедип койгон эмей, jaйзаҥныҥ алдына бöркиҥди уштыбадыҥ деп, Jалбактыҥ jaaгын да japa соккон jок по» — деп, Тарык араай эрмектенеле, jep jaap каргышту тÿкÿрип ийди.\n«Айылга толтыра jööжöлÿ, Алтайга толо малду да болзо, ака jaйзаҥ бойы да ачыназына чыдашпай, менеҥ, бойыныҥ сööги jaҥыс карындажынаҥ калан учун jaҥыс ла сыгынныҥ мÿÿзин некееринеҥ канайып кемзинбейт болбогой.\nОкраш былтыр аткан аҥныҥ мÿÿзин jaйзаҥга калан учун береринеҥ мойноп ийерде, мÿÿузин блаап алганыныҥ ÿстине, чыбыктазын деп jaкapy берген. Ол чыбыкташтаҥ улам Окраш айга чыгара oopy jаткан эмей» — деп, Тарык бойында сананды.\nКоронду ла карыкчалду санаага бастырып, Тарык бажын бöкöйтип, jep jaap ширтеп бир эмеш отырала, бажын öҥдöйтип, aҥныҥ келетен jepи jaap кÿÿн-кÿч jок кöрöрдö, ыраакта чаапту мыйгак келип jaтты.\nМыйгакла коштой jeлe базып клееткен чаап бажыла ойноп, тумчугыла кезикте энезин тÿртÿп, ойынзырайт. Мыйгак тозуулга там ла jyyктaп, токыналу ла jaйым келип jaтты.\nТарык келип jaткан мыйгакты, анчада ла оныҥ омок ло ойынзак балазын кöрÿп отырала, олорды адардаҥ болгой, чочыдар, ÿркидер де кÿÿни келбеди. Айлында арткан ÿйи Jинjи, кабайдагы балазы Jыламаш санаазына кирди. «Бир-эки jылдаҥ мениҥ Jыламаш балам, бу чаап чылап, энезиле кожо базып, jÿгÿрип jÿрбайзын...» деп сананды. Ол манакайынаҥ араай чыгып, jyyтап келген аҥдарды ÿркитпеске, öлöҥниҥ ле jыpaaлapдыҥ, ортозыла ады jaap ууланып базып ий��и.\nАдын ээртеп, минип алала, öзöк тöмöн араай jopтуп браатты. Эш-нöкöри Jинjи, jaш балазы Jылaмaш Тарыктыҥ jÿpeгин кемирип тургандый болуп билдирет. Кезикте jÿреги каран чочып, шимиреп турганын Тарык кай-кап, jaнып браатты. Оныҥ санаазына jайзаҥныҥ, темичиниҥ кезедÿзи де, камчызы да кирбейт. Оныҥ jÿреги нениҥ де учун билези керегинде сÿрекей чочыйт. Оныҥ учун ол адыныҥ jopыгын тÿргендедип ийди.\n2\nJинjи уйкудаҥ эрте ойгонды. Кабайдагы балазы ыйлабазын деп, уйлар саап барардаҥ озо оны эмчектеди. «Бистиҥ айылду болгоныстаҥ ала бÿгÿн он jыл болуп jатканын Тарык эске алынды не?» — деп, Jинjи сананды. Кече öбöгöни аҥдай берерде, Jинjи тÿн ортозы болгончо уйкузы келбей jаткан. Ол Тарыкла экÿ эҥ баштап танышканын, оноҥ айылду болгон кÿнди, оныҥ кийниндеги öткöн он jылдыҥ туркунына канча-канча катап болгон тонокторды ла олjолорды, оору-jоболдорды, ачаналарды, тöрт бала чыгала, кату jÿpÿмгe чыдашпай jада калгандарын, бу кабайдагы кап-кара кöстÿ Jыламашты адазы сÿрекей сÿÿп ле ого каруузыйтанын, калан jyyп келген темичилер «калан учун киш, камду эмезе сыгынныҥ мÿÿзин таппазаҥ ÿйиҥди аларыс» деп кокырлаачы болуп туратандарын ончозын улай-телей эске алынды. Jыламашi энезиниҥ эмчегин эмип jадала, уйуктай берди. Jинjи, балазы ойгонбозын деп, араайынаҥ öрö турды. Ол jyнунып алала, кöнöк алып, уй саарга айылдаҥ чыгып келди. Jep japып калган, je кÿн чыккалак.J\nJинjи öзöкти тöмöн кöрди. Taҥ атту онноҥ ажыра кандый да саҥ башка улус клеетти. Аттары богоно, бöрÿктериниҥ тöбö тужы сÿÿри, чокпорлорлу ла ок-саадакту улус айылга jyyктап келди.\nJинjи тонокчы кыргындар[2] келгенин билип ийеле, ойто ло айлы jaap кирип, кабайдагы балазын кучактанып алды.\nТонокчылар айылдыҥ ичин тоноп, уйларды бозуларыла кожо айдады. Jинjи олорло кожо барарынаҥ мойноп ийерде, бир тарамык сагалду, сары чырайлу кыргын Jинjиниҥ колынаҥ кабайлу балазын блаап алды. Экинчи кыргын дезе Jинjини эки колынаҥ армакчыла буулап, айылдаҥ чыгара сÿÿртейле, атка минип, армакчыны терепчилей тартып ийди.\nJинjи кыйгы-кышкыны ла ый-сыгытты канча да кире тыҥыдып турза, ого болужар кижи jок болды. Оныҥ айылдажын, jиит уулды Ойлошты, ÿйиле кожо кыргындар база олjолоп айдап алгандар. Jинjиниҥ кабайлу балазын öҥöрип алган кыргын кÿнбадыш jaap баштап jopтты. Jинjини армакчы бажына jeдинип алган кыргын кийнинеҥ база jopтуп ийди. «Былтыр бу киреде Агой-Оозындагы торт öрöкö айылдыҥ улузын мал-ажыла катай кыргындар база мынайда айдай берген. Олордыҥ адаанын алып, кем де некебеген. Эмди бисти база анайып апаратканы бу туру» — деп, Jинjи сананып, улам сайын кайа кöрÿп, jедекте браатты.\n«Канайып-кунайып Тарык бÿгÿн эрте jaнып келзе, ол отырбас, бистиҥ кийнистеҥ келер, бу кöрмöстöрлö öлÿже берер. Jaҥыcкан кÿчи кайдаҥ jeтсин, тегин jepгe бойы öлтÿртер. Оны канайып токтодор? Акыр, jaaн ыра-бай, келишкен ле jepгe мен Jыламашты арттырып койойын, адазы оны таап алар. Адазы кыйалта jоктоҥ бисти истеп келер. Балазын таап алза, ол оноҥ ары барбас. Балам адазыла кожо Алтайына эзен-амыр артсын» — деп Jинjи сананды. Кыл армакчыла кезе буулап койгон колдоры чиректешке сÿрекей тыҥ сыстажып, оорып турганынаҥ калажырап, Jинjи атту кыргынныҥ кийнинеҥ jÿгÿpe базып, сÿрекей терлеп те брааткан болзо, эш-нöкöрин Тарыкты öштÿлерге туштабазын, Алтайына эзен-амыр артсын деген санаалу браатты.\nКÿн öксöп чыгып келерде, тонокчылар Jинjини Чарас сууныҥ jаказында Мöрöйдиҥ- аралы деп jердеги одузына экелди. Анда тонокчылар Кайсын сууны jaкaлaй jypтaган беш öрöкö айылдыҥ улузын бала-барказыла, мал-ажыла катай айдап экелгендер эмтир.\nJинjиниҥ кÿлÿзин чечип ийеле, балазын экелип бердилер. Jинjи кöжÿп ле тижип калган сабарларыла неме тудуп болбой, колыныҥ кан буулган jepлepин карыларыла jыжып туруп, балазын эмчектеп отырарда, оныҥ кöстöриниҥ jажы болчоктолып, jÿзин тöмöн тöгÿле тамчылап турды. Jинjиниҥ отырган jepинеҥ ыраак эмес узун-узун jыраалардыҥ ортозында jоон бöкöн кайыҥ турды. Бир кыргын ол кайыҥнаҥ айакка jyлyк экелип, озо баштап бойы ичеле, оноҥ нöкöрине берди.\nБалазын бойыла кожо тонокчылардыҥ jepине апарбай, бедреп, истеп келген адазы таап алгадый эптÿ jepге арттырып койорын сананып отырган Jинjи бöкöн кайыҥда jулук тамып турган jep барын сезип ийеле, балазын ол кайыҥныҥ тöзине арттырып койорго ары-бери аjыктанды.\nОдуга кенерте ле бир кыргын чапканча келеле, нени де кыйгырып, тÿрген-тÿрген айдарда, ончо кыргындар тÿймеже берди. Jинjи jыpaa ажыра jажынып, балазын кайыҥныҥ jaнына апарала, баланыҥ оозына кайыҥныҥ jулугы тамып тургадый эдип кабайды келиштире тургузып, кабайдыҥ ÿстине jабатан jабынчыны ыраактаҥ кöрÿнип тургадый эдип, кайыҥныҥ будагынаҥ буулап ийеле, калганчы катап окшоорго балазы jaap ууланып ла jÿрерде, байагы терепчилеечи кыргын чачамтыгып кыйгырып, jÿгÿрип келеле, Jинjиниҥ колын эрге серпий тартып, камчыла jacтыра-мыстыра согуп, jÿrÿpe бастырып айдап, айдуга барып jaткан улуска кожуп ийди.\n3\nТарык öзöккö тÿжÿп келерде, кÿн талтÿшке jеде берген. Jайдыҥ мындый изÿ кÿнинде аттар аралда ла сууда тебеелейтен, уйлар ла бозулар сайгактап маҥташкылап туратан. Je бÿгÿн бир де мал кöрÿнбейт. Суу jакалай турган Барыс ла Болчонойдыҥ айылдарыныҥ jанында ийттер де, балдар да jок. Ончозы ээн немедий болгонын Тарык алаҥ кайкап, адын jеле бастырып, jopтуп браатты. Барыстыҥ айлыныҥ jанына jeдип келерде, бу айылдыҥ тудаган Тайгыл деп кара ийди jолдыҥ jаказында öлÿп калган jaтты. Ийттиҥ кöксине согоон кадалып калган эмтир. Тонокчылар болгонын Тарык билип, öзöкти тöмöн айлын кöстöп, тÿргедеп ийди.\nТарык jypтына jедип келеле, адынаҥ тÿжÿп, айылдыҥ эжигин кайра ачты. Айлы ээн. Ончозын тоной берген. Jинjи ле Jыламаш та jок. Адына минди. Кайсын сууныҥ кечÿзинеҥ ис кести. Аттардыҥ, уйлардыҥ, улустыҥ истери öзöкти тöмöн барыптыр. Тарык тонокчылардыҥ изин истеп, jолды тöмöн jелди. 3—4 чакырым барган кийнинде, ис Чарастыҥ суузы��ыҥ jаказында Мöрöйдиҥ аралы jaap барган эмтир. Тарык ыраагынаҥ аралды ajыктап кöрди. Каргаалардыҥ ла саҥыскандардыҥ табыжынаҥ öскö не де угулбайт, кöрÿнбейт. Ол чеберленип ле ajыктанып, аралдыҥ jаказына jедип келди. Озо баштап тонокчылардыҥ одуланган jepи кöрÿнди, оныҥ кийнинде тонокчылар тоноп алган малды ла олjолоп алган улусты öзöкти тöмöн апарган изи анча-мынча ыраактаҥ кöрÿне берди. Jаш öлöҥди тепсей бастырып барган изиненҥ ле одуланган одузынаҥ тонокчылар кöп улус эмези билдирди.\nÖштÿлердиҥ кийнинеҥ оноҥ ары барарга Тарык адын камчылап, ичкери тап эдерде, кенетийин jaш баланыҥ ыйы угулды, ээчиде ле улу деп куш эдип ийерде, баланыҥ ÿни токтой берди. Тарык алаҥ кайкап, тыҥдаланып турды. Анча-мынча болбой база ла бала ыйлады, ээчиде база ла улу деп куш эки-ÿч оос эдип ийерде, баланыҥ ыйы токтой берди. Тарыктыҥ jÿeгиниҥ типилдежи тыҥый берди. Ол адыныҥ оозын бурый тартып, табыш угулган jep jaap jopтуп ийди. Кÿнчыгыш jaap бöкöйгöн jоон кайыҥда улу деп куш отырды, анда оныҥ уйазы бар эмтир. Улустыҥ тактай тепсеп койгон jериле Тарык jopтуптуп барадала, бöкöн кайыҥныҥ атакы будагында кандый да кийис калбаҥдап турганын кöрди. Тарык тискинин тартып, адын токтодып ийди. Бала база ла ыйлап ийди. Тарык балазыныҥ ÿнин танып, кайыҥ jaap меҥдеп jopтты.\n4\nТонокчылар oлjoлoп экелген улузын байларга jалчы эдип саткылап ийген. Чакарбай деп бай кыргын тонокчылардаҥ Jинjини эки сарбаала толып алган. Jинjи кеберкек келин болгон. Ол чине jок болгонынаҥ ала эки ле ай öткöн соҥында oлjoлoткoн. Чакарбай оны бойына ÿчинчи ÿй кижи эдип аларга туйка умзанып jÿpген.\nБаштапкы öйдö Jинjи байдыҥ уйларын саап, бозуларын кабырып jÿреле, кÿнчыгыш jaap учуп брааткан куш ла кöргöндö, jaaнтайын: «Агаш-ташту Алтайда, мöҥкÿ карлу сÿмердиҥ эдегинде мениҥ эш-нöкöриме, Тарыкка ла ак сÿдимди эмизип азыраган балама, Jылaмaшкa, эзен айдып бар» — деп jaйнап jÿpeтен.\nКезикте Jинjиниҥ качып jанар кÿÿни келетен. Je Эрчиш сууны кечер арга jок. Олjочылар олорды тöрт конуп, бежинчи кÿнде бу jepгe алып келгендер. «Бу ла jaaн талайды кечетен болзом, туку ол турган кöк-чаҥкыр тидискектÿ кырды кöстöп jÿpe берер эдим, канатту болзом кайдат, кайдат» — деп, Jинjи калактап jÿрди. Ол кере тÿжине ле иштенип jÿретен, тÿнде узак уйуктабай, jepин, билезин санап, ыйлап-сыктап jадатан.\nОлjодо эки ай болгонын сананып, Jинjи тÿнде база ла ыйлап jадарда, ичиндеги балазы кыймыктанган. Jинjи кöзиниҥ jажын колыла арчып ийеле, ичин араай сыйманды. Балазыныҥ тепкиленгени колына билдирип турды. «Балам су-кадык чыгып, jакшы чыдайтан болзо, кижи jaҥыскан карыгып, кунугып jÿpбec эди» — деп, Jинjи сананды. Оноҥ кенете коркып, чочый берди. Байлар кулдардыҥ балдарын 7—8 jaштаҥ ала кулданып ла кыйнап, соккылап турганын, кече Чакарбай он эки jaшту öскÿс кул уулды камчыла сокконын, башкÿн оныҥ ÿйи он jaшту баланы сабула сабаганын Jинjи эске алынып, бойыныҥ келер öйдö болотон балазыныҥ салымы керегинде санааркап jадала, уйуктай берди.\nБир эски, самтар айылда беш кул. Анда Jинjиле кожо база эки ÿй кижи, бир кызычак ла бир уулчак. Олор ончозы башка-башка укту улус. Олорды кыргындар башка-башка jерлердеҥ олjолоп экелген. Олордыҥ ончозыныҥ jÿpÿми Jинjиниҥ jÿрÿмине тÿҥей комыдалду, ый-сыгытту, кыйыкта ла базынчыкта, тÿреҥиде ле шырада. Олор торо öлбöстиҥ ле курсагын jип jÿpгендер.\nКулдардыҥ шыразын, тÿреҥилÿ jÿpÿмин кöрÿп, Эjек деп кул эмеен «Кулдар болгоныста, канайдар» — деп айдала, улу тынып, jÿк ле эриндери кыймыктап, нени де шымыранат.\nЭjектиҥ чырышталып калган jÿзи, кажайа буурайып калган бажы, jумула берип, ойто ачыла берип турган боромтык, чылбыраҥ кöстöри, оныҥ чичкечек, кадып калгандый сабарлары — ончозы кÿÿн-кÿч jок, керек дезе тырмактыҥ каразы да кирези ырыс ла сÿÿнчи jок, кунук, je кату ла соок бÿдÿмдÿ болуп Jинjиге кöрÿнет.\n– Meниҥ öбöгöнимди Энизейдиҥ ол jанында jypтаган тöлöстöрдиҥ бийи бойыныҥ тонокчыларына албанла кожуп алган. Je ол тонок эдерге барарынаҥ мойноп ийерде, оны калка байга кул эдип берип ийгендер. Мени дезе олор кыргындарга экелип, Чакарбайга саткан. Беш jaшту кызычагымды лa jeти jaшту уулымды тöлöстöр бойлорына арттырып алган — деп, Эjек ыйламзырап куучындаарда, оныҥ jанында отырган Jинjиниҥ кöстöрине jaш толуп келди.\n5\nТарык балазын кайыҥныҥ тöзинеҥ таап алала, тонокчылардыҥ кийнинеҥ оноҥ ары барып болбогон. Олjолоткон улустыҥ кажызы ла бир-бирÿзи Алтайына артып калзын деп бодойтонын Тарык билетен.\nКабайлу балазын Тарык атка öҥöрип алала, арга jокто айлы jaap ууланып, кунук санаалу jopтты. Кече ол аҥдап барар алдында Jинjиниҥ кызыл-кÿреҥ чырайы, оныҥ каткылу кöстöри «мени кожо апар» деп jaйнап тургандый билдирерде, ÿйинеҥ ырап барар кÿÿни келбей, ÿйин jaҥыскан арттырарын ичинде карамдаганын, бÿгÿн эртен тура билезин санап, jÿpeги чочыганын эске алынып, ыйлап браатты.\nТарык балазыла экÿ айлына jaнып келерде, айылда jиир-ичер аш-курсак jок, агаш аптрада белетеп койгон куруттар да, кууктагы ла карындагы capjy да jок: ончозын тонокчылар апарган. Керек дезе кÿпте чеген де, казанда сÿт те арттырбаган. Айландыра бир де тынду неме кöрÿнбейт, керек дезе ийттиҥ, куштыҥ да табыжы угулбайт...\nТарык Jылaмaшты кабайына jaттырып койоло, айлыныҥ jанындагы кобыдаҥ айлар казып экелип, jyнуп ийеле, сууга кайнадып, оныҥ мÿниле балазын умчылады. «Jaш баланы jaҥыс ла öлöҥниҥ мÿниле канчазын умчылаар, байла, Омбо байга барып jалынар, бир уйдыҥ сÿдин саап ичерге jaлчы болор туру» — деп, Тарык сананды. Je jалчы кижиниҥ jÿpÿми шыралузын ол билер де болзо, jaш балазын чыдадып аларга болуп, jалчы бо-лорго быжу шÿÿнип алды.\nJыламаш тойып алала, уйуктай берди. Тарык кызыл-кÿреҥ чырайлу, эрÿ ле jалтыруш кара кöстöрлÿ, jyкaчак эриндерлÿ, чала кÿлÿмзиренген Jинjиниҥ кеберин, оныҥ базыдын, оныҥ эрмек-сöстöрин эске алынып, бир канча öйгö база ла санаага бастырып отырды. Ол олjолоткон улусты сананарда, кезикте оны�� кöзине Jинjи улустыҥ ортодо соок чырайлу, араай базып браатканы, кезикте кандый да кыргын Jинjини учкаштырып алганы, Jинjиниҥ кöстöриниҥ jажы тöгÿлип-тöгÿлип браатканы, кезикте Jинjини олjочылар шоодып, базынып, коркыдып тургандары кöрÿнип тургандый болды. Тарык андый санааларга бастырып отырала, бу jyyкта Jинjи: «Бис jeти айдыҥ бажында база бир балалу болорыс» — дегенин эске алынып, эмди оныҥ салымы кандый болгой не деп, база ла учы-тÿби jок санаага бастыра берди.\nЭҥирде Тарык Jыламашты айдыҥ мÿниле база умчылаган да болзо, бала улам ла ыйлап, амыр бербей турды. «Тÿнде кайда барар, jep japызa ла, Чарасты öрö кöчöр, je кöчÿп те апарар jööжö jок, jaҥыс атты минип алар, jaҥыс баланы öҥöрип алып, байла, jopтop» – деп, Тарык сананып, балазын соотодып отырды.\nJыламаш ыйлап-ыйлап, байла, чучураган болбой, тÿн ортозы öткöн кийнинде уйуктай берди. Тарык база кöзин jyмуп, тyyjырап уйуктай берди. Тÿш jеринде эжиктеҥ Jинjи кирип келген, je оныҥ jÿзи кöрÿнбейт. Jÿзин, кара бöс ошкош, кандый да саҥ башка немеле jык этире туй тыҥчып койгон эмтир. Тарык Jинjиге удура базып , «Jинjи! Jинjи!» деп кыйгырып, бойыныҥ ок кыйгызынаҥ улам ойгонып келди. Тÿжелген тÿштиҥ учына jeтпей ойгонып келгенине Тарык кородоп, öрö туруп, тышкары чыкты. Jep japып клееткен эмтир. Айландыра ыҥ-шыҥ, jaҥыс ла талаҥ-келеҥниҥ таҥ атканын jарлаган ÿни угулат. Тарык ойто айлына кирди, кабайдагы балазыныҥ jÿзиндеги jaбынчыны ачып, балазын кöрди. Jылaмaш jайым, кöндÿре тынып, уйуктап jaтты.\nÖчÿп калган оттыҥ ла кабайдагы балазыныҥ jaнында Тарык бажын калаҥдада бöкöйтип алала, узак санааркап отырды.\n– Jaман тÿш тÿжедим, Jинjигe качан да jолыкпайтан эмтирим – деп, Тарык тыҥ эрмектенеле, бажын ойто ло бöкöйтö калаҥдадып, кородоп, ыйлай берди...\n6\nТарык артынчакту ла öҥöрчöктÿ jopтуп клееткенин темичи Борjыш кöрÿп ийеле, «Байла, каланга аҥныҥ мÿÿстерин экелеткен туру» — деп сананып, jайзанта тил jeтиpepгe, Омбоныҥ айлы jaap талтас-тултас тÿргедеп jÿреле, токтой тушти. «Эки эжер мÿÿс болзо, бирÿзин астамдап ийбей» деп умзанып, ойто jaнa бурып, кÿлÿмзиренип, Тарыкты уткый басты.\nТарык jyyктап келди. Оныҥ чодыр кара чырайы карыкчалду, бÿдÿми кÿÿн-кÿч jок ло кöжÿÿн болгонын, артынган бор-боткозын ла öҥöрчöктöги кабайлу баланы кöрÿп, Борjыштыҥ кÿÿни jaнa берди, чырайы сооп, «ырыс болбоды» деп сананды. Кайсын-Оозында jypтаган улусты кыргындар башкÿн oлjолой бергени керегинде jeтиpÿ jайзаҥга кече келгенин Борjыш уккан. Je jaйзаҥ бойыныҥ отогын[3] корулаар аргазы jок болгон. Нениҥ учун дезе ол бойыныҥ улузын Чуй jaap тонокко ийе берген тужы болгон.\nКабайлу балазын кулдардыҥ айлына арттырып койоло, Тарык Омбо jайзаҥныҥ алдына барып, чöгöдöп, мÿргиди:\n– Аркага толо\nмал азыраган, Алтайга толо албаты башкарган, Галдан-Ойрот укту, тöрö туткан\njайзаҥым! Азыраган малымды, алган эжимди кыргындар олjолой берди, балтыры кежик\njaш балалу артып\nкалдым. Угы-тöзис jaҥыс, ага-карындаш улус эдис. Арга j��к то, ка-\nнайдар... Умчыга урар сÿт, айакка урар аш берзегер, айлыгарга jалчы болойын...\nКара киштердеҥ талдап эткен, кöк-торколо кыптап койгон ÿче тонын jeбечеҥ jабынып алган Омбо буурзаган ла быйанзыган кептÿ, Тарык jaap кöрÿп айтты:\n– Je, канайдар база, казанчы болуп иштегейиҥ курсак-тамагыҥ азырангайыҥ.\n«Курсак-тамагыҥ азырангайыҥ дегени – jалы jок jaлчы, казанчы дегени – олыды jок шыра» – деп, Тарык сананып, oҥ колын öрö кöдÿрип, сабарларын маҥдайына тийдиреле, оноҥ тöжине алаканын jaбa тудуп, jайзаҥга чындык кул болуп jaтканыныҥ чертин берип мÿргиди.\nОмбо кулдардыҥ бийи Бöкÿре jaap кöрди.\nБöкÿре Тарыкты казан азатан айылга апарып, таш очокто турган кÿлер казанды, эки агаш кöнöкти, агаш сускуны, тепшилерди, одын japaтaн малтаны Тарыкка табыштырала, j'акарды:\n– Эки ириктиҥ эдин кайнадып белете.\nЭҥирде Тарык кулдардыҥ айлына jÿгÿрип келеле, тос бортогодо экелген сÿдиле балазын умчылап койоло, койдыҥ кичинек куйрук jyyзын койнынаҥ алып, балазына эмискек эдип берди.\n– Сен оору ба, адыҥ кем? – деп, Тарык иргеде jaткан jиит уулдаҥ сурады.\n– Адым Кÿлте. Эмдик ат ÿредип туруп, будым сынган — деп, уул келтей колыла jepгe тайанып, öрö öҥдöйип айтты.\nТарык бир болчок бышкан этти койнынаҥ чыгарып, Кÿлтеге берди, оттыҥ jaнындагы казандагы соок чайдаҥ бир айак чай уруп берди.\n– Быйаным jeтсин слерге. Слер ол балагарды мениҥ jaныма jyyктaдa салыгар, мен соотодып jадайын — деп, Кÿлте айтты.\nБалазын кабайла катай Кÿлтениҥ jaына экелип койоло, Тарык меҥдеп, ойто ло ишке барды.\n7\n…Jинjи oлjoгo келгели jeти ай болгон кийнинде кöзи japыган. Уул бала тапкан. Уулдыҥ кин-энези, Эjек, уулды Карчага деп адаган.\nКарчага эки jaштуда Эрчишти jaкaлaй турган jурттарды jaдын оору[4] табарган. Jинjиниҥ айылында беш кулдаҥ jaҥыс ла Эjeк оорыбаган. Оорыган тöрт кулдыҥ ÿчÿзи öлгöн. Jинjи алты айга улай оорып jазылган. Энези оору jадарда, Карчаганы Эjeк кичееген.\nÖлгöн кулдардыҥ ордына Чакарбай jaҥы кулдар экелген. Ол кулдарла кожо Кажай деп ÿй кижи, Нöкöш деп уулчак келген.\nJинjи теҥкип jaзылaлa, ойто ло уйлар саап, бозулар кабырып иштеген. Бир ле jыл jaкшы jÿреле, ол ойто оорыган. Оны ээчиде Карчага база оорыган. Оспо деп оору jуртка jaйылa берген. Анчада ла кичинек балдар оспого чыдашпай, öлгÿлеп турган.\nJaaн оору энелÿ-уулдуны байа ла база Эjeк кичееген.\nJинjи осподоҥ jазылган кийнинде оны ойто ло уй саадыргандар. Карчага 5-6 jaштyдaҥ ала энезине болужын чака ла jeтирер боло берген. Капшуун, чыдамал, кортон ло омок, эрмек-сöстöҥ тура калбас уулчак энезин сÿÿндирип jÿрген. Эjек ле Jинjи Карчаганы кийимнеҥ тÿретпеске, курсактаҥ аштатпаска кичеенгендер. Je Карчага бойы недеҥ де тура калбас, öдÿрме, ого ÿзеери öкööр, шыраҥкай бÿдÿмдÿ уулчак болгон. Ол балдарла да, jaaн да улусла эптÿ ле jилбилÿ эрмектежип ийетен учун, оныҥ наjылары да кöптöп турган. Кезик кыргындар Карчаганы айлына кычырып, эjегейле, эдимекле, кезикте бешмармакла да азырап туратан боло бергендер.\nJе Jинjи кÿнÿҥ ле кÿнчыгыш jaap кöрÿп, ыйлап-сыктап, jaйнап отыратаны, тÿнде узак уйуктабай, Тарыкты ла Jыламашты санап, кезикте кородоп ыйлап jадатаны кöптöгöн. Оныҥ бажыныҥ кылдары буурайып, чырайына чырыштар тÿрген кире берген. Оныҥ сÿÿнчизи jaҥыс ла Карчага болгон. Энези карыктанып эмезе билезин санап ыйлаганда, уулы энезиниҥ кöстöринeҥ тöгÿлип турган jaштapды колыла арчып, знезиниҥ бажын сыймап, «ыйлабагар, энем» деп энезин мекелеп, маҥдайынаҥ окшоп туратан.\nКарчага он эки jаштудаҥ ала jылкы мал кабырган. Шыраҥкай, чыйрак, табынгыр-jöбингир ле немедеҥ jалтанбас, ачык-japык уул öзÿп, чыдап клееткенине энези сÿÿнип, оныҥ качан бирде jep-алтайына jедерине иженип jÿpreн. Карчага он ÿч jаштуда чокпорды, саадакты тузаланарына jaкшы ÿренип алган. Эjек эмеен joкту-joйуны ла кулдарды jайымдайтан, олордыҥ адаанын алатан баатырларлу чöрчöктöрди айтканда, Карчага сÿрекей jилбиркеп угатан.\nБир катап Карчага кышкыда мал кабырып jÿреле, соныркап кöргöнин энезине ле Эjеккe куучындаган:\n– Бир jaман бÿдÿмдÿ чарбак тай бар. Ол тайдыҥтуйгактары, уй-кара таштый, бек. Оныҥ отоп jaткан jepин боро айгыр блаап аларга, тайды кийнинеҥ тиштеп ийген. Чарбак тай дезе боро айгырды чыт ла чыт,чыт ла чыт этире текпилеерде, онызы чыдашпай качкан...\nЭjектиҥ санаазы кенерте оморкоп, кöстöри сÿÿнгенине каткырыжа бергендий суркуража берди. Оноҥ Jинjиге ле Карчагага араай шымыранып айтты:\n– Ол аргымак\nэмтир! Аргымактыҥ тыш бÿдÿми кеп-\nсÿр joк, чарбак карынду, jacкары jай болгончо, таакылу jÿpep. Аргымактыҥ эди изиген кийнинде, ого jедер\nат joк. Ол аргымак Эрчишти, кас кайкалаган чылап,\nэжинип кече берер.\nБир эмеш унчукпай отырала, Эjек: «Билдиҥ бе?» — деп Карчагадаҥ сурады.\n– Билдим – деп, уулчак бажын кекип ийеле, энези jaap кöрÿп кÿлÿмзиренди.\n«Алтайыҥга ла jедетен болзоҥ, мен öлзöм до, кем joк» деп, Jинjи сананып, öрö туруп, jанында турган уулыныҥ бажын сыймап, оноҥ бойыныҥ тöжине jaбa тудуп, уулыныҥ маҥдайына окшоды.\nУулыныҥ эди-каны öрÿп, чыдап келгени, оныҥ таларкак коо сыны, тегерик jaaн кара кöстöри ле быjыраш, койу чачы, кÿлÿмзиренген кеберкек чырайы энезин ижендирип ле оморкодып турган.\nЧöл jердиҥ кышкы ак jyypканы, ар-бÿткенниҥ ээжизи аайынча, элентизи jедип, кенете келген jacтыҥ jылузына чыдашпай, илjиреп, анаҥ-мынаҥ ойылып, чоокырланып, изÿ отко кайылып аккан корголjын чылап, Эрчиштиҥ суузы jaap салаалай-салаалай суркуражып ага берди. Карантылай берген куушпак чöлдиҥ озо баштап кÿнет jерлеринеҥ, оныҥ кийнинде тоолу ла кÿндердиҥ туркунына текшилей кöк öзÿп, jÿзÿн-башка öҥдÿ чечектер jайылып, jыраалар бÿрленип, jep jaйгы jажыл кийимин кийип ийди.\nJacтыҥ учында башталган jадын оорудаҥ бÿдÿн-jaрым айга оорыйла, чыдашпай jада калган Эjектиҥ сööгин jyyп койоло, jaнып келедип, Jинjи уулына база ла Алтайы керегинде куучынын баштады:\n– Jыламаш эjeҥ эмди jaaнап калган, адаҥ\nбуурайып\njÿpген болор. Агаш-ташту, агын сууларлу, аҥду-кушту\nАлтайыҥ��ыҥ эмди сыраҥай ла japaш тужы...\nКожо мал кабырып турган Нöкöш сыр ла чабышта келип jaтканын Карчага кöрÿп ийеле, куучындап клееткен энезиниҥ jeҥинеҥ тартып, Нöкöш jaap кол уулап, айтты:\n– Кöрзöгöр!\nJинjи куучынын токтодып, база не боло берди деп кайкай берди.\nНöкöш чапканча келеле, тобрак-тоозын буркураган jep jaap кол уулап, айтты:\n– Малды уурчылар апарды!\nКарчага Нöкöштиҥ тапшуурланып алган чокпорын ушта тартып, нöкöриниҥ адына минеле, уурчыларга jeдижepгe маҥтадып ийди. Jинjи оныҥ элес ле эткенин кöрÿп калды.\nНöкöш Чакарбайга тил jeтиpepre jÿгÿрди.\n«Алтай-каҥай баламды аргадазын, канайып кöрбöй калдым, кандый капшай уча берди...» – деп сананып, Jинjи айлы jaap басты.\nУурчылар малды айдаарда, боро айгыр олорго малды тÿрген айдаарга бербей, удурлажып браатканча, Карчага jyyктaп келген.\nУулчак jaҥыскан келгенин уурчылар кöрöлö, бир уурчы оны аттаҥ jыга чокпорлоп ийерге, Карчагага удура келди, бирÿзи дезе малды айдап, айгырла удурлажып браатты.\nКарчага öштÿниҥ кылыгын билип, удура согулта берерин шÿÿнип, jyyктaп келеле, кенете ле адын öштÿге чурадып, уурчыныҥ оҥ карызына чокпорло согордо, оныҥ колы калаҥдап, чокпоры колынаҥ тÿже берди\nКарчага уурчыны аттаҥ аҥтара тартып, тöрт санын бириктире кайра кÿлип ийеле, экинчи уурчыныҥ кийнинеҥ маҥтатты.\nКачан Чакарбай баштаган алты-jeти кыргындар атту чапкылап клеедерде, Карчага малды олорго удура айдап алган келип jaтты. Малдыҥ ортозында эки ээрлÿ ат. Олордыҥ бирÿзинде эки уурчыны кÿлийле, ээрге арта салып, jaбa таҥып койгонын Чакарбай кöрÿп, уурчыларды экелигер деп, кöдöчилерине jaкapy берди.\n8\nКарчаганыҥ чыйрак, окпыр ла мерген, jалтанбас солоон бÿдÿмдÿ, шыраҥкай ла керсÿ болгонын Чакарбай тууразынаҥ кöрÿп, мыныҥ да алдында билип jÿpген. Оныҥ учун ол калганчы öйлöрдö Карчаганы бойына чындык кул эдер эп-арга табар деп шÿÿнип jÿpreн. Бÿгÿн Чакарбай Карчаганы, малды уурчылардаҥ аргадаганы учун, кÿлÿк уул эмтириҥ деп мактап, бойыныҥ-алыптарына[5] кожуп алган. Ол ок öйдö бойыныҥ jyyк эки нöкöрине, Кумарбекке ле Салимжага, Карчагадаҥ кöс албагар деп, jажыытту jaкарy берген.\nJай там ла кöндÿгип, чöлдö изÿ там ла тыҥып турган кÿндердиҥ бирÿзинде Чакарбай бойыныҥ алыптарын баштап, Эрчишти тöмöн барган.\nЧакарбай экинчи кÿн jopыктап, тал-тÿш киреде карагайлу тöстöктиҥ эдегинде одуланган. Аттарды тойдыра откорып, улус бойлоры да амыраган. Чакарбай бойыныҥ чындык нöкöри Кумарбекле кожо тöстöктиҥ ÿстине чыгып алала, нени де узак каруузындап[6] кöргÿлеп, нени де шÿÿшкендер.\nЭҥирде Чакарбай бир кичинек орус jypткa келген. Ол улузын лавкадаҥ анча-мынча ыраак арттырып койоло, бойыла кожо Кумарбекти ле Карчаганы алып, орус коjойымныҥ туразына келген. Данилка деп коjойым олорды туразыныҥ эжигинде уткыды.\n– Киштиҥ,\nкамдуныҥ, тарбаганныҥ терелери керек\nпе? Керек болзо, эмди ле ал – деп, Чакарбай колындагы бир бакча алуларын силке согуп, коjойымга кöргÿзип турды.\nДанилка киштинҥ ле кaмдyныҥ терелерин кöрÿп ийеле, садып алар деп сананды.\n– Слерге алу учун не керек?\n– Чай, таҥкы, кулур, бöс — деп, Чакарбай айтты.\n– Кузьма ла\nФедот келзиндер, барып айт – деп,\nбир уулчакты коjойым садучыларыныҥ айлы jaap jÿгÿртти.\n– Он чай, эки талама, беш пуд кулур, пуд таҥкы берейин — деп, коjойым кыргынныҥ алаканына алаканын jырс этире сокты.\n– Ÿстине беш чай\nкош – деп, Чакарбай орустыҥ\nалаканына jырс этире тажыды.\n– Эки чай\nкожойын – деп, Данилка айтты.\nСадучылар келип jaтканын кöрÿп, Чакарбай коjойымнынҥ сöзине jöпсинди.\n– Он эки чай, эки талама, беш пуд кулур, пуд танҥкы экелеер– деп, Данилка прикащиктерин jакарды.\nŸч орус лавканыҥ эжигин ачып, фонарьды кÿйдурип ийерде, Чакарбай Карчаганы ла Кумарбекти мыкындарына тÿрттÿрип ийди.\nКарчага нöкöрлöри jaap jÿгÿрди. Кумарбек дезе курына кыстап алган кыскачак чокпорло коjойымныҥ бажы дööн кÿч берип ийди.\nДанилка ары-бери тентирилип jÿреле, jыгыла берди. Кыргындар тургуза ла лавканы чуҥдап, прикащиктерди кÿлÿгилеп ийеле, тоношты баштадылар.\nДанилка оҥдолып келеле, jыгылган jepинеҥ öрö туруп, капшай ла турадагы мылтыгын алала, айылдаштарын кыйгырып, лавказы jaap jÿгÿрди.\nКумарбек арчымактарын толтырып алала, лавкадаҥ чыгып, ады jaap эки-ÿч ле алтам jÿгÿpe базарда, мылтык jырс этти. Оныҥ кöстöрине jep саргара бергендий кöрÿнди. Колынаҥ арчымак ычкындырыла берди, бойы база эки ле алтам ичкерлейле, jыгыла берди.\nДанилка мылтыгын лавкадаҥ чыгып клееткен Чакарбай jaap уулай тудуп ийгенин Карчага аттардыҥ кийин jaнынаҥ кöрÿп ийеле, чокпорло орустыҥ бажына согордо, орус тоголоно берди. Карчага коjойымныҥ мылтыгын алала, нöкöрлöри jaap jÿгÿрди. Чакарбай дезе адына минеле, качып маҥтатты.\nСалимжа эки арчымагына jык ла толтыра чай, бöс тыгып алала, чачамтыгып, лавканыҥ кöлöткöзинде турган ады jaap jÿткиди.\nДанилканыҥ кыйгызынаҥ улам келген Микита колында ÿлдÿлÿ магазинниҥ ÿйезине jaпшынып алган турды. Тонокчы jиит кыргын оныҥ jаныла öдÿп jaдapда, ол ÿлдÿле кыргынныҥ бажы дööн чаап ийди.\nСалимжа jaҥыс ooc кыйгырып ийеле, jыгыла берди. Je мылтык, jыда ла ÿлдÿ бойыныҥ кÿчиниҥ коркыштузын кыргындарга кöргÿускен. Кыргындардыҥ арткан-калганы чыдашпай качып, чапкылай бергендер. Кыргындар jуулар болуп эрмектежип алган jepгe он эки кижидеҥ jeти кижи келген. Чакарбай арткан улузын баштап, тÿниле бир де токтош joгынаҥ ойто кайра тÿргендеп качкан. Jep japып келерде, олор кийин jaнында агашту тектир jepгe келип ÿделеген. Эптÿ jерлерде каруул тургузып койоло, аттарын откорып, бойлоры курсактангандар.\nКÿн чыгып келерде, Чакарбай Магаметтеҥ (кудайдаҥ) алкыш-быйан сурап, мÿÿргиирин баштаган. Кумарбектиҥ энези Апа эмеен – Чакарбайдыҥ таай эjези, уулымды шокко, уурыга ÿредип туруҥ деп, Чакарбайды кöп катап талаган. Эмди Апа ла öскöлöри де Чакарбайды каргаар, согор до. Салимжаныҥ адазы казыр кижи. Ол Чакарбайды öлтÿрердеҥ де айабас. Оныҥ учун Чакарбай бо��ыныҥ кинчегин, бурузын таштазын, оны jеткердеҥ аргадазын деп, Магаметтеҥ быйан сурап турганы ол. Мÿргип божойло, Чакарбай не де болзо, кородогон улус jалтанзын деп, Карчаганыҥ согуштаҥ алгап мылтыгын айрып алала, мылтыкты jÿктенип, улузын баштап, jepи jаар ууланып jортты.\nКарчага тÿндеги согуштый коркышту керекте баштапкы катап турушкан. Ол улусла кожо jopтуп барадарда, öткöн тÿндеги болгон керектер оныҥ кöзине кöрÿнип тургандый болуп сезилип турды. Уур арчымагын тудунып алала, ады jaap jÿгÿpгeн Кумарбекти тöжинде jaaн кресттÿ орус кийнинеҥ адарда, Кумарбек орус jaap айлана согуп кöрöлö, тapaлjып jыгыла бергени, уулай тудуп ийген мылтыктыҥ учында кöстöри тазырайыжып, колдорын кöдÿрип, jалынып турган Чакарбайдыҥ бÿдÿжи, Карчага орустыҥ бажына чокпорло согордо, мылтыкту орус кöҥкöрö jыгылганы, jалынаачы Чакарбай капшай ла адына минеле, кайа да кöрбöй, кут jок качып чапканы — ончозы Карчаганыҥ санаазына улай-телей кирип, кöзине кöрÿнип тургандый.\nЧакарбай канайып та сананбайын дезе, оныҥ согушта öлгöн нöкöрлöри, олордыҥ ада-энези, бала-барказы кöзине кöрÿнип тургандый болуп, чек ле санаазынаҥ чыкпайт. Ол адын сайгаладып браатты. Оныҥ кöзине ойто ло эскилÿ-jаҥылу кереге айылдар, ол айылдардаҥ балдар, келиндер алыптарды уткып чыккылаганы... Келиндер, балдар ыйлап-сыктап, ойто айылдарына киргени кöрÿнип тургандый санаазында эбелет.\nЧакарбай улусты баштап браадала, кайа кöрöрдö, Карчаганыҥ чолмондый кöстöри ого удура кöрди, Чакарбай, кÿнге кылбыга берген чилеп, туура кöрди. «Кул да болзо, кандый jaлтaнбac, кандый jуучыл ла чыйрак уул. Мылтык учун меге ачынып брааткан болор... Ол эмес болзо, мени орус кÿни jок jepre аткарып ийер эди» – деп, кече тÿнде öлÿмнеҥ айрылганын эске алынды. Оноҥ ойто ло оныҥ кöзине Кумарбектиҥ энези, Салимжаныҥ адазы кöрÿнет... «Апа эмди мени кöзиҥди кускун ойзын, сööгиҥди ийттер челдезин деп каргаар. Салимжаныҥ адазы, Казырбай, ceнеҥ башчы болбос, сен башчы болзоҥ бистиҥ улусты ончозын кырдырарыҥ, сени кул эдер керек, сени абыга тайарым деп, jaaн jудругыла jÿзиме тÿрттÿрер, тÿкÿрер, канча улустыҥ кöзинче кезедер, шоодор эмезе согор. Казырбай карган да болзо, сÿрекей кату, чыйрак кижи. Оныҥ колын тудар кижи бисте jок. Jирме jaшту уулы орус jepине барып, анда öлтÿрткенинде бурулу кижи мен, Чакарбай. Кумарбек jÿк ле jирме эки jaшту. Ол Апаныҥ эҥ кичинек, кару уулы. Оныҥ öлÿми учун бурулу кижи база мен. Öскöзи joктулар ла кулдар. Олордыҥ адаанын алар кижи jок» — деп, Чакарбай сананып браадала, jypтына jyyктап келгенин де сеспей калды.\nИйттердиҥ ÿрген табыжын угуп, Чакарбай адын токтодып, улустары jaap бурылала, «Айылдарыгарга jaныгар» деп jакарды.\n– Сен эртен мал кабырарга барарыҥ – деп, Карчагага айтты. Оноҥ бир эмеш унчукпай турала, адыныҥ оозын бурый тартып, айылдар jaap jopтуп ийди.\nЭjeк öлгöн кийнинде, энези сырыҥылап оорып, кезикте иштеп, кезикте оору jaдaтaн боло бергенин Карчага эске алынып, энези jaткан айыл jaap jopтуп клеетти.\nКарчага чакыга келип, аттанҥ тÿжÿп jадарда, айылда энезиниҥ онтузы угулды. Карчаганыҥ jÿpeги чочый берди. Ол jÿгÿpe базып, айылга кирди. Энези уулыныҥ ÿнин танып, öрö öҥдöйöргö чырмайды. Карчага энезин jöмöп, öҥдöйтти.\n– Удабас кÿс болор, суу тартыла берер. Эjектиҥ jaкыганы аайынча аргымакты минип, jep-алтайыҥа jaнa бер. Мениҥ сеге кöргузип турган кöк-чаҥкыр ышту туудаҥ ла ары сениҥ Алтайыҥ ине. Мен, байла, удабас божоорым. Сööгимди Эjектиҥ сööгиниҥ jaнына jyyп салала, jaнa бер, уулым, — деп, энези айтты. Оноҥ öдÿгиниҥ кончынаҥ неме кодорып, бир кичинек тÿÿнтилÿ бöсти уулына берип айтты: — Бу мениҥ сыргаларым, мыны Jыламаш эjeҥe апарып бер, кереес эдип тагынып jÿрзин.\nСыргаларды Карчага энезиниҥ колынаҥ алып, кулун терези тоныныҥ jаказына бектеп сугуп алды. Энези уйадап калганын уулы билип, энезине чертенген аайлу айтты:\n– Jакылтагарды бÿдÿрерим, эне.\nJинjи уулыныҥ jaaн кара кöстöрин, керсÿ бÿдÿмдÿ чырайын ajыктап кöрди.\n– Jолыҥ ырысту\nболзын. Ас та болзо, албатыҥ бар,\njaҥыс та болзо, эjеҥ бар, joкту да болзо, аданҥ бар.\nJана бер, уулым, – деп айдала, Jинjи тöжöгине ойто\nараай jада берди.\nКарчага энезиниҥ jанында узак болды, Энези онтобойт то, эрмек те айтпайт. «Уйуктай берди бе, божой берди бе?» — деген санаага Карчага jÿpeги чочып, оттыҥ jaнында отырган Кажай jaap кöрди.\nКажай турундарды отко ичкерледип ийеле, Jинjиниҥ jaнына келип, оныҥ jÿзин аjыктап кöрöлö, ыйлап ийди...\nЧакарбай чакызына келип тÿжеле, балдарыныҥ сурактарына каруу да бербей, арчымагын адынаҥ алып, айылга кирди. Улусла jакшылашпай, бажын калаҥдадып, ÿн jок отырды. Анча-мынча öй öткöн кийнинде, айылдаштарда ый-сыгыт, калак-корон баштала берди.\nКазырбай уулыныҥ öлгöнин угала, ачуурканып, тургуза ла Чакарбайга келип, «Уулымныҥ сööгине башта!» — деп, Чакарбайды тÿре-мара тудуп, айылдаҥ тышкары алып чыгала, ондо оны jиткезинеҥ бÿктей тартып, камчыла талдыра сабап салган.\nКумарбектиҥ öлгöнин энези угала, Чакарбайды jип ийгедий кородоп, сыр ла jÿгÿришле келерде, Чакарбай бастыра бойы кан болуп калган, jÿк ле тынду тышкары jaтты.\n– Сени ай да, кÿн де, jep-jыҥыс та, кудай да аргадабас. Нениҥ учун дезе сениҥ jолыҥ, сениҥ jÿpÿмиҥ, сениҥ айлы-jypтыҥ, ар-jööжöҥ, ак-малыҥ – ончозы улустыҥ каныла будылган, улустыҥ кöзиниҥ jажыла jунулган. Сениҥ аданҥ да, aгаҥ да канча эрлерди jÿpÿмнеҥ айрыган, канча балдарды öскÿс, канча келиндерди тул арттырган. Эмди сен де олордыҥ jолыла барып jaдыҥ. Сени эрликке тайар керек – деп, Казырбай ары-бери базып, алгырып, Чакарбайды кезедип турганын Апа кöрöлö, не болгонын билип ийди. Jарым тынду jaткан Чакарбайды кöрÿп, озо баштап, эмеенниҥ калабы jылыйа берди, оныҥ кийнинде «Кумарбегим, Кумарбе-гим!» — деп, ачу-ачу кыйгырып, калактап-jайнап, jыгылып калды...\nТÿниле ый-сыгытта, ачу-корондо таҥ ашкан Карчага эртен тура кул нöкöрлöриниҥ болужыла энезиниҥ сööгин Эjектиҥ сööгиниҥ jaнына апарып jyyп койоло, мал кабырарга jÿpe берген.\nЭнези öлгöн кийнинде энезиниҥ jакылтазын бÿдÿрер эп-арга табарга Карчага кöп-кöп немелерди шÿÿп сананган.\n«Ол аргымак Эрчишти, кас чылап, кайкалап кече берер» – деп, Эjектиҥ айтканы уулдыҥ jÿpeгин токынатпай турган.\nJер-алтайына jaнap эп-арга jанынаҥ Карчага бойыныҥ шÿÿлтезин кожо мал кабырып турган Нöкöшкö айткан.\n– Белетеништи кызыл-буурыл тайды тудуп, jобожыда ÿредеринеҥ баштаар керек – деп, Карчаганыҥ айканын нöкöри jарадып уккан.\nТÿште малдыҥ jаказында отоп jÿpген чарбак тайды Нöкöш чалмадайла, терепчилей тартарда, буурыл тай октолып, маҥ бажына чиренип турала, армакчыны ÿзе согуп ийген.\nАрмакчы тайдыҥ jоон мойнына киргенин Карчага ajapyгa алып, армакчы тайдыҥ чичке мойнына киргедий эдип чалмадайла, терепчилеерде, буурыл тай база ла октолып чыкты.\nЭки нöкöр арадап jaдып, кызыл-буурылды ноктолоп, ÿйгендеп алган. Терекке буулап ээртейле, Карчага эмдикти минип алган.\nЭҥирде эки нöкöр одуда отырдылар, мал jайылып отоп jÿрди.\n– Туйлап-туйлап, чат ла неме болбосто, сулукты тиштеп алала, бу jалаҥды бир эдип сунуп турганын не дейдиҥ. Эҥ ле учында тери ак кöбÿк болуп келерде, jÿк ле арайдан токтоттым. Бу аргымак та эмес, тай да эмес, алты-jeти jaшту ат эмтир...\nНöкöри куучынын божотколокто, Нöкöш сурады:\n– Оныҥ аргымак\nэмезин канайып билдиҥ?\nКарчага соодуда турган буурыл тай jaap кöрÿп, Нöкöшкö айтты:\n– Аргымактыҥ эди изиген кийнинде токтодынып болбойтон деп, Эjек айткан, je бу аргымак эмес те болзо, богоно ло чарбак бойынча, тыҥ ийделÿ ат эмтир...\n– Чын ла аргымак бололо, токтодынып болбой, маҥтап ла сала берген болзо, канайдар эдиҥ? — деп, Нöкöш нöкöринеҥ сурады.\n– Туйлап-туйлап, ары болуп маҥтаарда, бир кезек öйгö чын ла аргымак деп бододым. Je токтобой маҥтаза, кÿн ашкалакта ла, Эрчиш тööн чурадайын деп санандым. Сулукты тиштейле, маҥтаарда, тискинди канайып та силкий тартсам, чек ле кыймык jок. Эди изиген сайын маҥы там ла тÿргендеп, там ла тÿргендеп браадат. Семис таҥма кÿйе берер болор деп коркыдым. Je учы-учында арып-чылайла, jaaгы божой берген болбой, тискинди олый-солый тартарымда, эмештеҥ «уккур» боло берди. Узакка маҥтайтан jÿгÿрÿк ат болор, азуларын не дейдиҥ, узуны эки öлÿ кире болор...\n– Андый болзо, тай эмес, чын ла jоон ат эмтир.\n– Jок jоон ат эмес, сÿрекей ле болзо, алты-jeти jaштаҥ öтпöгöн — деп, Карчага Нöкöштиҥ шÿÿлтезине jöпсинбей айтты.\nТонокко барып jÿрÿп öлтÿрткен кыргындардыҥ билелеринде, тöрööн-тöркÿндеринде кородош, ый-сыгыт бÿдун-japым айга улай болгон.\nJайдыҥ калганчы айы божоп браадарда, Чакарбай jaҥы ла тöжöктöҥ öрö öҥдöйöр болуп келген. Казырбай дезе, ачу-коронго чыдабай, jÿрегинеҥ улай ла оорып jÿреле, кÿскери оҥдолгон.\nБаштапкы кыру тÿжÿп турарда, Чакарбай базып jÿрер болуп, jазыла берген. Ол бойыныҥ кичÿ уулын айылду эдип, jaaн той, oйын-jыpгaл, japыш, ÿТойдогы маргаандардаҥ эки маргаан Карчаганы jилбиркеткен. Баштапкызы, эки jaнында толтыра кумак тыгала, jepде тургузып койгон арчымакты маҥ бажына ат ÿстинеҥ сыҥар колло алып, адына арта салып алар. Экинчизи, jирме чакырым jердеҥ jарыжары. Je кул улус андый маргаанду jарыштарда, ойындарда туружар jаҥы да, аргазы да jок учун Карчага Чакарбайдаҥ jöп сураган.\nАла тарый Чакарбай jöп бербей турала, Карчага оны öлÿмнеи айрып алганын эске алынып, эки маргаанда туружар jöпти берген.\nЭртен jaaн той, кыргындарга ойын-jыргал болор. Карчагага дезе кÿнчыгыш jaap jол ачылар. Ол эҥирде аргымак буурылды минип алала, бöкÿреҥ маҥла маҥтадып, маҥ бажына jepдеҥ чокпорын алып, бойыныҥ окпырын, кoлoҥ,-кyyшкaнныҥ ла ээр-ÿйгенниҥ чыныгын, адынаҥ jecкинбec, ÿркибес быжузын ажындыра ченеп кöргöн. Ончозы чынык, бек, быжу ла иженчилÿ болды. Андый болорына Карчага ла Нöкöш эки айдыҥ туркунына белетенген.\nЭки кул – эки малчы эҥирде одузында оттыҥ jaнында отырды, аскышта куулы сабатта чай азып койгон, эки тиште эт отто шыркырап, кара-кÿpeҥ болуп быжып браатты. Кÿски айас теҥериде эҥир чолмон jaлтыpaп чыкты, ол, эки кулды уткып тургандый, бийик теҥериде мызылдайт.\nЧöлдиҥ бу кÿски эҥиринде эки нöкöр эки бойы керегинде узак эрмектешкен. Нöкöш кандый укту кижи болгонын, кайдаҥ келгенин, ада-энезиниҥ барын, joгын билбейт. Оныҥ санаазына ол кулдардыҥ' ортозында öскöни, байлардыҥ базынчыгында кыйналып ла шыралап öскöни, кöп катан соктыртканы ла oopып-joбоп jaтканы кирет.\n– Мен бу jÿрÿмимде jaҥыс ла катап сÿÿнгем, ол сÿÿнчи эмдиге jeтиpe кöксимде jÿpгенче – деп, Нöкöш Карчага jaap кöрÿп, кÿлÿмзиренип куучындады.\nJe Нöкöштиҥ сÿÿнчизи ол Карчаганыҥ да, öскö дö кулдардыҥ сÿÿнчизи болгонын Карчага билер. Бооро jacкары jaйt мал уурдап jÿрÿп, Карчагага туттурткан эки уурчы jaaн байдыҥ уулдары болгон. Аргалу-кÿчтÿ, japлy байдыҥ уурчы уулдарын Карчага тудуп кÿлийле, атка коштоп, малла кожо бош айдап экелген. Бу учурал ксрегинде кулдар оморкоп куучындаганын Карчага кöп уккан.\nКарчага нöкöриле\nкожо тойо ажанып алды. Мал оду-\nны айландыра jайымжып отоп jÿрди. Теҥериде jылдыстар койыла берди. От öчÿп браатты, чöлдиҥ тÿндеги эзини сепсÿÿндеп, Карчаганыҥ jÿзин jалай согуп турды. Айландыра ыҥ-шыҥ, jaҥыс ла малдыҥ бышкырганы, баскан тибирти угулат. Эскире берген ай кöрÿнип келди.\n– Бÿгÿн айдыҥ\nсегис эскизи эмтир – деп, Карчага\nайдала, кимиректенип кожоҥдоды:\nСегисте ай japaш,\nСемисте ат japaш...\n– Эртен\nмаргаанда туружатан кижи амырап уйуктап\nал. Маргаанды алып ийзеҥ, бисти, кулдарды, база катап сÿÿндирериҥ – деп, Нöкöш айдала, тöжöк эдерге ле jaбынapгa экелген öлöҥгö jада берди. Je Нöкöш маргаан керегинде эмес, оныҥ нöкöри эртен Эрчишти\nкечип чыгар ба, jep-алтайына эзен-амыр jедип барар\nба деп сананып jaткан. Карчага амырап уйуктазын деп,\nНöкöш уйуктаачы кижи болуп, тым jада берди.\nКарчага нöкöриле коштой jадып, «Бÿгÿн бис, байла, калганчы тÿнди кожо öткÿрип jадыс. Калганчы эрмекти Нöкöшкö бÿгÿн айтпас, эртен айдар» деп сананала, уйуктай берди.\nЭртен тура кÿнчыгышта кöк-чаҥкыр теҥериниҥ jepле биригип турган jepинеҥ кÿн чагылып чыгала, кÿреҥ кÿске бÿркеткен jepдиҥ ÿстин алтын-сары jаркынла japыдып ийди.\nЧайлап алган кийнинде Карчага аргымагын ээртеп койоло, нöкöриниҥ jaнына базып келди. Нöкöштиҥ мойнынаҥ кучактай тудала, окшоп ийеле, колынаҥ тудуп айтты:\n– Эзен болзын, jaкшы jÿр, нajы, нöкöр!\nНöкöш Карчага jaap кöрди. Je Нöкöш эрмек айткалакта, Карчага:\n– Сени Энизейде jypтаган тöлöстöрдöҥ экелген, анда сениҥ адаҥ-энеҥ бар деп, Кажай айткан. Кажай эмеен оору... сен оныла эрмектеш, бойыҥныҥ угы-тöзиҥди, бÿткен-чыккан jepиҥди билип аларыҥ.\nНöкöш бажыла кекип jöпсинди.\nКарчага аргымак адына минип, Эрчиш jаар бурылды. Адыныҥ оозын кедейте тартып, нöкöрине айтты:\n– Тал-тÿш киреде\nмен туку ол jaҥыс теректиҥ ja-\nнынаҥ кечерге Эрчишке келип киреле, ол. ]анындагы талдардыҥ ÿсти jaнынаҥ чыгарым. Кече берзем – мениҥ мöрим, кечип чыкпазам – эрликтиҥ мöри.\nНöкöш нöкöриниҥ кийнинеҥ ары кыйгырды:\n– Jолыҥ ырысту болзын, jep-алтайыҥа jaкшы jeдип бар!\nКарчага jep-алтайына jaнapгa белетенгенин jaҥыc ла Нöкöш билер. Бу jажытты ол кемге де айтпас.\nТойдыҥ jыргалы кöндÿге берген тушта Карчага келген. Кумактаҥ тыгала, колбоштыра буулап койгон эки jaaн арчымак jaтты. Jакшы-jакшы аттарын чалыткан ла карайлаткан уулдар маргаанда туружарга jергелей турдылар. Олор ээчий-деечий келип, маҥ бажына аттаҥ jайылып, сыҥар колло арчымакты туткулайт. Je кезиктери jacтыpa туткулайт, кезиктери кöдÿрип болгылабайт.\nУулдарда табыш-тал ла каткы-канат тыҥый берерде, Чакарбай ajapып кöрöрдö, маргаанга туружарга турган уулдардыҥ эҥ ле учында кажаҥ кызыл-буурыл чарпак ат минип алган Карчага турды. Кыргын уулдар оны электеп, кезиктери öчöгилеп ле шооткылап тургулады.\nJe кыргындардаҥ маҥ бажына ат ÿстинеҥ арчымакты кöдÿрип артынары чыкпады. Калганчы учында турган Карчага кызыл-буурылды олый-солый камчылап, ичкери бöкÿреҥ маҥыла маҥтатты. Шоодылганду элек-каткы, тал-табыш бай кыргындардыҥ ортодо jиркирей берди.\nJe качан Карчага маҥ бажына ат ÿстинеҥ арчымакты jердеҥ сыҥар колло чеп-чек кöдÿрип, адына арта салып аларда, алдында ÿн jок турган jоктуларда ла кулдарда сÿÿнчилÿ табыш-тал кÿÿлей берди. Байлар ла кыргын уулдар оп-соп тÿшкÿлеп, арга jокто japыш болотон jep jaap чöркöлдилер.\nJирме чакырым jepге маҥтадатан japышта одуска jуук аттар барган. Байгада турган улустыҥ кöстöри чакырым кирелу jepгe чöйилип барган ак jалаҥ jaap кöргÿлейт. Атту-чуулу jaaн jÿгÿрÿктep – Казырбайдыҥ кара ады, Чакарбайдыҥ ак ады, Агамбайдыҥ кер ады. Бу ÿч аттаҥ öскö аттарды маргыжаачылар тоого до кошпой турган.\nТал-тÿш боло берди.\n– Аттар кöрÿнип келт! — деп, аjыкчылардыҥ бирÿзи кыйгырды. Улус тÿймеже берди.\nJe озолоп келип jaткан ат кара да эмес, ак та эмес, кер де эмес, кандый да jeepeн дезе jeepeн эмес, боро дезе боро эмес, кичинек богоно ат эмтир.\n«Карчага! Карчага!» — дел, Нöкöш кыйгырарда, кулдар ла jоктулар база ла сÿÿнчилÿ табыш-талды тыҥыдып ийдилер.\nКарчага аргымагыла байгага jyyктап келерде, jaaн jÿгÿрÿктep jaҥы-jaҥы ла ыраакта кöрÿнип келдилер.\nБайганыҥ jaнынаҥ öдÿп чыгала, Карчага адын кÿнчыгыш jaap ууландырды.\nКарчага jep-алтайы jaap ууланганын сезип ийеле, карган Казырбай: «Калмыгыҥ кетип браат, кетип браат!» — деп, анча-мынча ыраакта турган Чакарбайга кыйгырып айтты.\nБир кезек кыргындар Карчаганы тударга, оныҥ кийнинеҥ ары аттарын темей маҥтаттылар.\nКарчаганыҥ Эрчишти кечип чыгарын кöрöргö Нöкöш кыргын уулдардыҥ кийнинеҥ база маҥтатты. Ол тöстöктиҥ ÿстине токтоп, Карчаганыҥ кийнинеҥ кöрÿп турды.\nКызыл-буурыл ат бир де эмеш jалтанбай, маҥ бажына Эрчиштиҥ суузы дööн чурап ийеле, сууда эптÿ ле jeҥил эжинип, сууны чÿрче ле кечип чыгала, кÿнчыгыш jaap маҥтады. Нöкöш бöркин уштып, öрö кöдÿрип айландырып, нöкöрин ÿйдешти. Карчага Нöкöшти кöрÿп ийеле, бöркин кол бажына öрö кöдÿрип, каруу берди.\nАчынган кускун jep чокыйт дегени чилеп, кыргындар Эрчиштиҥ jарадында кородоп тура, кажы jерде jÿpe берген Карчаганыҥ кийнинеҥ чокпорлорын ла камчыларын чычаҥдаткылап, jÿзÿн-jÿÿрлеп талап, тургулап калды.\nНöкöш Карчаганыҥ jep-алтайына jaнa бергенине сÿÿнип, кöкси кеҥип, санаазы japып, сыны jeҥилди. Адын ойто кайра бурылтып, Кажай эмегенге jолыгар, оны база сÿÿндирер, мениҥ jep-алтайым кайда, ада-энем кандый улус, олор кайда – ончозын Кажайдаҥ сурап угар деп сананып, jелдирип ийди.\nСууны кечип чыккан кийнинде эки чай кайнадым кире öйдиҥ туркунына маҥын ÿспей маҥтаган аттыҥ маҥы уйадай берди. Карчага тискинди эмештеҥ тартарда, ады бöкÿреҥ маҥта кöчти, оноҥ jелишке кирди...\nОлjодогы кул jÿpÿмнеҥ алып чыккан адына Карчага каруузып, оны эмеш амырадып, откорор деп шÿÿнди. Ол чала бийиксÿ jepгe чыгара jортуп барала, каруузынданып кöрди. Кийин jанында cepeмjи эткедий неме кöрÿнбеди. Адынаҥ тÿжÿп, ээрин алала, öлöҥнöҥ jyлa согуп, толгой тудала, адыныҥ бел-арказын öрö-тöмöн jыжып-jыжып ийди. Ады öлöҥнöҥ ÿч-тöрт лö катап отоп ийеле, jaдып аҥданып, оноҥ öрö туруп чыгала, силкинип ийеле, отой берди.\nКÿнчыгышта кöк тидискекке бÿркедип койгон туу jaap кöрÿп, «Ол тууныҥ ары jaны – мениҥ Алтайым, анда мениҥ адам, эjем. Амыраш jоктоҥ тÿниле ле барадым...» – деп, Карчага сананды.\nАргымак\n…Jайзаҥныҥ jалаҥынаҥ улус тарап-таркап баргылап турарда, кем де: «Аргымак! Келип jат!..» – деп кыйгырды.\nУлус тÿймеже берди. Тÿÿкей тура jÿгÿреле, барып адына минеле, тобрак-тоозынды кöдÿрип, атту маҥтадып клееткен кижиге удура чаап браадала, оныҥ брааткан ууламjызы аайынча адын кайра бурып, бöкÿреҥ маҥла маҥтатты.\nКарчага jуртта улус тÿймеже бергенин кöрÿп ийди. Оныҥ бажын корып келип jаткан улустыҥ чик jок алдында атту маҥтадып клееткен кижи ойто jана бурыларда, ол кижи чалмадаарга белетеп алган армакчылу болгонын Карчага кöрÿп, будын ÿзеҥиге илинбегедий эдип когызадып алды.\n«Аргымакты» минип алган уулчакты Тÿÿкей jанынаҥ öткÿрип jадала, армакчыла чалмаадардыҥ кажы jанында уул адынаҥ jер jаар тÿже калыды..\nТÿÿкей jанында таларкак сынду, jаан кöстÿ, кара-кÿреҥ чырайлу, керсÿ ле чыйрак бÿдÿмдÿ уул турганын аjыктап кöрöлö, уулды кучактай тудуп, кайдаҥ келгенин, ады-jолын сурап укты. Анча-мынча болголокто, анаҥ-мынаҥ улустар jуулып, ол экÿни чнҥдап ийди.\n«Аргымакту» чаап келеткен кижини кöрöргö улус ончозы jÿгÿриже берерде, Тарыктыҥ jÿреги кööрöп тö турган болзо, jе ишти таштап барар учуры jок учун, ол казан азып турган айыл jаар басты. Айылда энчигип болбой, тышкары чыкты. Jинjини эске алынды. Улустыҥ jуулган jери jаар кöрди. Кара ла баjырт улустаҥ öскö не де кöрÿнбеди. Jе Тарыктыҥ jÿреги нени де сакыйт, эки кöзи кемди де бедирейт.\nАнча-мынча болгон кийнинде улустыҥ ортозынаҥ Тÿÿкей ак-боро адын jединип, бир кижини колтыктап алган кöрÿнип келди. Тÿÿкейди ээчий Тузан базып клеетти.\nБöкÿре Тарыктыҥ jаныла сыр jелишле öдÿп jада кыйгырды:\n– Сениҥ уулыҥ эмтир!\n«Бу таҥма мени канча jылга улай базынып öчöгöн, эмди база ла öчöп турган болбой» – деп, Тарык сананды. Оноҥ эки-ÿч алтам ичкери базып, келип jаткан улус jаар кöрÿп турды.\nТÿÿкей Карчаганы Тузанла таныштырала, Jыламаш кой кабырып турганын, Тарык казанчы болуп турганын куучындап клеетти.\nТÿÿкей Тарыкты ыраактаҥ кöрÿп ийеле, колын öрö кöдÿрип, неге де сÿÿнип клееткенин Тарык кöрöлö, токтодынып болбой, удура jÿгÿрди.\nТарык jÿгÿрип келеткенин Тÿÿкей кöрÿп, Каргагага айтты:\n– Бу jÿгÿрип клееткен кижи – сениҥ адаҥ.\nКарчага адазына удура jÿгÿрип, оны кучактай алды. Тарыктыҥ кöстöринеҥ сÿÿнчиниҥ jааштары тöгÿлип, jерге тамчылайт. Уулыныҥ ийде-кÿчтÿ эди-канын, керсÿ, кеберкек чырайын, эрÿ jаан кöстöрин Тарык сÿÿнчилÿ аjыктап, уулын божотпой кучактай тудуп, окшоп турды.\nКарчага кулдардыҥ айлына келеле, адазыныҥ кайдаҥ да экелген jаан айактагы чегенди ичип ийеле, jадып уйуктай берди.\nЭҥирде Jыламаш койдоҥ келеле, уйуктап jаткан ийнизин ойгозып чат ла болбогон. Эртен тура Jыламаш эрте турган. Кара-кÿреҥ чырайлу, чыйрак бÿдÿмдÿ ийнизи уйкуда. Оны эjези койго барар алдында ойгозорго jÿреле, «Jе арыган-чылаган кööркий ийним амырап уйуктазын» – деп сананала, ойгоспой кой кабырып jÿре берген.\nКарчага уйкудаҥ кÿн öксöй берген тушта ойгонгон.\nJыламаш эҥирде койдоҥ келерде, Карчага оны тургуза ла танып ийген. Нениҥ учун дезе Jыламаштыҥ чырайы энезиниҥ чырайына сÿрекей тÿҥей болгон. Карчага эjезиле эзендежип, энезиниҥ ийген кереес сыргаларын Jыламашка табыштырды.\nУулы jанып келгенине учурлап, Тарык эҥирде jаан эмес jыргал баштаган. Ол jыргалда малчы Кÿлте, ус Тузан, Jыламаш, атту-чуулу бöкö Тÿÿкей ÿйиле болгондор.\nТÿнде кулдардыҥ айлында улус jуулып, бир эмеш jыргал болордо, Бöкÿре келип, айылдыҥ тыштынаҥ jоктулардыҥ эрмек-куучынын тыҥдаган. Карчаганыҥ jажы кичинек те болзо, кыргындардыҥ jеринде ады-чуузы чыкканын, оныҥ эрмек-сöзиниҥ чеченин Бöкÿре тÿнде тыҥдап угуп алала, эртен тура jайзаҥга jет��рÿ эткен.\nJайзаҥныҥ jакарузы аайынча Бöкÿре тÿште Карчаганы jайзаҥга апарган.\nКызыл булгайры öдÿктÿ, кöк торко тонду, камду терезинеҥ чÿмеп эткен бöрÿктÿ, алтан jаштаҥ ажа берген Омбо jайзаҥ jаан кереге öргööниҥ тöринде отурды. Оныҥ jанында – Борjыш, Шаптык баштаган байлар, олорды ээчиде Айбу, Тÿÿкей баштаган солоондор ло бöкöлöр.\nОмбо jаан боро кöстöриле Карчаганы öткÿре кöрÿп ийгедий ширтеп, бир эмеш öйгö унчукпады. Бу jайзаҥ бойыныҥ jамызын, бойыныҥ jööжöзин корыырына отогындагы солоондорды, бöкöлöрди, санаалу-шÿÿлтелÿлерди – ончозын бойына тартып алатан. Ол андый уулдарды кöкидип те, кöмöлип те, абыдып та, кыспактап та, кезедип те, албан-кÿчле де бойыныҥ jилбизине тузаланарын билер, ол jанынаҥ jаан ченемелдÿ кижи. Оныҥ эп-сÿмезине, абыдузына кирбеген, оныҥ кезедÿзинеҥ jалтанбаган уулдарды ол учы-учында jоголтып койотонына база ус болгон.\nJе Омбо, аргалу болзо, Галдан каанныҥ башкартузынаҥ чыгып, бойы алдынаҥ каан да болор кÿÿндÿ. Оныҥ учун ол анчада ла солоондорды, бöкöлöрди бойына тартып аларын аjарудаҥ эмеш те чыгарбай турган.\nЭмди ол Карчаганы алдыртып экелеле, оныҥ ийде-кÿчин, сана-шÿÿлтезин, кылык-jаҥын, кÿÿн-табын билерге ширтеп отурганы ол.\nОмбо кöксин кедес этире öҥдöйтип ийерде, оныҥ jаан бажы ончо улустыҥ баштарынаҥ бийиктей берди. Ол jaҥыс ла jамызы jaнынаҥ jaaн эмес, je оборы да jaнынаҥ öргööдöги улустыҥ ончозынаҥ jaaын Карчага ajaрып кöрди.\n– Кийик болзо\nтÿктÿ болор, кижи болзо атту-jолду\nболор, адыҥ кем? — деп, Омбо Карчагадаҥ сурады.\nКарчага ады-jолын, сööк-тайагын айдып бергенин Омбо угуп, база эмеш нени де сананып, унчукпай отырала, айтты:\n– Эдер-тудар кÿчтÿ де эмтириҥ, эбин табар кöгÿстÿ де эмтириҥ. Бистиҥ оток база бир эрлÿ уулду болды...\n– Кызылы кызыл ла эмтир, кылыгы кандый болбогой? — деп, Шаптык эрмектенди.\nТарыктыҥ jажы jaaнай бергенин эске алынып, Омбо jaкшыркап, jиит уулдыҥ jÿрегин алдаарга, Бöкÿрени jакарды:\n– Эмди уулы келгенде, адазы амыразын, казанчыга öскö кижи тап!\n– Бу тен баатыр уул турбай, слер, ака, бу уулды солоондорго кожуп алыгар — деп, Бopjыш укааркап айтты.\n– Канады jок куш — куш та эмес, ады jок эр — эр де эмес! Алтан айгыр мал одордо jÿрÿ. Минер адыҥды эртен талдап ал, ачым, — деп, jaйзаҥ Карчагага килеген аайлу айтты.\nТÿÿкейдиҥ ÿредип jакыганы аайынча Карчага оҥ колыныҥ алаканын jÿpeгине jaбa тудуп, jaйзаҥга мÿргиди.\nГалдан-Церен\n1\nJacтыҥ кату öйлöри öдÿп, jайдыҥ кÿндери кöндуге берди. Ар-бÿткен jажыл торко кийимиле оронып ийди. Ойрот укту албатыныҥ укту-тöстÿ кааны Галдан-Церен jайгы öргööзинде, алтын-мöҥÿнле чÿмдеп jaзаган ширеезинде отырды. Бийлер, jайзаҥдар, нойондор, байлар öргööдö бойлорыныҥ jерлеринде кезиктери jааныркап ла бийиркеп, кезиктери сыҥзылгылап ла чичкергилеп отырдылар. Ак öргööниҥ ичи-тыштында каанныҥ ÿлдÿ-jыдалу ла мылтык-бычакту каруулчыктары сергелеҥ ле белен турдылар.\nСудурчылар эжиктеҥ ээчий-деечий кирип келеле, тизеленип, баштарын jepгe тийдире бöкöйтип, jaҥжыккан ээжи аайынча каанга мÿргигилеп, алкышту эрмегин ле чындык кул болгоныныҥ чертин айдынып божогылайла, окылу[7] jepине барып отыргылап турды.\nКаан судурчыларды jaaн бийлерле кожо не jyyган, олорло кандый эрмек-куучын öткÿрерге турганын билерге анчада ла jaaн бийлер Амыр-Санаа ла Табачы сÿрекей jилбиркеп турдылар.\nБу керек какай jылда[8] jaйгы кÿндердиҥ бирÿзинде болгон. Каан jуулган судурчыларды эбиреде кöрÿп, олордоҥ мынайда сурады:\n– Meниҥ учы-кыйузы jок тергемде не болуп jaт? Jaкшы солундар бар ба? Jаман jеткерлер бар ба? Нени сезип, нени билип турыгар?\nКаанныҥ мындый сурагына карууны тургуза берип болбой, судурчылар маҥзааргылап, ÿн joгынаҥ отыра бердилер.\nТургузылган сурактардаҥ jyyн неге учурлалганын билип, «Галданныҥ меезинде канду jyy эмтир» — деп, Амыр-Санаа шÿÿнди. Мамалардыҥ туктурылыжын ол тузаланып, тургузылган сурактарла колбой, ончолорынаҥ озо jарамыкту эрмек айтканыла аҥыланарга кааннаҥ jöп сурады.\nКаан Амыр-Санаа jaap кöрбöй, бойыныҥ куучынын оноҥ ары улалтты:\n– Öткöн кату jacтa ак-малыс кöп\nкырылды, албаты-jон тÿреди. Эмди биске кандый чак, кандый ырыс келип\njaт? Айлаткыштап, ырымдап кöригер.\nСудурчыларды база катап эбиреде аjыктайла, Галдан каан Амыр-Санаа jaap соок сыркынду кöрди. «Бу шотоҥ, казыр ла jyyчыл бий судурчылар учун нени айлаткыштап айдарга туру» — деп, бойында сананды.\nJаан бийлердиҥ ле jайзаҥдардыҥ ортодо Амыр-Санаа jабыланып отырган jepинеҥ кыймыктанбай, jaҥыс ла кöксин эмеш öрö кöдÿрип, каан jaap кöрÿп, эрмек айдар jöп алала, куучындады:\n– Бистиҥ\nада-öбöкöлöрис туштаҥ ала баштап бириктирилип, öзÿп, jaaнап келген,\nТуркестаннаҥ алаТÿндÿк Тибеттеҥ бери учы-кыйузы jок тергебистиҥ кÿнбадыш jaнынаҥ, jeeк jылан чылап,\nоҥорлор там ла ичкерлеп клеедири. Олор Тоболды, Том-Тураны, Эрчишти ле\nБий-Кадынныҥ белтирин алып алды. Ол jepлepдe шибеелер тудуп алды. Бистиҥ кезик улустарысты бойына бактырып алды. Мен бодозом, ол оҥорлордыҥ баштарын балбара согор öй jeткен ошкош. — Каан jaap кöрöлö, ол бу куучынды japaдып укканын Амыр-Санаа сезип, куучынын oноҥ ары кöндÿктирди. — Кÿнчыгышта Эjен, ичеенинеҥ бажын чыгарып алган jылан чылап, бис jaap ширтеп отыры. Кÿнчыгыштагы öштÿ ичеенинеҥ чыккалакта, Кÿнбадыштагы öштÿни алтыгы ороон jaap тайып ийер керек...\nАмыр-Санааныҥ андый куучыны каанныҥ шÿÿлтезиле тÿҥей болгонына каан озо баштап сÿÿне берген. Оноҥ Амыр-Санааныҥ кылык-jаҥын эске алып, «Бу мындый эрмекти акту санаазынаҥ айтты ба, айла japaмзып, мени абыдып туру ба?» – деп, серемjилÿ сананып калды.\nКаанныҥ сураганына карууны оҥдоп айдар эп-аргазын таппай маҥзаарып отырган судурчылардыҥ jaaны Талтарак Амыр-Санааныҥ куучынынаҥ карык алынып, куучындаарга кааннаҥ jöп сурады.\nТалтаракка сöс берилди. Ол öрö туруп, каанга бажырала, куучындады:\n– Кÿнбадыштаҥ, jылан чылап, jылып клееткен оҥорлорды оодо сокпогончо, бистиҥ албатыда амыр болбос. Кÿунчыгыштагы кыдат император Цянь Лун бистиҥ албатыны кырып койорго кекенип jaт. Амыр-Санаа ака бийдиҥ шÿÿлтези jолду.\nБий ле Кадынныҥ белтиринде ле öскö дö шибеелер эткени орустардыҥ аргаларын тыҥыдып ийген. Ол jерлерди ле анда jypтаган албатыны ойто берзин деп эки некелтени орустар бÿдÿрер кÿÿни jок. Бу керекти Галдан каан улуска japтайла, база бир кезек бийлердиҥ, нойондордыҥ шÿÿлтелерин уккан. Немеке ле Табачы баштаган бийлер орустардыҥ шибеелерине, заводторына табару эдер шÿÿлте айткандар.\nГалдан-Церен каан jyyлгaн бийлердиҥ де, судурчылардыҥ да шÿÿлтелерин ajapyлy тыҥдап уккан. Ончо бийлердиҥ шÿÿлтези каанныҥ шÿÿлтезиле jaҥыс болгоны Галдан-Церенди оморкодып, оныҥ jyyчыл кÿÿн-табын там кöдÿрип ийген.\nОк-саадактыҥ ла ÿлдÿ-jыданыҥ шылтузында кÿнчыгышта Тÿндÿк Китайдаҥ ала кÿнбадышта Кÿнчыгыш Казахстанга jeтиpe бириктирилген тергези шалтырап браатканын Галдан-Церен каан сезип турган. Оныҥ кÿнчыгыштагы тергезиндеги оок-теек албатыларды Кыдаттыҥ императоры бойына бир эмештҥ бактырып турган. Кÿнбадыш ла Тÿндÿк-Кÿнбадыш jанындагы калыктардыҥ кезиги орустарга багып тургандар. Бу керектер ол улусты башкарып турган нойондордоҥ ло бийлердеҥ кöндÿре камаанду болгонын каан jaкшы билер.\nТергезиндеги албаты ортодо бойыныҥ тоомjызын кöдÿрер ле jобожыбастарды мокодып, колго тÿжÿрер арга – орустарды оодо соголо, jeҥÿ алары деп, каан бодоп тургап. Оныҥ учун ол jyyнныҥ учында бойыныҥ бийлерине ле нойондорына келер кышта башталатан jaaн jyyгa белетенери jaнынаҥ jaкару берген.\nБолотон jyyныҥ баштапкы амадузы – орустардыҥ шибеелерин оодо согоры, Энизейди, Эрчишти, Бий ле Кадынды jакалай jерлерди ончозын jуулап алары.\nJуулган бийлерди каан jyyнныҥ кийнинде тыҥ кÿндÿлеген. Ара тарткан аракы да, ак мешкедий jуулу эт те, алама-шикир аш-курсак та кöп болгон. Алтан келин кожоҥчылу, бежен бойлу комысчылу jыргал болгон.\nКÿн ажып браадарда, jыргал-мöтöл божогон, улус тарап-таркап jaнгылаган. Каан öргööзинеҥ чыгып келеле, ажып брааткан кÿнге мÿргиирге кÿн jaap кöрди. Кÿн кып-кызыл эмтир. Каанныҥ куйка-бажы jимиреди, кал-jÿpeги чочыды. «Öчöримниҥ белгези бе, öлöримниҥ ыразы ба?» – деп сананып, öргööдöҥ кожо чыгып келген Талтарактаҥ кÿнниҥ öҥи кандый эмтир деп сурады.\nТалтарак кÿнди ajыктап кöрöлö, айтты:\n– Кÿн – кÿндий ле кÿн эмтир, öскö-башка кубулта бир де jок, ак-саргалтым бÿдÿмдÿ, jакшынак кÿн эмтир.\nКаан кÿн jaap катап кöрди. Кÿн кып-кызыл тумандый болордо, ол ÿн jоктоҥ айлы jaap басты.\nАлтын-Тана деп кичÿ абакайы, он эки jaшту уулчагы Галдан-Церенди уткып келдилер. Каанныҥ чырайы кап-кара эмтир, jaaнтайын jалтыркай кöстöриниҥ jaлтыpкайы jылыйып калган, кандый да caҥ-башка шилтеҥ шилдий болуп калтыр. Алтын-Тана абакайдыҥ болчок jÿpeги борт этти, богоно сööги селт этти. Каанныҥ оорыганын билип, Алтын-Тана öбööнин колтыктап, айлы jaap апарды...\n2\nКузнецкий воевода Шапошников бойыныҥ кабинединде полковник Павлуцкийле кожо Галдан каанныҥ jeринеҥ келип турган jeтирÿлерди шÿÿжип отырдылар.\nЭжиктеҥ дежурный офицер кирип келеле, эрмек айдарга jöп алала, айтты:\n– Ÿчинчи заставадаҥ бир кара калмык экелгендер. Ол калмык эҥ ле jaaн начальникке айдатан jaaн учурлу эрмек бар деп айдат. Оны слерге экелерге jöп беригер!\nШапошников Павлуцкий jaap кöрöлö, эмеш кÿлÿмзиренип ийди. Оноҥ дежурныйга jакарды:\n– Экелигер!\nБир эмеш öйдиҥ бажында эки солдат бир кап-кара калмыкты начальниктиҥ кабинедине экелди. Калмыктыҥ эки колын темир кынjыла кÿлип койгон эмтир.\nШапошников калмыкты будынаҥ ала бажына чыгара ajыктaды.\n– Kынjыны чечигер, бойыгар тышкары сакыгар — деп, ол солдаттарга jaкapды.\n– Адыҥ кем, кайдаҥ келдиҥ, не керектÿ келдиҥ? — деп, Шапошников калмыктаҥ сурады.\n– Адым Монго, Ургудаҥ[9] келдим, Галдан каан слерди jyyлaapгa белетенип jaт.\nБир ай мынаҥ озо Галдан-Церен jyyн öткÿргенин, jyyгa белетензин деп, ончо jайзаҥдарга, нойондорго, бийлерге jaкapy берилгенин, эмди каан оору jатканын Монго ончозын куучындап берди.\n– Галданда уй-мылтыктар кöп пö? — деп, полковник Павлуцкий Монгодоҥ сурады.\n– Jирме кирелÿ бар.\n– Галдан\nуй-мылтыктарды кайдаҥ алган? — деп,\nначальник сурады.\n– Орус устар\nУргуда ла Еркенеде эдип jaт. –\nШапошников ло Павлуцкий бой-бойлоры jaap кöрÿшти. Je эрмек айдышпады.\n– Слердиҥ албаты\nорустарла, ак-каанла jуулажар\nкÿÿни бар ба? — деп, Шапошников сурайла, Монгодоҥ\nкöс албай, ченеп кöрÿп отырды.\n– Орус каанныҥ черÿлериле кожо Шуны баатыр барза, бистиҥ албаты jyyлaшпac, Шуны jокко барза, jyyлажар – деп, Монго айтты.\nГалдан каанныҥ албатызында jарлу баатыр Шуны табылбай калган. Олор оны орустарда деп бодоп турганы jaынаҥ jeтирÿлер воеводствого алдындада келип туратан. Оныҥ учун Шапошников ло Павлуцкий экилези ол баатыр керегинде Монгодоҥ угарга jилбиркедилер.\n– Шуны кем, кандый кижи, ол кайда?\n– Озо jиит тужыста, бис Шуныла нöкöр, нajы улус болгоныс — деп айдала, Монго оноҥ ары эрмек айтпай, эки бийдиҥ чырайларын ajыктап, кöстöриниҥ jaштары jÿзи тöмöн бир тамчыдаҥ болчоктоло агып турды. Эки бийдиҥ чырайлары Галданныҥ ла чырайындый соок, кату ла казыр, кöстöри де оныҥ кöстöри ошкош. Тураныҥ ичин экинчи изÿ айдыҥ кааҥ кÿни jаркындалтып та турарда, бу эки кижиниҥ отырган кып тÿби jок тамыдый билдирет. «Мында шылуга кирген улус ак-japыкты ойто катап кöрбöгöн болор» — деп, Монго сананат.\nЧенемелдÿ кайучыл Павлуцкий калмык неге де сÿрекей сÿрнÿгип турганын билип, стаканга суу урала, Монгого берди.\nМонго сууны ÿзе ичип ийди. Кöкси кеҥип, санаазы токынай берди.\n– Шуны керегинде\nмен албатыга куучындаганым\nучун Галдан мени öлтÿрер эдип jаргылаган, мен оноҥ\nон jылга улай качып, моҥолдордо, казахтарда ла ту-\nбаларда jÿреле, ÿч ай мынаҥ озо jepиме jaнып келгем.\nКаанныҥ бийлери мениҥ келгенимди угала, бедирÿл\nэткендер. Эмди мен олордоҥ качып келгеним бу – деп\nайдала, Монго унчукпай, бийлер jaap кöрÿп, олор нени\nайдарын сакый берди.\n– Мында Галдан jок, коркыба, Шуны баатыр керегинде куучында – деп, Шапошников база катап айтты.Оныҥ азу сагалы, бажыныҥ ак-буурыл чачы атрайыжа бергендий билдирди.\nМонго бийлер jaap серемjилÿ кöрÿп, база эмеш отырала, бийдиҥ некелтези аайынча Шуны керегинде куучынды баштады.\n– Бистиҥ эмдиги кааныстыҥ, Галдан-Церенниҥ адазы Цебен-Раптан эки ÿйлÿ болгон. Оныҥ jaaн ÿйинеҥ Галдан чыккан, кичинек уйинеҥ Шуны чыккан. Уулдар jaaнап келген. Каанныҥ jуртында олjого, japтaп айтса, кайдаҥ да албанла экелген Кара-Кыс деп кыс бар болгон. Ол кысла Шуны jypтап jaткан. Je ол кысты Галдан сÿÿп, бойына ÿй кижи эдип алган. Ого ачынып кородогон Шуны агазыла коркышту ööркöшкöн. Ого ÿзеери, адазыныҥ кандый да jакарузын бÿдÿрбеген. Оноҥ улам олордо jaaн чугаан болгон. Оныҥ кийнинде Шуныны табылбай калган деп jарлагандар. Анайып Шуны joголо берген. Ол ойроттордыҥ сÿрекей тыҥ ийде-кÿчтÿ ле санаа-укаалу баатыры. Оны албаты сÿрекей сÿÿйтен. Монго кууучынды божодоло, кöстöрин улам-улам чиҥип, бийлер jaap кöстöрин тазырайта кöрÿп ийерде, оныҥ уур ла кÿч jÿpÿминиҥ темдеги – маҥдайындагы чийулер joлдoлып-joлдoлып, jуурылыжа берди.\n– Шуны эмди\nкайда? — деп, полковник Павлуцкий\nМонгодоҥ сурады.\nМонго jaaндар jaap кайкаган аайлу кöрÿп айтты:\n– Шуны баатыр\nслерде, орустарда, командир болуп\nтурган деп, бистиҥ jердеги улус айдыжат. Оныҥ келип,\nкаан болорын бистиҥ албаты сакып jaт.\nШапошников ло Павлуцкий бой-бойы jaap кöрÿжип, кÿлÿмзиреништи.\nМонгоны качып келген улус jypтап jaткан jep jaap ийзин деп, Шапошников jaкapy берди.\nГалдан каан орустарга табару эдерге белетенип турганы ла Шуны керегинде ыламыртаҥ угулып турган jeтирÿлep чынга jyyк болгонын Монгоныҥ jетирÿзи кöргÿсти. Бу керекти Шапошников ло Павлуцкий ajapyгa алып, Джунгарияныҥ jepине ийген кайучыл ойто келгелек те болзо, Галданныҥ табару эдерге турганы керегинде башкаруга jeтирÿ ийер деп шÿÿлте эттилер.\n3\nКакай jылдыҥ jaйы öдÿп, кÿс башталды. Кузнецкий воеводствого jaҥыдаҥ черÿ келип, öштÿниҥ табаргадый joлын тозуп, белетене берди. Тереҥ кÿс jедип, туулар баштай баштапкы карлар кöрÿне де берген болзо, je кайучыл болуп барган кижи келгелек. Бу керек полковник Павлуцкийдиҥ jÿpeгин кÿннеҥ кÿнге там ла шимиредет. Öштÿниҥ белетенип турганы ла оныҥ ийде-кÿчиниҥ кеми керегинде быжулап билип алар керек болгон. Алдындагы jетирÿлерле болзо, öштÿниҥ табару эдер öйине jeтире тоолу ла кÿндер артып калган.\nПавлуцкий кабинединде эки колын белине jÿктей caлып алала, ары-бери телчип базат. Кÿски ÿшкен jaaш кöзнöктöрди тыдырадып турды.\nЭжикти кижи токылдатты.\n– Киригер! –\nдеп, полковник айдала, эжик jaap кöрди.\nБарар тушта ак чырайлу поручик Аблязов тотко кара-кÿреҥ болуп калган кирип келеле, jакылтаны бÿдÿргенин айдарга jöп сураарда, полковник удура базып, поручиктиҥ колынаҥ тудуп эзендежеле, столдыҥ jaнына экелип отыргысты.\nПолковник поручик jaap кöрÿп, кÿлÿмзиренип айтты:\n– Je, эмди куучында.\nПоручик папирозын камызып алала, куучынды баштады:\n– Галдан каан\nсыгын айда jада калган, оныҥ сööгин\njyyганын бойымныҥ кöзимле кöрдим. Эмди тургуза\nширееде каанныҥ jажы jeтпес уулы Аржа... Каан öлгöнинеҥ улам оныҥ уулдары, бийлери кажызы ла каан\nболор кÿÿндÿ. Ийде-кÿчти бириктирип, jyyга белетенердиҥ ордына кажы ла бий эмди бойы алдынаҥ баш билинерге чырмайат. Колыванский заводтоҥ качып барган эки орус, Ефим ле Иван, Еркенеде ле Ургуда темирдеҥ, jecтеҥ ле мöҥÿннеҥ jyyгa керектÿ немелер эдетен\nустар болуп иштеп jaт. Jестеҥ уй-мылтыктар эдип jaт.\nОл орус устар сÿрекей jакшы jадып jaт. Аш-курсагы да,\nар-jööжöзи де jеткил, олорго jалды кöп тöлöп турган эмтир...\nПолковник Павлуцкий Галданныҥ öлгöнин, анда эмди тöс башкарту уйадаары башталганын кайучылдаҥ угуп, санаазы токынап, сыны jeҥилe берди. Павлуцкий поручиктиҥ арып чучураганын сезип, барып амыразын деп, поручиктиҥ колынаҥ тудуп, алкышту быйан айдып, эжиктеҥ чыгара ÿйдежип ийди.\nКайучыл поручиктиҥ тöрт айдыҥ туркунына коjойым болуп кубулып алала, Джунгарияныҥ jepне jopыктап jÿрÿп, угуп-кöрÿп келген солундарды Павлуцкий начальнике jетирерге кабинединеҥ чыгып, Шапошниковтыҥ туразы jaap ууланды.\n4\nJайзаҥныҥ jакарузы аайынча Тÿÿкей каанга калан jeтирип, japым айдаҥ ажыра jÿрÿп, тÿнде jaнып келген.\nЭртен турадаҥ ала jaaган баштапкы кÿски кар талтÿш кыйганча токтобогон. Тышкары шуурганга jep ле теҥери бириге бергендий. Салкын öткÿре сокпос эдип, чыныктап jaзаган айылдыҥ ичинде отто тапту jaa кара казанда эт кайнайт. Айылдыҥ эжигииеҥ ала тöргö чыгара jык ла толтыра улус.\nКаанга барып келген кижидеҥ Тÿÿкейдеҥ солундар угapгa оныҥ айылдаштары, нöкöрлöри jуyлган. Олордыҥ ортодо jиит баатыр Карчага, ус Тузан, карган Тарык, малчы Кÿлте ле öскöлöри де.\nБир ле кезек öйгö амыр-энчÿ jypтап, бала-барказы корболоп öзÿп, ак-малы кöптöп келген албатызына ойто ло чак башталып jатканын Тÿÿкей jуулган нöкöрлöрине эптеп айдар аргазын шÿÿп отырды.\nТÿÿкейдиҥ нени де сананып, неге де карыктанып турганын оныҥ чырайынаҥ карган Тарык билип, «Jол-joрыкта, байла, ачаанду тутак болгон, эдип-бÿдÿрип келген ижи jaйзаҥныҥ ичине japaбаган туру» — деп санаанды.\nТарык туйказынаҥ Тÿÿкей jaap кöрÿп, сурады:\n–Jол-jopык кандый, jайзаҥга japaды ба?\nТÿÿкей айылда улусты ajыктап кöрöлö, ончозы бойыныҥ улузы болордо, Тарыктыҥ сурагы аайынча куучындады:\n– Каанга,\nбийге не japaap? Олорго jaҥыс ла укту-\nтöстÿ каан, бий, jайзаҥ japaap. Олор бирÿзи бирÿзин\nалдаар, бирÿзи-бирÿзинеҥ астамдаар, бирÿзи бирÿзин\nакалаар, бирÿзи бирÿзинҥ jaҥды, jaмыны блаап алар\nэп-арга бедреп, бой-бойы öлÿшкилеп jaт...\nТÿÿкейдиҥ андый эрмегинеҥ улам Тузан эреетип сурады:\n– База ла чаксырай берген болбайдар?\nТузанныҥ сурагын сап тудунып, Тÿÿкей куучынды оноҥ ары кöндÿктирди:\n– Каан öлгöнинеҥ\nбери оныҥ уулдары, тöрööн-тöркиндери jaҥ блаажып, jуулашкылап jaткан эмтир.\nГалдан-Церен öлöрдö, оныҥ ÿч уулы, бир кызы бар ��олгон. Бу öткöн беш jылдыҥ\nтуркунына каанныҥ уйазы кунтрактай бериптир. Jаҥ учун тартыжуда каанныҥ эки\nуулы ла кызы öлгöн. Эмди каан — Галданныҥ jaaн уулы\nЛам Дарчы. Ол бойын Эрден Лам Батур каан деп аданган\nдежет. Эрден Лам Батур каан эмешле серемjилÿ улустыҥ бажын кезип, кыйнап, кезедип турган эмтир. Каан-\nныҥ эки jeeни, jaaн бийлер, Табачы ла Амыр-Санаа\njaҥы турган каанга jöпсинбей, албатызын ла ак-малын айдап, Jар деп jep jaap кöчö бериптир. Эрден Лам Батур каан олорды мокодып, колго тударга, олордыҥ кийнинеҥ черÿ ийип jaткан эмтир...\n– Каанныҥ бийлери каанга jöпсинбей барган болзо, чактыҥ башталганы ол – деп, байадаҥ бери унчукпай отырган Карчага эрмекке киришти.\n– Jyy-чактыҥ башталганында бир де алаҥу jок. Бир тÿмен[10] черÿ белетезин деп, Эрден Лам Батур каан бистиҥ jайзаҥга jaкapy берген — деп Тÿÿкей айдала, нöкöрлöриниҥ чырайларын, ченеп турган чылап, ширтеп кöрö берди.\n– Кандый бир jÿÿлгек бий каан болорго, телекейди бийлеерге jyy-чак баштап jaт. Андый jyy-чакта албаты кырылып, тÿреп, артап jaт. Качан бирде мыныҥ учы-тÿби болотон бо, jок по? — деп, карган Тарык сурак тургузала, – мыныҥ учы-тÿби качан да болбойтон неме болбой — деп, бойы ок каруу берди.\nКÿлте Карчага ла Тÿÿкей jaap кöрÿп, кажызына ла кÿлÿмзиренип, араай куучындады:\n– Качан албатыда ак санаалу, кижиге jалакай, килемкей, jaaн ийде-кÿчтÿ ле ойгор кöгÿстÿ баатыр бÿтсе, ол тушта jyy-чак, кан тöгÿлиш, кырылыш, тÿреш joголор.\n– Бистиҥ каанныҥ тергезинде эмди андый баатыр бачым бÿтпес, бисти Алтай-каҥай да, ар-бÿткен де каргап салган. Нениҥ учун дезе албатыга каруузып jÿpeтен баатырысты joголтып койгоныс, эмди оныҥ учун чаксырап jатканыс ол ине – деп, Тарык карыкчалду ла комыдалду ÿниле кажы ла сöсти чöйö айдып куучындады.\nТÿÿкей Тарыктыҥ куучынына киришти:\n– Слер Шуны керегинде айдып тураар ба? Оны бис эмес, каан jоголткон эмей.\n– Каанныҥ, бийдиҥ кылыгы эмей база, öскö кем анайда кылынар — деп, Тарык айдала, каҥзадагы таҥкызын камызып, оноҥ ары куучындады. – Шуны мал кабырып jÿрген малчыларга келгенде, малчылар аштап ла jÿргенин билзе, кандый да байдыҥ малы болзо, бирÿзин тургуза ла сойып, малчыларды тойо ажандырып ийетен. Малаардыҥ ээзи мал кайда дезе, чынынча japтын айдып беригер — деп, Шуны айдатан. Оныҥ- чынынча айдыгар дегени – малды Шуны сойгон деп, japтап айдыгар дегенин малчылар билер. Jалчызын согуп jaткан байга туштаза, Шуны ол байды чыбыктайла, мыныҥ кийнинде joк-joйуны ла öскÿс-jабысты сокпозым деп чертендиреле, божодып ийетен. Бöкöзи коркышту, эрлÿ jаан баатыр, сÿрекей кöгÿстÿ, санаалу, айлаткышту кижи. Ол Цевен Раптан каанныҥ уулы да болзо, joк-joйуга болужатан учун оны, бийлердеҥ ле байлардаҥ болгой, адазы ла агазы да кöрöр кÿÿндери jок болгон. Оныҥ учун учы-учында олор оны баскан.\nТарык куучынын божодоло, нени де сананып, оттогы кызыл-сары чокторды ширтеп, унчукпай барды.\nКарчага ла Тÿÿкей казаннаҥ этти чыгарып, ооктоп, тепшилерге ÿлештире салып турдылар. Тузан таадазыныҥ озогы куучынын эске алынып, бÿгÿнги керектерле колбой куучындады:\n– Каанныҥ,\nбийдиҥ уулдары jамы блаажып, jyy-чак\nчыгаратаны, камык албатыныҥ канын тöгöтöни ÿйедеҥ-\nÿйеге улалып барып jaт. Кажы ла каан ширееге jедип\nотырардаҥ озо канча тÿмен черÿ кырылган, эрjине аттар\njaл jacтанган, эр jaкшылары jep jacтанган. Кажы ла-\nкаанныҥ öдÿп келген joлы — талайдый кан, тайгадый\nсектер, албатыга кыйынду öлÿм, шыралу jÿpÿм...\nТузанныҥ куучынын угуп, Кÿлте оны jöмöп куучындады:\n– Галдан Церен\nкаан болуп алала, jaкapy укпай, jöпсинбей турган\nбийлерди мокодотом, колго тудатам деп,\nалтайларды jyyгa айдаган. Адам ол jyyдa öлöрдö, энем\nачу-коронго ло тÿреҥиге чыдашпай, оору-jоболго таптырып, база öлÿп калган. Мени, алты jaшту öскÿсти,\nкарын Калта таайым кижи эдип чыдаткан. Ол тушта\njyyдa корогон улус кöп болгон. Бу Чынаардыҥ да адазы\njep-алтайына ойто айланбаган, тирÿ арткан улустыҥ\nкöп сабазы кенеҥи болуп калган келгилеген.\nУлус эттеҥ jип, мÿннеҥ ичип алала, уккан-кöргöни керегинде эрмек-куучынын угужып отырдылар.\n«Башкыjыл Коокпой байдыҥ- бир айгыр малын уурчылар айдап jÿpe берерде, ол эки уулыла кожо малчы Текени мал jылыйттыҥ деп сабап-сабап, jaҥыс адын ла бозулу уйын блаап алган. Теке дезе, тöрт балалу кижиг ат та, уй да jок арткан. Ого ÿзеери, ол соктырганынаҥ улам ÿч айга чыгара oopy jaткан. Оноҥ улам оныҥ тегин де тÿреҥи jÿpÿми там ары уурлаган. Ол joкту малчыныҥ шыразы мени санаа алындырган. Оныҥ ла кийнинде мен сойоҥдордыҥ, кыргындардыҥ ÿÿрлÿ малын Омбого айдап экелетенимди токтотком. Калганчы öткöн эки jылдыҥ туркунына Омбо бисти ÿч катап тонокко ийген. Ол ÿч jopыктыҥ ÿчÿлезинде бис куру келгенис. Бистиҥ jaйзаҥга канча да кирези кöп мал, jööжö экелип берзеҥ, ол тÿҥей ле тойбос, там ла ачынатып туратан боло берген. Экинчи jaнынаҥ, бис малды уурдап экелзебис, ол малды jылыйткан малчы Текениҥ шыразындый шырага ла тÿбекке тÿжер. Оныҥ учун бис тонок ло ууры эдерин токтотконыс – jолду ла ак-чек керек» – деп, Тÿÿкей öткöн jÿpÿмин эске алынып, сананып турды.\n– Тÿмен черÿ тöзöзин деген jaкаруны бистиҥ jaйзаҥыс угала, нени айтты? — деп, Карчага сурады.\n– Jайзаҥ сöзин айткалак. Ол jaкаруны угала, эрмек айтпастаҥ мен jaap кöрÿп, кайкаган аайлу, jaҥыc ла бажын jайкады — деп, Тÿÿкей куучындады.\n– Je кöрöрööр, уулдар, бистшг jaйзаҥ ол суракты тереҥжиде шÿÿп кöрбöй, отоктыҥ эрлÿ уулдарыла шÿÿшпей, качан да бÿдÿрбес — деп, карган Тарык эрмектенди.\nКарчага адазыныҥ эрмегин ичинде japaтпай да турган болзо, оос блаажарын эпjоксынып, куучынды öскöртип, Тÿÿкейдеҥ сурады:\n– Jорыктап jÿpгeн jеригерде саду кандый, кижи соныркагадый не бар эмтир, ака?\n– Бухтарманыҥ кыргындары мöҥÿн ээрлерин, мöҥÿн ÿйгендерин, куушкандарын ла кöндÿргелерин Аба-Туразынаҥ ары Ургуга jeтиpe ончо ло jерлерде садулап jÿpгÿлейт. Эрчишти jакалай jypтаган телеҥиттер тус саткылап туратан эмтир. Олордыҥ jepинде сÿрекей кöп тусту кöлдöр бар дежет. Алтын, мöҥÿн, jec jÿстÿктер, сыргалар, jec, мöҥÿн айактар, калбактар, темирдеҥ, jecтeҥ эткен казандар, очоктор ло öскö дö немелер садуда кöп. Нургулай ла толышкылап туратан эмтир. Кыргындар анчада ла камдуныҥ терезин сурулайт – деп, Тÿÿкей куучындады.\nЭҥиргери улус ончозы тарап-таркап jангылай берди. Айылда Тÿÿкей, оныҥ ÿйи Чынаар, Тузан, Карчага, Jыламаш, Jаҥар отырдылар. Олор ончозы jaҥыс биледеги улустый, эптÿ-jöптÿ, нак улус. Олорды нак улус эдип бириктирип турган неме не дезе, олордыҥ санаа-шÿÿлтелери, jÿpÿми, jÿpeктериниҥ согужы бир тÿҥей улус. Олордыҥ андыйына чындык сÿÿш коштонордо, ончозы ага-карындаш улустый нак болгоны ол.\nJыламаш ла Jаҥар экÿ айылдыҥ эпши jанында коштой отырып алала, комыстарын коолодо кожоҥдодордо, олордыҥ кожоҥыныҥ кÿргемели jaп-japт билдирет:\nКара кöзи метилдеп, метилдеп,\nКайран бойго не кöрöт, не кöрöт,\nКара-кÿреҥ чырайы, чырайы\nАл-санаамды не алат, не алат...\nЧынаар jec казанга кайнаткан чайын оттоҥ чыгарып, jииттерге уруп отырды.\nАйылдыҥ эр jaнындa болгон Тузан ла Карчага кыстардыҥ комыстажы токтой берерде, топшуурларын кыҥкылдада, jайнада-jайнада ойной бердилер.\nКöгöрип чыккан кöк чечек\nБистиҥ чечек болгой не?\nКöстöри отту кööркийлер\nБиске нöкöр болгой не?\nТопшуурдыҥ ÿнинеҥ кожоҥныҥ андый кÿргемелин угуп, Чынаар jылтырууш кара кöстöриле кыстар jaap улам-улам кöрÿп, кÿлÿмзиренерде, кыстар уулдардыҥ jайнузын укпаачы болуп, куучындарын öскöртип турдылар. Jе олордыҥ jиит jÿpeктери сÿÿштиҥ олjозына алдыртып койгон. Олор топшуурдыҥ ÿнинеҥ бир де сöсти кулак кырынаҥ öткÿрбей, туйказынаҥ угуп отырдылар.\n«Албатыдаҥ тöзöлгöн черÿниҥ башчызы кем болор? Омбо карый берген, je ол башкарарга албаданар. Бöкÿуре алдамыш, кaлjy, Айбу казыр, маҥзарыҥкай, Болот jaш. Бу улус черÿни башкарза, черÿ jyyгa кырылар, нениҥ учун дезе олор черÿниҥ башкараачызы болор аргалары joк улус» – деп, Тÿÿкей сананып отырарда, оныҥ кулагына Тузанныҥ ойногон икилизиниҥ ÿни öдÿҥи угулып, бойына бактырып ийди.\nТÿÿкей бойы да икилини jaкшы ойнойтон, je Тузан анайып jaкшы ойноп болбос то болзо, тапту кирезинде ойногодый аргалузын Тÿÿкей оныҥ ойынынаҥ билип турды.\nБу ачык-japык кыргын уул алтайларга он сегис jыл мынаҥ озо келген. Оныҥ адазы темир кайылтатан ус болгон. Ол усты Омбо jaйзаҥ бир кыргын байдаҥ алтынла садып алган. Ол ус кыргын Омбого он эки jыл иштенип, темир, jec, телеҥир, мöҥÿн кайылтып, темирдеҥ ле jecтеҥ ээр-ÿйгенге керектÿ немелер, согоондордыҥ баштарын, ÿлдÿлер ле jыдалар эдип турган. Тузан он сегис jаштуда адазы jада калган. Бу эмди адазы jокко jaҥыскан алтайлардыҥ ортодо. Ол эр кемине jедип калган, санаалу-укаалу, чыйрак ла капшуун уул. Адазындый ус.\nБу айылда отырган улус ончозы – Тÿÿкейге кару, jyyк улус. Олор ойноп то билер, иштенип те билер, ÿÿрележип те билер. Керек тушта jуулажып та билер. Тÿÿкей бойы да орто jaшка jeткелек, je ол jaҥыc ла Омбо jайзаҥныҥ тонокчыл улузыныҥ башчызы эмес, ол тöрöл Алтайын ла албатызын jÿзÿн-башка тонокчылардаҥ кöп катап корыган солоон-баатыр.\nТÿÿкейдиҥ ÿйи Чынаар, jypчызы Jаҥар саадакла таҥма адар болзо, андый аткырлар бачым табылбас. Олор Тÿÿкейдиҥ эҥ jуук нöкöрлöри, наjылары, болушчылары.\nКарган Омбо öлö лö берзе, оныҥ калjу уулы Айбу ла тенек бийлери Тÿÿкейдиҥ башкартузынаҥ тургуза ла айрыла берерин Тÿÿкей билер. Je Тÿÿкей олорго андый jaҥ бербес. Оныҥ алыптары Айбуга да, Бöкÿреге де башкартпас. Удабас болотон тартыжуда Тÿÿкейдиҥ эҥ чындык нöкöрлöри, болушчылары Карчага ла Тузан болор. Олорды билдиртпезинеҥ ол эмдигештеҥ белетеп jат.\nЭҥир тÿн öдö берерде, jииттер айылдаҥ тышкары чыктылар. Тузан ла Jыламашты айлы jaap ÿйдежип ийеле, Карчага ла Jаҥар jылдыстар тоолойтоныс деп кокырлаган айас jалаҥда арткылап калды.\nКарчага ла Jаҥар jединижип алала, айылдардаҥ анча-мынча ыраак турган кызыл тыттыҥ jaнынa келип, тыттыҥ jepre кирген тазылдарыныҥ бирÿзиниҥ кырлайган jooн тöзине отырып алдылар.\n– Jети-Каан Алтын-Казыкты эбире берген эмтир, удабас таҥ келер – деп, Jaҥap айдала, Карчагага jöлöнö отыра берди.\nКарчага теҥери jaap кöрди. Чындап та, Jети-Каан деп jылдыстар Алтын-Казыкты эбире бериптир. Анайда ок Ÿч-Мыйгак, Кöгöлдöйдиҥ ийттери, Кöгöлдöйдиҥ канду окторы деп jылдыстар Алтын-Казыкты эбире турдылар.\nАйландыра бир де табыш jок, ыраакта jaҥыс ла Чарастыҥ суузы шуулайт. Айас турган тÿнди толун айдыҥ jаркыны сÿттий бÿдÿмдÿ эдип, japыдып турды. Jаан Алтай, Кичинек Алтай деп адалып туратан jерлердеги туулардыҥ содойышкан ла кырлайышкан баштарыныҥ сомдоры ыраакта кöрÿнгилейт. Jаҥар олорды ончозын тоолой кöрÿп, кимиректенип кожоҥдоп отырды.\nКарчага теҥерини ajыктап божойло, japгак тоныныҥ jаказынаҥ комызын алып, jыҥырада ойной берди:\nТаҥ аткажын аткай ла,\nМениҥ таҥым jaнымда,\nКÿн чыккажын чыккай ла,\nMeниҥ кÿним койнымда...\nКомыстыҥ ÿнинеҥ айдылып турганк сöстöрди Jaҥap jaп-japт угуп, кÿлÿмзиренет.\nКомыстажын токтодып ийеле, Карчага сол колыла Jаҥардыҥ мойнынаҥ кучактай тудала, эки jaaгына элий-селий окшоп-окшоп ийди. Ала тарый Jaҥap Карчаганыҥ колынаҥ jайымдаларга албаданды, je бöкöниҥ колынаҥ канайып айрылзын...\nКарчага кысты божодып ийерде, онызы, байла, ööркöгöн болбой, тургуза ла айлы jaap jÿгÿрип ийди.\nКарчага эки-ÿч ле казалайла, Jаҥарды колынаҥ кап тудуп, токтодып алды. Je Jaҥap удурлажа берерде, Карчага оны сакыбаган jaнынаҥ эптÿ тудала, кичинек бала чылап, кол бажына кучактай тудуп алды.\nЭмди анайтпайын деген Карчаганыҥ jайнузына кыстыҥ чугулы кайыла берди. Ойто ло коштой отыргылайт, ойто ло эптÿ-jöптÿ куучындар, омок ло сÿÿнчилÿ санаалар, ойын-кокыр ла ару jÿpeктеҥ сÿÿш кöндÿгет.\nТаҥ алдындагы эзинге кызыл тыт шуулап турды, таҥ клееткенин белгелеп, Таҥ-Чолмон деп jылдыс чыгып келди. Öй öткöнин jaҥы билип, уул ла кыс jединижип, айылдары jaap араай бастылар. Joл айрызына jeдип келеле, эки колдоҥ эзендежип, кару кöрÿжип ийеле, эки башка ��азып ийдилер.\n5\nКаан кижи öлгöн болзо, оныҥ ордына эҥ jaaн уулы каан болор учурлу. Je кандый бир шылтактаҥ улам jaaн уулы адазыныҥ ордына каан болбогон болзо, ширееде ортон уул эмес, эҥ кичинек уул каан болуп отырар учурлу. Бу ээжи Галдан Церенниҥ тергезинде оныҥ ÿйези башталганынаҥ ала тургузылган.\nАндый да болзо, Галданныҥ ортон уулы Аржа каан боло бергенинеҥ улам, Галданныҥ тургускан ээжизин сап тудунып, кезик бийлер Галданныҥ эҥ кичинек уулы Мо-Кеши каан болор учурлу деген шÿÿлте эткилеп, Аржага кÿÿнзебей тургандар. Кезик бийлер, аргалу болзо, бойлоры да каан боло берер кÿÿндÿ. Олордыҥ эҥ ле кара санаалузы, бойыныҥ амадузын бÿдÿрерине болуп, кандый ла кинчек-japaмac эдеринеҥ jалтанбазы Галдан-Церенниҥ аказы Немеке деп бий болгон.\nJaҥы каан, он jeти jaшту Аржа, jyy-jeпceлди атту тудунып-кабынарына таскадынатан jepдe ийнизиле, он беш jaшту Мо-Кешиле, кожо таскадынып турдылар.\nАгалу-ийнилÿниҥ андый таскадыныжын Немеке тууразынаҥ кöрÿп турды. Мо-Кеши аказынаҥ эки jaш кичинек те болзо, ÿлдÿле чабарында да, jыдала кадап таштаарында да, саадакла чечен адарында да аказын чик jок акалап ийет.\nОл кажы ла jeҥÿни ээчий аказын электеп, кöкип, тыҥ каткырат.\n«Мо-Кеши эр кемине jeтce, алып тудар кезер де, адып билер солоон до, айладып билер санаалу да болор. Оныҥ учун кезик бийлер оны каан эдер кÿÿндÿ болгоны japт» – деп, Немеке сананды.\nТаскадыныштыҥ кийнинде уулдар айылдарына jанды.\n«Ширееге jедип отырарга меге озо ло баштап бу эки шоҥкорды jоголтор керек. Олорды jоголтпой, мениҥ каан болор аргам jок – Аржаны Мо-Кешиге тукурар. Мöр боло берзе, Аржага Дарчыны тукурар. Анайып каанныҥ ордына каан болор учурлу улус jоголо берзе, ада-öбöкщниҥ jaҥы аайынча каан болотон салым меге келижер. Ук-тöс аайынча Галдан-Церенге менеҥ jyyк тöрööн кижи jок... Керекти тургуза ла баштаар керек. Сестирбес ле jалтанбас болорго jaҥыс ла кал jÿpeк ле кату санаа керек» — деп, Немеке сананып, каанныҥ öргööзи jaap басты.\nАржа öргööдöги амырайтан аҥылу серÿÿн кыпта амырап jaдapдa, Немеке келген. Немеке – ада угы jaнынаҥ Аржаныҥ jaaн абагазы, каан jaҥы башкарары jaнынаҥ эп-сÿме айдып береечилердиҥ бирÿзи.\nАбагазы кирип келерде, Аржа тöжöгинеҥ öрö туруп келди. Немекениҥ коҥыр-сары чырайы соок бÿдÿмдÿ эмтир. Оныҥ саргылтым öҥдÿ, узун азу сагалы атырайып калган, соок, шилтеҥ кöстöри Аржаны öткÿре кöргÿлеп ийгедий ширтеп кöрöт.\nНемеке шак андый бÿдÿмдÿ келгенде, ол кандый бир солунды каанга айдарга келгенин Аржа билетен. Оныҥ учун ол абагазыныҥ эрмегин угарга кÿÿнзеди.\nНемеке канча кÿндерге сананып, белетеп алган эрмек-куучынын баштады:\n– Сени тообой турган бийлер Мо-Кешини не чуҥдап турганын билериҥ бе? — деп, Немеке сурайла, Аржадаҥ кöс албай каруузын бойы берди: — Ол ийниҥ сени aҥтарала, сениҥ ордыҥа каан болорго jaт...\n– Мениҥ ийним Мо-Кеши каан болор кÿÿндÿ болзо, мен ширеени ого тургуза ла табыштырып берерим – деп, Аржа Немекениҥ куучынын учына jeтиpe укпай, jарсылдада каткыра берди.\nНемеке каанныҥ анайда айдарын сакыбаган. Оныҥ учун ол ала тарый маҥзарый береле, санаа алынып айтты:\n– Мо-Кеши\njаҥыскан эмес, оны jöмöп лö тектерип\nтурган бийлерди сен бойыҥ да билериҥ ине. Сен олорго\njаҥды табыштырып та берзеҥ, олор сени тÿҥей ле öлтÿрип койор.\nБу эрмекти угала, Аржа нени де сананып, унчукпай барды. Оны тузаланып, Немеке оноҥ ары куучындады:\n– Бистиҥ\nэленчек-кураанчагыс атту-чуулу Галдан\nКеген каан да бойыныҥ кичинек карындажын, Соном-\nРаптанды, jaҥ блаашпазын деп корондоп öлтÿрген,\nол учурал арткан бийлерге сÿреен jaaн кезедÿ болгон.\nКÿлÿк бийлер jaҥ блаажардаҥ болгой, андый санаа олордыҥ бажына да эбелбес болуп калган...\n– Нени эдер керек? — деп, Аржа Немекедеҥ сурады.\n– Баштапкы учуралда jaҥыс ла Мо-Кешини jоголтып койзоҥ, öскöлöриниҥ сап тудунып, jaҥ блаажар аргазы joголо берер — деп, Немеке айдала, Аржаныҥ кöзине кезе кöрди. – Сен ол тушта каан болотон салымду сок jaҥыc кижи болорыҥ.\nАндый эрмекти угала, Аржа отырган jepинеҥ туруп, ары-бери телчип базып, Немекеге jaкарып айтты:\n– Тургуза ла Мо-Кешини алдырыгар, оны мен бойым шылайтам.\nКаанныҥ чугулдана бергенин Немеке билип, Мо-Кешини алдыртып экелерин канайып та болзо, токтодор эп-арга табарга чырмайды.\n– Мо-Кеши айылда jок. Ол айлында эртен болор. Сен оны шылаарына меҥдебе, ол бойыныҥ кара санаазын сеге качан да айтпас ине – деп, Немеке Аржага айдала, оныҥ кöстöри jaap кезе кöрди. – Сен карындажыҥды карамдап, ого карузып jадыҥ, а ол дезе кара санаалу бийлердиҥ абыдузына кирип, сени öлтÿрерге jaт деп, мен сеге бу öрö турган актыҥ-кöктиҥ алдына акту jÿргимнеҥ айдып турум.\nНемекениҥ анайда чертенип айтканы Аржаныҥ куйка бажын jимиредип ийди. Ол бойыныҥ jepине барып, кöзин jyмyп сананарда, оныҥ кöзине öргöö jаар Табачы, оныҥ кийнинеҥ Амыр-Санаа ла Бычым ÿлдÿлерин кындарынаҥ уштып алган, араайынаҥ, чеберленип, чек-чек алтап, öҥöлöп клееткендердий болуп, Мо-Кеши дезе олордыҥ ыраак кийин jанында кÿлÿмзиренип каткырып тургандый болуп кöрÿнет.\nНемеке ле Аржаныҥ ортодо jажытту эрмек-куучын öткöн кийнинде эки ле кÿнниҥ бажында «Мо-Кеши кенете öлгöн» деп jарлагандар.\nМо-Кешиниҥ сööгин межикке салып, jepгe кöмöр алдында jуулган улус, jаҥжыккан jaҥ аайынча, калганчы jолго ÿйдежип, сööктиҥ jaныла араай öткÿлейт.\nСööктиҥ jанында Аржа кöö-куйагын кийип алган, ÿлдÿ-бычагын тагынган турды. Оныҥ кöстöриниҥ jажы болчоктолып, тумчугыныҥ эки jаныла тоолонгылап тöгÿлет. Ол öлÿп калган ийнизи де jaap эмес, сööктиҥ jанылa öдÿп турган улус та jaap эмес, jep jaap кöрÿп алган турды. Оныҥ кöксине башкÿнги коркышту эҥир, ийнизиле калганчы катап тушташканы эбелет. Оныҥ кöзине коп-коо сынду, кара-кÿреҥ чырайлу, кап-кара кабактардыҥ алдында чолмондый jaaн кара кöстöрлÿ, кÿлÿмзиренип каткырган, эр кемине jeткeлeк, jaш та болзо, je омок-седеҥ Мо-Кеши öргööниҥ эжигин ачып кирип келгени, оны jылбыҥдууш Немеке уткып, экелип, Аржала коштой отыргысканы, алтын айактагы араjанды ол агазыла, абагазыла теп-теҥ кöдÿрип ууртап турганы кöрÿнип тургандый, оныҥ чечен сöстöри ле jыҥырууш кожоҥы кулагына угулып тургандый...\nКенерте ле ачу-корон калакташ ла ый-сыгыт Аржаны чочыдып ийди. Аржа бажын öрö кöдÿрип кöрöрдö, Мо-Кешиниҥ сööгинде Лам Дарчы кородоп-кородоп ыйлап отырды. Оны кемдер де колтыктап апардылар. Сööктиҥ jaнына Немеке келеле, база калактап кородоочы болордо, Аржа ол jaap кадай кöрÿп, ÿлдÿзиниҥ сабынаҥ ала койды. Оноҥ санаа алынып, токтой берди, jÿрегин базынып, кöзин jyмуп ийерде, Аржаныҥ кулагына Мо-Кешиниҥ jыҥырууш кожоҥыныҥ jaш ÿни ойто ло угулат.\nАт jaкшызы аргымак –\nАксап-бÿксеп найланбас,\nЭр jaкшызы кöгÿстÿ –\nЭлге тÿбек экелбес...\nКожоҥныҥ кÿÿзи ырай берди, Аржаныҥ кöзине Немекениҥ куушпак чырайы кöрÿнип келди. Ол öргööниҥ тöриндеги эжиктеҥ эки колында эки jaaн айакту чыгып келеле, кÿлÿмзиренип: «Кöстиҥ оды, кöгÿстиҥ каны, мениҥ кару ачыларым, слер экÿни кöргöмдö, мениҥ jÿeгим сÿÿнет, эр jажыгарга ööн-бöкöн jок, эптÿ-jöптÿ jÿригер, андый наjылык учун ууртап ийигер» — деп japjaҥдап, эки айакты эки уулга экелип туттурганы, Мо-Кеши абагазыныҥ jылy эрмегине сÿÿнип, айакты алган бойынча, агазына атаркажып, jудуп-jудуп ÿзе ичип ийгени, оноҥ оныҥ кöстöри чагылыжып, тамырлары кырлайыжа бергени, öрö туруп чыгала, оозынаҥ ак кöбÿк тöгÿлип, Немекени тударга казырланып чыгала, jepre jыгыла бергени кöрÿнип тургандый болды.\n6\nКичÿ карындажыныҥ сööгин jуужып койоло, Лам Дарчы айлына келеле, чат ла амыр отырып болбоды. Оныҥ санаазында андый ок öлÿм оны сакып jaт. «Кемниҥ де бычагы мениҥ jÿpeгиме кадалар эмезе кем де коронду курсак ичирер, эмезе актуга jабарлайла, албаты-jонныҥ кöзинче мойным кезер, эмезе бууп салар...» Мындый санаалар Дарчыныҥ бажын тÿҥÿредип турды.\nНемеке каан болорго амадаган амадузыныҥ баштапкы алтамы бÿткенине кöксинде туйка маказырап, амадузыньпг экинчи алтамын баштаарга, эҥир тÿн кирерде, айлынаҥ чыгала, Лам Дарчыныҥ айлы jaap басты.\nСоок, казыр бÿдÿмдÿ, кызыл-кÿреҥ чырайлу, таларкак сынду Дарчы байа Мо-Кешиниҥ сööгине öксöп-öксöп ыйлап, ый öткÿре бу öлÿм Галдан ойротторго коркышту jaaн коромjы, угыбыс бÿткÿл чакка кунурады, бу агару канга кемниҥ кирлÿ колы тийген, ого öлÿм келер деп айтканын Немеке эске алынды.\n«Удадарга japaбac, тургуза ла баштаар керек. Ийнизиниҥ öлÿмине Аржа коркышту кородоп jaт. Ол санаа алынза, шиҥжÿ де öткÿрердеҥ айабас. Мо-Кеши Табачыла, Амыр-Санаала jажытту эрмек-куучын этпегенин Аржа билип ийзе, мениҥ бажым кезилер. Дарчыны Аржага бÿгÿн ле тукурар» – деп шÿÿнип алала, Немеке базыдын тÿргендедип ийди.\n«Дарчы меге бÿтпезе эмезе тургуза ла кожо Аржага баралык дезе, канайдар?» — деп, Немеке Дарчыныҥ айлына jyyктап келеле, сананды. Ол базыдын араайладып, оноҥ бир эмеш öйгö таталjып турала, ичкери басты.\nАйылдыҥ тыштына келеле, «км-км» деп табыштанала, Немеке эжикти ачып, айылга кирип келди.\nДарчы абагазын серемjилÿ кöрÿп, оноҥ кöс албай ajыктап отырды.\nНемеке отырып, айылдыҥ ээзиле эзен-амырды угужала, Дарчы jaap кöрÿп, ыйламзырап эрмектенди:\n– Ачу-коронго чыдашпай базып jÿpÿм. Кööркий балам Мо-Кеши...\nБир эмеш ыйлайла, Немеке бажын öрö кöдÿрип тыҥдаланала, ÿнин араайладып айтты:\n– Калак, ачым,\nсен чеберлен. Аржа каанныҥ ширеезин блаатпаска, Мо-Кешини базып койгон. Эмди\nсеге\nде jaй бербес...\n– Андый коркышту эрмекти угуп, Дарчы абагазы jaap кезе кöрÿп ийерде, Немеке чыдажып болбой, туура кöрди. Оноҥ ÿнин там ла араайладып, чек ле шымыраныштыҥ бойыла эрмектенди:\n– Сеге кара\nсанап эмес, ак санап, озолодо айдып\nтурум. Jеткер боло бербезин, чеберлен, шыраҥкайлан,\nачым...\nЛам Дарчы тура jÿгÿрип, ÿлдÿзин ала койды. Ÿлдÿзин тагынып тура, Немекедеҥ сурады:\n– Аржа Мо-Кешини öлтÿрип койоло, эмди мени öлтÿрерге туру деп, слер меге jeтирÿ эттигер. Бу эрмегер быжу чын ба айла коп по?.\n– Ай-кÿнниҥ ак-japыктыҥ алдына качан да тöгÿн айтпагам, ончозы чын... — деп, Немеке айдынды.\n– Андый болзо, бу ÿлдÿниҥ бажын jaлaгap! – депг Лам Дарчы ÿлдÿзин ушта тартала, Немеке jaap уулай тутты.\nДарчы Аржадаҥ öч аларга турганын билип, Немеке ичинде сÿÿнип, бойыныҥ айткан эрмегиниҥ чынын керелеген чертеништи баштады.\n– Айткан сöзим\nчын, ай-кÿн, ак-japык кöрÿп туру –\nдеп айдала, Немеке ÿлдÿниҥ бажын jалады.\nКаанга эп-сÿме айдаачылардыҥ бирÿзи – каанныҥ эҥ jyyк колтыкчызы коркышту jетирÿ эделе, чертенген кийнинде, Лам Дарчыга алаҥзыыр немее jок боло берди. Ол бойыныҥ jyyк нöкöри Бычым бийдиҥ айлы jaap Немекеле кожо барды.\n7\nЛам Дарчы ла Бычым баштаган тöрт-беш кижи каанныҥ öргööзине киргилеп келерде, Аржа ла Моҥус шатра ойноп отыргандар.\nJыдалар ла ÿлдÿлер каанды ла оныҥ черÿзиниҥ jaaн бийин тургуза ла айландыра чуҥдап ийди.\n– Не болгон? Нениҥ учун? — деп, Аржа маҥзарып сурады.\n– Öчкöн от учун, öлгöн эр учун öч! — деп, Дарчы каруу берди.\nАржаныҥ чырайы кап-кара боло берди, тосток тегерик кöстöри тазырайып, ары-бери аjыктанала, бажын тöжи jaap салактадып ийди. Аржа байалгак та болзо, кийип алган кара килиҥ калады оныҥ сынын узун бÿдÿмдÿ эдип билдиртет.\nMoҥyc каанныҥ черÿлериниҥ jaaн бийи де болзо, арга jокто, каанды ээчий бажын калаҥдадып ийди. Анайтканы – багып турганыныҥ темдеги.\nЭртен тура jep jарыырыла jaҥы каан турганы ла оныҥ ады-jолы Эрден Лам Батур каан деп адалганы керегинде jap ончо jepлepгe jарлала берген.\nКÿн чарчап чыгып келерде, jaҥы каанныҥ jакарузы аайынча эл-jон окылу jepге jуулган. Анда Аржаныҥ ла Моҥустыҥ сööктöри. Олордыҥ баштарын кезеле, буттарына салып койгон. Андый кезедÿ албатыныҥ алдына каршулу уур керек эткен улуска эдилер jaҥду болгон. Анайып Аржа улу jылда бойыныҥ агазына öлтÿрткен.\n– Аржа ла Moҥyc албатыныҥ\nсÿÿген jaш баатырын,\nГалдан каанныҥ кичÿ уулы Мо-Кешини, корондоп öлтÿргендери учун баштарын кестирткен – деп, сööктöрдиҥ jaныла öдÿп турган улуска japчылар ÿзÿк jоктоҥ japлaп тургандар.\nДарчы каан болуп алала, бойыныҥ öштÿлерин шылузы ла jаргызы jокко кезедерин ле кырарын баштаган.\n– Олjого келген кадыттаҥ чыккан Дарчы укту-тöстÿ каанды, мениҥ ийнимди, öлтÿреле, ордына каан боло бергенин уктыҥ ба, Сологой? — деп, Улан-Баяр jорыктап jÿрÿп, jaҥы ла айлына кирип келген öбöгöнинеҥ сурады.\n– Jок, андый табыш укпадым — деп, Сологой айтты.\n– Ол Галданныҥ уйазында öлгöнниҥ адаанын алар кижи jок деп бодоп турган болор. Дарчыныҥ алдына тизеленип мÿргигенче, ада-öбöкöниҥ jaҥы учун jyy japлайдым — деп, Улан-Баяр калаптанып чыкты.\n– Japлaбaй а, андый уйалбаска кем jöпсинетен — деп, Сологой ÿйин jöмöп куучындады.\n– Ыраактагы да, jуугындагы да ончо албатыга jap эт! Ады-тонын, ок-саадагын алып, Тööргинге jyyлзын.\nКарындажы учун öч аларга ла Дарчы каан боло бергениие jöпсинбей, Галдан каанныҥ кызы Улан-Баяр öбöгöниле кожо тÿймеен баштаганы керегинде jeтирÿни Кыза угала, Бычымга куучындаган:\n– Улан-Баяр каан\nтергезиндеги келиндердиҥ эҥ jaражы. Мен оныҥ jукачак кызыл-куреҥ\nчырайын, чичке эриндерин, казылгандый кап-кара кöстöрин кöргöмдö, торт ло\nкöрÿжим jетпейтен. Мен оны jаантайын ла\nкöрÿп турар кÿÿним келетен. Улан-Баярдыҥ эрмектенген ÿнин де угарга jымжак, наалгак ла jилбилÿ...\n– Сен оны меге\nне куучындайдыҥ. Мен оны билбес\nэмезим. Сен билериҥ бе, оныҥ öҥжÿк кебери, jилбилÿ\nÿни, оныҥ кажы ла кыймыгыныҥ эптÿзи, japaжы кöп-\nкöп улусты сÿрдеткен, кöп-кöп уулдарды куйуткан – деп, Бычым бойыныҥ болушчызы Кыза jaap кöрÿп,\nкаткырынып айтты. – Ол сени куйудары да joлдy.\nЭр улусты бойына jилбиркедетен, бактыратан, jÿрегин алдайтан ÿй улустагы бар эҥ артык кеп-чырай, кылык-jaҥ, эрмек-куучын ончозы Улан-Баярда jуулган деп айдарга japaap.\n– Улан-Баяр эмди бисле jyyлaжapгa келер. Meгe туштаза, мен оны адып болбозым. Мен оны ла кöрзöм, jÿрегим торт ло кÿйÿп чыгат — деп, Кыза бойыныҥ бийи Бычымга кокыр аайлу куучындады.\n– Öштÿни öлтÿрбезеҥ ол сени öлтÿрер, атпазаҥ ол бойыҥды адар. Jууныҥ ээжизи андый. Улан-Баяр черÿзиле тегин клееткен эмес. Ол кадыт jaҥыс ла öҥжÿк чырайлу ла абыдылу эрмектÿ бÿткен эмес, ол ийде-кÿчтÿ де, jyyлaжып билер де кижи. Ÿлдÿле чабары, jыдала кадаары, аткыры да jанынаҥ солоон баатырлардаҥ артпас. Галдан каан тирÿ тушта оныҥ балдарыҥ jуу-jепсел тудунарына мен ÿредип тазыктыргам — деп, Бычым Кызага куучындады.\nУлан-Баяр öбöгöниле кожо тÿÿймеен баштады деп, Бычым jeтиpÿ эдерде, Лам Дарчы Батур каан ого мындый jaкapy берген:\n– Тургуза ла\nУлан-Баярды ла Сологойды тудуп\nэкелигер!\nУлан-Баяр öбöгöниле экÿ ÿч тÿменге шыдар черÿни jyyп алар аргалу да болзо, je эмди тургуза jyyп алганы кöп лö болзо эки тÿменнеҥ ашпас деп, Бычым шÿÿнген. Анайып ол Улан-Баярды тударга Суркаштыҥ ла Бабанныҥ тÿмендерин ийген.\nСуркаш ла Бабан Улан-Баярдҥ черÿ тöзöп турган jepинe jyуктап келеле, кайучылар ийген. Ол кайучылар Тööргин деп jерде эки де муҥга jeтпестҥ улус jуулганы керегинде jeтирÿ экелген.\nАна��дарда, ол ло кÿн тÿнде Суркаштыҥ ла Бабаныҥ тÿмендери Улан-Баярдыҥ черÿзин айландыра курчап алган.\nСуркаш ла Бабан, jep japып турарда, Улан-Баярдыҥ одузына Ойнобой деп jуучылды ийген.\nОйнобой одуга jyyктап ла келерде, каруулчыктар оны токтодып, оноҥ бийдиҥ одузы jaap апарган.\nЧерÿлердиҥ одуларын керий jортуп jÿpген кан-jeepeн атту ÿй кижи, ÿч-тöрт кöдöчилÿ jууктап келеле, Ойнобойды аjыктап кöрöлö, айткан:\n– Каанныҥ, бийдиҥ элчизи, нени jетирип келдиҥ куучында!\n– Мениҥ бийлерим Суркаш ла Бабан мени слерге ийген. Слерди айландыра эки тÿмен черÿ курчап алды. Удурлашпай, олjого кирзин деп слерди сурагандар — деп, Ойнобой айтты.\n– Мени jeтен де тÿмен черÿ курчаза, мен олjого кирбезим — деп, Улан-Баяр айдала, колын jaҥып ийди.\nЭлчини барзын деп Улан-Баяр колын jаҥыганын Ойнобой билип, арга jокто ойто jана jорты.\nОйнобой ары болуп jортордо ло ээчиде Улан-Баяр черÿзин тургуза ла кöдÿрип, айткан:\n– Jирме муҥ черÿлÿ öштÿ бисти курчап алган эмтир. Олордо jирме муҥ, бисте эки муҥ. Мен олjого киреринеҥ jaҥы ла мойноп ийгем. Олjого киретен улус öштÿниҥ ол брааткан элчизиле кожо барзын, бир де туду jок. Öштÿге удурлажа jуулажатан улус менле кожо jортсын.\nУлан-Баяр кызыл-jeepeн адын jелдиртип, тöстöк jaap ууланды. Ол тöстöккö чыгып келеле, кайа кöрöрдö, черÿзи ончозы оныҥ кийнинеҥ келип jaтты.\nТöрт таладаҥ капсап келип jаткан öштÿниҥ тÿмендерин Улан-Баяр ла Сологой кöрÿп, тÿштÿк jанындагызына согулта эдип, курчудаҥ öдÿп чыгала, Шибее кырга чыгар деп шÿÿнгендер.\n– Маҥ бажына jуулажып, курчудаҥ öдÿп чыгалыктар! — деп, Улан-Баяр кыйгырала, черÿзин баштап, адын ичкери мантаткан.\nСуркаштыҥ бир тÿмен черÿзи Улан-Баярдыҥ кичинек черÿзине удура келерде, Сологой ÿйин качаалай алып, öштÿлерди ÿлдÿле киргилей берди. Улан-Баяр адыныҥ маҥын бир де эмеш араайлатпай, öштÿлерди ÿлдÿле маҥ бажына олый-солый чаап, удура келген jуучылдарды jaзa-буза табартып чыгала, Шибее деп туу jaap ууланды.\nКаруузынданып кöрÿп турган Суркаш Улан-Баярды кöрÿп ийеле, оныҥ бажын корый алып, аралап тудуп аларга jуучылдар ийди.\nJyy болуп jaткан jepдеҥ он ло кирелÿ улузыла чыгып, Шибее деп туу jaap качып брааткан Улан-Баярды тударга бежен jyyчылды тууразынаҥ ийеле, Суркаш тöстöктиҥ ÿстинеҥ кöрÿп турды.\nУлан-Баярдыҥ брааткан ууламjызыныҥ бажын корый алып келген jyyчылдар келинди токтодорго ченежерде, Улан-Баяр ÿлдÿзиле jуучылдарды бÿрте чакпылай берди. Ол маҥ бажына ÿлдÿзиле олый-солый чабып öдöрдö, jалаҥ сайын ээрлÿ аттар маҥташты, jыгылган улус ак jалаҥда карарып-карарып jaткылап калды. Мыны кöргöн лö бойынча Суркаш jÿc кижилÿ экинчи бöлÿк jyyчылдарын Улан-Баярдыҥ кийнинеҥ ийди.\nЭкинчи катап ийген jyyчылдары joлдыҥ тал-ортозына да jeткeлeктe, Улан-Баяр Шибеениҥ эдегине jeдe берген. Ол сок jaҥыскан кан-jeepeн адын учуртып-учуртып браатканын Суркаш кöрÿп, Улан-Баярды ол jyyчылдар тудуп болбозын билип ийди.\nШибее тууныҥ бажына чыгып келеле, Улан-Баяр Тööргинниҥ ja��aҥындa кырылган jyyчылдардыҥ сööктöри кара баjырт jатканын кöрди. Тууныҥ эдегинде тоолу ла jуучылдар öштÿниҥ ума jок кöп черÿзине удурлажа-удурлажа Шибее öрö jÿткигилейт.\nУлан-Баярдыҥ арткан-калган улузы jaҥыс аттыҥ joлы барган кату jолды öдö бергенин Суркаш ла Бабан кöрÿп, истешти токтодып ийдилер.\n– Улан-Баярдыҥ черÿзи оодо согулды, ол бойы алты-jeти jyyчылду Шибее тууныҥ бажында — деп, Суркаш jaҥы ла jедип келген Бычымга айтты.\n– Чыйрак ла чекчил аткырлардаҥ ÿч бöлÿк jуучылдар талдагар. Кажы ла бöлÿкте jирме кижилÿ бий болзын. Олорды ээчий-деечий Шибее тууга ийигер. Эртен эҥирге jeтирбей Улан-Баярды тудуп экелигер — деп, Бычым Суркашка ла Бабанга jaкapy берген.\nСологой jyy-согушта от-калапту туружып, öштÿниҥ канча-канча катап эткен согулталарын туй согуп, jÿк ле алты jуучылду Шибее тууга jeдип барган. Ол jyyчылдарын эптÿ ле кызам jepлepгe тозуулда отыргызып койоло, Улан-Баярдыҥ jaнына jopтуп келген. Аттаҥ тÿжÿп, эки-ÿч алтам базала, Сологой jыгыла берген.\nJыгыла берген öбöгöниниҥ бажынаҥ, тöжинҥ, буттарынаҥ кийим öткÿре сызылып чыккан канды да ajapбай, Улан-Баяр оны öрö öҥдöйтö тударда, Сологойдыҥ чырайы куп-куу, колдорында чек тын jок...\n– Кайран\nэш-нöкöрим – деп кыйгырып, Улан-Баяр\nкородоп, калактап, ыйлай берди.\nСуркаш ла Бабанныҥ Шибее jaap ийген jyyчылдарыныҥ кöп сабазы кызым jолдордогы тозуулдарга аттыртып корогондор. Эки кÿнге ÿч катап ийген сегизен jyyчылдаҥ тоолу ла улус ойто айланып келген. Оныҥ учун Шибее jaap jуучылдар ийерин Бычым токтодып, тууны айландыра курчап алган.\n– Бу тууда\nкалбакча да суу jок. Улан-Баяр\nда, оныҥ\nарткан-калган jуучылдары да анда узак турар аргазы jок. Ол олjого бойы келип кирер — деп, Бычым айткан.\nШибее тууга чыкканынаҥ ала экинчи кÿнниҥ эҥиринде Улан-Баярдыҥ алты jуучылынаҥ jÿк ле ÿч кижи арткан. Олордыҥ да экÿзи jaaн шыркадаҥ улам чöкöмjилÿ jaткан. Арткан jaҥыс Саамай деп jуучылы\njÿк ле арайдаҥ базып jÿрген. Ол сол jардынаҥ шыркалу.\nÖлгöн улузыныҥ ла öбöгöниниҥ сööктöрин Улан-Баяр Саамайла экÿ корымдап койгондор.\nŸчинчи кÿнде эртен тура Улан-Баяр Шибее тууныҥ каруузындарыныҥ бирÿзине чыгып, öзöк ичин шиҥдеп кöрди. Шибеени айландыра канча-канча jерлерде öштÿниҥ каруулчыктары тургузылган эмтир. Бийик сороонныҥ чике бажында турган Улан-Баяр, ÿч конокко суузын ичпегенинеҥ бе эмезе канду jууларда, арып чучураганынаҥ ба, нениҥ де учун эртен турадагы ару кейди бойына тартынып, jyдуп-jyдуп тынып турды. Кенерте ле оныҥ бажы айланып, кöзи jиргилjинделе берди. Ол сороонныҥ бажынаҥ араайынаҥ чеберленип тÿшти. Одузына jедип келерде, ого удура Саамай келди.\n– Экилези jок\nболуп калдылар – деп, jaaн шыркалу jуучылдардыҥ öлгöни керегинде\nСаамай ыйлап\nайтты.\nЭҥирде Саамай ла Улан-Баяр малдыҥ эдин отко чала чыкту эдип быжырып, эттиҥ чыгын суузын эдип соруп ажангандар. Je cyу jок болгонынаҥ улам аттар да, Улан-Баяр ла Саамай да сÿрекей чучурай берген.\nЭҥир тÿн кирерде, Саама��дыҥ шырказыныҥ оорузы тыҥыган. Оныҥ кöкси ончозы кара-кöк боло берген. Jуучыл уйадай бергенин билип, Улан-Баяр айтты:\n– Öзöккö тÿшсеҥ кайдар, тирÿ артар болорыҥ ба?\n– Jок. Мен öштÿниҥ колына öлгöнчöм, бу тууныҥ\nкырына, мында ла öлöйин – деп, Саамай айдала, Улан-\nБаярдыҥ чырайынаҥ кöс албай jaтты.\nОттыҥ jанында отырган Улан-Баярдыҥ кöстöрине jaш толуп келди. Je ол ыйлабады да, катап эрмек те айтпады. Оныҥ4 öҥжÿк чырайы оттыҥ japкынына апагаш ла кандый да агару, кижиниҥ jÿрегинe jyyк, jылу, он сегис ле jaшту бойлудый болуп кöрÿнет. Je качан армакчыдагы аттар недеҥ де ÿркип шокыра берерде, Улан-Баяр отырган jepинеҥ туруп чыгала, ÿлдÿзин ушта тартып, ары-бери аjыктанарда, оныҥ кöстöри чолмондый, бойы алып тудар баатырдый боло берген. Оныҥ тебинип туруп чыккан буттары, ÿлдÿ туткан колы ийде-кÿчтÿ, кандый да öштÿни туй согорына белен турган.\nЧочыдуны ээчиде ле одудаҥ ыраак эмес, кайда да jyyк jepде, элик багырган.\n– Эм болбосто, jердиҥ аҥ-кужы да кижини öчöп турган немедий – деп айдала, Улан-Баяр аттардыҥ jaны jaap басты.\nТÿн ортозынаҥ ала Саамай уйадап, санаазы кириш-чыгыш боло берген. Ол кезикте öрö тура jÿгÿрип, кемле де согужарга, ÿлдÿлÿ чабыжарга jÿткип турган. Оны Улан-Баяр тудуп, ойто jaттырып, божотпой таҥ ашкан.\nЫраакта таҥ келип jадарда, Саамай jада калган.\n– Кан-jeepeним каксыргадап öлгöнчö, канадым болуп мени учурзын, öштÿге багып, jалынып jÿргенчем, ÿлдÿ тудунып, чабыжып öлöйин – деп, Улан-Баяр öбöгöни Сологойдыҥ сööгине чертенеле, кан-jeepeн адына минип, öзöк jaap ууланды.\nOдyзынaҥ анча-мынча браадала, Улан-Баярдыҥ кожоҥдоор кÿÿни келди.\nЧичке калбаҥ серÿÿн болот,\nЧийне суузы суузын болот.\nКара калбаҥ серÿÿн болот,\nКандык суузы суузын болот...\nШибее тууныҥ бажынаҥ Улан-Баяр кожоҥдоп, кан-jeepeн атту тÿжÿп клееткенин Бычым кöруп ийген.\nУлан-Баярдыҥ jолындагы баштапкы кызамда Ÿлекей баштаган бöкöлöр ло чыйрак капшуундар ÿчинчи кÿн тозуулда. Олор Улан-Баярды колго тирÿге тудатан jaкылталу. Экинчи кызамда Суулака баштаган аткырлар. Олор, Улан-Баяр колго кирбезе, оны адатан улус.\nУлан-Баяр кызам jолло öдÿп jaтca, ÿсти орто чурап барарга Ÿлекей баштапкы кызамда таштыҥ ÿстинде белен отырды. Арткан тöрт капшуун эки jанынаҥ удура тудар...\nЧыт ла эткен кара агашка бÿркеткен эки уй-кара кайа таштардыҥ ортозыла адын jеле бастырып öдÿп jaткан Улан-Баярдыҥ ÿсти орто Ÿлекей чурап ла ийерде, Улан-Баяр колындагы белен ÿлдÿзиле оныҥ ичи дööн кадап ийген. Аттыҥ тискининеҥ, ÿйгенинеҥ ала койгон öштÿлерди ÿлдÿле олый-солый киргилеп ийеле, Улан-Баяр кызамнаҥ öдÿп чыккан.\nЭкинчи кызамда каруузынданып отырган Суулака Улан-Баяр кан-jeepeн адын карайладып ла чалыдып, кызамнаҥ чыгып келгенин кöрöлö, андагы нöкöрлöри божогонын билип ийди. «Келип jaт! Белетенигер!» деген темдекти ол jуучылдарына араайынаҥ кöргÿзип, нöкöрлöрине озолодо билдирÿ этти.\nКан-jeepeн атту баатыр келин экинчи кызамга jедип келерде, сакыбаган jaнын��ҥ тöрт согоон Улан-Баярдыҥ тöжине сырала берген...\nАмыр-Санаа\n1\nБойыныҥ башкартузына удурлашкан баштапкы тÿймеенди туй базып ийгенине каныгып, Эрден Лам Батур каан ого jöпсинбей турган бийлерди ийде-кÿчтиҥ аргазыла мокодор ло кезедер деп шÿÿнип алган. Оныҥ андый шÿÿлтезин анчада ла Немеке сÿрекей jöмöп турган. Табачыныҥ он эки ÿйелÿ ак кереге айлында эки бöлöлишке — Амыр-Санаа ла Табачы, олордыҥ бийлери – Камза, Сабул, Тÿке ле Бабай отырдылар.\nАйылдыҥ эр jaнынаҥ ала тöр бажына jeтире ÿсти-ÿстине экидеҥ тургускан былгайры каптар. Каптардыҥ4 ичинде кандый jööжö jок деп айдар! Анда киштердиҥ ле камдулардыҥ терелери, алтын ла мöҥÿн. Ол каптардыҥ ÿстинде jуунактап салгылап койгон торко-маҥдык тондор ло öскö дö кийимдер, оныҥ ÿстинде japaш кебистер. Айак-казаны кÿлер, белеҥир, мöҥÿн, алтын. Бу айылда Табачы кичÿ ÿйиле экÿ jypтап jaт. Тышкары ээчий-деечий эки кереге айыл, анда Табачыныҥ эки jaaн ÿйи.\n– Лам Дарчы Бычымды бойына тартып алган. Эмди бисти мокодорго одус муҥ черÿлÿ Бычымды Jар jаар ийип jаткан эмтир – деп, Табачы бийлерге куучындады.\n– Бычым качан атанган? – деп, Амыр-Санаа сурады.\n– Камзаныҥ сöзиле болзо, Бычымныҥ черÿзи бÿгÿн атанган, ÿч конуп мында болор – деп, Табачы айдала, Амыр-Санаа jаар кöрди.\n– Бÿгÿн ле эртен jирме муҥ черÿ jууп алзабыс, Бычымныҥ черÿзи оодо согулар – деп, Амыр-Санаа айтты.\nÖткÿрилген кыска jуунныҥ учында Камза, Сабул, Тÿке ле Бабай кажызы ла беш муҥнаҥ черÿлÿ бийлер болор, черÿни jуурын тургуза ла баштаар jакару алгандар.\nЭкинчи кÿнде Амыр-Санаа ла Табачы бийлердиҥ jууган черÿлериниҥ одуларын керип кöрöлö, бÿрÿҥкий эҥирде айылдарына jангандар. Бу ок кÿнде эҥир тÿн кирерде, Бычымныҥ черÿзи Jардыҥ шыдарында jедип келген. Олор Табачыныҥ ла Амыр-Санааныҥ сакыганынаҥ бÿдÿн-jарым кÿн озо келген.\nАмыр-Санаа тÿниле ууларып, куучынданып, кезикте кыйгырып та, оҥду уйуктабай конгон. Jер jарып ла келерде, ол, темиккени аайынча, уйкудаҥ туруп, тышкары чыгып, jер-алтайды айландыра аjыктап, базып jÿрген.Талаҥ-келеҥ кожоҥ чöйип, таҥ атканын jарлайт, аркада агаш аразында мал киштежет, кереге ле агаш айылдардыҥ тÿнÿктеринеҥ кöк-чаҥкыр ыш ээчий-деечий чöйилип чыга берди, айылдардыҥ jанында каа-jаа улус басканы кöрÿнет. Амыр-Санаа армакчыдагы адын уларып койорго, адыныҥ jанына базып келерде, ады ыраактагы арка jаар кöрÿп, шоокырып, токтобой турды…\nАмыр-Санаа jуучыл адыныҥ кылык-jаҥын билетен учун, арка jаар аjыктап кöрöрдö, быjырт ла эткен кара агаштаҥ öскö серемjи эткедий бир де неме кöрÿнбеди. Jе ады улам ла арка jаар кöрÿп, шоокырап турды. Амыр-Санаа чочып, адын уларардыҥ ордына, айлына экелип ээртейле, чакыга буулап койды. Айлына киреле, jаан айакка бир айак кымысты уруп ичип ийеле, экинчи айакты уруп алал, ичип jадарда, ийттердиҥ ÿрÿжи ле аттардыҥ тибиртти угулды.\nАмыр-Санаа айлынаҥ чыгып келерде, Табачыла кожо бир канча атту улус тÿргедеп клеттилер. Айылдардыҥ ÿстиги бажында улус тÿймеже берди.\n– Чак! Айландыра канча-канча муҥ черÿ – деп, Табачы Амыр-Санааны кöргöн лö бойынча ат ÿстинеҥ кыйгырды.\nТÿÿкедиҥ öлÿми\n1\n…Чынаар öлгöн кийнинде Тÿÿкей эки jыл jaҥыскан jÿpген. Бир катап ол jаскары jaй Беш-Бажы деп jерде агаш аразында jopтуп jÿрген. Кÿÿктердиҥ ÿн алышкан jайналганду ÿндери анаҥ-мынаҥ угулып турган. Kaa-jaa кÿртÿктердиҥ кÿлÿрешкенин, томыртканыҥагаш токылдатканын угуп, Тÿÿкей тектир jepгe чыгара jopтуп келген. Анча-мынча ыраакта чадыр айыл турган. Ол айылдыҥ эжигине jopтуп келеле, Тÿÿкей ат ÿстинеҥ эзен сураган.\n– Аттаҥ тÿшпес,\nайылга кирбес кандый кижи бу?\nЧыгып кöрзöҥ – деп, кандый да карган эмегенниҥ кемди де jaкapгaн ÿни айылда угулды.\nАйылдаҥ шаҥкылу кыс чыгып келерде, Тÿÿкей ала тарый маҥзаарый береле, оноҥ эмеш карык алынып, кыстаҥ эзен сураган.\nКыс эзендежеле, солун кижидеҥ кемзинип те турган болзо, араай эрмектенген:\n– Чакыга тÿжÿп, айылга кирзеер.\nБу учурал он jыл мынаҥ озо болгонын бÿгÿн Тÿÿкей эске алынды. Ол тушта чадырдаҥ чыгып келген Айтпас деп кыс – эмди Тÿÿкейдиҥ эш-нöкöри. Баштапкы тушташтыҥ кийнинде ол кыска учурлап, Тÿÿкей мындый кожоҥ кожоҥдогон:\nАл-санаамда амыр jок,\nАйланайын Айтпазым,\nАлган эжим менде jок,\nАйыл тудаак, Айтпазым.\nАйлымайда сен болзоҥ,\nАйлым айдый japыыр эт,\nАлган эжим сен болзҥ,\nАчу-корон сеҥиир эт.\nОныҥ андый эрелгендÿ кожоҥына Айтпас база кожоҥло каруу берген:\nЧокту кöзиҥ суркурап,\nÖзöгимди не öртöйт?\nКара чачыҥ мызылдап,\nJÿрегимди не öйкöйт?\nТÿÿкей сыгындар адатам деп, согоондор эдип, нени де эске алынып отырганын Айтпас тууразынаҥ сезип турды. Ол кайнап келген чайын собырып, чайга тус салып, сÿт урды. Чайын оттоҥ чыгарып, öбöгöнине чай урды.\nТÿÿкей ÿйиниҥ кыс тужындагы кожоҥын эске алынып, кÿлÿмзиренеле, эдип алган согоондорын калчанына сугуп койды. Оноҥ ол чайлап отырала, «Он jыл Чынаарла jypтагам, эмди онынчы jыл Айтпасла jypтап jaдым. Бу кудай деп неме меге jaҥыс та болзо бала бербес кайткан, бу неге чамчылды не?» — деп сананды.\nТышкары ийт ÿрди. Ийди тегин ÿрбейтен учун, Тÿÿкей чайлу айагын jepгe салып койоло, айылдаҥ чыкты.\nСары-кер ады сÿрекей тыҥ терлеп калган кижи тÿргендеп клеетти. Ол jyyктап келерде, оны Тÿÿкей танып ийди. Бу Беш ичиндеги Камылды деп кижи эмтир.\n– Тонокчылар! Кеҥидеҥ Беш ичи дööн ажып келдилер — деп, Камылды айтты.\n– Кöп пö? — деп, Тÿÿкей сурады,\n– Кöп, кандый да Эзениҥ уулы Эр-Чадак деп баатыр черÿлерин баштап келген дежет — деп айдала, Камылды адыныҥ ээрин алып, токымын jepгe согуп-согуп, адын ойто ээртеп ийди.\n– Айылга кирип, бир айак чай ичип ал — деп, Тÿÿкей айтты.\n– Шилемирлер айлы-jуртысты тоноп jaткан болор – деп айдала, Камылды Тÿÿкейле кожо айыл jaap басты.\nКамылды ла Тÿÿкей меҥдей-шыҥдай чайлап алгылады.\n– Мен олорго\nудурлажып кöрöйин, сен дезе тургуза\nла Арынур jaap Тööдöкö баатырга бар, ого тил jетир.\n2\nJуудаҥ-чактаҥ арткан алтайлар орустардыҥ jepинеҥ ойто туулар jaap келгенин Кÿнчыгыш Моҥолдо jypтап jaткан Эзениҥ уулы Эр-Чадак угала, алтайларды олjолоп апарарга умзанган. Ол бежен кирелÿ jyyчыл jyyп алала, Чуйды тöмöн келген.\nJaaн jyy-чактаҥ, оныҥ кийнинде jадын оорулардаҥ корогон албатыныҥ арткан-калганы öткöн он эки jылдыҥ туркунына кöптöп öзöр дö, байып тыҥыыр да аргазы jок болгон. Оныҥ учун öзöктöр сайын каа-jaa jepлерде эки-ÿч öрöкöдöҥ чачыҥы jypтаган улусты Эр-Чадак jaaн jоболто ло коромjы joгынаҥ тоноп ло олjолоп турган.\nЭр-Чадак Беш ичине келерде, оныҥ jуучылдары Борбый деп карган кижини тудуп экелгендер.\n– Бу öзöктиҥ улузы кайда? – Эр-Чадак сураган.\n– Мында кöп тö улус jок. Бис тöрт лö öрöкö айыл. Тонокчылар келип jaт деп угала, улус качкылай берген — деп, Борбый каруу берди.\n– Сен не качпагаҥ?\n– Мен качып кайда барарым, мениҥ jaжым jедип, öлöр öйим тегин де jyyктап калган. Менде jööжö дö jок, мал да jок, бала-барка да jок... — деп, Борбый эрмектенди.\n– Айылдаштарыҥ кайдаар барды?\n– Слерди келип jaт деген jeтиpÿ кече эҥирде угулган, а тÿнде айылдаштарым jÿpe берген эмтир. Олордыҥ кайда барганын кöрбöдим – деп, Борбый айтты.\n– Сен нени эдип билериҥ? — деп, бий сурады.\n– Карган кижи эмди нени эдер, мен jарынчы кижи эдим.\n– Тургуза ла japын таап экелигер – деп, Эр-Чадак бойыныҥ кöдöчилерине jaкapды. Удабай койдыҥ эки куу jардын экелдилер.\n– Мениҥ jолымды не сакып jaт — jeткep бе, jeҥÿ бе? Ырымдап кöр! – деп, Эр-Чадак эки куу japынды Борбыйга берди.\n– Мен jaҥыс ла эртенги кÿнде не болорын озолодо билип айдар аргалу кижи эдим — деп, Борбый айдала, эки japынныҥ бирÿзин алды. Ол jарынды шиҥдеп кöрöлö, шымыранып шыпшады. Оныҥ кийнинде куу öлöҥлö ороп ийеле, отко салып öртöди. Jарын карара кÿйе берерде, оны оттоҥ чыгарып, чийÿлене jарылган jepлерин шиҥдеп, эрмектенди:\n– Келген joлыгap бÿгÿнги кÿнге jeтиpe ару эмтир.\nКан тöгÿлбейтир – деп, Борбый айдала, Эр-Чадак jaap\nкöрÿп, jарындагы чийÿлерди cыpгaлjын öлöҥлö кöргÿсти: – Эртен слер мынаҥ ары баратан joлыгap бу, je\nслердиҥ joлыгapдa бир jaaн буудак болотон эмтир, ол\nбу кöрÿнип турган кара меҥдер. Эртен слердиҥ jyyчылдарыгардаҥ, ас ла болзо, он кижи божоор. Оноҥ арыгы jолыгарды кöригер, там ла чичкерип браат...\n– Акыр, токто, айтканыҥ тöгÿн болор болзо, бажыҥды кезерим, сен мени коркыдар деп турган эмтириҥ. Эртен бисле кожо барарыҥ – деп, Эр-Чадак кизирт этти.\n3\nТÿÿкей бийик кара таштыҥ ары jанында ак-боро адыныҥ jaнына Айтпасты арттырып койоло, бойы келип jаткан öштÿлерди каруузындап кöрÿп отырды. «Келип jaткан öштÿ мениҥ согоондорымнаҥ эки катап кöп эмтир. Андый да болзо, бу эптÿ jepгe тозуп алала, бир канчазын кыра адар» деп, Тÿÿкей сананды. Ол ады ла ÿйиниҥ турган jepинеҥ jaaн ырабай, манакай ошкош эптÿ таштардыҥ кыбына кирип алды.\nБаштапкы бöлÿкте клееткен улустыҥ ортозында карган Борбый келип jaтты. Оны албанла экелеткенин Тÿÿкей билип ийди. Jуучылдардыҥ учында он кирелÿ бир бöлÿк улустыҥ ортозында сÿт-ак ат минген таларкак кижи клеетти. О�� тонокчылардыҥ бийи болор деп, Тÿÿкей эреетип кöрди.\nÖштÿниҥ баштапкы бöлÿк jуучылдарына тийбей, олорды öткÿрип ийеле, кийниндеги бöлÿктеги бийин тозуп адайын дезе, öштÿниҥ озо öткöн jуучылдары ойто jaнa бололо, Тÿÿкейди курчап ийгедий болгон. Анайдарда, Тÿÿкей баштапкы бöлÿктеги jyучылдарды бирдеҥ jыга аткылай берген. Баштапкы бöлÿктеги jуучылдар аттаҥ jыгылгылап турарда, кийниндеги бöлÿктеги jуучылдар анча-мынча ыраактагы агашту тöстöк jaap ууланган.\nТуукей öштÿниҥ jуучылдарыныҥ он экинчизин jыга адып ийеле, он ÿчинчи согоонды саадакка салып, тисмени тартып лa jÿpepде, оҥ jaнынаҥ öштÿниҥ согооны кардын japa эреп öткöн. Алдынаҥ öрö jылып келген öштÿни Тÿÿкей jacтыра кöрбöди. Ол он ÿчинчи огыла оны былча адып ийди. Ичинеҥ чыгып келген ичеелерин эдектенип, ичине jaбa тудуп алала, ады ла ÿйиниҥ jaнына базып келеле, айтты:\n– Мен кÿн ашканча öлбöзим. Сен, Айтпас, тургуза ла Тööдöкöгö маҥтат, тургуза ла атка мин... — деп айдып, Тÿÿкей саадагын ÿйине береле, айландыра ÿлjÿ балкашту арал jaap басты.\nАйтпас керектиҥ аайын билип ийди. Эки кöзиниҥ jаштары jaҥмыр кептÿ тöгÿле-тöгÿле, ак-боро атка минеле, агаш-таштыҥ аразыла маҥтадып, öбöгöниниҥ jaкылтазып бÿдÿрип барды.\nТÿÿкей айландыра чыт ла эткен кара jырааларлу, ÿлjÿ балкашту аралдыҥ ортозыла, jaҥыс ла ол бойы билетен jолло араай базып браатты. Оныҥ кöстöрине jердиҥ ÿсти кып-кызыл болуп кöрÿнет, ол ары-бери сербедеп, jÿк ле арайдаҥ ÿлjÿни öдÿп, кургак ортолыктагы койу jыраалардыҥ бирÿзиниҥ тöзине jада берди.\n4\nЭр-Чадак шыркалу алтай баатырды бедреп таппаган. Ол öлгöн jуучылдардыҥ сööгин jyyп койоло, аралду карамдыктыҥ jаказына конор деп, эҥиргери оду чаап, jада берген.\n«Карган ырымчынҥ айтканы чын болды. Jаныс ла таҥкы тартым öйдиҥ туркунына он ÿч jуучыл jоголып калды. Ол jарынчы алтайдыҥ öртöгöн jарында мениҥ jолым туйук, ойто айланар jол jок, ол менеҥ коркып, оны jeтире айтпаган. Jарынды мен бойымныҥ кöзимле кöргöм, мынаҥ ары мениҥ барган изим бар, ойто айланар изим jок турган...» – Эр-Чадак чочыдулу сананды.\nКÿн кыр бажынаҥ ажа берди. Кайда да аттыҥ тибирти угулды. Одуныҥ ÿсти jанындагы jуучылдар тÿймеже берди. Агаштьпг аразынаҥ jакшынак ак-боро ат минген, ай-саадак jÿктенген öҥжÿ чырайлу ÿй кижи чыгып келди.\nТÿÿкейдиҥ ак-боро адын ла ÿйин Борбый öбöгöн танып, алаҥ кайкай берди. «Бу тегин эмес, мында кандый бир сÿме бар» – деп, бойында сананды.\nJуучылдар ак-боро атту ÿй кижини Эр-Чадакка экелдилер. Оныҥ jÿктенген ай-саадакты уштып, келинди адынаҥ тÿжÿрдилер.\n– Алтайдыҥ атту-чуулу баатыры Тÿÿкей бÿгÿн слерле jуулажып турала, jaaн шыркаладып, шыркадаҥ улам öлди. Ол мени албан-кÿчле ÿй кижи эдип алган. Эмди мен jaйым. Мен бойымныҥ кÿÿнимле слерге багарга келдим. Слерге чындык болгонымныҥ темдеги эдип, оныҥ ак-боро jуучыл адын ла ай-саадагын экелдим. Мениҥ ада-энем калка jеринде, мени анаар кожо апарыгар – деп, Айтпас jалынып эрмектенди.\n– Ырымчы алтай öбöг��нди бери экелигер — деп, Эр-Чадак улузына jакару берди.\nАнча-мынча ыраактаҥ Айтпастыҥ эрмегин угуп, оныҥ сÿмеленип келгенин элтертип билип отырган Борбыйды бийге экелдилер.\n– Бу кадытты билериҥ бе? — деп, Эр-Чадак сурады.\n– Эйе, билерим. Тÿÿкей деп баатырдыҥ ÿйи — деп, Борбый эрмектенди.\n– Ада-энези кайда?\n– Оныҥ ада-энези калка jеринде, бу кижи кыс тужында оны Тÿÿкей албанла тудуп экелеле, ÿй кижи эдип алган — деп, карган öбöгöн айтты.\n– Айткан эрмегиҥ тöгÿн болуп калза, бажыҥ кезе чабыларын билип туруҥ ба? — деп, Эр-Чадак айтты.\n– Баш болзын, öрöкöн, качан да тöгÿн сöс айтпайтам — деп, Борбый бийге мÿргиди.\nЭҥирде улус курсак ичип-jип, ажангылап турды. Айтпасты сÿрекей лаптап ла быжулап тинтиттирген кийнинде Эр-Чадак бойыныҥ одузына арттырып алган.\nАйтпас бойыныҥ jалакайыла, öҥжÿк кеп-чырайыла, jaкшынак кылык-jаҥыла олjочылардыҥ бийиниҥ jÿpeгин «тармалап» ийген. Эр-Чадак Айтпасты бойыныҥ jaнына отыргызып, кожо ажанган. Моҥол бий jанында jaпсып отырган келинниҥ тöҥмöгин ле белкенчегин араай сыймай тудуп турды.\nЭр-Чадак улам ла сайын бажын тырманып турарда, Айтпас отко одыннаҥ jарыда салып ийеле, бийдиҥ jaнына отырып, айтты:\n– Узак\njорык-jолго jÿреле, бажыгар бийттеп калган\nболгодый. Кажы, бу оттыҥ jаркынына эмеш кöрÿп\nберейин.\n– Бий келинниҥ кÿлÿмзиренген кöстöри jaap кöрöлö, оныҥ тизезиниҥ ÿстине бажын салып, jада берди. Айтпас бийдиҥ бажын сабарларыла сыймап, бийттерди тудуп, öлтÿрип отырды. Эр-Чадак колыла келинниҥ ичин сыймай тударда, келин калактап ийди.\nКöö тонныҥ темир куйактары келинди кыйып турганын Эр-Чадак сезип, тоныныҥ колтык топчыларын чечип, колын кöö тонныҥ jeҥинеҥ чыгарып алды.\nАйтпас бийдиҥ бажынаҥ кезикте чын бийт тудуп, кезикте тöгÿне тудаачы болуп, турундарды ичкерледип, отты jаанада одырып отырды.\nБийдиҥ колы келинниҥ белкенчегине там ла бадалып, коштой jaтсын деп турганын Айтпас сезип, Эр-Чадактыҥ кулагына араай шымыранып ийди:\n– Сениле кожо\njадарга мен бу оттыҥ jанындагы\nотырган кижидеҥ кемзинип турум.\nБий öрö öҥдöйип кöрöлö, jуучылдаҥ сурады:\n– Сен каруулчык па?\n– Эйе! — деп, jyyчыл айтты.\n– Каруулчык болзоҥ, оттоҥ тöрт-беш кулашка ыраак туруп каруулда – деп, бий jaкарды.\nАйтпас турундарды база ла катап ичкерледеле, «Бу Тööдöкö канайып калды, кöзи jeтпей туру эмеш пе?» — деп сананып, кöö тонныҥ öмÿрин кайра салып ийди.\nКаруулчык jуучыл öрö турала, ары болуп базарда ла, бийдиҥ кыйгы-кышкызы ла калак-короны jанындагы агаш-ташка jaҥылана берген.\nАйтпас туруп чыгала, арал jaap jÿгÿрерде, каруулчык оныҥ бажын корый алып, ÿлдÿле чабарга талайып ла jÿpepдe, Тööдöкö каруулчыкты jыга адып ийген.\nJаан шыркалу бий бойыныҥ болушчыларын тÿрген кычырала, ÿни чыгып-чыкпай айткан:\n– Мени аткан\nкижи сÿрекей тыҥ кÿчтÿ баатыр эмтир. Кöрÿп тураар ба, мениҥ öжÿнимди сый адала,\nкöксимди öдÿп барала, jepгe кире берген\nсогоонды эмезе мынаар ол кызыл тытка кадалып калганын кöригер, ол\nсогоон бистиҥ jyyчылдыҥ тöжин ле japдын оодо согуп\nöдöлö, тытка кадалганы ол.\nЭр-Чадак бир эмеш онтоп jадала, катап ла араай эрмектенди:\n– Алтай келинниҥ экелген ак-боро атты ла саадакты карган ырымчыла кожо мында таштап ийеер.Ол баатыр эмди удабас ла ойто келер, тургуза ла качып jаналыктар...\n5\nАрып-чылаганына бош ло камалгазы чыгып калган Айтпасты Тööдöкö аржан сууга, кучактанып экелеле, ол суудаҥ ичирди.\nАйтпас суу ичеле, эмеш карык алынып, ээрлÿ аттардыҥ jанында отырган алтай улусты ajыктап кöрöлö, Тööдöкö jaap кöрÿп, сурады:\n– Ол кöрмöстöр бисти бедреп келбес пе?\n– Jo-ок. Олор кайдаҥ келзин, олор эмди, карын, бистеҥ качкылап брааткан болор — деп, Тööдöкö эрмектенди.\n– Кöп эмтир бе? — деп, байадаҥ ÿн jок отырган улустыҥ бирÿзи сурады.\n– Je база кöп лö. Тöртöн кирелÿ бар. Адаҥ-эдин jи, Карчага эмди ле jедип келетен болзо, таҥ-караҥуй киреде таҥмаларга согулта эдер эдис – деп, Тööдöкö айтты,\nКарчагага ийген элчи тÿн ортозы киреде jедип келди – Карчага айылда jогын ла оныҥ кийнинеҥ элчи ийгенин Тööдöкö угала, нöкöрлöри jaap кунукчылду кöрди.\n«Менле кожо он ло кижи. Ас улус кöп улуска удурлашса, коромjы кöп болор. Бистиҥ албаты тегин де ас, кажы ла кижиниҥ тынын чеберлеер керек. Карчага эртен тÿштеҥ бери jедип келер аргазы jок эмтир. Jep jарыган кийнинде öштÿлерди каруузындап кöрöр...» — деп, Тööдöкö шÿÿнип отырды. Ол анайып сананып отырарда, оныҥ сескир кулактарына Айтпастыҥг араай ыйлаганы угулды. Тööдöкöниҥ öзöк-бууры кöдÿриле берген чилеп, кöкси бöктöлип, кöстöрине jaш толуп келди. Ол Тÿÿкейди эске алынып, кородоп, öрö туруп, Айтпастыҥ jaнына барып отырала, ыйламзырап айтты:\n– Ыйлаба,\nэкем, уйадай берериҥ, бойыҥды тудун,\nкату öйдö кату санан...\nJep japып келерде, Тööдöкö лö Айтпас каруузынга чыктылар.\nМоҥолдордыҥ одузы ээн. Бир де неме кöрÿнбейт.\n– Ой, öрöкöн, бу кем болотон, бистиҥ ак-боро атты jединип алган бир кижи jopтуп клеет – деп, Айтпас эрмектенерде, ол кижини Тööдöкö база кöрÿп ийди.\n– Кече öштÿлepдиҥ олjозында бир карган алтай кижи jÿpген. Бу кижи ол болор бо? – деп, Айтпас айтты.\nТööдöкö ол кижиге удура бойыныҥ улузын ийер деп сананды. Je ол кижи Тööдöкö лö Айтпастыҥ отырган тöстöк jaap ууланарда, Тööдöкö Камылды деп кижини бойына кычырып алала, айтты:\n– Бу келип jaткан кижи кем,\nсен оны таныыр боло-\nрыҥ ба?\nКамылды ajыктап кöрöлö:\n– Беш ичинде jypтаган Борбый деп\nкарган öбöгöн\nэмтир – деди.\nБорбый öбöгöн jyyктап келерде, Тööдöкöниҥ jакарузы аайынча Камылды ого удура басты.\n– Тонокчылар кайда? – деп, Камылды сурады.\n– Тÿнде jÿргÿлей берген.\nАйтпас Тÿÿкейдиҥ ак-боро адын ла саадагын Борбыйдаҥ алып, араай шымыранды:\n– Карган öрöкöн, слерге jaaн алкыш болзын...\n– Сен келериҥде ле, керек тегин эмезин мен тургуза ла сезип ийген эмейим — деп, Борбый эрмектенди.\nТöстöктöҥ тÿжÿре базып келген Тööдöкöни Борбый öбöгöн кöрöлö, тизелене отырала, мÿргиди:\n– Албаты учун турушк��н ады чыккан баатыр эмтириҥ, эл учун jÿpeтен эрлÿ бÿткен кезер эмтириҥ. Ал-санааҥ амыр jÿpзин, алтын сыныҥ jeҥил jÿpзин...\nКарган Борбыйдыҥ алкыжын учына jeтиpe укпай, Тööдöкö оныҥ jардына алаканыла араай таптап:\n– Алкыжаар учун\nбыйаным jeтсин, öрöкöн! –\nдеди.\nТööдöкö адына минеле, саҥ тöмöн jopтты.\n6\nКочкорбайды jeҥген кийнинде Тузагаш ла Карчага нöкöрлöринде ÿчинчи кÿн айылдап jaдарда, Тööдöкöдöҥ элчи келген. Элчиниҥ jетирÿзин лаптап угуп алала, айалганы шÿÿжип, Тузагаш черÿ jyypга артып калар, Карчага дезе тоолу улусту тургуза ла атанар деп jöптöжип алдылар.\nКарчага он кирелÿ улусту Чакырды öрö чыгып, боочыны ажып, таҥ алдында Беш ичине jeдип келеле, каруузындап ajыктап, сууныҥ jарадында агаш аразында олjочылардыҥ барып jатканын кöрÿп ийген.\nАка бий ÿлдÿзин ушта тартарда, нöкöрлöри база белетенгилей берди. Табыш joгынаҥ öштуге jууктап алала, Карчага кенете табару эткен.\nÖштÿниҥ улузынаҥ jирме ле кирелÿ jyyчыл качып чыккан. Öскöзи кырдырган. Öлгöн öштÿлердиҥ ортодо, эки аланчыкты карганала колбой шÿлjип jазаган тöжöктö, кöö куйакту, jaaн шыркалу бий jaтты. Jÿзи кара-кöк болуп калган, öлÿп jаткан бийдиҥ jанына Карчага jopтуп келеле, кыдаттарга багала, олорло кожо алтайларды кырган Эр-Чадакты танып ийди. Санаазы энделип jaткан Чадак тунгак ÿнденип jайнайт:\n– Ой, улус, алкыш-быйан айдайын, сööгимди jepre кöмÿп койыгар...\n– Тöрöл jepиҥe ле албатыҥа jетирген кинчегиҥ коркышту jaaн. Оныҥ учун jер-эне сени бойына албас! – деп, Карчага кезем айтты.\nЭр-Чадак кабышпай чарчалып турган сыҥар колыла jepгe тайанып, öрö öҥдöйип, Карчаганы кöрöлö, jыгыла берди.\nЧадактыҥ тыны ÿзÿле бергенин билип, Карчага агаш аразынаҥ чыгара jopтуп, «Бу joшкын кече шыркалаткан болгодый, нениҥ учун дезе кийимине ле эдине уймалган кан кадып калган эмтир. Оны Тööдöкö лö Тÿÿкейдиҥ бирÿзи аткан ине. Олор кайда не? – деп, ол сананала, jÿреги чочыды. Айландыра турган арканы, кырларды, ыраактагы тууларды аjыктады. Je улус кöрÿнбеди. Бу jуугында Тÿÿкей де, Тööдöкö дö joгын билди. «Ол эки баатыр эзен болзо, öштÿлерге jaйым бербегедий эди» – деп сананала, качып брааткан арткан-калган öштÿлерди истебей, Тÿÿкейди ле Тööдöкöни бедреер деп шÿÿнди.\nÖштÿлер кайдаартаҥ келгенин олордыҥ изинеҥ кöрÿп, Карчага улузын баштап, адын ичкери jелдиртип, Тÿÿкейдиҥ jypтап jаткан jepи jaap ууланды.\nКарчага Тÿÿкейдиҥ айлыныҥ jанына тал-тÿш киреде jедип келеле, тышкары агаш jандап jаткан Тööдöкöни таныды. Тööдöкö jоон кызыл тыттаҥ кескен тоормошты ойып, межик эдип jатканын Карчага сезип ийди. Ол адын ичкери тап эттире jелдирип келеле, аттаҥ тÿжерде, ого удура базып келген Тööдöкöниҥ чырайы кап-кара, кöстöри кунукчыл болуп калтыр.\nТööдöкö эзендешпестеҥ Карчаганыҥ jардынаҥ кучактай тудала, ыйламзырап эрмектенди:\n– Кöстиҥ оды öчти, кöгÿстиҥ каны кургады. Албатыныҥ4 баатыры божоды...\nКарчага бойыныҥ japдынаҥ Тööдöкöниҥ уур колдорын араай туура алала, айыл jaap басты. Тöр бажында Тÿÿкейдиҥ сööгиниҥ jaнында Айтпас куп-куу чырайлу отырды. Карчага бöркин уштыйла, jyyчыл нöкöриниҥ сööгиниҥ jaнына келип, jылу ла кереес эрмек айтты:\n– Öштÿлер оодо согулды, арткан-калганын кырарыс. Алтайыс ару болор, албатыс амыр jypтaap, Алтай сынына сööгиҥди jyypыс, адыҥ-jолыҥ албатыда ундылбас[11]...\nСööктÿ тайга\n1\nКайуга ийген jуучылдарын сакып чöкöйлö, Сю jaҥыдаҥ алты кижи ийеле, бойы тапту бийик тöстöккö чыгып, эбиреде ajыктап турды. Оныҥ санаазына сегис jыл мынаҥ озо Богдыханныҥ карательный черÿзинде кичÿ командир болуп, алтайларды кырар jууларда турушканы кирди. Манчжур черÿлер Алтайга келген баштапкы ла кÿндерде jиит те, бай да алтай кижиге, Чадакка, туштаган. Чадак олjочы бийлерди кÿндÿ-кÿрееле уткыган. Ол ала тарый jол баштаачы, оноҥ удабай ла олjлчыларга эҥ ле чындык болушчы болуп, jaaн jамылу боло берген. Олjочылар ойто кайра бурыларда, Чадак мал-ажын, ар-jööжöзин алып, олорло кожо Моҥол-Алтайга барган. Оныҥ кийнинде Чадак Сюле кожо jopыктап, алтайларды, кыргыстарды ла калкаларды канча-канча катап тоногон. Эмди Сю ол ло Чадакла кожо алтайларды олjолоп апарарга келген. Олор эки ле кÿнниҥ туркунына Тулайты, Шиверти ле Начöрö деп jерлердеги ле Кайрылык-Jоло ичиндеги улусты мал-ажыла катай олjолоп, Талдуга экелген. Олjодогы улусты Ÿле-Кем ажыра Чуйдыҥ ичине апарар керекти Чадак Сюге молjойло, бойы тöртöн талдама jуучылду Беш ичи jaap тонокко барган. Оноҥ бери ÿчинчи кÿнге барып jaт, je табыш jок. Чадактыҥ суру оок jылыйганы ла баштапкы кайучылдар ойто бурылбаганы Сюни чочыдып турды.\nКÿн ажарына jууктажа берди. Сууны jакалай одуланган айдудагы улус чай кайнадып, курсак ичерин баштады, меесте койлордыҥ маарашканы, ортолыкта jылкы малдыҥ киштешкени угулат. Сю öрö туруп, кÿнчыгыш jaap ширтеди. Эш немее jок. Анда кайалардыҥ алдыла барган кызам jолдордо тозуулдар барын сезип, «Кайучылдар база ла кырылган» — деп сананып, кÿнбадышта Чике-Таман jaap барган joлды аjыктады. Учуктаҥ озо эки, олорды ээчий бир канча таҥ атту улус кöрÿнгилеп келди. «Чадак келип jaт, алтайларды мал-ажыла катай олjолоп экелет» – деп кимиректенип, Сю лаптап кöрöлö, алаҥ кайкады. «Jуучылдар нениҥ учун ас, oлjoлoгoн jööжöзи кайда, аттар не чучураган?» – деген сурактар токынатпай барды. Аттары тыҥ joбoгoн улуска Сю удура басты.\nJуучылдар оодо согулганын, Чадактыҥ öлгöнин озолодо келген эки кижидеҥ угала, Сю ал-санаага тÿшти. «Эмди ончозы менеҥ камаанду, мен башчы, мен бий, канча улустыҥ jÿpÿм-салымы мениҥ колымда. Бодозом, мынаҥг тургуза ла барар керек, бу ла кÿндерде мынаҥ качпазаас, алтайлар ончобысты кырып салар» – деп сананып, бойыныҥ jyyк болушчыларын кычырып алды.\nJуулган улус ончозы бÿдÿмjилÿ болгонын кöруп, Сю куучынын баштады:\n– Бÿгÿнги бистиҥ айалга нени кöргÿзет дезе, келген изис бар, ойто jaнap изис jок! – Ол бир эмеш öйгö нöкöрлöрин эбиреде ajыктaйлa, куучынын оноҥ ары кöндÿктирди. – Чуй öрö барарга jÿткизеес, алтайлардыҥ белетеген корым-таш кöчкöлöргö, кайучыл нöкöрлöрис чилеп, бастырып кырыларыс, – Сю, тыныш алынып турган чылап, бир эмеш унчукпай барды. — Теҥериниҥ тÿбиле учуп эмезе jердиҥ алдыла öрÿмдеп барар аргабыс jок. Бисте тöрöл jepиске jeдepre сок jaҥыс joл, сок jaҥыс арга бар. Jе ол сÿрекей уур ла кÿч jол: чапкынду сууларды кÿрлеп кечерис, jaaн тайгаларды оодып öдöрис. Андый jopыкты тургуза ла баштаарыс – деп айдала, болушчыларына jакарулар берди.\nКÿр-кечÿ[12] эдер jакылтаны бÿдÿрерге эҥирдеҥ ле ала чачамыкту иш башталган. Jылкы малдыҥ jал-куйругын кыркып, армакчылар каткан, койлордыҥ тÿгин кайчылап, кийистер бастырткан. Олjодо тÿниле иштенип тургандардьнг ортодо jaҥыс jурттыҥ4 улустары, Калташ деп келин ле Шутур деп шаҥкылу кыс, калганчы кийисти базып божодып браттылар. Улусты тыйбаладып иштедип турган олjочы ол экÿдеҥ ырай берерде, Калташ шымыранып сурады:\n– Алтын-Тогус барар алдында нени-нени айтты ба?\n– Кедери оныҥ нöкöрлöри бар. Олор бисти jaйымдаарга Кыҥырааныҥ кызамдарында таш кöчкöлöр белетеген. Бу кöрмöстöр дезе эмди öскö jолло барарга jaт... Олjочы-каруулчык улусты меҥдедип, ÿзеледип, олордыҥ jaнына jууктап келерде, Шутур унчукпай барды.\nJep japып, кÿн чыгары jyyктап келерде, Кадынныҥ эҥ ле кызам деген jерин кечире канча-канча армакчылар тартып, ого кийисти jaбa кöктöдип турган öйдö анча-мынча ыраактагы кайыр кара таштарда эки катап куран багырды.\nКÿр эдип турган улусла кожо иштенип jаткан Шутур куранныҥ ÿнин угуп, ол куран эмес, Алтын-Тогус деп билеле, кожоҥдой берди:\nКуран элик кыйгызы\nКулагыма тоҥылды,\nКунуга берген jÿрегим\nКудурып, тöжиме согулды.\nКорым jолды кату деп,\nКой тÿгинеҥ jол jазайт,\nКадын сууны кечер деп,\nКатамалду кÿр эдет.\nJайлугушты ажарга\nJалбак jолго иженди,\nСымылтыны сындаарга\nСыгын jÿpбeeн jол сести.\nКожоҥ токтой берерде, куран база бир оос багырып ийди. Шутур jанындагы Калташ jaap кунук кöрди. Келин иштенип тура, jашкайакту кöстöриле Шутурга карыкчалду кöрÿп, улу тынды.\nТöрт кÿн мынаҥ озо бу олjодоҥ кача берген Алтын-Тогус эмди Кадынды jакалай турган кара кайаларда болгонын Шутур билеле, öштÿ кайучылдарыҥ кырдыртала, анаар барбай, jолын öскöртип jадарда, кожоҥ ажыра Алтын-Тогуска jeтирÿ эткенине санаазы эмеш japый берди.\n2\nКадынды jакалай тудуштала бÿткен jылым кара таштардыҥ алтыгы учында бийик кара кайаныҥ ÿстинде, билдирбес эдип jазаган таш манакайда, Алтын-Тогус каруузындап отырды. Кадынды кечире кÿр эдип тургандардыҥ ортодо бöкчöйö отурала, нени де эдип турган шаҥкылу кысты Алтын-Тогус таныды. Оныҥ кожоҥынаҥ öштÿ барар jолын öскöртип jатканын Алтын-Тогус билип, олjочылардыҥ jаҥы jолын буудактаар эп-арганы шÿÿнди.\nМанакайдаҥ чыгып, корым-кöчкöлöрдиҥ jанындагы нöкöрлöрине барар алдында Алтын-Тогус олjочыларды л а олjодогы улусты база катап аjыктады. Оныҥ кöзине озо ло баштап Шутурдыҥ шаҥкызындагы jалтырашкан таналары кöрÿнди. Он кун мынаҥ озо Алтын-Тогус öзöктöги эл-jонды кайып jÿреле, олjочыларга туттурткан. Оны айдап экелгилеерде, айдудагы улустыҥ ортозынаҥ ол эҥ ле озо бу ла jалтырашкан таналарды кöргöн. Кöк-чаҥкыр торколо кыптаган бöрÿктÿ, jaп-jaҥы акар тонду, ак-сары чырайлу, кыпчак сööктÿ Шутур ла Саксарга деп эки атту (Шутур – бай ады) он тогус jaшту кысла Алтын-Тогус баштапкы ла кÿннеҥ ала азыйда таныш улустый, бой-бойын тоожор, бой-бойына болушту ла иженчилÿ, нак ла jyyк улус боло берген. Андый нак jÿрÿм jÿк ле тöрт кÿн болгон. Олjодоҥ качар тушта öштÿни кырары, олjодогы улусты jайымдаары jaнынаҥ Шутурга айтканын сананып, Алтын-Тогус нöкöрлöри jaap басты.\nОл корым-кöкöниҥ jaнында отырган улузына келеле, öштÿ joлын öскöртип, Jайлугуштап барарга шÿÿнгенин айдып, оныҥ баратан jaҥы joлынa тозуул эдери jaнынаҥ куучындады. Кече öштÿниҥ кайучылдарын кызам jолго туйуктап, ташла jыга соккылайла, олордыҥ ок-саадактарыла jeпсенген jÿк ле jeти jуучылын тоолой кöрÿп, ак-буурыл башту карган öбöгöнгö баштанып айтты: — Слер, Санал öбööн, мында артыгар. Олjочылар келзе, чачамтыкпай, таҥмаларды корым-кöчкöлö быжулап кырыгар. Бÿдÿки баштаган алтай баатырлар келзе, олорды уткып, öштÿниҥ барган jолын айдып беригер...\n– Слерлер öштÿни истеп барарга ба? — деп, Санал сурады.\n– Бис истеп эмес, öштÿни озолоп эмезе тууразыла барып, эптÿ кызам jерлерди тузаланып, табарулар эдерис – деп айдала, Алтын-Тогус Санал öбöгöнлö эзендежип, нöкöрлöрин баштап, аттары jaap басты.\nУдура-тÿш киреде Алтын-Тогус нöкöрлöриле кожо Кайыҥчыны öрö jорткылап баратты. Олор Санал öбöгöнниҥ айдып бергеи кечÿдеҥ Кадынды кечип чыгала, эмди ол ло карган öрöкöнниҥ темдектеп айткан jерле Jайлугуш jaap сындап ажарга ууландылар. Бийик кырлаҥныҥ ÿстине келеле, уулдар aттаҥ тÿжÿп, чаал агаштарлу тöстöккö joйу чыгып, öзöкти аjыктадылар: кÿнге jалтырап агып jаткан Кадынныҥ сол jарадында кара кайаларда корым-кöчкöлöрдиҥ jанында карган Санал окылу jерде отырганын нöкöрлöри таныды. Oноҥ тöмöн анча-мынча ыраакта кÿр-кечÿ эдип jaткан олjочылар ла олjодогы улус кöрÿнди. «Эҥиргери кÿр бÿдер эмтир. Jайлугуштыҥ кызамдарына олордоҥ озо jедер керек» – деп, Алтын-Тогус шÿÿнди. Тыҥ joбoгoн аттарыныҥ ээрлерин алып, токым соголо[13], ойто ло атандылар. Бийик сынды керий барып jaткан уулдарга удура соккон кÿски салкын jaaн тайгалардыҥ серÿÿн тыныжын экелип турды.\nНöкöрлöрин баштап бараткан ак чырайлу, коо сынду, чыйрак ла кату бÿдÿмдÿ Алтын-Тогустыҥ кийнинен jopтуп бараткан Чодыр деп уул араай кимиректенди: «Эр деп неме Алтын-Тогустый болор керек ине, кечеги божогон он эки олjочыныҥ jетÿзин ол jaҥыскан ташла тöбöлöгöн, бежÿзин Содон, Бака, Кабарчы, Санал ла Куча jоткондоордо, мен деп кижи дезе как куру. Карган Санал да бирÿзин jыга согуп ийерде, je деген эрдиҥ мергедеген таштардыҥ бирÿзи де кöрмöстöргö тийбегени кандый ачынчылу – уйат...»\nАт jepcÿ jадыкка бÿдÿрилеле, тизеленип, бокырыларда, аттыҥ бажынаҥ ажа конгон Чо��ыр öрö туруп келди. Алтын-Тогус айтты:\n– Мындый кату joлдo тискинди бош салбай, бек тудуп, атты jöмööp керек ине.\nЧодыр сакыбаган jaнынаҥ jыгылганына эпjоксынып, ÿн joгынаҥ адына минип, нöкöрлöрин ээчий jортты.\nАлтын-Тогус эҥирде бийик сороонныҥ jиткезинде кичинек тегерик ак jepгe келип токтоды. Айландыра чыт ла эткен кайыҥдар, от одырып, курсак-тамак та белетеерге, аттарды да откорорго эптÿ jep. «Мында одуланып тÿнеерис» – деп, нöкöрлöрине айдып, Алтын-Тогус аттаҥ тÿшти. Аттарды армакчылаар ла аш-курсак белетеер jакылта береле, бойы сороонныҥ бажы jaap басты. Jÿс алтам кирези чыгала, содон ташка jaпшыра отырып, öзöкти ajыктaды. Озо ло баштап Ÿле-Кемниҥ ичи кöрÿнди, öскö jepлepди кырлар бöктöп койгон. Эки кырдыҥ ортозы дööн тÿшкен кобыныҥ оозында Кадынныҥ кичинек ÿзÿги jaлтыpaп jaтты. «Саналдыҥ айтканыла болзо, oлjoчылap бу кобыны öрö чыгар» – Алтын-Тогус сананып, оны ширтеди. Бозом эҥирде ол нöкöрлöрине келеле, айтты:\n– Öзöктö тымык,\nКадынды эмди, байла, кечкилеп\njaткan болор. Чайлап алала, амырап уйуктаактар, таҥла атанарыс.\nОдуда алты jиит ле чыйрак уулдар чайлап отурдылар. Олордьнг кажызыныҥ ла амадузы jaҥыс – oлjoдoгы тöрöл улусты jaйымдаар. Бу агару керекти бÿдÿрер тартыжуда олор ат-нерелÿ jyyлaжap кÿÿн-тапту. Эҥир тÿндеги эзин-салкын кайыҥныҥ сары jaлбpaктapын талбаҥдада учурып, оттыҥ jaнына бирдееҥ-экидеҥ экелип тÿжÿрет. Айландыра ыҥ-шыҥ Jаҥыс ла армакчыдагы аттардыҥ öлöҥ отогоны ла кайыҥдардыҥ бÿрлериниҥ араайынаҥ шуулашканы угулат.\n3\nАлтай баатырлардыҥ, Тÿÿкейдиҥ ле Бÿдÿкиниҥ, от-калапту аткырлары ла Чадактыҥ öлÿми керегинде Шавырдыҥ куучынын уккан кийнинде Сю jуучылдардыҥ бажында jÿpeтенин токтодып, oлjoлoткoн улустыҥ ортозында эмезе учында jÿpep боло берген. Улусты баштаарын ла табару болгон учуралда удурлажарын Сю Шавырга мoлjoгoн.\nОлjочылар Кадрин ле Jайлугуштыҥ ортозыла кезикте чöймöктöлип, кезикте тыгындалып баргылап jaтты.\nЧыт ла эткен агашту ла ]jыгындарлу, кайа ла корым таштарлу öзöкти öрö öксöп чыккан сайын барар jол там ла чичкерип, учы-учында jылым кайаларга ла корым таштарга учурап, туйуктала берди.\n– Öдöр арга joк, туйук – деп, Шавыр jылым кайаларга ла корым таштарга колын уулап, Сюге айтты.\n– Кайра барбазыс, тужеп[14] jол эдер. Кайа-таш биске буудак болбос учурлу – деп, Сю jакарды.\nТаш оодып, jол эдетен иш билгир устардыҥ башкартузыла башталган. Jылым кайаны оодып, эҥмит jерлерди ташла кÿреелей чедендеп jазаган тÿжеме бÿдери jyyктап келди. Сю ле Шавыр jазалган jолды öрö коштой базып баратты. Кенете калактаган кыйгылар угулды. Кызам jерде барчактала турган олjочыардыҥ кезигине согоондор кадалгылап калганын бийлер кöрÿп, кайаныҥ ÿстинеҥ аткылап турганын билип, jуучылдарды сол jанындагы кайаныҥ алдына jажынзын деп jaкардылар.\nСюниҥ jакарузы аайынча Шавыр jуучылдарды баштап, кайадагы алтайларды курчап кырар амадулу барды. Сю дезе каруулчыктарыла кожо олjодогы улуста артты.\nШавыр улузын эки бöлип ийеле, кайаны эки jaнынаҥ курчай ичкерледи.\nАлтын-Тогус нöкöрлöриле кожо олjочыларды ÿстинеҥ тöмöн саадакла аткылап, таштарла тöбöлöп, эки чай кайнадым кирези jуулашкан. Öштÿ там ла ичкерлеп келетти. Бака деп алтай уул jaaн ташты кöдÿрип, олjочылар jaap таштаарда, öштÿниҥ согооны ичине кадалды. Оны ээчиде Кабарчы ла Куча jыгылдылар.\n– Бис удурлажак,\nслер шыҥга[15]\n– деп, Содон ло Чо-\nдыр шыркалу Алтын-Тогусты сурадылар.\nНöкöрлöринде jÿк ле экидеҥ согоондор артканын ajaрууга алып, Алтын-Тогус озолодо кöргöн берт jep jaap тескерлеер деп шÿÿнип, jакарды:\n– Мени ээчий тÿрген jÿгÿpигер!\nАлтын-Тогус бир канча jepre jÿгÿрип барала, токтоп, кайа кöрди. Олjчылар истеп келеткен эмтир. Олорго удурлажа адыжып келеткен Чодыр jыгылды, оныҥ арткан сок jaҥыc согоонын шыркалу Содон алып, олjочыларрдыҥ бирÿзин jыга адала, jÿгÿрип, Алтын-Тогустыҥ jaнына келип jыгылды. Ол шыркалу Алтын-Тогусты jыгын jaдыктарга барып jажынзын деп jaкарган аайлу айдып, бычагын кынынаҥ уштып, jepге jaдып, айтты:\n– База бирÿзин аҥтарала...\nАлтын-Тогус нöкöри мынаҥ ары барып болбозын билип, ол нени шÿÿнгенин сезип ийди. Олjочылар кöрÿнгилеп келерде, Алтын-Тогус узун öлöҥдöрдиҥ ортозыла jыгындap jaap ууланды. «Мен де база бир oлjoчыны божодоло...» – деп кимиректенди. Ол бир jоон jадыктыҥ тазылына чыгып, ajыктанды: jaткан Содонды олjочылар чуҥдап ийди. Кенерте Содон тура jÿгÿрип, ээчий-деечий эки öштÿни jыга бычактады. Ол ок öйдö эки öштÿ Содонды эки jанынаҥ jыдалаарда, оныҥ колындагы бычагы jepге тÿже бергенин Алтын-Тогус кöрди. Бир кезек oлjoчылap истеп келедерде, Алтын-Тогус, качып барар аргазы jок болордо, jaдыктыҥ алдына кирип jaжынды.\nКара казактардыҥ[16] эрмектешкен ÿндери, кургак будактарды аттар сый баскан табыш там лa jyyктап келди. Алтын-Тогус сок jaҥыс согоонду саадагын белен тудуп jaтты.\nОлjочылар Алтын-Тогустыҥ jажынган jадыкты айландыра курчап ийди. Кöö-куйакту бий jopтуп келеле, ÿлдÿзин ушта тартып, кыйгырды:\n– Эр кижи, борсык чылап, jадыктыҥ алдына jажынбай, бут бажына тура öлöр учурлу! Бери чык!\nУрянхай бий Шавыр эки ÿзеҥизине тебинип, ÿлдÿзин бийик öрö сунарда, кöö тоны колыла кожо öрö кöдÿрилди, Алтын-Тогус бийдиҥ киндиги дööн адып ийди.\nШавыр калак-корон кыйгырып, аттаҥ аҥтарылды.\n4\nКадрин ле Jайлугуштыҥ ортозындагы jылым кайаларды оодып, корым таштарды кулаштап эттирген тÿжеме jол бÿдерде, ол joллo олjодогы улусты ла малды öткÿрери башталды.\nКызам jолло барчактала барып jaткaндapды тууразынаҥ кöрÿп турган Сю император Цяньлунниҥ бийлерге айдып туратан jaкapyлy эрмегин эске алынды: «Шилемирлерди андый ок шилемирлердиҥ колыла мокодыгар, тоногор, олjологор, бакпаганын кезедигер, кырыгар». Ол бир эмеш ÿн jок турала, кимиректенди:\n– Бис, Эjен каанныҥ бийлери, анайда эдип, улу башчыбыстыҥ jакарузын бÿдÿрип jадыс. Алтай шилемирлерди андый ок шилемирлердиҥ калкалардыҥ ла урянхайлардыҥ, кÿчтÿ колдорыла мокодып ла кырып турус.\nОл бу ла кÿндерде алтай баатырларга öлтÿрткен Чадакты, табару эткен алтайларды кезедерге бÿгÿн эртен тура барган Шавырды эске алынды. «Олор jалтанбас та, казыр да бийлер болгон. Биске шак андыйлар керектÿ. Бирÿзи божогон, мынызын база аҥтаргылап койды эмеш пе?» Сю эбиреде аjыктанды, je айландыра ыҥ-шыҥ. Ол бир эмеш öйгö турала, улустыҥ кийнинеҥары ичкери басты.\nЭки тайганыҥ, Кадринниҥ ле Jайлугуштыҥ, ортозындагы кызамды олjолоткондор öдÿп, ак jaлбaҥды керий jaйыла чубажып браатты. Jайлугуштыҥ jалаҥында эки öзöктиҥ белтирине келеле, Сю улусты токтодып, одуланар jaкapy берди. Мында ол Шавырды сакыыр деп шÿÿнген.\nСю тепшидеги этти ле jaaн jec айактагы мÿнди тÿгезе jип-ичип барадарда, каруулчык ого jeтирÿ этти:\n– Клеетлери!\nСю бут бажына туруп, ичкери кöрди. Jÿк ле он тöрт кижи клееткени кöрÿнди, Шавырдыҥ кара ады дезе jeдекте клеетти. Барган улузыныҥ кöп сабазы бийле кожо joгын кöрÿп, Сю тиштерин тиштенип, кыймык joгынаҥ турды.\nУлусты баштап\nэкелген калка керектиҥ аайын Сюге\nайдып берди. Кыдат бий калкага ajapy этпей, атка\nшыркалап экелген Шавырдыҥ сööгин барып кöрди.\nОноҥ ол ээрлÿ атка арта салып, jaбa буулап койгон\njapым тынду Алтын-Тогустьпг jанына келеле, ÿлдÿзин\nушта тартып jÿреле, ойто кынына сугуп, байагы калка\nга jакарды:.\n– Бу ойрот\nшилемирди туку ол тытка апарып, jaба\nбуулайла, чечкелеп, ийтке-кушка jeм jaзa.\nКалка oлjочы кыдаттардыҥ «чечкележин» кöп катап кöргöн до болзо, бойы кижини анайда кинчектеп качан да öлтÿрбеген. Jе jакаруны бÿдÿрбес арга jок.\nАлтын-Тогусты одудаҥ ырада апарып, тапту оон кызыл тытка чарыптай jaбa буулап ийдилер. Олjодогы улусты сÿрдедип кезедерге база анаар апарып, jергелей тургустылар.\n– Эjен каанга ла\nоныҥ улузына удурлашкан кажы ла\nкижи, бу шилемир чилеп, кыйнаттырып öлöр – деп, Сю\nколын Алтын-Тогус jaap уулап, эрмегин оноҥ ары\nулалтты: – Бу кöп jуучылдар öлтÿрген, ол тоодо ады\njapлу бийди öлтÿрген. Оныҥ сööктöрин ийттер челдеер,\nэди-канын куш-курт jииp учурлу...\nОлjолоткондор керектиҥ аайын оҥдоп ийеле, чуркуражып, кыдат бийдиҥ эрмегин ÿзÿп ийдилер.\nКаруулчыктар jыдаларын олjодогы улус jaap уулай тудуп, чур-чуманакты токтотты.\n– Кородобоор!\nКара казакка кул болгончом, тöрöл\nтууларыма сööгим калзын!.. – деп, Алтын-Тогус олjодогы улуска баштанып, кыйгырды.\nОлjочы бий Сю колын jaҥыды. Онызы керекти баштазын деген темдек.\nЭки олjочы озо баштап Алтын-Тогустыҥ кулактарын кылыштый бычактарыла кезе согуп, Шавырдыҥ сööгине салдылар. Ÿн joгынаҥ турган уулдыҥ эки jaaгы ла тöжи дööн кан jaйрады.\nОлjодогы улуста ойто ло чур-чуманакту ый-сык, кородошту, калак-коронду сöстöр...\nКижини кыйнап öлтÿреечилер ижин оноҥ ары кöндÿктирдилер. Алтын-Тогустыҥ тытка кайра буулаган эки колын кезе чабарда, уулдыҥ бажы кедес эделе, кыйын калаҥдай берди. Ээчиде ле эки будын, бажын кезе чаптылар, ононҥ ичин japa кезип ийдилер...\nОлjодогы улустыҥ онту-калагы ла ый-сыгы öткÿре Шутурдыҥ чичке��ек öдÿи ÿни угулат. Ээгинеҥ ле тöжиниҥ алды дööн уулай туткан ÿлдÿ-jыдалардаҥ jaлтанбай, алтай кыс олjочыларла öлÿжерге ичкери jÿткийт, олорды каргайт. Шутурды öлÿмге божотпой, эки келин оны эки jaндай колтыктай тудуп, кайра чиректейт. Олjочыларды талаганыла коштой, Шутур jaaн туулар jaap баштанып кыйгырарда, оныҥ кажы ла сöзиниҥ jaҥылгазы туудаҥ тууга улалып, ыраакка чöйилип, угулып турды:\n– Ой-ой-ой! Агаш-ташту Алтай! Ак-japыкта бис, алтай албаты, кандый кинчек эткенис? Нениҥ учун бис олjоныҥ базынчыгында, нениҥ учун jаантайын шырада, кыйында ла öлÿмде? Ой! Алтай-кудай, биске мынайда кыйнаттырып öлöр салымды не берген? Айлу, кÿндÿ теҥери! Ÿргÿлjиге ceгe мÿргийин, кинчеги ажынган кара казактарды от-jалкыныҥла öртöзöҥ, мениҥ чаҥкыр теҥерим!..\nСюниҥ jакарузыла олjочылар Шутурды сÿÿртеп, одуныҥ jанындагы тыттар jaap апарды.\n5\nШутур билинип келерде, jep japып калтыр. Кöк-чаҥкыр ыш öткÿре олjочылардыҥ ла олjолоткондордыҥ одуларында улус кöрÿнет. Анча-мынча ыраакта Калташ айакта нени де экелетти. Тыттыҥ тöзинде отырган Шутур колдорын кыймыктадарга чырмайды, je тытка jaба jык этире бектеп буулаганын билди.\nКече эки чыйрак олjочы оны Алтын-Тогусты кыйнап чечкелеген jерле сÿÿредип апаратканын Шутур эске алынды, je оноҥ ары не болгонын билбеди.\n– О-о-о,\nкööркийим, сÿт экелдим... – деп, Калташ\nайакты кыстыҥ оозына jууктада тудуп, ичирди.\nСуузап калган Шутур эки-ÿч ууртты ичип ийеле, амтанынаҥ беениҥ сÿдин билди. Ол Калташтыҥ тижип калган кöстöрине кöрÿп, «Коркышту ыйлаган эмтир» – деп сананды. Ÿÿрезиниҥ баштапкы öбöгöни эки jыл мынаҥ озо тонокчыл олjочыларга удурлашкан согушта öлгöнин, экинчи öбöгöни бу ла кÿндердеги тартыжуда божогонын эске алынды. Öскÿс артып, эмди олjоныҥ айдузында кунук ла карыкчалду бÿдÿмдÿ ÿÿрезине Шутур кандый бир jылу эрмек айдар кÿÿни келди. Je japaмыкту сöс бажына эбелбеди.\n– Мен тÿниле\nсенле кожо мында болгом. Jep japып\nкелерде, барып, бее саадым – деп, Калташ эрмектенди.\n– Кÿн чыкканча таҥууда отырар кезедÿ берилген эмтир. Удабас кÿн чыгар, экем, база ла эмеш чыдаш...\nКалка олjочы келеле, Шутурды jaйымдaйлa, Калташ jaap баштанып, одуга апар деп jакарды. Кÿнниҥ кöзи кырлар бажын алтын-сары öҥлö будып ийди. Ÿÿре-jелелер одуга кунук ла кÿÿн-кÿч jок бÿдÿмдÿ келдилер.\nОлjочы калкала нени де имдежип, каткырыжып турган, эби-куды табылбас, ачка-jyтка алдыртпас Тордомой деп тул келин Шутур jaap баштанып, айтты:\n– «Тискин узун\nколго оролор, тил jÿгÿрÿк башка jeдер» деген укаа\nсöс тегин айдылган эмес ине, Саксарга,\nсен тил-оозыҥды эмеш тудунзаҥ...\nЧала алдамыш келинниҥ jaкылтaлy эрмеги божоголокто, Шутур айтты:\n– Кижи jиичи олjочылар алдына качан да jылмаарзып jÿpбезим. Адар огым jок то болзо, айткан сöстöрим jÿpeктерин öртööр, эрдий кÿчим jок тоболзо,эрмегим олорго корон болор...\n«Калак, тал-табыш боло бербезин» — деп, Калташ сананып, Шутурды бойыныҥ улузы отырган jep jaap апарды.\n– Аттарды\nээртег��р! — деген кыйгылар угулды.\nOлjoдoгы улустыҥ чырайлары кара-кöлöҥ лö кунук, олор бой-бойы да.ортодо каа-jaa ла jÿк ле шымыраныжып куучындажып, олjочылардыҥ jaкapгaныла jол-joрыкка белетенип, айак-казанын, бор-боткозын jyyнаткылап турды. Андый тымыкты кенерте секирткишту кожоҥ бузуп ийди. Тордомой кожоҥдоп, армакчыдагы ады jaap базып баратты:\nТогус боро jоботкон\nМеестиҥ ады Орыктой,\nТогус бойдоҥ мокоткон\nМеншг адым Тордомой...\nТордомойдыҥ андый кылыгына кыjыраҥтып, кезик улус оны шоодып, «кокымай», «кöк-тенек», «алдамыш» дежерде, Кабайчы деп эмеен олорго jöпcинбeй, эрмектенди:\n– Сÿрдеп, карыгып öлгöнчö, кожоҥдоп\nöлзö торт. Оны\nне jaмандайдаар. Олооныҥ кату ла кызалаҥду тÿбегиндеги кажы ла кижи öштÿге удурлаштыра бойыныҥ эп-аргазын тузаланар учурлу. Кöрзööр дö, Алтын-Тогус баштаган уулдар ок-саадакту jyyлaжapдa, бистиҥ Шутур oлjoчылapды oт-jaлбыштy сöстöрлö öртöй айтты, а\nТордомой бойыныҥ эпчилиле, кöрдööр бö, кече ол олjоочы\nшилемирлерле jap-jaaк кокыр-каткы эдип туруп,\nэки кой экелип, бисти азырады. Ончобыс карыгып ла\nсÿрдеп отырзаас, не болотоныс? Кайда да, кандый да\nучуралда jамандашпай, нак jÿpзe jaкшы.\nJол-jорыкка атанар алдында Сю алтайларга öлтÿрткен jaaн бийге, Чадакка, учурлап, таштаҥ эттирткен кöжööни[17] келип кöрÿп, оны jaкшы эткени учун устарды мактады. Оноҥ ол таш кöжööниҥ jанына туруп, jopыкты кöндÿктирер jaкapy берди.\nОлjочылар олjодогы улусты ла мал-ашты айдап, одудаҥ атандылар. Кече Алтын-Тогусты кыйнап öлтÿрген jерде бÿгÿн кускундар, тарбалjылар, каргаа-саҥыскандар jуулганын Сю кöрÿп, «Шилемирлерди шилемирлердиҥ колыла кыйнаттырып, кезедигер» – деп, император Цяньлун – Теҥериниҥ уулы ÿредип туратанын база катал эске алынды. Оныҥ сананыжын кандый да jайналганду ла ачу кожоҥ ÿзÿп ийди:\nКомыдалду кожоҥым\nКобы-jикке угулзын,\nКокый кыдат черÿзи\nКорым-ташка кырылзын.\nJайналганду кожоҥым\nJайлугушка угулгай,\nJаман кыдат черÿзи\nJар бажына кырылгай.\nКалjу jердиҥ öлöҥин\nКара малым отозын,\nКара кыдат черÿзин\nКара кускун чокызын.\nСары-кобы öлöҥин\nСары малым отозын,\nСагыжы jaман черÿни\nСары кускун чокызын...\nУрянхай тилмешчи Сюниҥ некелтезиле Шутурдыҥ кожоҥын манчжурлап тилмештеди. Бий тиштерин кыjырада чайнанып, каргышчы кысты тургуза ла эки колын кайра кÿлип, оозын jaбa таҥзын деген jaкapy берди. Кижи кыйнап öлтÿретен эки калканы бойына кычырып, олорго айтты:\n– Бÿгÿнги ÿделейтен jерде теҥериге jaaн сый эдерис. Белетенип алаар! – Ол кÿлÿлÿ Шутур jaap кöстöриниҥ булуҥыла кöрди.\nЭки калка бу шаҥкылу кысты коркышту öлÿм сакып jaтканын оҥдоды. Олор бийге jaкapy бÿдер деген темдек эдип, баштарын бöкöйтöлö, ары болуп бастылар.\n6\nТÿÿкейдиҥ сööгин jyyп койоло, Бÿдÿки (Тööдöкö), Тузагаш ла Карчага деп алтай баатырлар jaaн эмес черÿлÿ Чике-Таманды ажып, Jаламанга келдилер. Олорго карган öбöгöн туштап, эзендешти.\n– Ады-jолоор кем, сööгööр не? – деп, Бÿдÿки сурады.\n– Сööгим кыпчак, адым Санал.\nСаналдыҥ куучынынаҥ Алтын-Тогус ÿч кÿн мынаҥ озо атанганын, олjочылар башкÿн Кадынныҥ ол jaнынаҥ атанып барганын Бÿдÿки билди.\nÖштÿ ырагалакта, jeдижип, олjодогы улусты jaйымдаары алтай баатырлардьнг тöс амадузы. Оныҥ учун ÿделебестеҥ jopыкка атандылар.\nАлтай баатырлар\nКадрин ле Jайлугуштыҥ ортозында\njылым кайаларды оодып jaзаган jолло кызамды öдÿп,\nак jалбаҥга чыктылар. Анда Бÿдÿки кажызы ла jaҥыс\nаттыҥ jолы деп айдатан он эки такпыр керилге jолдорго ajapy этти. Ол олjочылардыҥ ла олjолоткондордыҥ барган jолдоры. Керилге jолдыҥ jepгe бадай базылган тереҥинеҥ кöргöндö, ол jолдордыҥ кажызы ла, ас ла\nболзо, тöртöн-бежен тын мал барганы билдирди. Керилге jолдордо аттыҥ, тööниҥ,уйдыҥ ла койдыҥ истери jaп-japт кöрÿнип jaтты. Алтайлар jалбаҥ jерди öдÿп чыгала, эки öзöктиҥ белтирине, oлjoчылapдыҥ одуланган jepине келди.\nТаштаҥ эткен кöжööгö ajapy этпей, Бÿдÿки улузын баштап, анча-мынча ыраакта куштар чуҥдап койгон jep jaap jopтты. Манчжурлар ла моҥолдор jууда öлтÿрткен бийлерин кереестеп, таштаҥ кижиниҥ сÿрин эдетенин алтай баатырлар билер.\n– Байла, Чадакка учурлалган болбайсын – деп, Тузагаш таш кöжöö керегинде коштой jopтуп бараткан Карчагага айтты.\nБÿдÿки адын токтодып, колыла jaҥып, улузын куреелей турзын деп jакарды. Jepге кадаган казыкка кижиниҥ бажын саптап койгон туру.\n– Кöрзööр дö, нöкöрлöр, кижи кÿÿни jок бу шилемирлердиҥ казыр кылыгын...\n– Бу кöрмöстöр Алтын-Тогусты коркышту кыйнап öлтÿрген туру не! – деп, Санал öбöгöн айдала, калактап, кородоп ыйлай берди.\n– Кöрÿп тураар ба? Бу кижини тирÿге озо баштап кöстöрин ойгон, кулактарын ла тумчугын кескендер. Оноҥ сööк-тайагын омырып, чечкелей кезе чапкандар. Нöкöристи кыйнап öлтÿрген олjочылардаҥ öчисти алалы, карындаштар! – деп, Бÿдÿки айтты. Оноҥ Алтын-Тогустыҥ сööгин jyyп койоло, олор ойто ло jол-jорыкка кöндÿкти.\nЧыгышту jep öрö аттарын бастырып, тÿжÿш тööн jeле бастырып, Бÿдÿки ичкери меҥдеди. «Олjочылардыҥ эки чай кайнадымга öткöн jолын бис бир кайнадым öйгö öтсöбис, олорго бÿгÿн тÿнде эмезе таҥ алдында jeдижерис» – деп, Бÿдÿки сананып, терлеп калган адын ичкери там ла тыйбаладып браатты. Кÿн тал-тÿштеҥ кыйып калган, jaaн тайгалу jерлерде кезикте кенете ургун jaҥмыр эмезе jотконду салкын болуп, jол-jорыкты буудактап ийетенин билип, Бÿдÿки туулардыҥ баштарын ла теҥерини аjыктады. Je тыҥ ла чочыдулу неме сеспеди. Ол ак-боро адын jеле бастырып, кап-тууразынаҥ тÿшкен кобыныҥ оозы jaap ууланды.\nАка бийди ээчий бараткан Тузагаш кобыныҥ оозындагы тайылганы кöрöлö, кайкап: «Бу не атазы?» – деп, jанындагы Карчагадаҥ сурады. Узун шерjе агаштыҥ jоон учын jepгe чала кыйа кадайла, кÿнчыгыш jaap баканалап кöдÿрген учкур бажына кептеп койгон шаҥкылу кыс турды. Оныҥ таналарла чÿмдеп öргöн кызыл-кÿреҥ торко чачакту шаҥкызы калаҥдап, эзин-салкынга араай jайканып турды.\nБÿдÿки тайылганыҥ jaнына токтоп, jанжыкканы аайынча, оҥ колын japдына теҥдей чöйö кöдÿрип jaҥыды. Онызы jуучылдарга jергелей турар jep кöргÿскени. Айландыра ыҥ-шыҥ, jaҥыс ла анда-мында кускундардыҥ ÿндери угулат. Санал öбöгöн Бÿдÿкиге jyyктай jopтуп: «Бу кыстыҥ ады Шутур[18]. Ол Алтын-Тогустыҥ jyyк нöкöри» – деди. Бÿдÿки озо баштап Тузагаштыҥ ла Карчаганыҥ, оноҥ öскö jyyчылдардыҥ чырайларын туйка ajыктап, олордыҥ сÿрекей ачурканганын билди. Ол jepгелей турган улузыныҥ алдына jopтуп келеле, ÿлдÿзин ушта тартарда, ак-боро ады чычаптап, ичкери чураарга тымырчылады. Ээзи адын токынадып, Шутурдыҥ сööгине ÿлдÿзин уулап: – «Öштÿниҥ база бир казыр кылыгы бу» – деп айтты. Оноҥ jуучылдарына бурылып: «Öштÿ мындый кыйнашту öлтÿришле бисти, бистиҥ албатыны мокодор, кезедер, сÿрдедер, колго тÿжÿрер амадулу. Je алтай улус öштÿниҥ алдына качан да чöгöдöп jалынбаган, jaлынбac та. Тöрöл Алтайысты, албатыстыҥ jaйым jÿpÿмин корыыр агару керек ада-öбöкöлöристи канду тонокчыларга удурлажа катан jyy-согуштарга канча-канча катап кöдÿрген. Ол ло агару керектиҥ кычырузыла бис те oлjoчы öштÿни joткондоп, jep-алтайыстаҥ сÿрерин баштадыс. Эне-Алтайы ла албатызы учун ат-нерелу jуулaжып, jep jacтанып jыгылган уулдардыҥ ла кыстардыҥ ады-чуузы албатыда ундылбай, ÿйедеҥ-ÿйеге улалар, ÿргÿлjиге тирÿ jÿpep! Jуучыл нöкöрлöр! Алтайысты тепсеген, албатысты базынган шилемирлерди кырар, олjодогы улусты jайымдаар агару керекти бÿдÿрерис деп, бис байа Алтын-Тогусты калганчы jолго ÿйдежип тура чертенгенис. Эмди андый ок чертти оныҥ нöкöрине, база кыйнаттырып öлтÿрткен Шутурга, береликтер!» – Ол ÿлдÿзин саҥ öрö кöдÿрерде, нöкöрлöри база анайда эттилер.\nАка баатыр, Бÿдÿки, кыстыҥ сööгин тайылгадаҥ тÿжÿрип, jepге jyyp ла бир чай кайнадымга аттарды откорып, ÿделеер jaкapy берди.\n7\nСю oлjoдoгы улусты ла малды Jайлугуштыҥ бажына чыгарып алганына сÿÿнип, сыны jeҥилип, санаазы jaйымжый берди. «Эмди алтай шилемирлер меге jeдижип болбос, мен мында тÿнеп алала, эртен таҥла саҥ тöмöн jÿpe берерим. – Ол Jайлугуш бажындагы ак тепсеҥде тÿнеерге одуланып jaткан улусты, jaйылып отоп jÿрген малды кöрÿп, — «Удабас jepи-jypтыма jедип, иштедер кулдарлу да, малданар малду да бай боло берерим» – деп сананып, кÿлÿмзиренди. Ол jepине jедип келгени, оны анда алган эжи, балдары, тöрööндöри ле jерлештери сÿÿнчилу уткып келгендери оныҥ кöстöрине кöрÿнип тургандый. «Jуучыл тоомjым да, jамым да бийиктеер» — деп, Сю нык сананды. Казанчы тепшиге толтыра койдыҥ эдин, jaaн айакка мÿн экелди. Бÿрÿҥкий эҥирде ажанып отыра, олjодогы улустыҥ одузы jaap кöрди. Анда оп-соп тÿжÿп калган, кунук улус барыҥдажат. Керек дезе ачка-jyтка алдырышпас, омок-jимек Тордомойдыҥ да ÿни угулбайт. «Бот, слерлерди анайып кезедер керек. Эjенге jeткен кийнинде jалы jок jaлчылap, уни jок кулдар болороор» – деп, кöксинде шымыранды. Кенерте теҥериде тес кара булуттар кöрÿнип келди. Jаҥмыр келгелекте, ажанып аларга, Сю сананышты токтодып, jaҥыс ла ажанышка ÿстÿкти.\nКара булуттар койылган сайын, соок салкын келип турды. Бир jeepeн айгыр ÿÿрлÿ малды кÿдип, ойто caҥ тöмöн ууланарда, олjочы малчылар кыйгы-кышкыла токтодып, айдап экелдилер. Уйлар, койлор, нени де сезип турган чылап, чур-чуманак тÿжÿп, оду jaap бакчыража келди. Тööлöр саҥ-башка ÿнденип, чочып турдылар. Удабады, теҥериде шуулаган коркышту табыщ угулды. Озо баштап анда-мында jaaн-jaaн тамчылу jaҥмыр, ээчиде ле мöндÿр...\nСюге озо баштап калак-коронду кыйгы-кышкы угулды. Улус кирер jep таппай, токым, кеjим бÿркенип, анда-мында jыгылгылайт. Беш-алты ла алтам jанында казанчыныҥ jыгылганын Сю кöрöлö, озо баштап jуугында корыгып турган тööниҥ алдына jабылактанды, ээчиде ле тöö jыгылды. Сю оныҥ ичин japa кезип, кардын кодоро тартып, тööниҥ кöксине кире конды. Мöндÿрге соктырткан сол будыныҥ jодозы лa oҥ будыныҥ шагайы тын jок немедий боло берди.\nМöндÿр токтогон кийнинде, Сю тööниҥ кöксинеҥ чыгып келди. Айландыра ай-караҥуй тÿн. Буттарыныҥ шырказы бастырбай оорыырда, ол тайактанар агаш бедреп, jepди кармадап сыймады. Оныҥ колына jyдрукча соок тош мöндÿрлер тудулат. Jуугында кем-кем бар болор бо деп, ол тöрт-беш оос кышкырды. Je оныҥ кыйгызына каруу угулбады.Оорып турган буттарын колыла тудуп кöрди.Öдÿуги шагайы тужынаҥ jарылып калтыр, jодозында – кан. Ол ÿлдÿзин тайактанып,базарга ченешти, карык алынып болбоды. База катап ÿч-тöрт катап кышкырды,эш немее угулбады. Арга jокто,мöндÿрлерди туура эжип ийеле, öлгöн тööгö jöлöнö отырып, коркышту кородоп, ыйлады.\nСю уйкудаҥ ойгонып келерде, jep japып келеткен эмтир. Эбиреде турган jaш агашта бÿр де, будак та jок, ончозы jулдалып калтыр. Ÿлдÿзине тайанып, öрö турды. Армакчыдагы ады jыгылып калган jaтты. Отрядтыҥ ла олjолоткондордыҥ одуларында улус барчактала jыгылганы, оноҥ ары койлор, уйлар, jылкы мал — ончозы кырылганы кöрÿнди[19]. Jерде jудрукча jaaн-jaaн мöндÿрлер кажайыжат. Эбиреде ыҥ-шыҥ, jaҥыс ла кускундардыҥ каа-jaa ÿн алышканы угулат. Шутурдыҥ каргыжы санаазына кире конордо, Сю кулактарын jaба тудунып, сананыжын öскöртöргö чырмайды. Ол ÿлдÿзине jöмöнип, jуучылдарыныҥ одузы jaap аксаҥдап басты. Öлгöн улузын тоолоордо, тирÿ артканы jок, ончозы кырылганы japт болды.\nОлjолоткондордыҥ одузында jaш баланыҥ чыҥырып ыйлаганы угулды. Сю анаар каҥкаҥдап тыҥдаланып, аjыктады. Агаш аразынаҥ ак-боро атту алтай баатырга баштаткан улус кöрÿнип келди. Олордыҥ бирÿзи аттаҥ тÿжÿп, болчок казанныҥ алдынаҥ кичинек баланы алып, бир jуучылга берди. Ол бала олjодогы беженге jyyк улустаҥ арткан сок jaҥыс кижи деп Сю шÿÿнди. Кийин jанынаҥ аттыҥ тибирти угуларда, кайа кöрди. Беш-алты алтайлар jeдип келгенин кöрöлö, Сю ÿлдÿзиниҥ сабынаҥ эки колдоп, тудала, мизиле тöжиниҥ алды дööн каданып ийди...\n[1] Казакомдор – акгвардеецтер.\n[2] Кан-Оозыныҥ озогы улузы казахтарды кыргындыр деп айдатан.\n[3] Jайзаҥныҥ башкартузына кирип турган jерди ле улусты бÿткÿлинче отток деп айдатан.\n[4] Jадын оору – кöп улус улай-телей оорыыр, оорыза, тöжöктöҥ туруп болбой jадар: кöр, оспо ло öскö дö ка��у оорулар.\n[5] Алыптар – чекчил, чыйрак, jалтанбас улус.\n[6] Каруузындап кöрöр – ийик jерге чыгала, аjыктап кöрöр.\n[7] Окылу – ээжиленген, аҥыланган jер ол эмезе кижи.\n[8] Орус исторический документтерле ол jуун 1745 jылда болгон.\n[9] Ургу – Джунгарияныҥ тöс jери (столицазы)\n[10] Тÿмен – он муҥ.\n[11] Карчаганыҥ айлаткыштап чертенгени тегин артпаган. Тÿÿкейдиҥ öлор алдында jypтaган ла öштÿге удурлажа jуулажып öлгöн jepин албаты оныҥ адыла Тÿÿкей деп адаган. Тÿÿкей деп jep ле Туукейдиҥ аржаны деп аржан суу Кан-Jабаган ла Беш ичиниҥ албатызына текши jарлу.\n[12] Олjочылардыҥ кÿр салып, Кадынды кечкен jер – Кÿр-Кечÿ деп адалган.\n[13] Тÿрген jорыкка тыҥ терлеген аттыҥ ээрин алала, токымды jaш öлöҥгö кöҥкöрö соголо, ойто ээртеп, jopыкты оноҥ ары кöндÿктирип jaт.\n[14] Тÿжеп – оодып, тÿжеме – ташты оодып эткен jол.\n[15] Шыҥ – берт jер, jартап айтса, андый jерге jажынган кижини бачым таппас.\n[16] Кара казактар деп ол öйдö манчжур-чурчуттарды айдатан.\n[17] Кöжöö – памятник. Ол таш-кезерлÿ jер Кöжööлÿ деп адплган.\n[18] Шутурды Кыргысту деп кобыныҥ оозына тайган. Ол jерди албаты Шутурлу деп эмдиге ле адаганча.\n[19] Jайлугуш бажында тош-мöндÿрге соктырып, улус кырылган jерди албаты «Сööктÿ тайга» деп адаган.","id":"<urn:uuid:9ed19b63-a80b-4352-a087-28ed977bb1fa>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/SHODOEV.HTM","date":"2018-10-17T04:58:36Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00131.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999991655,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999991655349731}","num_words":51719,"character_repetition_ratio":0.029,"word_repetition_ratio":0.003,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11515.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Э.М. Палкин\nЭнем\nУулым Сÿмерге\nЭнемди мен иштеҥ сакыйдым,\nЭбире кöрÿп тыҥдайдым…\nБайла, ÿнин мен угарым,\nБазыдын да чын таныырым.\nJÿзи меге jарт кöрÿнет,\nJÿрегим де тыҥ экчелет.\nЭжикти ачып киргенде ле,\nЭбире кöрÿп ийгенде ле,\nАйылдыҥ ичи jарый тÿжет,\nАмыр, jайым боло берет.\nКööркий энем jеҥил базат,\nКöзнöк jунат, казан азат.\nЭрке кöргöн кöзи ару,\nЭрмек-сöзи эптÿ, кару.\nБаш сыймаган колы – jаркын,\nБазып jÿрген бойы – алтын.\nАй-кÿн тийген ак-jарык,\nАк-чек билижип алалык:\nЭрjинем болгон энеме сен\nЭзин-салкын тийдирбезеҥ.\nКажайып jааган карлар, оҥдогор:\nКара чачына, калак, конбогор.\nКазыр суулар, таш кöчкöлöр,\nКалак, алдын слер кечпегер.\nJаш чечектер, алтын агаштар,\nJаан jолында jайканышкан.\nАjарыҥкай энем, элен-чакка\nАк санаамнаҥ мениҥ чыкпа.\nЭнем – эркин ийде-кÿчим,\nЭт-канымда кÿйген сÿÿнчим!\nКÿс, кÿс…\nКöлдöр öҥи карарды,\nКöс эригер кÿс келди.\nКöгöзин быжа кÿйбÿреп,\nКöдÿрилип айланды.\nСалкындарга тыркырап,\nСары бÿрлер учкулайт.\nОайды ÿйдежип, агаштар\nJаҥып, jаҥып тургулайт.\nКугарып соогон булуттар\nКÿнчыгыш jаар чубажат.\nТуулар бажын айланып,\nТурналар учуп барадат.\nКеткин куштар табыжын\nАлтай тыҥдап, тымыды,\nКöлдö конгон эки куу\nКÿсти кöрÿп отурды.\nБ.У. Укачин\nJааш jаап jат\nJааш jаап jат,\nКÿн чалып jат.\nJети öҥдÿ солоҥы\nŸстимде туруп jат.\nJалаҥдар jажарат,\nКулундар jарыжат.\nЭбире телкем,\nА jÿрегимде кем?\nJÿрегимде кожоҥ,\nКожоҥдош кожо,\nКÿн чалызын,\nКÿÿк этсин…\nЭбире, нöкöр,\nКандый jас,\nJажым – кандый ас!\nJааш jаап jат,\nКÿн чалып jат.\nJети öҥдÿ солоҥы\nŸстимде туруп jат.\nJаанныҥ сöзин jанчыкка сал\nОттоҥ jаан неме jок,\nОны, калак, алтаба:\nКазанныҥ отко азылар,\nКалыктар отко jуулыжар.\nКÿнге сабар уулаба:\nКÿннеҥ чокту болбозыҥ…\nJерди балам jÿктенбе,\nJерди кöдÿр болбозыҥ.\n* * *\nÖскö айылдаҥ айак ал,\nОйто куру jандырба!\nОл кижиге быйанду бол,\nОйгор jаҥды ундыба.\n* * *\nИйт – кижиниҥ нöкöри,\nОҥдо оныҥ учурын:\nАҥдап барзаҥ – кулагыҥ,\nАйылда артсаҥ – каруулыҥ.\n* * *\nКандый да аҥчы сен болзоҥ,\nКалак, турна атпай jÿр: –\nКöс jетпейтен телкемде\nКööркийлер эжер jÿрÿп jат.\nШ. П. Шатинов\nУйуктарга Кÿн jанза,\nУлуска апагаш ай jарыйт.\nУйуктаарга Ай jанза,\nУлуска кызыл Кÿн чалыйт.\nУлуска Ай jарытса,\nУйкудаҥ jылдыстар ойгонот.\nУлуска Кÿн чалыза,\nУйкудаҥ балдар ойгонот.\nУлуска апагаш Ай jарыйт,\nУйукта, эрке кысчагым.\nОйынга jылдыстар торт арыйт,\nУйукта дедим, кысчагым.\n****\nКар айланып, айланып,\nКас jуҥындый элбеҥдейт.\nJерге келип тÿжеле,\nТыны чыгып мелирейт.\nЧыкту кейде jорыктап,\nЧылаганы билдирет.\nАмадузы бÿткендий,\nАраай, тымык ÿргÿлейт.\nЭрjине\n(повестьтеҥ алынган ÿзÿк)\nАк кумакла бастырган кичинегеш койрык jолычак элбек тракт jолдоҥ эптÿ айрыла согот. Ол кара агашту аралдыҥ оҥ jанын öрö алдырта теҥкейижип барган бир канча боомдордыҥ алдына кöрÿнбей калып, оныҥ састу актарга арказыла мыйрыҥдап чыга конуп, ыраактагы таскылдар колтугы jаар меҥдейт. Jайгыда, айас кÿндерде, чындап та, бу мында тöҥдöрдиҥ jÿзине отура тÿжÿп, jер-алтайдыҥ jаражын кайкаарга макалу! Чöйилип барган кеен jараш öзöктиҥ эки jанын сындай тепкиштелип, кöк-jажыл таскылдар тÿшкен. Бу эки сынныҥ бажы кöк-чаҥкыр теҥериге там ла jууктай кöдÿрилет. Оноҥ курлаазынаҥ кучактай алыжып, бир кÿрееде туруп, ÿйелик кожоҥ айдышкан баатырлардый табыжып, то шло таштаҥ алкындап кеелеген мöҥкÿ-сÿмерлер тöзöгилейт. Ол сÿмер кÿнниҥ алтын чогына кÿскÿдий jаркындалып, айландырагы ар-бÿткенге, кейге кöк-чаҥкыр, jебрентик ынаар бÿркÿп, ончозына энчиликтÿ тÿштер алкайт.. Мынаҥ кöс оедердеги ыраакта таскылдардыҥ маҥдайынча мелтирижип таралып аккан кожоолорды, кöк-jажыл öлöҥгö тынчып jаткан одорлорды. Калыҥ аркаларда мöштöрдиҥ экпиндÿ шуултын тыҥдап, ончозын айландыра сананып отурарга кандый jакшы дейзиҥ!\nJе байагы jол калганчы тöҥниҥ jÿзи öрö сÿÿнчилÿ тÿргендеп чыгып ла келген, ак jалаҥда турган Мечин jурттыҥ айылдарыныҥ сойоктордый содон-содон тÿнÿктери кöрÿнип, ышла jытанып, jадын-jÿрÿм сезиле берет.\nJурт ичиле öдÿп отурзаҥ, озо ло баштап бÿркÿзи jок куу тураларга, каазаларын кöк-jажыл jеҥес нркеген айылдарга, бир канча бузук огородторго, олордыҥ койрык-тейрик оромычактарына аjару эдериҥ. Jе оноҥ кенете кöскö кöрÿнип, кулака угулатан немее – ол ойноп jÿрген ума jок кöп jаш бал��ар. Олордыҥ сÿÿнчилÿ öткÿн каткызы jаҥыланып, бу, чала эмеш карыгып калган jуртты каран сÿÿндирип, келер öйлöргö ижендирет.\n… Балдардыҥ кöбизи адаларын кöрбöгöн – олор чыгарда, телекей jууныҥ öтине курчадып койгон туш болгон. Кажызыныҥ ла билезинде бойыныҥ короны, ырызы. Jе балдар jууныҥ öйинде jÿрÿмниҥ уурларын ойын аразынаҥ тап этире ундып салгылайт. Бир тÿп-шÿÿлтези: адам jанар деп айткан болзом – jанар! Олордыҥ бу иженчизиниҥ учы-куйузы jок. Балдарды бу текши корон ло текши сакылта, jаҥыс jерде öскöнине колбой, бириктирип, нöкöрлöр эдет. Эски кузницаныҥ куйузында оодык передкени пушка эдип сÿÿртеп, олордыҥ «ра!», «тук-тук!» – деп кыйгырышканы оныҥ да учун нöкöрлик ле бурузы jок угулат.\nАйастарда олордыҥ энелери неделелер, ай кирези бригадада иштеп, анда ла конуп-тÿнегилейтен. Бригаданыҥ отторы ыраак кобылар оозында тÿниле jалтырап тургулаар.\nОл тушта jурттыҥ ичинде арткан улустар: каргандар ла балдар.\nБу jердиҥ улузы балдарды «ач-ÿрен» деген кыска сöслö адагылап jат. Чындап та, jурттыҥ балдарыныҥ чырай-бажын. Сööк-тайагын, кийим-кебин лаптап кöргöндö, бу сöс олорго сÿреен эптÿ келижет.\nОлордын jаантайын ла ажанатан курсагы – ол кöк чейдем. Jай болзо, олор – маҥыр, кöжнö, кызылгат, балтырган jигилеер. Оныҥ учун олор эди-каны агып, ончолорыныҥ ла чырайлары ач-куу, ичтери ÿзÿк-ÿзÿк: колы-буды сып-сырсак jÿргÿлейт.\nУулчактардыҥ он jаштудаҥ öрöгизи ач-ÿрен эмес, труд-кÿн иштейтен эр улус деп адалатан. Эмди олор энелериле кожо бригадада.\nАч-ÿренниҥ кийген кийими де бир аай: тондоры, штандары, чамчалары, бöрÿктери – ончозы кой терези. Олордыҥ кептери кезикте канча-канча каттаҥ чоокыр-теекир jамачыларга калыҥжыйт.\nКурсагы комой, тон-öдÿги самтар да болзо, jе бу чындап та, ачка-jутка качан да алдырбас ач-ÿрен. Боро-кара курсактаҥ чала-была ажырган, шалыр-малыр кийинген, эжиктеҥ калт-малт чыккан ла, jок. Кайда? – депо лорды таҥдактаар болзоҥ, эмезе эски конюшняда jажынып ойноп, «кÿÿк» деген кыйгы-кышкызы как jолго чыгып, эмезе энедеҥ чыккалы эт jылаҥаш бойлоры jурттыҥ эжик алдында кöжöгöни кыйкада jÿгÿришкени кöрÿнип турар.\nАч-ÿрен ач-ÿренле. Jе айылдыҥ иш-тожы олор jогынаҥ бачым jылбас эди. Эртен тура айылдыҥ ичин сибиреринеҥ, бозу эмизеринеҥ ала тÿште айылга суу тажып, уй jандырып, эҥирде ойто бозу эмизерине jетире кöскö кöрÿнбес, jе колды-бутты амыратпас кöп толу бор-ботко иштерди бу ач-ÿрен ойын аразынаҥ чокум ла капшуун бÿдÿрет.\nОнчо иштер эдилген кийнинде, эҥирдиээ бир 9-10 частары киреде чала бÿрÿҥкий, jе чöлöö öйлöр бар. Ол тушта мечик ойногон балдардыҥ шыҥ-маҥ jаакташкан, ыйлашкан табыжы чыгып, токпоктоткондордыҥ адаанын алган jааналардыҥ каргыжып-тÿкÿришкени jурттыҥ ортозына jаҥыланып турар.\nБаза ла бу мындый бир кÿн jаскы эҥирде Кылык деп атту, он jашту уулчак оҥ jалмажын алаканыла улам сайын jыжып, jантыҥдаган айасту базып отурды. Ортозына теми рок ошкош болчок таш ороп ко��гон тÿк мечик келип тийген jердиҥ ачузын ойын ортозынаҥ изÿ тарыйына кööркий сеспей де калган. Ол jердиҥ сызы эмди селиребейт.\n«Бот кöрмöс! Кандый болуп jат, айла! Улустыҥ уйларын тÿниле тазада jулуп-jулуп алала… – деп, уулчак ачурканат. – Мечик болчоктоп алган. Айла кериш-согушты Кылык баштаган дежер. Ол анайда айдышкан улус мечикти jара кезип, кöргöн болзо, санаазы öскöлöнöр эди».\nJе санаазы jеткенче jакшы ойноп алганына маказынып, Кылык jалмажындагы сысты ойто ло ундыйт. Кижиниҥ кöстöрин каралгаладар ла мечиктер jылыйтар бу караҥуй кирбеген болзо, уулчак алмардыҥ куйунзындагы jажыл jалаҥла чамчазы jайылып, тамандары элестелип, öткÿн шаҥжап, эмди де ойногончо ло jÿгÿрер эди.\nБу мындый капшуун jÿгÿриш, эҥирги серÿÿн кей, ончо уулчактардыҥ бирлик сÿÿнчизи Кылыкка сÿреен jарайт. Оныҥ чырайы кызарып, кöстöри чагылып турар.\nАйылына кирип келзе, адазы да, сыйыны да уйкуга кире берген туш. Бозорып jаткан оттыҥ айагында jес-кара чöйгöнди томон чайдаҥ да ичпей, уулчак тöрт казыктыҥ бажында тарбайта jайган мал-шыйрагы туулакка чыгып арыганына кöҥкöриле берди. Jымжак, кöбÿ öлöҥниҥ ÿстине аҥданып ойногон кийнинде бу туулактыҥ кырлак jиктери ого арык аттыҥ башарказындый кату ла курч, оныҥ кенете буркураган тобрак-тозыны ару кейге кöрö ачкыл ла кÿлзÿ деп билдирди. Ол бир эмеш аҥданып, оноҥ кырлак кабыргаларын, кырлак jиктердиҥ ортозына jараштырала, тымый берди.\nJе Кÿнет ойгу. Ол уулыныҥ уйкузын тыҥдалайт. «Учканныҥ тыныжы чала ÿзÿктелип, турган да, керек чыккан ла! Бу база ла соктырткан. Ыксып, öкпööрип турган да. А соктыртпай, jа!.. Бу былардыҥ чыдаганын кижи качан кöрöр? Энези тирÿ болзо, айса, капшай jаандар эди. Балдар шыралап jат. … Энези jокко кураҥы öскÿс бозулардый…»\nŸйи jада каларда, Кÿнет тегин де эки кöстöҥ тутак кижи болзын, эки jаш балала ээн jурттыҥ тÿбинде артып, чучурай берген эмей. Колхоз оныҥ билезине одын-суула, курсак-тамакла ас-мас та болзо, болужып туратан. Jе jуу башталганыла колбой колхоз то, улус та тÿреп баштаган. Барды-jокты бастыразын фронтко ийер. Айылдагы улуста не болзын, канай-канайып колдыҥ-буттыҥ аразынаҥ нек-сакты таап, шыралай-боролой jатпай ла деп Кÿнет те сананатан. Мындагы улус бир-бирде jаҥыс уйдыҥ сÿдиле де коно бербей, а ол jуулу jерде уй-мал бар эмес. Олордо, кööркийлерде, тен уй да саар бош öй jок болбой…\nЭки кöстöҥ астыккан да болзо, эр бойы каҥ-кадык, айудый бöкö. Колло тудуп эткедий иш колхозто нениҥ учун jок болотон? Удабай туру пол колхозтыҥ алмарында ÿрен аш арутаар ишке кирип алды. Ол кÿннеҥ ала колхозтыҥ теҥкейген алмарыныҥ тергезинде öскÿзиреп калган эски jажыл веялка Кÿнеттиҥ толгушты капкан ийделÿ колдорыныҥ кÿчине багынып, эртен турадаҥ ала эҥирге jетире токтомыры jоктоҥ иштей берди. Веялканыҥ кайыштары кайыжып, канча jазалдарды айланыжып, ол чала токооргон кöк торбок букадый кöксиле силкинип, кийин jанындагы элгектердеҥ jеҥил коозоны буртылдада чачып, алын jанында тил ошкош элгектеҥ кып-кызыл тирÿ буудайды тöгöт.\nJылдыҥ ла кÿнÿҥ сайын бут бажына туруп, колхозтыҥ бастыра ажын арутап турган кижиниҥ бÿдÿрген ижин канча улус кайкаган эмей.\nКажы бирде айылыҥда кара-боро чай ичип, эртенги кÿн керегинде карык санаалар шÿÿнип отурзаҥ, алмарда веялканыҥ сÿÿнчилÿ кÿҥкÿлдегенин угуп, сыныҥ jеҥиле тÿжер. Кÿнет аш арутап jат. Аш-тузы канайда сыраҥай бÿтпей калат эмеш, öлÿзимек те болзо, байла, бÿдер. Ол тушта ажын jуунадып салган jалаҥдардаҥ косилканыҥ jолында тÿшкен мажакты терерге тÿстерин, кöнöктöрин колго алар. Ол тушта чарак курган айылдардыҥ отторы сÿÿнчилÿ тазыражып, деремнениҥ оромычактарына амтанду куйук jайыла берер.\nJе бу jаста веялканыҥ табыжы бир эмеш калтылдап турала, эрте токтоп калган – кайда-кайда кÿйгек болуп, колхоз государстводоҥ ÿрен ашты та ас алган, та кандый.Калыктыҥ адазы да эдер немезин таппай кунугат. Келер кÿс кандый болор? Айса бу jуу-чагыла кожо ажы да «чок бол!» – дегендий бÿтпей барар ба?\nАдазы jайдыҥ изÿ кÿндеринде jантык туразыныҥ тöрине изидинип jадарда Кылык öркöлöп, сыйнын ла адазын мÿсöллö азырап турды. Тегин бойын кöргöндö, ол санаалу, килеҥкей ле уулчак ошкош инее, jе каа-jаада байа бир согужып ийетени бар. Кандый сабет ороонын корулап турган деер оны база?\nКылык бÿгÿн эрте тура эрте шалтыркай тежик чадырда ÿлбÿр-салбыр тон-санныҥ алдынаҥ ойгонып келеле, томон чайдаҥ тардайга ичип алып, эртен турагы кÿнниҥ баштапкы алтын чокторы эжик бажындагы jыртыктаҥ öдÿп, айылдаҥ чала соок ло бос-бас бÿрÿҥкий ичин jарыдарын сакып отурды. Кÿн чыккалактагы чалынла мындый öйдö, тьфук, кöрмöс бассын. Бутты корон-соок чалын таманынаҥ ала тöҥмöккö jетире кызарта jунултат. Кажыктыҥ ла тизениҥ ÿйе-сööктöри озо баштап сиркиреп, чымылдажып, изип, оноҥ тыны чыгып, торт билдирбей барар. Кобылардыҥ эртен турагы ачу jыбарын не дейзиҥ! Кöк тожоҥдый öлöҥдö лö аштыҥ кылгазында тизилген чалынды серпип ийеле, jыртык кийимдÿ уулчактыҥ тыныжын удура келген бойынча бууй алып, öзöк-буурына шылынарга турар.\nОго калажырап, Кылык эмди отты тазалап, унчукпай отурды. Уулчак айак-казанныҥ ортозына тимееринбей, анаар jÿк ле чöкöгöндÿ кöрÿп салат. Кечеги эки öркöниҥ эдин адазы ла сыйны jип койбой, ойноп jÿрген Кылыкты не сакызын! Кем jок, алдырбас, мен аҥчы! – деп Кылык бойын баатырзынат. Бот öркöлöрдиҥ астап турганы коркунчылу. Бастыразы ас ла салза 150 кирези чакпылу 15 уулчактыҥ öркöлöжине тырмакту немедеҥ чындап та не артар?! Кымылдашкан öркöлöр кырылган. Каа-jаа ЩркЩлЩр бар да болзо, jе олор калажырап калган кестеҥкей кÿлÿктер. Андый сÿмелÿ öркöни уулчактардыҥ текши айдыжыла болзо, аҥга ары jанынаҥ jолду ла кижи öлтÿрет. Калык андый ырысту аҥчылардыҥ бирÿзи болуп jат.\nАдазы качан ортозына уйкудаҥ турала, уулыныҥ jанына келип отурып алганын Кылык jаҥы ла сести, jе унчукпады.\n– Нени сананып туруҥ? Jалкууҥ тийе�� пе, балам? Jе айса бÿгÿнче барба, амырап ал. Jаҥыс ла, айылда бÿгÿн ооско салар немее jок. Öркö тÿшкен болор бо? Сен айылда главный эр кижи инее. Удабас кÿс болор… Аш бÿтсе, колхоз аш ÿлежер. Сени мен школго ийерим…\nКылык адазыныҥ ас, jе эрке сöстöрине ырысталып, ыжын анаҥ-мынаҥ чоргудып ийген деремнени аjыктап салала, кажыкка jетире казылып калган кара тобрак jолго чыгып, Тöргин jаар чакпыларына бачымдайт. Кÿн öксöп, оныҥ оҥуп калган чамчазы öткÿре jардын тапту ла изидет. Ичкери алдында уйкудаҥ ойгонгон кобылар jÿс-тÿмен чалындарыла мелтирежет, jÿс-абызын барынтычы куштарыла чыйкылдайт, ак тумандарыла ару ла кеҥ тынгылайт.\nКара jол jурттаҥ анча-мынча ырайла, той балкашка jара каткан апагаш как jолго билдирбезинеҥ кöчö берет. Бу jол эмди Тöргинниҥ бажындагы сары кайаныҥ эдегине тептире чöйилип, андагы айры-тейри кызамдардыҥ ичи сайын тарап калар. Каргандардыҥ айдыжыла болзо, базарга база керек ле. Jолдыҥ айдарда ла бу бöлÿгин öдöргö Кылык тыҥ калажырайт. Оныҥ будыныҥ кезилип калган таманын адырманду кызу кумак чымылдадып, ачу jийт. Чакпыга барып, ойто келип, бу jолды ол бир кÿнде ары-бери алты катап öдöт.\nКылык jолды jол jазайчы кижидий ширтеп кöрди, öткöн кижиниҥ изи билдирбесте, оныҥ такталып калган кырына чыгып, базыдын кöндÿктирип, бойына айдынат: «Бÿгÿн уулчактардаҥ чакпыга менеҥ эрте барган кижи jок. Олор эмди тапту ла уйкуда. Эмезе туруп келеле, энелерине jажыркап, чöрчöктöп отургылаган болор…»\nКайракандар чакпыга барганда, кандый да болзо, изи jок калбайтан эмей. Öлöҥлö öтсö, изи öлöҥдö jадар, jолло öтсö – jолдо. О-о, бу jол ончозы инее.\nГена öткöн болзо, бу ак кумакту доскодый тÿс jолды jакшызынып, торбок чылап чоройлодо чÿштеп, адын бичип барар эди.\nОныҥ андый кылыгын, байла, jаан улустаҥ кöргöн кижи бар. Одындап, öлöҥ чаап, ары-бери керек-jаракка jÿрÿшкен улус толтыра инее.\nJе бир катап Генаныҥ кöзинеҥ кöгöзинниҥ чечеги ошкош тирсек чек айрылбай турды. Уулчактар шÿÿжип, оныҥ калпык кöзине туй тÿкÿрип, чукурып та турза, немее ле болор кирези jок болды. Энези чайдыҥ шагыла да изÿлеген – jоголбос, кабыкталып jÿрÿп ле jадар. Нöкöрлöриниҥ jöби аайынча Гена бир катап Мырчак эмегенниҥ айлына келген. Ол эмеген саҥ башка кижи!\nКаа-jаа кандый бир оору-тымулу айылга караҥуй эҥирлерде кирип келип, оныҥ айтпазы ла оок. Теҥериде ол атту кижи учуп баратканын кöрÿп ийген турар ла, тураныҥ толугында от кÿйгенин кöргöн лö. Ончозы ла белге, чыгым. Кезик улус оноҥ ичинде каранга коркыгылап та туратан. Кам кижиниҥ кызы, угынаҥ тартса, белгечи-томчы да болордоҥ айабас дежетен. Оны база калганчы чай-чуйыла, мÿн-сöлиле кÿндÿлеп туратандар.\nГена Мырчак эштеҥ келеле, айлыныҥ ичиниҥ караҥуйын кайкадым деп куучындаган. Эҥ ле озо кöскö кöрÿнген немее – ак кубалга бастырып койгон от. Тагылда кубуксып jаткан арчын. Тöрдö ары кöрÿп, арчындар jазып отурган кöлöткö ошкош эмеген. Кара бöс курында кыстанган отуктыҥ куулы jаркыны.\n– Jаҥы ла отто кичинегеш коноочы отурбаайты, кайда баат? – деп, Мырчык одын jышкырган. – Jаае уул иштебей, кöкö тÿште не базып jÿргеҥ? – деп, Генкага кыjыраҥтыган.\n– А слер нении эдип турганаар? – деп, Гена сураарга турала, кöзин jышкан. – Öркöлöп тургам. Кöзимнеҥ тирсек чыгарда келдим.\n– Ба-чаалта! А кайткан деп! Jолго чÿштеп туруҥ не? Алаканыҥа тÿкÿреле, кöзиҥди оны чилекейлеп ал.\nМыныҥ кийнинде Гена jолды бир канча öйгö чыктытпай, кöзин тÿкÿрÿкле уймап турды. Тирсек айрылбас, чек ле кадалып калгандый. Учында врач оны тоҥуп калган тирсек дейле, кезип туруп айрыган эмей. Jе бир катап, бистиҥ улус немецтерди сÿрÿп бараткан де пугала, куды jок сÿÿнип, ол ойто ло jолго чÿштеп баштаган…\nКылык темир казыгыныҥ бажыла койрык-тейрик буту куштар, кыйын-тейин машиналар jурап, бойыныҥ jуруктарына бойы каткырап, куучынданып базып отурды…\n… Толя öткöн болзо, база да саҥ башка. Jолдо ийт согор агаш jатпас эмей. Толяныҥ изин кессеҥ, терезин сойо тартып койгон jыланга ла бажын балбара согуп салган келескенге кыйыжы jоктоҥ учураарыҥ.\nКылык Кам-Сööгине качан ортозына jедип келгенин jаҥы ла билинди. Учуктыҥ ары jанынаҥ чыкту бÿктердиҥ серÿÿн эзини согот. Койу кара jыраа кучактанган, кыпту-кыпту кыс-кылтым jеҥес таштар эдектенген тымык кара боомноҥ оныҥ jÿреги барт чочый берди. Боомныҥ чике бажында сок jаҥыс коркок тыт кандый да куштыҥ уйазын тарбак олбугына эски бöрÿктий илип салып, jалаҥдарга карайт.\nБу боомдо кам кижини4 сööги jадып jат дежет. Бу мынайда анчадала эҥиргери öдöргö коркынчылу. Кам кижи. Ол не öлгöн? Сööгин нениҥ учун jолдыҥ jанына jууган, jарт эмес…\nКезик уулчактар бу сööктöҥ торт бой-бойлорын коркыдыжатан ойын эткилеп алган. Эҥирде чакпылардаҥ jанып клеедип, уулчактар кенете чыҥырыжып, деремне jаар барган jолды тöмöн тобрак-тозын буркурадып jÿгÿргилер. Сыгыт-калак чöйилип, быштак сыгылып jадар:\nКижи сööги каҥкылдап, ич-и-и…\nТöҥмöк сööги тöҥкÿлдеп, и-и-йт…\nКайырчагыла калырап, ы-ы-ыйт…\nКамныҥ сööги тоголон келет… И-и…\nМындый сöстöрдöҥ кем коркыбас! Айла оны озо ло баштап тапкан кижи – Кылык. Чындап та, jиит чыйрак бутар алдында как jол кÿҥкÿлдеп jадар. Деремнеге кийдире jÿгÿргилеп, ончолорыныҥ jÿреги jарылгадый jапылдап турар. Jе бу не шыра?!\n«Оноҥ, чындап та, не коркор. Тирÿ болзо, ол туку качан туруп келбей, тургакту болзо, бистер ончобыс öлÿп калбай…» – деп санаазын учына jетирбей, Кылык тыттыҥ алдында jаткан чогу агаштар jаар jилбиркегендÿ кöрÿп салды.\nКам-Сööгин öдöлö, Кылык кичинегеш ак тöстöкти öрö бöкöҥдöп, öҥöлöп ийди. Бажын араай кöдÿрип, тöҥниҥ ары jанын карап кöрли. Оныҥ jилбиркек кара кöстöриниҥ алдында кеен ак jалаҥ кÿнге ынаарсып, jажытту тымык jÿрÿми кидим ойногон jадат. Jÿзÿн-тÿмен чечектер jайканыжат. Талтÿштеги кÿнниҥ чогына jылыган кейде чечектер jайканыжат. Талтÿштеги кÿнниҥ чогына jылыган кейде мöтлö jытанат. Анда-мында, ак ичегендердиҥ оосторында, шибеедий чокчок тобырактарында öркöлöр улуркак содойыжып, кÿнге кулактарыныҥ ичин изиткилейт. Оноҥ бийикте коо аспактар андый ок коо сынду кайыҥдарла коштой тургулап, энчиликке тымык тылырайт. Эҥ ле бийикте, Эликтÿ-Тууныҥ бажында, кара-кара чибилер ле мöштöр öскилеп, айас теҥериле та нении де куучындажат.\nАштабайтан болзо, öркöлöр кетешке тазап калган бу кичинегеш ажуда Кылык jадып алып, айландыра турган арка-сындарды, олордыҥ кöк-jажыл будуктарын кöрÿп, какпак кайалардыҥ тÿмен кыбы-jигин шыгалап, кöктиҥ быдырада öзÿжин тыҥдап, теҥериниҥ кажы учынаҥ булуттар буркуражып, кайдаар улу jоруктаар эмеш деп кайкап, кере тÿжине де сананар эди. Оны керек дезе бу белин кезе курчаган чымалы тарамык сары öлöҥниҥ ортозыла кайдаар кÿйбÿҥдеген, кышкыда нении jиген, ол сÿÿнип, шыралап jат па деген сурактарга экелет. Айса кÿн ашканча, мен чилеп, jаҥыс ла боро кардына иштенип турган? Айса билезин азыраарга чырмайат па? А jаан ба, канчу не? Нени шÿÿйт не кÿлÿк?..\nJе кара чымалы ак jымыртказын чип-чике сабарларыла jырс этире кучактанып, чиректеп, öлöҥдöрдиҥ ортозы jаар ырап барат.\nКылык чик еле тöбöзине тийип турган кÿнге удура чалкойто jадып алала, кöстöрин сыкыйтып ийди. Кижиниҥ кöстöри кылбыгар кызу казандый jаркынду от-тегеликтеҥ ийнелердий салааланып, чоктор урулат. Кÿ, кÿн! Jер-телекейдиҥ ÿстинде сени сок jаҥыс деп уккам. Ÿредÿчибис куучындаган. Сен бастыра jер-jеҥести кöрÿп jадырыҥ. Эҥ jакшы jÿрÿм кайда, билерге турум, айтсаҥ. – Jе кÿн унчукпай кÿлÿмзиренет. – Теҥери, теҥери! Кöксимде кенете не сыс табылат, кандый jерлерди кöрöргö санам эригет, айтсаҥ! Тайгалардыҥ ары jанында не бар, талайлардыҥ ары jанында не бар? – Jе теҥери улуркак ла ээн теҥкейет.\nТöргиннеҥ санаазыла ыраада уча берген уулчактыҥ öзöги карарып, ичи каркыраарда, ол чочыҥкай öрö туруп, ажудаҥ тÿже jÿгÿрди. Öркöлöр кенете ÿн алыжа калактажып ийеле, jылыйгылап калдылар.\nКылык меҥдеп, чакпыларын азыйдагы чылап алдынаҥ öрö эмес, бир аай ÿстинеҥ тöмöн кöрÿп келер деп шÿÿнет. Тöргинниҥ бажында öркöлöр кырылган. Бу jууктарда болгон jаан jуттардаҥ улам Кам-Сööгиниҥ jанындагы кобыдаҥ бир jерди суу jара тееп чыккан, бу кааҥдарга öркöлöр суу кууган болор. Öрöги jалку чакпыларды бейин тöмöндöдöр. Jанатан jолго до башайас болор.\nJе Кылыктыҥ ичинде туйкайын алып jÿрген бир jажыт бар. Ол баштапкы ла ак ичегенде курыгын чакпы. Анда коркышту сÿмелÿ jон сары öркö jуртап jат. Кижиге де кöрÿнбес. Ичегенин де тыҥ jарандырбас. Онызы кумакка, той балкашка ол туку ла качан кадып калган.\n– Анда хитрай öркö бар! – деп, бир катап Гена куучындаган. – Эҥирде Эликтÿ-Туудаҥ кургак будактар jÿктенеле , öзöкти тöмöн меҥдей-шиҥдей базып ийдим. Кенете бир jоон öркö будымныҥ алдынча jолды кече ле конды. Эски ак ичегенге барып киргенин бойымныҥ эки кöзимле кöрдим. Ол тÿнде чыгып, та отоп турган кÿлÿк, та ойноп турган…\n– Болзо-болзо, ол эрjинелÿ öркö, а? – деп Толя алаҥзыган.\n– Jок, эрjинелÿ немее jаҥыс ла момондордо болуп jат деп, меге адам айткан – деп, Кылык бÿдÿмjилеген. – Андый момон тушкан-болгон ло кижигк бачым öлтÿртпес. Ол jалкуурбас, ижин сÿÿген кижиге öлтÿртер деген.\nГена ол öркöгö чакпызын он кÿн кирези тарткан эмей. Эш немее болбогон. ÖркЩзи jерий берген дейле, чакпызын алып алды не. Ннлчактар да ичегенди кыйып турар.\nЭмди Кылыктыҥ ол öркöлö ченежип келгенинеҥ бери бир ай болды. Öлöҥ öзÿп, койый берди. Jе не де jок. Уулчактардыҥ шоодоры да тыҥый берди:\n– Таай, jалкыбазы кижи эмес!\n– Эйе, öрöкöниҥ корголын кöрöриҥ!\n– Бу тен сен jÿÿлген болбойыҥ!\n– Öскö ичегенге салган болзоҥ, эмди бир jирме öркöни öлтÿрип алар эдиҥ!\nКылык бир кÿн эҥирде jоон öркöдöги чакпызынаҥ база ла куру келерде, уулчактар тöрт öркöни бой-бойыныҥ ÿстине чалыштыра салала, тым отурдылар.\n– Jе, уул, болор, jок öштÿле тартыжып jадыҥ. Бу бистиҥ экидеҥ берген тöрт öркöни алып ал. Ононҥ… божогоны ла ол… Чакпыҥды öскö jерге тарт. Канчаазын бого сырай улчыйтан…\n– Эйе, онызы ей-богу, чн, Кылык!\nКылык мыны угуп, каткырган:\n– Слер база кокурчы ла наjылар. Слерле кайда да кунукпазыҥ.\nJе оноҥ кöрÿп турза, уулчактардыҥ чырайларында кокур jок.\n– Öркöгöр ойто алыгар Быйаным айдайын! Jе öлтÿрерим деген болзом, öлтÿрерим! – чокпойто салып койгон öркöлöрди керексибей, кöндÿре база берди. Толя ла Гена баштарын jайкап, öркöлöрин ойто ÿлежип, кедер нöкöриниҥ кийнинеҥ бастылар.\nКече Кылык сары öркöдöги чакпызын jастыктырып ийерде, уулчактар не аайлу сÿÿнгилеген! Учы-учында сана кирген! Jе Кылык ичегеннеҥ эки алтам кирези ырайла, öлöҥниҥ ортозын шыгалап, чакпызын как jердиҥ ÿстине тартып койордо, нöкöрлöри алаҥ кайкашкан.\nЭмди Кылык мойнын чöйип, чакпызын ыраактаҥ ла аjыктап келетти. Jедип келзе, ба! – чакпызы jогыла. Кечеги jÿм öлöҥди таныыр да эмес, оныҥ уймалганын, ÿзÿлип-толголгонын, торт ло калапту кÿреш болгон немедий. Чакпыныҥ казыгындагы куулы эмик канча jердеҥ эрелип-эрелип, ÿзÿлеле, арка jаар улу сырайып калтыр. Кылык кöп сананбай, анаар jÿгÿрди. База кÿлÿктиҥ бойы бу ла! Чабыннаҥ арчыган будактардыҥ чогынтызыныҥ ортозында чакпызыла илинип, тырлаҥдап jатты.\nКалык чала чомчой отурып ийеле, тыныш алынып, öркöниҥ jапылдаган казыр кара кöстöрин, оныҥ суйманын, суркураган кызыл-сары кылгазын кайкап, jаан иш эткендий, «уф!» – деп ÿшкÿрип ийди. Öркö лö кижиниҥ ортодо бир айга уланган маргаанды кенете эске алып, ол кÿлÿмзиренди. Айдарда, бир ай мынаҥ озо адама арбатыртала, кöзимниҥ саҥы да эмес, санам да эмес, чын öркö болтыр не! Ал-санаамды каранга алып, тÿжимнеҥ чыкпас кÿлÿк! Чакпыны ажыра калып турган маргаанчы! Тÿн jорукту борсук! Ннлдарга айтырткам, уйатка арай ла тÿшпегем…\nКаптырган будын кыркып, ачузына чыҥырып турган öркöни, калак божоно бербезин деп, уулчак чыгара тартып экелди. Кöрзö бир колы толтык. Тамажы ÿзÿлген jерин тарамык тÿктер туй öзÿп кал��ыр. Кемниҥ чакпызына тÿжеле, колын кыркып, айрылды болбогой. Саҥ башка ла! Айгыр кÿлÿк! Jаҥыс коло ичеген jарандырары кÿч эме, база!\nОныҥ тынын кыйа тударга турала, та нениҥ де учун ачу боло берерде, ойто божодып ийерге алаҥзып, сана-кÿÿниниҥ кенете кöдÿрилип, jабызап турганын Кылык бойы кайкады. Алдында мениле качан да мындый болбойтон. Кыйа туткан ла курга кыстанган, jанган. А эмди не? Уулчак эмеш кунуга береле, курын уштып, öркöни тирÿге мойынынаҥ буулап алды. Jалбак кайышка тыныжы буулбас эмей. Бир колына öркöзин сÿÿредилтире тудунып, чакпылу колыныҥ эргегиле тÿжÿп турар чолтык штаныныҥ кажынаҥ улам сайын öрö тартынып, аҥуштарды ажыра секирип, jолой сокойоктоп, кожоҥдоп, öскö чакпыларын кöрöргö jÿгÿрип ийди.\nАк таманду машыйна,\nАркаҥа мени салып ал!..\n… Кöк таманду машыйна,\nКöксиҥе мени салып ал!\nУулчак кара момонго тургускан чакпызына jеткенин сеспей де калат. Jалбак таштыҥ ÿстиндеги тобракты эки алаканыла эптÿ эжип ийеле, араай ачат. Чыкла, караҥуйла, тазылдарла jытанат. Чакпызы куру. Jе кайдалык. Ол кичинек те ачынбайт. Тежикти ойто бöктöп койоло, талымзыраган öркöзин кöдÿрип, кожоҥдогончо турат.\n..Эрjинелÿ ак момон,\nЭрjинеҥди экел бер..\nСöстöр кайдаҥ да табылып, бой-бойыла эптежет. Ол кайкайт. Аргымай деп байдыҥ сундугында ак момонныҥ терези бар болгон деп карган улустыҥ куучындажатаны санаазына эбелет. Кандый да кулдыҥ кÿчин jиген. Канайда? Оныҥ учун айдаган… Öркöзин кöдÿреле, jиирге турган чылап, аф-аф деп ырсайат. Каткырат. Jуттардыҥ кийнинде баjырайа öскöн ак мешкечектерди чарчалта тееп, айгырдыҥ öтöги деп сананат. Чындап та, мында андый кöп айгырлар jÿрген бе?!\nАрткан ÿч чакпызына Кылык тыҥ ла иженбейт. Бирÿзин jÿзÿн-jÿÿр чакпылардыҥ арткан-калганынаҥ jууп эткен. Jаактары кириш-чыгыш. Ого тÿшкен öркö jÿре берер. Jаан ла болзо, буды-колы шабылатырар. Экинчизиниҥ бÿдÿми кем-jок, jе jедези jажык. Ÿчинчизиниҥ тили агаш. Кижиде качан jаҥы чакпылар болор деп, уулчак ÿшкÿрет. Баштапкызыныҥ сырыйган агаш казыгын чоҥчойыла кийдире базып ийеле, экинчизиниҥ тилине тобрак сееп, ÿчинчизин мыкын тайанып карап койоло, уулчак сыгырып, öзöкти тöмöн базат.\nКам-Сööгин öдÿп-öтпöй лö jÿрерде, шаҥ-маҥ ÿн угулды. Ол – Гена ла Толя.\n– Ба! Бисти не ойгоспоҥ, уул! – деп, Гена кыйгырды.\n– Энеелерди4 койынында эмеш уйуктап алзын деп ойгоспогом.\n– Эй, уул, бу öрöкöн тирÿ эмтир инее!\n– Кинчектебей öлтÿр!\n– А мен оны эмеш кöрöйин деп, öлтÿрерге арай карамду. – Кылык эки уулдыҥ ортозыла öткÿре басты. Уулдар кайкап арттылар.\nКылык ырап барарда кийнинеҥ наjыларыныҥ мындый куучынын ÿзÿктей угуп калды:\n– Бир ле jайга Кылыктыҥ кылыгы там ла öскöрип барадыры. Та мактанчак, та кандый да… Саҥ башка дезеҥ!\n– Андый дохлый öркöлöрди бис кöп öлтÿргенис, чын ба, Гена?!\n– Эйе! Кылыкты ла кöрбöгöн чилеп!\nКылыктыҥ кыртыжы куруп, токтой тÿшти. Барып, кезедейин бе деп турала, «Jе оны кичинек немелерди! – деп, ол��рдоҥ jÿк ле бир-эки jашка jаан болгонын бодонбой – баргай!» – дейле, jолын улултып ийди.\nБу кÿн Кылык чейдем, суу экелип, чакпылар кöргöн айас будак jÿктенип ле эҥирде ойто ло чакпылар кöрÿп турганча, кÿн ажып, jуртта уй саар öй баштала берди.\nКылык эмди айлыныҥ эжик алдында одынjаргышка чыгып öлтÿрген тöрт öркöзин сойоло, керип отурды.\n«Акыр, мен бÿгÿн нени эткем ?» – деп, уулчак сананат. Деремнениҥ ортозындагы jолго чыгып, сака ойноп турган уулчактарды кöрÿп отурала, эргегине маскала ачу согунып алды. Ол араай онтоп, эргегин соро берди.\nБу öйдö тураныҥ ары jанынаҥ Гена ла Толя чыгып келдилер.\n– Не, керип туруҥ ба?\n– Эйе, керип турбай база – дейле, Кылык эргегин оозынаҥ ушта тартып, иштене берди. Уулчактар Кылыктыҥ эки jанына сыйа базып, jакшынак отурып алала, унчугушпай бардылар. Кылык öркöниҥ тöрт санын каазага керий тартып, эки нöкöриниҥ чырайларын аjыктап салды. Келбейтен уулчактар бÿгÿн не келген?\nГена такпайдыҥ учыла jерди казып отурала, сурады:\n– Ой, уул, сары öркöдö чакпыҥ кайда? Jок турбайты!\n– Öскö jерге тартып салгам.\n– ичегенди айландыра бок эмес бок. Чорт то эмес! Сен оны, байла, туткан?! – деп, Толя бöкöйип, Кылыктыҥ чырайын бойыныҥ jилбиркек чаҥкыр кöстöриле аjарды. Оозынаҥ ачу маҥырла jытанды.\nТа нениҥ де учун Кылыктыҥ сагыжына Толяныҥ энези ле сыйны кирди. Оныҥ энези Маша контораныҥ полjунаачызы ла каруулчыгы болуп иштеп турган. Койчык пыймалу, салмар фуфайкалу, такталып, таакырап калган тÿк шальду… Сыйны Зина куу-аҥыс чырайлу. Туразынаҥ кышкыда каа-jаада ла чыгар. Тышкары чыгайын дезе, энезиниҥ öдÿгин, фуфайказын кийер. Ак кардыҥ ÿстиле бÿдÿрилип-бÿдÿрилбей базып барадар. Олордыҥ шаҥтыган теҥери ошкош кöстöри, jаштымуга мыжылдаган кызыл тумчуктары. Ÿстине курсак jок болзын.\n– Эйе, эйе, Толя. Мен ол сары öркöни божодып койгом. – деп, Кылык кабагын килемjилÿ тÿÿп, нöкöрине унчукты.\n– Ой, Кылык! Ой, Кылык! Ой-ой – деп, Толя эки колын чабынып, оҥы jок сÿÿне берди. Сÿÿнзе де, ачынза да, акту кÿÿнинеҥ сÿÿнер, ачынар саҥ башка уулчак. Эмди ол чолтык чамчазыныҥ алдынаҥ белеҥир кружка чыгарып, оны «ура!» кыйгыла саҥ öрö таштап, ойто эки колыла jерге тÿжÿрбей, эптÿ тудуп алат.\nКылык Толяныҥ сÿтке келгенин билип, чоокыр уйын аjыктады. Уй jолды кечип, айыл jаар jалку кепшенип базып келетти.\n– Jок, кижи эмес кижи! – деп, Гена, Кылык jаар кöстöри мöлтÿреп, ачык-jарык кÿлÿмзиренди. – Öлтÿргениҥ чын эмтир, jе сен оны айылдыҥ кийин jанына не армакчылагаҥ7 Öлÿп бараткан турбайты. Айса, азыраарга тургаҥ ба?\n– Чын ба? – деп, Кылык кызарды. – Акыр, оны сойып алар туру. Бойы öлзин, öлтÿрерге кÿч.\n– Тоой! Чек ле айу кÿрешкендий. Анда öлöҥниҥ ÿзÿлип, чачылганын! Айу андый немее дийт. Кырдыҥ бажына чыгып алала, öзöкти тöмöн кÿрешкенче тÿжер. Канча сööскöндöрди ончозын jула тартар, канча öлöҥди ончозын тактаар. Тÿшкен jери торт ло тракт jол ошкош.\n– Jе, jе – деп, Кылык унчукты. – Тоҥ ло оны андый не деер!\n– Чын, чын, уул. Мен аҥчы улустаҥ уккам, – деп Гена актанды.\n– Та ла та. Тракт jол мынаар ол jадыры. – Кылык колын jолго уулады. – Оны тракторло, машинала тактаган. Уй-мал, улус тактаган. Эмди де ол тракт эмес. Бот, Чуйдыҥ jолы болзо!\n– Во, тракт! Мен анда болго-ом! – деп, Толя сыгырып ийеле, чöйö куучындады: – Бистиҥ Зайсанскла машиналар кöп öдÿп jат. Чуйдыҥ трагы бистиҥ ол деремнени öткÿре барган не. Jакшы jер, jе кыш капшай келер. Бис анда курсак jок арай ла öлбöгöн. Мында улус jакшы. Сÿт берер, бöрÿк, öдÿк берер. Чай урар, талкан берер…\n– Jе сен, Кылык, Чуйдыҥ jолын тен кöргöҥ бö? – Гена маказырап сурайла, кöстöрин типилдети – Кайдаҥ … кöрзин! Айу – мениҥ, jол – сениҥ! – деп озолодоҥ ичинде сÿÿнди.\n– Бир катап болгом! – деп, Кылык араай айдынды.\n– Jараш дезеҥ, уп-узун! – деп, Толя ÿкÿстеди.\n– Эйе, jараш та, узун да. Машиналар кöп. Мен адамды jединип алып, андагы jурттардагы орустардаҥ картошколоп jÿргенис.Сÿреен кайкагам. Тÿдÿ-тÿштÿ кÿÿлеп jадар. Карын, бир торбычка картошко толып алганыс.\n– Тьфу! Не ас! Бис картошколу тушта анда, Зайсанскта, бир алтай келинге тегин берип турганыс. О, бир торбычка тÿк! – деп Толя кайкады. – Бир кичинек кызычак эжикке кирип келеле, шык ла турар. Кööркийдиҥ энези оору. Энем дезе ого jаан килеп, эдегине картошкодоҥ уруп береле, jандырып ийер. Ол эжиктеҥ капшайлап, сÿÿнчилÿ чыгып jадар.\nГена унчукпай отурды.\nJайдыҥ койу эҥири jурттыҥ ÿстине араай jайылып, айылдарга энчилÿ бÿдÿм берет. Кылыктыҥ сыйны адазыла кожо сÿттеҥ иридип ичеле, уйуктаарга jаткылаган ошкош. Табыш угулбайт. Кылык куучын аразынаҥ öркöлöрдиҥ терезин керип койгон.\nJе уулчактардыҥ куучыны божобой турды.\n– Jай божоп, кÿс келип jат. Тöргинде öркöлöр чек астаган. Канайдар! – деп Кылык Гена jаар суракту кöрди.\n– Jаҥыс ла Тöргинде эмес. Кандыкту-Кобыда, Базыр-Тошто, Аламада, Мечинди айландыра ончо кобыларда астаган. Уулдардыҥ öркöлöжине не артсын! Оноҥ иштиҥ ортозынаҥ jаан да улус öркöлöп jат – деп, Гена санааркайт.\n– Акыр, Тöргиннеҥ Кандыкту-Кобыга кöчÿп кöрöр керек, уулдар! – деп, Толя кöстöриле jалтырт эдип айтты.\n– Анда не, кöп деп туруҥ ба? – деп, Гена колыла jаҥыды. – Бис ÿчÿге бир он кÿнге jедер. Оноҥ ары кайда барарыс? Тÿмен Кандыкту-Кобыны ол jанынаҥ эбирип келедири. Билериҥ бе, ол кандый бöкö! «Бокыс» деп немее билер. Мени бир эпке ÿреткен. Тийишпезе, торт.\n– Давай, мени ÿретсеҥ! – деп, Толя ончо бар сурактарды эмди ле марлу jартаарга тургандый туруп чыкты.\n– «Бокыста» мелей оок согушпай jат – деп, Гена ÿречиркеди. – Меге Тÿмен айткан. Барып, мелей экелек.\n– Кандый мелей керек?\n– Кандый да болзо.\nЭки уулчак айылдары jаар сыр jÿгÿрÿкле jÿре берди.\nКылык Тÿменди эске алып, келер табаружылардыҥ кыйыжы jок болорын сезип, айылга кирип, белеҥир кружкага сÿтти уруп ийди.\n– Не, база ла анда кажы ла улуска сÿт берерге бе? – деп, адазы аҥдана согуп, кизирт этти. – Удабас чайга собырар сÿт jок болор. Уй соолып барадыры. Эртеннеҥ ары улуска сÿт берерин токтотсын.\n«Айдарда, бÿгÿн берерге кем jок болтыр. Кööркийлер канай jаткай не?» – деп сананып, Кылык тышкары чыкты. Уулчактар эжикте турдылар. Сÿтти тÿс jерге тургузып койоло, уулдардыҥ меелейлерине Калыктыҥ каткызы келди.\n– Мен былардыҥ меелейи кандый дезем, öтöккö ширгип, чирип калган немелер турбай!\n– Jе бе?\n– Jе! – дейле, Гена jудуругыла Толяныҥ тöжинеҥ ийде салынып, тескери калыды.\n«Бокызы» баштала берди.\nТоля калаптанып, Генаны сÿрет. Онызы арказын чокпойтып, эки колын тыдынып, Толяныҥ jудуруктарыныҥ ортозынаҥ эптÿ öдö конот. Толя арып, алаатып турды.\nБу ла öйдö Гена калып келеле, «тумчугыҥды бöктöн!» – деп кыйгырала, Толяныҥ коҥжок кызыл тумчугына бир-эки катап тапту ла серпе тÿртÿрип ийди. Чимириги чачылала, jаагына уймалып, Толя атыйлана берди. Ол, эжинген ийт чилеп, эки колыла сарбаҥдап, кейде эшкинделет. Кöзинеҥ jаш тамчылайт.\n– Jе болор, токтогор! – дейле, Кылык олорды айрыырга ичкери басты. – Бокызаарды, тийишсе, Тÿменге кöргÿзереер\nТоля кöкÿп чыкты:\n– Чепуха! Неме эмес! Мен канн деп бодогом, чимиригим эмтир не! – ачу чимирип ийеле, чурап турды.\nГена тескерлеп, келген jудуруктарды эки jанын дööн кайдыктыра аткарат.\nКылык jерге jабылына отурып алды. Уулчактардыҥ изип калган чырайлары меелейлердиҥ ортозынаҥ кызаҥдажып, ого jарт кöрÿнет. Генаныҥ jÿзи ачык jÿрет, Толя тынастайт. Jудрукты тыҥ тÿÿнип, ээгиниҥ алдын дööн суза соксо, макалу болбайсын.\nБу ла тушта Гена Толяныҥ ачык маҥдайына тыҥ сÿстÿрип ийди. Онызы дезе таралjып, jыгылган айас (тудунайын деген ошкош!) Генаныҥ тумчугын кöжÿрлей соккончо, чалкойто барды.\n– Сен чындап ла согужарга ба, уул! – деп , Гена алгырып, тумчугыныҥ канын чамчазыныҥ эдегиле арчый согуп, ачу тÿкÿрип-какырып турды.\n– Jе болор, уулдар! Слер тоҥ ло jаш балдар эмес не. Тегине нöкöр нöкöрлö не согужар! – деп, Кылык уулчактарды токтотты.\nТоля тырлажып, колдорыла сÿттÿ кружказын алып, айлы jаар басты. Гена немее айтпай, ээчий jанды.\nАндый jап-jакшынак куучын башталып, мынайда карыкчалду божогонына ачурканып, Кылык айлына келди.\n– Тур, чай ич! Чакпыҥа оройтып калдыҥ – деп чичке кыйгыла сыйны эртен тура агазыныҥ тонын тÿжÿре тартты.\nКÿн öксöп, айылдыҥ тежиктеринеҥ jаркындалып турды. Теҥери чап-чаҥкыр, кеен. От сÿÿнчилÿ jазырайт. Калыҥ кара какка туттурткан чöйгöндö томон чай шуулап, амтанду jытанат.\nКалык тöрт казыктыҥ бажында сайламалай салган орынынаҥ тÿже секирди. Оттыҥ jанында jылу суулу банкадаҥ jунунып, тижин кÿлле jыжып, оозын jайып алды.\nКÿн ашканча уйуктап jадарыҥда, госторг келген деген. Байа мен уй айдап баратсам, Гена ла Толя кулур, акча тудунгылап алган, айылдары jаар бараткылаары. Госторг öрö, Тÿмен эште, токтогон дежет.\nКалык чай да ичер эмес, токтоныкпай барды.\n– Кайда, кайда? Тÿмен эште? Чын эмеш пе? – деп сÿÿнип, илÿдеги öркöлöрдиҥ терезин тÿжÿрди. Ыжы-тозыны буркурай б��рди. Jас башталарынаҥ ала сакыган терелер. Тÿменнеҥ öскö кижи болзо, госторг келди деп айдып ийер эди. Jе Тÿмен андый уул эмес. Карын, госторг jÿре берзин, Кылык öркöзин садып болбой, отура калзын деп сананар.\n– Мынызы незин тоолоор! Байа эртен турадаҥ бейин сегис jÿс ле бойы эди – деп сыйны аказыныҥ удаан казынып ла тоолоп, булгалып отурганын кöрÿп, айда салды.\n– Jок, чын ла сегис jÿс пе? – деп, Кылык öркöниҥ терелерин тудайта экчелей салып, кактанып ийди. – Сегис jÿсти тогузонго катаптаза, канча болор? Эх, мен öркöлöбöй, одын-суу белетебей, иштебей турган болзом, чÿрчеде ле чотоп чачар эдим. Кÿскиде ÿренер туру. Адам, слер мени ÿредÿге божодороор бо?\n– Ÿрен, сени кем божотпой туру. Аштап турум деп, бойыҥ jанып туруҥ не! – деп, адазы оттыҥ jанында содойто отурып, jобош айтты.\n– Кижи оройтып калгай! – дейле, Кылык ончо öркöлöрин одын чылап кучактанганча эжиктеҥ чыкты.\nАк jол. Jолдыҥ чике ле талортозында кöк бричке jеккен кер ат. Салам ошкош сары шляпалу кижи ары кöрÿп, бöкöҥдöп, бричкениҥ алын кöлöсöзин казып, шыгалап отурды.\nУулчактыҥ jылаҥаш тес кара буттарына кöзи тийип, ол бажын кöдÿрип, чугулду кöрди. Сары чачту, чаҥкыр кöстÿ… Кылыктыҥ койындагы öркöлöрди кöрÿп ийеле, чырайы jылып тÿшти:\n– Jе, jиит анчи, эзень!\nУулчактыҥ чырайы уккур ла jайналганду болды.\n– Кöп, кöп! Яхши! Алдырбас!\nБайагы кижи jалмажындагы сумказынаҥ чаазын алып, кулагына кыстаган jараш öлö карандажын туты. Кылыктыҥ öркöлöр тискен jибин ÿзе тартып, jолдыҥ ичине тöрт щлÿкке ÿлей салып, ылгай берди.\n«Эмеш ле кулур берген болзо кайдар!» – Кылык ичинде шÿÿнет. Чыданыгып болбой, та неге де калтырап, уулчак баскындап турды.\nКайдаҥда качан ортозына болбогой, Jорголой эмеген базып келтир. Деремнеде оны ач кöс деп айдыжатан. Jе немее-эш jаба тутканын Кылык качан да кöрбöгöн. Уулчак кÿлÿмзиренип ийди.\n– Бу кара jердиҥ öркöзин не кырган уул эди бу. Алтайдыҥ аҥыныҥ каргыжы jедер макалу. Бу орус öркöҥди бойына алып алар. Бодонорыҥ jакшы! – дейле, шайт этире чыкырып, кезикте Кылыкты сыйап кöстöриле öрÿмдеп ийеле, оноҥ ойто öркöлöр дööн алыраҥдайт.\n– Не мешай, эмеген! Бис чотоп jат, – деп, госторг тоолоп божойло, öрö турды. – Слер jаан кижи. Бÿгÿн целый кÿн мында. Не керек? Санаа jок что ли? – деейле, бойыныҥ маҥдайын токулдатты.\nJорголой коркыган кептÿ тууралап, капшай ла база берди. Кылык кÿлÿмзиренди.\n– Вот народ! До чего низкий, завистливый! – Госторг калаптанып, тÿкÿрип турды. – Сен, браток, меге ачынба. Мень öскö, еман улус керегинде. Слердиҥ деревняларда олор кöп. Оф, качан емен улус öлöр?! Сен ол эмегенди укпа. Мен квитанция сеге чийер. Акча, сахар. А емуранкаларды бис заграницада садар да, самолеты, танки алар. Гитлер капут, во! – дейле, мойнын сабарла кезе соккондый кöргÿсти.\nГосторг байагы öркöлöрди чотло «чат-чат» этирте чотой тартып, кайкаганду сыгырып ийеле, чоокыр карандажын ойто кулагына кыстанып алды.\n– Мындый ��öп акчаны мен сеге кайдаҥ алар!\nОноҥ сумказына казынып, чаазын ла темир акчалар чыгарды.\n– Ма, сеге 420 цалковой акча. Арткан акчагша сахар, кулур, чай – дейле, бозорып калган уулчакка кöрди.\nУулчактыҥ кöстöри не де болзо, капшай бергер деп айдып тургандый болды.\n– А сумка бар, йок? Торбочка бар, йок?\nКылык кöп сананбай чамчазын уштыды. Госторг акыр, канайдар эмеш дегендий, оны jаан jилбиркегендÿ аjыктай берди. Кылык чамчазыныҥ мойнын эки jеҥиле тÿÿй буулап, чамчазын тосты.\nГосторг карманынаҥ jараш илjирмелÿ час чыгарып, öйди кöрÿп, сандырай берди. Оноҥ ол ок меҥдеген бойы ак таардыҥ оозын чечип ийди. Шааjыҥ ошкош корсок сахарлар шалыражып тöгÿлет. Бир таардыҥ оозын чечип, кулур урат.Батпаста, jеҥин дööн тыктайт.\nНнлчак акчаны карманын дööн сугуп jада бир ле аай ончозына кулур ла сахар берген болзо деп ачу сананат. Чаазынды мыны эмди нении эдер? База урар баштык jок то, качажып турганын.\nГосторг таарларын буулаган айас, уулчак jаар кöрöт. Оноҥ бир куу кайырчагаштаҥ кара-кöк öҥдÿ бöс чыгарат. Jайа тудуп ийерде, штан. Кылыкка кемjип кöрди.\n– Эбеш jаган. Но алдарбас. Сен бийик-бийик болор – дейле, оныҥ чачын сыймап ийди. – Карандаш керек пе? – дейле, уулчактыҥ кöстöрине jылу аjарып, кулагында кыстанган карандажын сыйлады.\n– Jе, анчи – деп, ол уулчактыҥ арказына таптап кÿлÿмзиренди. – База сеге нении айдар. Яхши йÿр. Ол карандашты ÿребе. Школдо бичиир. Оо, эмди карандаш совсем ас. – Бричкезине отурып, боожозын тудуп, айтты: – Торлойдо чакпылар артыргам. КУерек болзо, садып ал! – Колын эзендешкендий кöдÿрип ийди.\nКер ат jеккен госторг ак кумак jолды тöмöн, эки jанындагы айылдардыҥ шыгалаган карыкчалду, кÿйÿнчилÿ кöстöр алдыла калырада маҥтадып калды.\nКылык ак jолдо анча-мынча айланыжып, карманындагы акчазын ла карандажын база катап тыштынаҥ jоктоп тудуп кöрöлö, чамчазында уур jööжöзин тудунганча айылы jаар кызаҥдап базып ийди.\n«Госторг улус кандый jалакай болуп jат» – деп ичинде сананат\nКÿн талтÿш киреге jедип, тапту ла изидет. Кÿнниҥ ончо чокторы, ончо jаркыны бÿгÿн Кылыктыҥ айлыныҥ ÿстине урулып тургандый, айлы кеен ле сÿÿнчилÿ кöрÿнет. Айылдыҥ эжигинде адазы ла сыйны jединижип, Калыкты сакыгылайт. Сыйыныныҥ сÿÿнип, шаҥжап, адазына нении де каткырып айтканы угулат.\nКылык базып келедип, Сурага jикпе садып беретен немени деп ачурканат. Jер де оныҥ уур алтамына араай jайканып тургандый.\nБÿгÿнги байрам-jыргалды Кылык качан да ундыбас.\nКааза айылдыҥ туш-башка тежиктеринеҥ кöк ыш сÿÿнчилÿ чоролойт. Jылу эзин курган кулурдыҥ амтанду jыдын деремнениҥ ортозыла jайат. Айылда адазы, Кылык, сыйны.\nЭпчил сыйны кулурдаҥ талкан курган, кÿлге теертпек быжырган, сÿттÿ чай аскан. Кылык jаҥы штанын кийген, адазыныҥ jанында jабыланып отурар. Сÿÿнчилÿ каткылар, макташтар табынча jыҥпыраган… Сахар айактагы сÿттÿ чайга jымырап кайылат. Теертпекле кожо jиген сахарлу чай тату ла ток билдирет. Байбаҥ��аган сагалдыҥ кырында кÿлÿмjи jажынып, адазы сÿÿнет.\n– Уулым бу кире чыдаган да кижи, байла, торолоп öлбöс болбой. Сен эмди jаан дезеҥ, балам? – деп. Адазы уулыныҥ быjыраш чачын сыймайт. Сыйны аказыныҥ алды-кийнин кечип, чичке ÿниле шыҥырайт. Кылык тÿш jеринде немедий чала кайкаган отурат.\nОнчолоры ажанып, тойгон кийнинде, Кÿнет уулына килеп айтты:\n– Бÿгÿн ойнойтоҥ бо, канайдатаҥ. Бойыҥда. Одын-сууны бÿгÿн Сура экелер. Чакпыларды бир кÿнге кöрбöзöҥ дö, кем jок. Айас та болзо, серÿÿн кÿн ошкош. Öркöлöр jыдыбас болбой.\nКылык немее пайтпай, öрö туруп келеле, штанын кактанып, эки сырканчагын тизезине jетире тÿрÿп алды. Сундуктыҥ ÿстине jаткан акчадаҥ кажызында ла 100 деп бичип койгон эки тилбек чаазынды экчелей тудуп, карманына сукты. Арткан акча ла чоокыр карандажын адазына туттургысты.\n– Торлой-эш тööн чакпылар садып аларга барадырым.\n– А? – деп, адазы чочыды. Jе уулы чыга берген. – Калак, балам, тöгÿдеттиҥ. Аjарын. Ол андый эди.\nКылык Торлой-эш тööн базып ийди. Jолой кажы ла jолуккан улус оныҥ штанын кайкап тургандый. Jолой кажы ла jолуккан улус оныҥ штанын кайкап тургандый. Уулчактыҥ санаа-сагыжы кöдÿриҥилÿ болды.\nТорлой айлында кийистиҥ ÿстинде jабыланган отурат. Узун сорулду каҥзадаҥ тартып, койу ыжын буркурадат. От табышту jазырып, бÿрÿҥкий айылдыҥ ичин jарыдат. Отто аракы аскан jаан кара казанныҥ аарчызы булап jытанат.\nТорлой отур деп те айтпады. Буттары чылай берерде, олып-солып турган Кылыкты уур калпыкту кöстöриле ширтеп салала, ол ойто ло кöстöрин ÿргÿлеген кижи чилеп jарымдай jумуп, таҥкылайт. Уулчактыҥ jÿреги та недеҥ де чочып турды.\n– Слерди чакпылар садып турган деп уккам – деп, уулчак араай ÿнденди.\nТорлойдыҥ кЩстöри кенете ачылып, оттыҥ jаркынына эки корголjындый соок чагылып: «Тегин беретен чакпылар jок. – деп, ол аҥдыганду айтты. – Ал-камык акчаҥ кайда баат?! Айса ончозына кийим алгаҥ ба?»\n– Менде акча бар, ÿребегем, адай! – дейле, уулчак карманына меҥдештÿ казынып, акчазын чыгарды. Торлой серт эдип, уулчактыҥ колына кöрди. Казанныҥ ары jанынаҥ унчукпай отурган Тÿменниҥ чырайы кызас этти. Кылык бу мындый саҥ башка уткуулдаҥ эпjоксынып, чыгып барарга белен турды.\n– Андый акча менде де бар. – дейле, Торлой карманынаҥ бир таҥу акча кодорып, колына экчеди. – Бу неме бе, кей, суу инее. Бÿгÿн бар, эртен jок. Акчаныҥ баазы тÿшкен, немениҥ баазы кöдÿрилген. Jе чакпыларды да бодозо, бирÿзи ÿч салкой туруп jат. Ÿч! – бажын jайкады. – Акчаҥ канча?\n– 200 салкой.\n– Jе бир 30 чакпыга jеткедий эмтир. – дейле, öбöгöн Кылыктыҥ чырайын ширтеди. Уулчак мындый jаан тоолорды чотойын да дезе, чек бажына неме кирбей, булгылып турды.\nТорлой ары болуп, алкыныҥ алдынаҥ бир тизÿ jаан, jараш чакпыларды кÿлÿреде чыгара тартала, Кылыктыҥ алды jаар чого таштады. Jаҥы темирдиҥ солун jыдыла, база та кандый да сÿрткÿшле jытанып турган он беш чакпыны уулчак сыймагандый тудуп кöрöт.\nТорлой öрö турала, тöр��öги каптар jаар басты. Чайын ичерин ундып, казанныҥ ары jанынаҥ шыгалап отурган уулын «Колы-будыҥды тарт ары!» – деп аҥтара тееп ийеле, кÿреҥ капка казына берди. Уулы чалкойто jыгылып, тоскуурга келип сÿзеле, бажын jыжынат.\nТорлой он беш эски чакпыны тоолоп чачты.\n– Бу эски туру не! – деп, Кылык кайкады.\n– Деремнеде jаҥыс сен эмезиҥ. База уулдар бар. Анайдарда, одус болды ба?\nУулчак бажын кекиди.\n– Jе jöп. Ожогон.\nКылык чакпыларды, курын уштып, ого jеделерине сооро-маара тизип, эжик jаар басты.\nЭжиктеҥ анча-мынча ырагалакта ла уулчак айылдыҥ ичиндеги мындый тунгак адылыштыҥ ÿзÿктелгенин укты:\n– Кöс jок Кÿнеттиҥ уулы… алып баат… Jокту не… оныла ла байыйтан туру! Хе! Макалу ла… А сен эдÿ, jетенге jуук чакпы саладыҥ… öркöҥ бир муҥ… Уйат кайда!.. Уулы тöрт-беш… 800 öлтÿрген.\nТа не деп те актанарга кимиректенген уулын: «Сенде ÿн jок, унчукпа, ийт!» – деп кезе сокты.\n– Кайда да тöгÿндептир – деп, уулчак ачу сананды.\nБу кÿн деремне тÿжине ле jаҥы солундарла толо болды. Кÿнеттиҥ уулы jаҥы штан алган. Толя ла Гена ойто ло ойногон, каткырган jÿрдилер. Олор ончозы теҥ сÿÿнчилÿ.\nКараҥуй киргенде, уулчактар jолдыҥ jанында кöк öлöҥгö jуулыжып, отура тÿжÿп, эртенги кÿнди шÿÿштилер.\nТÿменнеҥ каранга кажызы ла коркып, jе тÿҥей ле Кандыкту-Кобы jаар чакпыларды эртен тургуза ла кöчÿрер дежип, jöпкö келдилер.\nŸчÿлези ÿч башка айылдары jаар базып барада öркöлööр jер jок. Кандыкту-Кобы Тÿменниҥ jери эмес деп бир шÿÿлте санагылайт.\nJурт ичинде базыт, jöдÿлдеш табынча тымый берди. Коjотордоҥ тегерийген апагаш jаан ай кöрÿнип келди. Кылык сыйнын ла адазын айылда артырып, jыртык тонын jемечеҥ jабынганча эжиктеҥ табыш jок чыкты. Jылдыстарды бийик салкындар ÿрÿп ийерде, олор костордый кöҥжÿгилейт. Jурттаҥ ыраак jок аралда Кара суу койу шуулап, ийделÿ ÿшкÿрет, састардаҥ койу ак тумандар суу ичип алала, ак немелердий jеҥил jайкангылайт. Ыраактагы мöҥкÿлер соок ло курч мызылдажат. «Айдыҥ jарыгына ийне де бедрегедий!» деген кемниҥ де саҥ башка айткан сöзин эске алып, уулчак иргееде jылтыраган шилдиҥ оодыгын кöдÿрип, кöзине jууктадат. Сураныҥ айактар эдип ойноп турган шилдери. Jе кандый кайкамчылу! Теҥериниҥ öҥи кенете öскöрип, суу алдындагы телекейдий jажытту ла солун кöрÿнет. Тÿште тегин ле шили, тÿнде кандый! – деп кайкайт.\nСоок кумак уулчактыҥ тамандарын каарып турды. Ол шилини ойто иргедеги кичинегеш ÿч казыгаштыҥ бажына салып койоло, айлына кирди. Айдыҥ сÿттий jаркыны шилге урулат…\nЭртен тура шаҥ-маҥ табыш. Кылык кöстöрин ачып ийзе, эжиктиҥ jаагында контораныҥ сторожы болуп турган Jорголой эмеген эмтир.\n– Кылыкты председатель алдыртарда келдим. Бу айла тÿжиле не кööп jадар уул бу. Тур!\nУулчактыҥ jÿреги ширт эдип, кÿÿ-кÿч jок туруп келеле, оттыҥ jанында банкадагы суудаҥ jунунып ла чамчазыныҥ эдегиле арчынып турганча, сторож оны сакыйт.\n– Jе, бар ла. Кару санаалу кижи. Кемниҥ бурулузын ак-чегинеҥ айдатан эд��... – деп, адазы, бу öйдö уулын jöптöгöни Кылыкты кöдÿрип ийди.\n«Кандый бир\njастыра кылык эткен улус бу мындый ла сары таҥда туруп, Jорголойдыҥ кийнинен\nбажын салактадып базып баратан эди. А мен не бурулу? – деп, уулчак jолой\nсананат.\nАкыр ла, бис Толяла кырлар jаар качала, черÿ jуурыс. Торлойдый jаман немелерле jуулажарыс. Бойыныҥ кенете келген бу мындый шÿÿлтериниҥ элбегине уулчактыҥ тыныжы буулып турды. – Атту, кызыл маанылу...»\nБир ле кöрзö, Кылык контораныҥ jанына jедип келтир. Сторож оны «мында тур» дейле, эжикти араай ачты. Кызыл стол, председательдиҥ военный сары гимнастерказы, кара чачы, оныҥ одожында ого удура кöрÿп отурган Толяныҥ арык jиткези агас эдип jоголып калды. Jабыла берген эжик махорканыҥ ыжын уулчактыҥ тумчугына jелбий сокты.\nУдаан jокто эжиктеҥ Толя чыгып, коркыба дегендий кÿлÿмзиренип öтти.\n– Jе бут бажында не туруҥ, jуучыл, отур! – деп, байа Толяныҥ отургужына председатель колын уулады. Бойы дезе уулчакты унчукпай jилбиркегендÿ кöрÿп отурды. Кылыктыҥ таакырап калган быjыраш кара чачын, jамачылу чамчазын бу jуукта ла алган, jе тозын-тобрак ширгей берген jаҥы штанын кöстöриле килегендÿ jÿгÿртип, карандажыла столго токулдада ойнодып ийеле, тымык ÿшкÿрди.\n– Слер не, уулдар? Иштиҥ-тоштыҥ, jуу-чактыҥ öйинде... Бастыра албаты Гитлерле тартыжып jат. Слер дезе бой-бойоорло согужып, албатыга шок jетирип jадаар. Хоть мындый тал-табыш чыгарбайтан болзоор. Слердеҥ улам кериш чыгып, коп-комудалаарды угарга тегин öй öдип ат. Карын, оны öлтÿе сокпогоҥ. Кижини казыктаҥ болгой, кумакча быдрала öлтÿркой jат. Тÿменниҥ тирÿ артканына сен сÿÿнер учурлу. А то адаҥ тÿрмеде отурар эди. Балдардҥ каршулу кереги учун ада-энези каруузына турар. Тÿрме дегени не? Jе кайдаҥ билзин...\nКылыктыҥ «караҥуй тура» деп кимиректеген каруузын председатель укпагандый, махорканыҥ койу ыжын бурладып, санаазыла кайдаар да ыраак-ыраак учат: «Уур айалгада, jуу-чактыҥ öртозынаҥ, айса болзо, бис кайда да jастырганыс, бу jаш балдарга килемjини, эркени, айса, кезикте ундып турганыс. Бу ончо шыра токтозо, jууныҥ кийнинде бу Кылыктый уулдар jастыраларысты коскорып кöрбöй кайтсын. Эм тургуза иш, иш, тартыжу.»\nКылык энчикпей, отургушта саҥыскандый айланып, кöстöри сары портреттер дööн алыраҥдап отурарда, председатель кезем айтты:\n– Вот что, уул.\nДеремнениҥ ортозыла тениирге болор. Улуска бир туза jетирер керек. Слер ол\nТöргинниҥ, Кандыкту-Кобыныҥ öркöлöрин jоголтып, колхозко болушканыгар jакшы.\nСогушпайтан болзоор, просто молодец болор эдеер. Öркöлöр дö астаган, аш та ару.\nБот ол Тебискекте öркöлöр кымылдажып jат, бойым кöрдим\n– дейле, председатель öҥ4дöйип, уулчактыҥ алдына сабарларын кыймыктадып ийет. Кылык тымып, jаан сонуркайт. – Колхозтыҥ ажын, картошкозын jип jат. А кышкыда не болорыс? Слерге бир де эмеш болзо, аш ÿлеер керек ине. Тебискектиҥ öркöлöрин öлтÿрген улуска бис благодарность айдарыс.\nКыл��к тумчугын уужай берди:\n– Jаҥыс ла ыраак jер. Мен анаар бир jакшы нöкöр табала, öркöлööргö турган болгом.\n– Вот что, Кылык! – председатель сÿÿнип, уулчактыҥ jардына таптады. – Сен öркöлööчи уулдардаҥ бригада jуу. Бис слерге азык берерис. Азык божозо, база берерис. Бÿгÿн талкан-кöчöдöҥ эдип алып, эртен атангар. Школ башталар алдында тÿжÿп келереер. Мында кедери бригадага берерге турган арбадаҥ мен бир эмеш бичип берейин. Бу сурак аайынча мен байа Машаныҥ уулыла куучындашкам. Кылык бригадир болзо, барарым деген. Раз сен андый jаан тоомjылу болзоҥ, бригадир бол деп jöптöп турум. Билерим, Гена болзо, база сени jöптööр эди.\nКылык тым отурды.\nПредседатель тилбек чаазынга неме чийеле, Кылыкка сунды:\n– Ме, тöрт килограмм арба. Бу бичик ажыра кладовщик бескелеп берер. Толяла экÿ теҥнеҥ ÿлежип алгар. Смотрите, согушпагар. Орус-алтай деп сöс jок болзын. Тÿмен jазылза, слерге кожулар. Анда, Тебискекте, чочконыҥ кажаганында кыптар кöп. Бир jакшызын jунуп, jазап алгар. Мынаҥ тон-öдÿк алып алгар. Чакпылараар кöп пö?\n– У-у, кö-öп! – деп, Кылык чаазынды колына бек тудунып, омок айтты\n– Анайдарда, кашамар керек. Айса сыйныҥ Сураны кожо алып алгайыҥ. Адаҥды кöрÿп, кичееп турар улусты бис табарыс.\n– Бис бойыс да азыйбей! – дейле, Кылык эжик jаар меҥдеди.\n– Смотрите, анда\nкажаган öртöп койдоор! Одынды кырдаҥ\nодындап...\nКылык сÿÿнчизин jажырбай, конторадаҥ чыга jÿгÿрип, Толяга чаазынды öрö бийик кöргзип, jаҥыды…\nJе ыраактагы меестеҥ Толя ла Сураныҥ Кылыкты адап кыйгырышканы уулчактыҥ калапту санааларын ÿркидет. Сураныҥ öрö кöдÿрип алган колында кандый да суйман ак неме ле кажаҥдап турар.\n– Ак момон! Ак момон! – деп, Кылык jедип келерде, олор ÿн алыжып кыйгырыжат. – Эринелÿ момон!\nАнчадала Сураныҥ сÿÿнчилÿ шаҥжажына кижи торт ло тÿлеерий бергедий:\n– Мен öлтÿргем, мен öлтÿргем! Эх, слер эр улустар!\nЧындап та, бу кайкалдаҥ jаан кайкал боолтыр. Бир де jеринде борозы jок, сÿт ак момон эмди сыйа базып отурган балдардыҥ ортозында jатты. Кÿнниҥ чогыныҥ алдына оныҥ тÿгиниҥ кылгазы мöҥÿндий суркурайт. Тöгÿн, улустыҥ чöрчöги деп бодолып jÿретен ак момон эмдн Сурага тынын кыйа туттурып, кара тобрактыҥ ÿстинде ап-ару, ак эрjинедий jадат. Öркöгö, момонго ырысту, jолду улустар: Кылык та, Толя ла Тÿмен де канча-канча jылдардыҥ туркунына öлтÿрбеген немени, келип чакпы да jазап салып билбес Сура jаҥыс ла кÿнге öлтÿрип алган. Бу учурал эмес пе? Бу ырыс эмес пе? Сураныҥ сÿÿнери де jолду. Кылык ла Толя бу текши бригаданыҥ ырызындый сÿÿнижет.\n– Молодец, ну и молодец, Сура!\n– Башка, башка болтырыҥ, Сура!\n– Мени кыс кижи деп кыйыктап турараарда, кандый эмеш! А-а?\nМындый jаан солунды Толя ла Кылык кыраны айландыра чакпыларды ончозын кöргöнчö кайкайт.\n– Сен, момонго качан да чакпы сал кöрбöгöн кижи, канай öлтÿргеҥ? — деп, аказы сурайт.\n– Эйе, белен! – деп, сыйны тартыжат.– Мен айылдыҥ чычкандарына чакпы салбаган деп туруҥ ба? ��лордынҥ сÿмелÿзи момондордоҥ артык болбозын, карын.\nУлай ла такаалар аксап туратанын, айылдыҥ иргезинде öлÿп калган чычкандар jадатанын эске алып, бот кайдаҥ бейин белетенип келген деп, аказы сыйнына санаалу кÿлÿмзиренди.\n– Jе мында\nкандый да ырыс jок! Тегин ле ак момон! Ак момон болбой jат па? – деп,\nТоля эрjине керегинде\nкуучындарды jаратпай айдат.\nСураныҥ öткÿн ÿни jайгыда бугул тартатан аттардыҥ кулагына бир аай öчöш лö качалаҥду кыҥылдаган тосток кöстÿ jажыл кöгööнниҥ ÿниндий, уулчактардыҥ кулактарына шыҥырап, аҥказын аскырып, учы-учында торт калажырадат.\n– Бажын кадыр койдым! Кÿлÿк, байла, меестеҥ картошко jиир деп тÿжÿп келеткен болбайсын. Картошко jиир деп амадап, алган ажын ол керек! И-jи-jин! Кööркийди! – деп, кызычак ол туку качан öлöлö, сооп калган момонды, кезикте торт ло кукладый кезедип, jажыркадып, кучактап, арай ла окшобой турат. Уулчактарга кöрÿп, ойто ло куучындайт: – Мен меести öрö чьгып отурарымда, jÿрегим тыҥ согулып, jарыла бергедий тирсилдеп турганы коркуш...Jе бу тегиндÿ ле эмес болор деп бододым... Толя дезе меге бÿтпей, меестиҥ эдегинде отурып калган. Сен мениле кожо келген болзоҥ, кöрöр эдиҥ! Тобракты туура эжип-эжип, jöҥди ачып ла ийеримде, ак неме тырлаҥдап турарда, чочыйла, jескингеним коркуш... Андый караҥуй jердиҥ алдында, таай андый сÿт ак неме база jÿретен туру... Оныҥ да учун капшай ла сени кыштаганым ол не, Толя! Эмди мениле не болгой не, мен канайдарым, Кылык?\n– А не боло берди? – деп, аказы чочыганду сурады. – Сÿÿнгениҥе эдреп турган болдыҥ, калак. Ай-оозы камылбас кайткан бала болотон бу?\n– Jок, мен байыырым, ырысту, ырысту, ырысту болорым дезеҥ? – деп, сыйны аказынаҥ сурап турды.\n– Эйе ле эйе, эйе ле эйе!..\nКажаганга jедип келеле, Сура момонын öркöлöр сойып отурган Тÿменге узагынаҥ ла кööркöтти:\n– Ак момон! Эринелÿ момон! Мен öлтÿргем!\nБу солун оны тыҥ ла кайкатпады ошкош. Ол лаптап кöрÿп салала, бажын ойто ло бöкöйтип, ижин оноҥ ары кöндÿктирет. Jе оныҥ ийиндери соокко тоҥгондый сиркирежип, jаантайын кызыл чырайы куу болуп оҥо бергенин балдардыҥ бирÿзи де кöрбöдилер.\n– Jок, мен öлтÿргем, бойым сойотом! – деди.\n– Чын, чын! Сура бойы сойзын! – деп, Толя jаратты.\n– Калак, терезин ÿрей эреп койдыҥ! – деп, аказы сыйнын ÿредет. – Бу мынайда тöрт санын тöмöн эрейле, ээгиниҥ алдынаҥ куйругыныҥ тöзине jетире эреп баратан. Бычактыҥ jÿк ле эҥÿзиле ле.\n– А бу эрjинелÿ немени мен канайда эрейтен дезем, тегин ле öркö чилеп сойотон неме туру не! – деп, Сура кайкады. — Айса анда чорт бар ба!\nЭки jанында отурган эки уулчактыҥ jöптöрин угуп, Сура ак момонныҥ терезин чебер сойып ийди. Терезин колына ууштап, оныҥ кызыл эдиниҥ ичин арып, ичее-кардыныҥ jинин агызып, бычактыҥ бажыла бедренди. Уулчактар тизе бажына тöрт тамандап, база jилбиркегендÿ кöрÿже бердилер.\n– Нени бедреп тургаҥ, Сура, жемчуг что ли? – деп, Толя энчикпей турды. Жемчуг ару суулардыҥ, талайлардыҥ ��ÿбинде jадып jат деп уккам. Jе бу мындый jытту немеде немениҥ жемчугы келер деер!\n– Эрiинени шемчук деп турган ба? – деп, кызычак Толяга кöрди.\n– Эйе! «ш» эмес, «ж» дезеҥ!\n– Жемчуг, jе...\nШинжÿ öткöн кийнинде уулчактар Сурага кургак тайадаҥ агаш кадулар jазап ийеле, маска ошкош суйман таш-тут тургузып бердилер.\n– Jе момоныҥныҥ терезин эмди када! Акыр, оны кажыга кадайтан? Сен кандый деп бодоп туруҥ, Толя?\n– Кажыга ла кадаза, тÿҥей ле. Тередеҥ оноҥ не боло берер?\n– Jок, андый эринелÿ немени тöрдиҥ бажына кадаактар – дейле, Сура момонныҥ терезин кöзнöктиҥ jаагына иле jерге айа тартып, кадап баштады.\n– Давай, бистиҥ бригаданы бойыстыҥ ортобыста «Ак момон» деп адаактар! – деп, Толя кыйгырды. «Ак момон»... Чындап та, jараш дезеер!\n– А не, jараар! – деп, керилип, кызычак терени кадайт. Кылык, бригадир кижи, не деп сананып турган?\n– «Ак момон», мен бодозом, jараш ат. Кандый да ару, jараш, каткымчылу да – деп, Кылык кÿлÿмзиренил айдат. – Jе бистиҥ öркöлöп турганыстыҥ тöс учуры jаҥыс ла ак момон öлтÿрерге jÿткиген эмезис не. Слер база кöрÿп jадаар: бу иш jаҥыс ла каткыдаҥ, ойын-сооттоҥ турган эмес. Бис слерле кожо канча уурларды öтпöдис. Санааркаш та, кериш-согуш та jеткиленче болгон. Бис ток-тойу, ырысту jÿрген болзоос, оны «Ак момон» дезеес, айдары jок jарап барар эди... «Эрjине» деп адазаас кандый? Jараш та, кыска да ат, база учуры да jаан...\n– Таптым ла! «Эринелÿ ак момон» деп адазаас кандый? – деп, ижин божодып, Сура тынастады. Бот, пажалыста, кöригер! – деп, колын тере jаар jайды.\n– А эрjинези jок ак момон бар ба? – деп, Толя сурайт. – Бу эки сöстиҥ кажызы да кереги jок!\n– Чындап та\nдезеҥ! Ак момонныҥ терези ол тере ле. Артык не де эмес – деп, Кылыктыҥ санаазы\nкöксиниҥ тÿбинде тату тÿймешти.\n– биске эрjине деп сöс баалу. Ак момондо эрjине бар дегени ол тöгÿн, чöрчöк деп Кÿjей меге куучындаган. Эрjине кажы ла кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Байыырга турган болзоҥ, уй, кой азыра, иштен, малыҥ кöптöзö – эрjине. Ÿренерге турган болзоҥ, jазап, кичеенип ÿрен – ол база эрjине. Jÿрÿмде амадууҥа jедип алзаҥ – эрjинеҥ ол, ырызыҥ. Jе ол эрjине, ол ырыс jаҥыс ла бойыны эмес, сениҥ нöкöрлöриҥе, кöп-кöп улуска текши сÿÿнчи, туза болор учурлу. Бат Кÿjей анайда айткан. Кандый чын айдып jат! Бис алдында jазап куучындашпайтан улус бригада тöзöп, нöкöрлöшкöнис – ол эрjине. Нениҥ учун дезе, бис кöп öркö öлтÿрерге бого келген эмезис, а албаты-jонныҥ курсагые корулаарга келгенис. Бис эмди картошконы калганчы момондордон арутаарыс – ол эрjине. Ол бистин амадубыстыҥ бÿткени. Бис ырысту болорыс...\nКылык санааларын айдып божойло, Тÿменниҥ кыбы jаар кöрзö, ол качан ортозына кыбынаҥ чыгып, чакпыларына jÿре бертир.\nСура ла Толя тоскуурлардыҥ канаттарына партага отурган ÿренчиктердий jазаптыра отургылап алган, Кылыкты, кичеҥкей ÿренчиктер чилел, тыҥдагылайт. Кылык jÿрÿп, jÿрÿп, та кайдаҥ, та кайдаҥ саҥ башка шÿÿлтелер айдатан кижи эмей. Толя оны билер. Jе Сура аказыныҥ куучынын баштап ла угуп отургандый, оозын ачып алып угат. Оныҥ кöзиниҥ алдында мынаҥ озо качан да кöрÿлбеген кылык-jаҥы, айткан сöзи, Кылыктыҥ керсÿ кебери турат.\n– Бот мен, темдектезе, jаандазам, качан бир качы болойын деген санаам бар – деп, бригадир чала элjоксынып куучындады. – Ол санаам та бÿдер, та jок. Jе кижи су-кадык, амыр ла jÿрзе, ол бÿтпей кайда барар! Качы болотоны, кöрÿп jÿрзем, не аайлу jакшы иш!\n– Мен база качы болотом айса. Акчазы, jалы jаан болор – деп, Сура сÿÿнчилÿ чыҥырып, колдорын чабынат. – А сен, Толя?\n– Прямо-таки! – деп, Толя чöкöнди. – Сен билериҥ бе, олор тÿниле кандый кöп тетрадьтар кöрÿп jат. У-у! Мен андый ишке кöзим ойылганча иштебес эдим!\n– Jе, jе, база ла акча! – деп, Кылык киришти. – Кижи jаҥыс ла акчага иштеп jат па? О-о, мендий, сендий, Сурадый jÿÿлгектерди кижи кемине jетире ÿредип салзаҥ, ол ырыс эмес пе? Анда кайда слердиҥ акчагар! Анда баа jок! Ол туза, тоомjы. Кижи ишти амадузына келишкениле иштеер учурлу.\n– Jе акыр, бригаданыҥ адын чын ла «Эрiине» деп адаактар – деп, Сура айтты.\nТоля унчукпай, бажын jöптöнгöндÿ кекиди.\nJе jаандаза, кем болгоны керегинде эрмек-куучын, балдар ойто чакпыга барып, чай азып ичип турганча, кезекке токтоп, оноҥ ойто ло jилбилÿ улалат.\nКÿски эҥир койылып, балдардыҥ кыбыныҥ кöзнöги там ла jылдысту кöк бÿрÿҥкийге кöмÿлет. Балдар орынына чыгып, уйуктаарга шыйдынган. Jе Тÿмен келбей, саадайт. Удаган jокто ол кыбына кирип, öркöлöрди полго мачылдада тöгÿп ийеле, эмеш шылырап турала, уйуктаарга jатты.\n– Ого\njаҥыскандыра мындый караҥуйда коркымчылу эмес пе? –\nдеп, Сура шымыранат.\n«О, караҥуй ла Тÿмен эптÿ нак наjылар эмей» деп сананып Кылык бригаданыҥ jуунын эртен эҥирге кöчÿрип койды. Тÿмен öркöлöриниҥ терелерин де jаҥыс jерге илип турган. Куучынчызы да чечилген. Кööркий jастыразын билип, санааркап турган ощкош. Керек мынаҥ ары мынайда jаранар болзо, оны jуунга тургузар сурак та турбай барар...\nТоля дезе иш керегинде куучында кööргöнчö лö. Тÿжиле чакпы тартканыныҥ ла öркö сойгоныныныҥ ортозынча оныҥ ÿзÿк-тезик эрмегинеҥ укканда, Толяныҥ адазы чын да капитан болгонына бÿтпеске болбос. Адазын ак финндерге удурлажа jууга апарарда, уулчак тöрт jашту болгон. Сÿеен ле коркушту jараш, jакшы кижи... Энезин колтуктап, кичинек Толяны кучактанып алып, ол военкоматка бойы барган... Кандый да изÿ кÿн болгон. Изÿге чинези чыккан уулчак энезиниҥ койынында отурала, военкоматтыҥ эжигинде скамейкада уйуктай берген. Ол ойгонып ла келзе, ÿйдежип турган улустыҥ ый-сыгыды, чурананыҥ ÿни коркушту. Ары болуп маҥтап бараткан машинада отурган ылгый ла бажы тас улустыҥ ортозынаҥ ол адазын чек ле танып болбогон. Ончозы ла кыйгыда, колын jаҥышта... Финндерле jуу токтоордо, ыраакта кÿнчыгышта япондор келип тийишкен. Олорды граннаҥ чыгара сÿрÿп турарда, оныҥ jанатан öйи jууктажып келеткен. Jе ол неге де келбей турган... Удабай туруп, фашист��ерле jуу башталган. Бир канча айларга письмо шык ла келбей турала, келген. Jе ол – похорона. Адазы Сталинградтыҥ ÿстинде фашисттердиҥ самолетторыла согушта öлгöн. Капитан...\nОныҥ да учун эмди Толя jадып, jадып, jок, мен, байла, адамнаҥ тартсам, капитан болорым деп jÿрексирейт. Кылык ла Сура унчугушпайт. Jаҥыс ла Тÿмен бойыныҥ кыбында некейиниҥ тÿбинде шыларада аҥданат...\nТÿштиҥ он эки чазы. Ап-ару теҥериде jаркынду кÿн чалыйт. Контораныҥ эжигиниҥ бажындагы кызыл флаг бÿгÿн анчадала салкынга сÿÿнчилÿ элбирейт. Контораныҥ эжик алдында ак jалаҥ. Мында колхозтыҥ jайгыда текши jуундары öдöтöн jер.\nБÿгÿн мында улус\njык толо. Ончозыныҥ кöстöринде сÿÿнчи, каткы, кокурларында текши кöдÿриҥи.\nJуулган улустыҥ ортозында Кылык, Сура, Толя, Тÿмен отургылайт. Олор эски-саскы\nда болзо, jе ару jетире jунуп койгон кийимдÿ. Балдарды текши jуунга отурзын деп\nпредседатель Кару бойы алдырган. База jуунды jилбиркеп угарга деремнениҥ öскö\nдö оок-теек балдарынын jуулганы сÿрекей кöп. Тÿмен эҥ баштап улустыҥ калганчы\nучына улус ажыра кöрÿнбей отурып аларга сананган. Jе председатель балдардыҥ бригадазы\njаан улустыҥ бригадазыныҥ ортозы jаар бир аай отурзын деп Тÿменди балдардыҥ\njанын дööн кычырарда, ого кызарып, бöкöйип, анаар jууктаарга келишкен. Эмди де\nоныҥ кулактарыныҥ, мойныныҥ кызылы jоголголок, саҥ тöмöн кöргöн отурат.\nПредседатель бойыныҥ докладында озо ло баштап фронтто ло jер-телекейдиҥ ÿстинде не болуп турганын куучындаган...\n– Гитлеровский олjочылдарды ла тонокчыларды бистиҥ мактулу Советский Черÿ, Совет орооныҥ кыранынаҥ чыгара сÿрÿп, эмди jууны оныҥ колтукчы ороондорынын jеринде öткÿрип турган болуп jат, нёкёрлёр! — деп, Кару докладын кычырып, улус jаар бажын улам сайын кöдÿрет. – Удабас бис фашистский казыр аҥдарды оныҥ бойыныҥ ичегендерине ыштыктап, ТуМчалап туруп öлтÿрерис...\n– Аҥга тÿҥей кандый немелер ол! – деп, балдар бой-бойынаҥ суражат.\n– Тырмакту ба, азулу, куйрукту ба? То-ой!\n– Jе нени аайлаар ач-ÿрен! Jаҥыс ла курсактыҥ кабы! – деп, Jорголой эмеген олорды угуп, кыртыштанат. – Араайаар, кöрмöстöр! Оны сырай бÿдÿш-бадыжыла аҥга jÿзÿндеш деер бе? Кылык-jаныла, санаа-кÿÿниле не!..\n– Öштÿни оодо\nсогорында бастыра ороон, бастыра советский\nалбаты (фронтто до, тылда да) болушкан болуп jат, нöкöрлöр, – деп, председатель чаазынын экчелей бÿктеп, карманына сугат. – Темдек эдип бистиҥ Мечин де деремнени алалыктар. – Председатель jакшы иштеген кöп-кöп улустыҥ ады-jолын темдектейт. – Олордыҥ тоозында Кÿнет те, Маша да бар. – Ол олорго колхозтыҥ правлениезиниҥ адынаҥ jаан алкыш-быйанын айдат.\n– Jе бис эҥ jаан алкыш-быйанды нöкöр Кутов Кылык баштаган балдардыҥ бригадазына айдар учурлу...\nУлустардыҥ баштары ончозы ла эбиргилеп, Кылык jаар кöргиледи. Кылык мында бойын баштапкы ла катап эпjоксынды. «Мени не адап турган кижи эди бу? Jаҥыс мен öркöлöгöн эмезим. Бу Сура ла Толя отургылары...»\n– Бу бригадада\nанчадала Андреев Толя, Кутова Сура ла Торлоев Тÿмен jакшы, ак-чек\nижин кöргÿскен болуп jат, нöкöрлöр!\nЭмди балдар алаҥ кайкажып, бой-бойы jаар кöрÿшкилейт, Тÿменге кызарарга келишти. Оныҥ бажыныҥ jабызап баратканы коркушту, торт сугар jерин таппайт ошкош.\n– Jууныҥ уур öйинде аш-курсак ок балдар колхоз болушсын деп сураарда, кÿчи jеткенче болушкан... Олордыҥ эткен тузазын кайкабаска болбос, нöкöрлöр! Тебискектеги ашта ла картошкодогы кымылдап jаткан öркö-момондорды ончозын бирÿзи де jок этире кыргылап койгон! Молодцы! Мен бойым кече атту барып кöрÿп jÿрдим. Картошко ло аштыҥ чыкканыныҥ бÿдÿми сÿреен болтыр, нöкöрлöр! Эртен ол ашка кирерис, тÿжÿм jакшы деп айдар керек. Ол ашты бис государствого берип артыкташса, колхозчыларга да ÿлеерис. Айла бу балдарды, нöкöрлöр, азыгаар божозо, картошкодоҥ бир эмештеҥ быжырып, аштаҥ куурып jип турыгар дегем. Jе олор кичееп, бойлорыныҥ öлтÿрген öркöлöриниҥ эдиле азыранган болтыр! Кÿлÿктер, кÿлÿктер болтыраар балдар!\nУлустын колчабыжузы jызырап, jалаҥга торгулып турды. Керек дезе бу тал-табыштаҥ деремнениҥ jалку деген ийттери де ÿре бердилер.\n– Анайдарда, нöкöрлöр, бистиҥ албатыныҥ улу jенÿлеринде, Гитлер-jыдымдарды оодо согорында бу балдардыҥ тузазы база бар болуп jат, нöкöрлöр... Колхоз бай, албаты-jон аргалу-чакту jаткан болзо, бис бу балдарды алтынла да сыйлаар эдис. Эм тургуза кичинек те аргыбыс jок. Jе бистин эҥ jаан, эҥ ырысту текши сый – jеҥÿниҥ кÿни эртен-соҥзун келеринде алаҥзу jок... База катап алкыш-быйан болзын, бистин кару балдарыс!\nКолчабыжу «Кылык!», «Сура», «Толя», «Тÿмен» деп сÿÿнчилÿ ÿндерге кöчÿп, база ла jызырайт. Балдар, торт ло изÿ ле тынчу турада отурган чылап, терлеп турдылар.\nПредседатель jеҥÿлерди темдектеп тура, учында, jедикпестерге jетти.\n– Jе андый да болзо, бир кезек улус jажынбай, араланбай, бойыныҥ jаман кылык-jаҥдарыла аббаты-jонныҥ ижине буудакты jетирбей, ончо калыкла кожо jеҥди шыманып теҥ-таҥ, кичеенип иштенген болзо, бистиҥ jеҥÿлерибис оноҥ до тыҥ болор эди. Андый улус бойыныҥ jалкузыла, тескеризиле öштÿге болужып jат деп айдар керек, нöкöрлöр!\nБастыра улус «Чын, онызы чын» деп кÿнгÿрешти.\nПредседатель бу мындый jакшынак öйди ÿреп, андый jаман улустыҥ адын бÿгÿн адаарга jарабас деп айтты. «Мен бодоп турум, бойы-бойын билип jат, jастыраларын бу ла кÿннеҥ тÿзедип баштаар деп...».\nТÿмен отурган jеринде мыжылдап, бöкöҥдöп отурала, улустыҥ ортозынаҥ чыгып, айылы jаар jÿгÿрди. Оныҥ барганын Толядаҥ, Сурадаҥ ла Кылыктаҥ öскö jаан улустыҥ ортозында кем де тыҥ аjару этпеди... Та jеҥилденерге эмезе ажанарга барган, балдарды кем билер оны...\nJе балдар, акыр, бу jÿÿлеле, бойыла нени-нени эдип ийгей! – деп каран чочыжат. Олор эмди улай-телей улустыҥ ортозынаҥ чыгып, Торлой эш jаар базып отургылаарда, Тÿмен ойто сыр jÿгÿрÿкле келип jатты. Колында ак момонныҥ терези кажайат.\nJедип келеле, оп капшай ла терени Сурага ��унды. Бойы дезе саҥ тöмöн кöрÿп ыйлап, ийиндери тыркырап турды...\nБу 31 августта 19ҥ jылда болгон. Эртен дезе школ.","id":"<urn:uuid:509f5f06-5ea8-4d95-a182-62b7e2ea26c8>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/PALKIN.HTM","date":"2018-10-17T04:58:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00190.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999834299,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999834299087524}","num_words":21128,"character_repetition_ratio":0.022,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12487.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ\nРОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ\nФедеральное бюджетное государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования\nГорно-Алтайский государственный университет\nТыбыкова А.Т.\nОрфография и пунктуация в школе\nУчебное пособие\nРИО Горно-Алтайский университета\n2014\nББК81.2Алт-2\nПечатается по решению редакционно-издательского совета\nГорно-Алтайского университета\nТыбыкова А.Т. Орфография и пунктуация в школе \/Тыбыкова А.Т. – Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2014 – 56 с.\nРецензенты: доцент кафедры русского языка и литературы ГАГУ Баданова Т.А., доцент кафедры алтайского языка и востоковедения ГАГУ к.ф.н. Орсулова Т.Е.\nБу бичикте автор алтай тилдиҥ пунктуациязыныҥ јетире јартагабаган ла булгакту ээжилерин чокумдаарга амадаган. Бу ишти белетеер тушта автор тил аайынча шиҥжӱчилердиҥ, школдордыҥ ла ӱредучилериниҥ, методисттердиҥ, бичиктер ле газет чыгарарында узак јылдарга иштеп келген јаан ченемелдӱ улустыҥ шӱӱлтелерин ајаруга алып, пунктуацияныҥ уур ээжилерин чокумдаарга кӧп шиҥжӱ иштер ӧткӱрген.\n© Тыбыкова А.Т., 2014\n© Горно-Алтайский государственный университет, 2014\nБАЖАЛЫК\nКИРЕ СÖС\nТОЧКА\nЭрмектиҥ учында точка тургузары (1-4§§)\nЗАПЯТОЙ.\nI. Укташ члендердиҥ ортозында запятой тургузары (5-11§§)\nII. Такып айдылган сöстöрдиҥ ортозында запятой тургузары (12§§)\nIII. Колболу эрмектердиҥ бöлӱктериниҥ ортозында запятой тургузары\n1. Колбоочылу колболу эрмектерде запятойдыҥ турары\n(13-22§§)\n2. Колбоочызы jок колболу эрмектерде запятой турары (23-24§§)\nIV. Молjу кеберлӱ глаголдорлу эрмектерде запятой тургузары\n(25-26§§)\nV. Ылганаачылу эрмектерде запятой тургузары\n(27-30§§)\nVI. Аҥыланган члендерле запятойды тургузары (31-40§§)\nVII. Јайылган тӱҥдештирӱлерде запятойды тургузары (41-45§§)\nVIII. –ган –ген кожулталу jайылган эреҥистерде запятой тургузар\n(46-47§§)\nIX. Кириш сöстöрдö, кириш сöсколбуларда ла кириш эрмектерде токтой тӱжер темдектер (48-51§§)\nX. Кычыру сӧстӧрлӱ эрмектерде запятойды тургузары (52-55 §§)\nXI. Кыйгылуларлу эрмектерде запятойды тургузары (56-57 §§)\nXII. Эйе, је, јок деген сӧс-эрмектер запятойло бӧлинери (58 §)\nЗАПЯТОЙЛУ ТОЧКА\nЭрмектерде запятойлу точканыҥ турары (62—68 §§)\nЭКИ ТОЧКА\nЭрмектерде эки точканыҥ турары (ј2—јӧ §§)\nТИРЕ\nЭрмектерде тире тургузары (69—79 §§)\nСУРАКТУ ТЕМДЕК\n1. Тегин эрмектерде суракту темдек (80—83 §§)\n2. Колболу эрмектерде суракту темдек (84—85 §§)\nКЫЙ ТЕМДЕК\nЭрмектерде кый темдек тургузары (86—91 §§)\nКӦП ТОЧКАЛАР\n1. Шӱӱлте јетире айдылбаган эрмектерде (92 §)\n2. Шӱӱлте ӱзӱлген эрмектерде (93—94 §§)\n3. Цитаталарда (95 §)\nСКОБКАЛАР\nЭрмектерде скобкаларды тургузары (9ј—99 §§)\nКАВЫЧКАЛАР\nЭрмектерде кавычкаларды тургузары (100—101 §§)\nЧике куучынду эрмектерде токтой тӱжер темдектер (102 §)\n1. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧриниҥ кийнинде турген эрмектерде (103 §)\n2. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧринеҥ озо турган эрмектерде (104— 10 §§)\n3. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧрин ӱзӱктеген эрмектерде (106—111 §§)\n4. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧриниҥ ортозында турган эрмектерде (112—114 §§)\nДиалогто токтой тӱжер темдектер (115—117§§)\nБир канча темдектер коштой турары (118—121 §§)\nКИРЕ СӦС\nКажы ла литературный тил бичиири ле эрмектиҥ ичинде токтой тӱжетен темдектер тургузары аайынча аҥылу ээжилӱ болуп јат. Эрмекте токтой тӱжетен темдектердиҥ чын тургузылганы литературный тилдиҥ ӧзӱп баратканын керелейт. Бойыныҥ јеринде тургузылган токтой тӱжетен темдектер бичилген шӱӱлтени чокым-јарт эдип, кажы ла бичиичиниҥ текши культуразыныҥ бийигин кӧргӱзет.\nЭрмекте токтой тужер темдектер графический системаныҥ бир бӧлуги болуп јат. Орфография сӧстӧрдиҥ ле сӧсколбулардыҥ чын бичилерин кӧргӱзерде, пунктуация дезе тегин эрмектеҥ ала колболу эрмектерге јетире колбуларды кӧргӱзип, олорды бир канча бӧлӱктерге бӧлийт.\nАлтай тилдиҥ графиказы, чын бичилериниҥ ээжилери, анчадала эрмектиҥ ичинде токтой тӱжер темдектер орус тилдиҥ графиказына, чын бичиириниҥ ээжилерине тайанып ӧскӧнин бис билерис. Бичик-билиги јаан традициялу орус тилдиҥ чын бичилериниҥ ээжилери оноҥ ары ӧзӱп барарына јаныс ла бичиктер кепке базылып чыгарганы салтарын јетирген эмес, анайда ок бичиичилер бойлорыныҥ чӱмдемелдери ажыра јаҥы солунталарды база кошкон. Темдектезе, тодктоду ӱнди (паузаны) кӧргӱзер «тире» темдекти орус тилге 18 чактыҥ орус писатели Н. М. Карамзин кийдирген. Ады-јарлу орус ученый М. В. Ломоносов наукада јаҥыс ла естествознание, горный дело (јердеҥ тузалу немелер казып алары), металлургия, химия, физика, астрономия аайынча јаҥы научный јетирӱлер эткен эмес, ол анайда ок история, поэзия ла тил аайынча иштер база ӧткӱрген. Ученыйлар оныҥ «Краткое руководство к риторике» деп 1748 јылда, «Российская грамматика» деп 1757 јылда кепке базылып чыккан бичиктерин научный јанынаҥ бийик кеминде деп темдектейдилер. М. В. Ломоносов бойыныҥ иштеринде эрмектиҥ конструкциязына ајару салып, токтой тӱжетен темдектерди эрмекте канайда тургузары керегинде аҥылу ээжилер кӧргӱскен.\nТӱрк тилдердиҥ, ол тоодо алтай тилдиҥ, пунктуационный тӧзӧлгӧзи орус тилдиҥ тӧс ээжилериле текши де болзо, је олордо бойыныҥ аҥылу ээжилери бар. Кезикте бис алтай тилдиҥ ӧзӱмин, эрмегиниҥ бӱдӱмин ајаруга албай, керектӱ токтой тӱжетен темдектерди орус тилдиҥ пунктуациязына ла тӱ��ейлеп тургузып јадыс. Оноҥ улам бистиҥ эрмектерис кажылгакту, ары орус та эмес, бери алтай да эмес болуп калат.\nАлтай тил јылдаҥ јылга ӧзӱп, оныҥ лексиказы байып, эрмектердиҥ бӱдӱми (конструкциязы) уурлап (усложняться эдип) турганы кажы ла кижиге јарт. Оныҥ ӧзӱмине јол ачып, ого бойыныҥ јаан салтарын алтай литература, фольклор ло орус тилдеҥ кӧчӱрилген произведениелер ле газеттер ол тоодо «Алтайдыҥ Чолмоны» јетирет. Алтай тилде учурап турган јӱзӱн-јӱӱр обороттор, аҥыланган члендер, кийдирилген (вставной) конструкциялар ла оноҥ до ӧскӧлӧри јӱрӱмниҥ јаҥы некелтелериле колбулу болуп, алтай тилдиҥ синтаксический конструкцияларыныҥ кубулып турганын керелейт.\n20—40 јылдарда јербойыныҥ шиҥжӱчилери Канаев М.С.(Тощаков), Шабураков А. Г., Каслинский И. А., Аргоков И. Н. оноҥ до ӧскӧлӧри школдорго керектӱ баштапкы алтай бичиктер ле методический пособиелер чыгарганыла коштой, алтай тилдиҥ алфавиди, орфографиязы, терминологиязы ла синтаксический ээжилери аайынча кӧп иштер ӧткӱрген. И. А. Каспийский «Баштамы школдордо ойрот тидиниҥ учебниги» деп 1935 јылда Новосибирскте чыгарган бичигинде алтай тилдиҥ пунктуациязына (баштамы школдыҥ программазына келиштире) ајару эткен. Ол эрмектиҥ учында токтой тӱжетен темдектер, укташ члендерлӱ эрмектерде запятой, бириктиреечи сӧстӧрдӧ эки точка, чике куучын-эрмекте эки точка ла кавычка тургузары ла колболу эрмектерде запятой тургузары керегинде аҥылу ээжилер берген. Је бу бичикте кезик грамматический терминдер эмдигизинеҥ ӧскӧртӧ айдыдган: куучын-эрмек кӧӧни куучын деп колболу эрмектер чӱмдӱ эрмектер деп, о, ӧ. Бу ок јылда И. Н. Аргоков «Грамматика (синтаксис). Орто школдорго керектӱ учебник» деп бичигинде И. А. Каспинскийдшг берген ээжилерине ӱзеери јӱзӱнниҥ солумазын јартаган јӧмӧлтӧлӧргӧ кожулып айдылган члендер башка, анчадала, оныҥ тоозында деп сӧстӧрдиҥ болужыла биригип, ӱнле аҥыланганына ајару эдип, эрмекте токтой тӱжер темдектерди чын тургузарын јартаган. Автор керек дезе колболу эрмекте кош бӧлӱк тӧс бӧлӱктиҥ ичинде де турар учуралга ајару эткен: «Јолды, караҥуй киргенде, бис арай jат таптыбыс — Бу эрмекте кош эрмек баш эрмеки эки башка јарала, ортозына кирди, колболгон колбузы ол ок киргенде деген сӧс».\nТ. М. Тощакова 1958 јылда чыгарган «Орфография алтайского литературного языка» деп бичигиниҥ «Пунктуация: бӧлӱгинде 30—40 јылдарда кепке базылып чыккан школдорго керектӱ бичиктердеги пуктуационный ээжилерди тузаланып, бойыныҥ узак јылдарга шиҥжӱ иштериниҥ шӱӱлтелерин бириктирип, алтай тилдиҥ токтой тӱжер темдектери керегинде ээжилер берген.\nБу ижибисте школдорго керектӱ учебниктердеги ле Т. М. Тощакованыҥ «Орфография алтайского литературного языка» деп бичигиндеги токтой тӱжер темдектердиҥ ээжилери тӧзӧлгӧ болуп јат. Је бис Т. М. Тощакованыҥ «Пунктуация» деп бӧлӱгинде берилген «Аҥыланган члендер» деп разделдиҥ 4—5 пункттарын, «Чике куучын-эрмек» деп разделдиҥ 4-чи пунктын ӧскӧртӧ, арткандарын элбеде берип јадыс Т. М. Тощакова алтай тилдиҥ токтой тӱжер темдектерин тургузары јанынаҥ кӧп иш ӧткӱргени јарлу. Је бу ӧрӧги айдылган бичигинде автор эрмектиҥ токтой тӱжер темдектериниҥ јеҥил учуралдарын берген. Алтай тилдиҥ пунктуациязыныҥ уур деген ээжилери јеткилинче берилбегенинеҥ улам бичиичилер эрмектиҥ токтой тӱжер темдектерин кайда тургузарын билип албай, кезикте запятойлорды бойлорыныҥ кӱӱн-табыла тургузар боло берген.\nВ. Д. Сатлаеваныҥ ла Н. В. Тепуковтыҥ «Алтай тил (синтаксис) 7-8 класстарга» деп бичигинде кӧп јаҥы синтаксический ээжилер кожулган да болзо, је пунктуационный булгакту јерлер база учурайт.\nАлтай тилдиҥ токтой тӱжер темдектерин быжулай берерге республиканыҥ бир канча школдорында (Оҥдойдыҥ, Караколдыҥ, Шебалинниҥ орто школдорында, Плакастыҥ адыла адалган ресгимназиязына ла Г-АПК-ныҥ алтай бӧлӱгиниҥ 1—4 курстарында) экспериментальный диктанттар ӧткӱргенис. Ол диктанттардыҥ итогы алтай тилдиҥ пунктуациязын бичиирге, эрмектиҥ токтой тӱжер темдектерин тургузарын чокумдаарга јаан болужын јетирген.\nБу бичикте бис пунктуацияныҥ мындый разделдерин јаҥыдаҥ чокумдап бердибис: колболу эрмектерде кош бӧлӱк тӧс бӧлӱктиҥ ичинде турза, колболу эрмектиҥ колбоочылар (деп, эмезе, айса) ажыра бириккен бӧлӱктериниҥ ортозында запятойды тургузары ла тургуспазы; колболу эрмектиҥ улантылар ажыра бириккен бӧлӱктерин улантыларлу јайылган члендердеҥ ылгаары; јайылган эреҥисле айдылган јартаачылар ла айалгалар; -за, -зе деп кожулталу молју кеберлӱ глаголдор; бойы баштаачылу ылганаачылар; ылганаачы-айалга глагол-айдылаачыньпг јанында турар учуралдар; јӧмӧлтӧлӧрдиҥ аныланбас учуралдары; тӱҥдештирӱниҥ эрмектерде аҥыланбас учуралдары; кавычкаларды башка-башка учуралдарда тургузары; чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧриниҥ ортозында турары ол эмезе автордыҥ сӧстӧри чике куучын-эрмектиҥ ортозында болор учуралдар, о.ӧ. Бу иште токтой тӱжер темдектердиҥ кезик ээжилери баштапкы катап берилген. Автор кажы ла ээжини алтай тил керегинде бичиктерге тайанып, алтай эрмектердиҥ конструкциязын шиҥдеп, ӧскӧ тӱрк тилдердиҥ пунктуационный ээжилериле тӱҥдештирип, бичиичилер бойлорыныҥ иштеринде тургускан токтой тӱжер темдектердеҥ талдап, чокумдап алган. Оныҥ учун автор кажы ла ээжини кӧп темдектерле кӧргӱзерге, эрмектерди башка-башка источниктердеҥ аларга амадаган.\nАнчадала эмдиги ӧйдӧ, качан алтай литература бойыныҥ ӧзӱп бараткан јолында јаан алтамдар эдип, орус ла ӧскӧ дӧ тилдердеҥ кӧчӱрилген чӱмдемелдер кӧптӧп, албаты чӱм-деген поэзияны шиҥжӱлейтен иштер јаранып турган тушта, эрмекте айдылган шӱӱлтени чокум-јарт кӧбргӱзерге эрмектиҥ конструкциязы чын болзын деп, эрмектиҥ токтой тӱжер темдектерине јаан ајару салар керек. Текстте јастыра тургузылган темдектер эрмектиҥ учурын кубултып, кычыраачыларды, анчадала ӱренчиктерди, алаҥзыдат. Мындый учуралды алалы. Аҥчы ал-сагышка тӱшкен јӱрди. Керектиҥ коомойын ол, кӱндер ӧткӧн сайын, там ла јарт сезип турды деген эрмекте баштапкы запятойды тургуспаза, эрмектиҥ учуры кубула берер: ол деп кӧргӱзер солума кӱндер Аҥчыга аҥылу болгонын јартайт. Запятойды ол деп солуманьпг кийнинде тургусса, ол деп Аҥчы керегинде айдылганын кӧргӱзер.\nЭрмектиҥ токтой тӱжер темдектерин тургузарында интонационный (ӱнле аҥылаар) ла логический (шӱӱлтеге тайанар) ээжилердиҥ учуры јаан да болзо, је синтаксический ээжи (эрмектиҥ бӱдӱмине ајару салары) эркидеп, тӧс учурлу ээжи болуп јат. Айдарда, эрмектиҥ ичинде токтой тӱжетен темдектер, анчадала запятой, эрмектиҥ конструкциязынаҥ камаандузы јарт. Темдектеп, кычыру сӧстӧрлӱ эрмектерди алалы. Андый эрмектерди айтканыста, аҥылу токтоду ӱн јок. Бу тушта синтаксический ээжини ајаруга алып, кычыру сӧстӧрди запятойло бӧлир учурлу, темдектезе: «Бу сенле, Алтын-Кӧл, калганчы тушташ эмес, билип ал» (П. Куч.); «Э-э, Тӧрӧл Алтайым, кӧп јылдарга мен сени јеҥил будымла тепсеп јӱрӱм» (П. Куч.)\nJе кезикте интонация, пауза эрмектиҥ токтой тӱжер темдектерин тургузарында база јаан учурлу. Андый учуралдарда запятойдыҥ ордына тире тургусканы эрмекте айдылган шӱӱлтени јарт-чокум кӧргӱзет: Jантык-Курт јӱгӱрип барала, сӱӱнчилӱ-сӱӱнчилӱ санаалар сананат: «Улусты керик деген — тӧгӱн, тӧгӱн! Улусты кыйгас деген — тӧгӱн, тӧгӱн». (К. Тӧлӧс); Кайдаар ла кӧрзӧҥ — койлор, койлор; јамызы болзо — кичинек, бойы дезе — чӱмеркек (Кеп сӧс).\nТӱрк тилдердиҥ шиҥжӱчилери эрмектиҥ бӱдӱмине (конструкциязына) ајару салып, бир канча пунктуационный зэжилерди чокумдагандар. Узбек тилдиҥ шиҥжӱчизи Г. А. Абдурахманов, якут тилдиҥ шиҥжӱчизи Н. Е. Петров, казах тилдиҥ шиҥжӱчизи С. Аманжолов, о. ӧ. Бойлорыныҥ иштеринде тӱрк тилдердеги куучын-эрмектиҥ кезик бӧлӱктери, темдектезе улантылар, бойыныҥ учурын элбедип турганын аҥылу темдектейт. Олордыҥ шӱӱлтезиле болзо, улантылар јаҥыс ла сӧстӧрди колбоп турган эмес, анайда ок камаанду колболу эрмектиҥ бӧлӱктериниҥ бой-бойлорыныҥ ортодо колбуузын кӧргӱзип јат. Андый ок, учуралдар алтай да тилде бар. Соҥында, кийнинде, сайын, учун деген улантылар јаҥыс ла сӧстӧрди колбоп турган эмес (јааштыҥ-кийнинде келди; сениҥ учун иштедим), је анайда ок эрмектерди де колбоор аргалу. Темдектезе: 1. Машина келбеген учун, мени фермага машинист эдип ийбегендер. 2. Звонок шыҥырап божогон кийнинде, школдыҥ коридорында тым боло берди.\nКамаанду колболу эрмектиҥ кош бӧлӱгинеҥ (эрмегинеҥ) андый ок улантылу јайылган члендерди ылгаар керек. Кош бӧлӱк (эрмек), јайылган члендерге кӧрӧ, бойы аҥылу баштаачылу болуп јат. Камаанду колболу эрмектиҥ бӧлӱктериниҥ (тӧс лӧ кош эрмектериниҥ) ортозында запятой тургузылар, јайылган члендерде дезе запятой тургуспас. Тӱҥдештиригер: 1. К��рабаш орус тилге јакшы ӱрене берген учун, кӧп балдар оноҥ болуш сурап турган. 2. Калганчы урок божогон кийнинде, кем де чаазынга јаан пыймалу кушты јурайла, булавкала Степанныҥ тоныныҥ кийни јанына кадап салган. Jе: 1. Аттар так јерге эткен кийнинде катап ла мактап бараткандар. 2. Адыјок ойгонгон бойынча тышкары јӱгӱрди. 3. Сыпсык адазыныҥ курын jылыйтып салган учун оны эҥирге јетире бедреди.\nКамаанду колболу эрмекте кош бӧлӱк (эрмек) тӧс бӧлӱктиҥ ичинде турза, эки келтегейинеҥ запятой тургузар. Темдектезе: Кара, аттар сууны ичеле, ойто двор јаар барган кийнинде, амырзынып уйуктай берди деген эрмекте запятойды јаҥыс келтегейинеҥ тургусса, эрмектеги айдылган шӱӱлтени билерге кӱч: «Кара» та кижиниҥ ады, та аттардыҥ ӧҥи — јарт эмес. Мындый учуралдарда ајаруны эрмектиҥ конструкциязына салганы, бир јанынаҥ, эрмекте айдылган шӱӱлтени чокум-јарт эдип јат, экинчи јанынаҥ, ӱренчиктерге эрмектерди бӱдӱмдери ле члендери аайынча ылгаарга јеҥилте берет. Ого ӱзеери, эрмектерде чокум тургузылган токтой тӱжетен темдектер школдордо орус тилди ӱренерге база јаап ӧмӧлтӧзин јетирет.\n-ган-ген деген кожулталу эреҥисле айдылган јайылган член эрмектиҥ јартаачызы болуп, јартап турган сӧстиҥ кийнинде турза, эки келтегейинеҥ запятойло бӧлӱнер. Мындый учуралдар јаҥыс ла алтай тилдиҥ конструкциязында болуп турган эмес, ӧскӧ дӧ тӱрк тилдердиҥ конструкциязында бар. Ады-јарлу јаан ученый Н. К. Дмитриев «Грамматика башкирского языка» деген ижинде, К. С. Сабиров «Знаки препинания в татарском языке» деп бичигинде, Ш. Атенов «Обособление как грамматическая категория в тюркских Языках» деген статьязында, оной до ӧскӧлӧри јартаачы ла јартадып турган сӧстӧр бойыныҥ јериле солынганынаҥ улам эрмектиҥ токтой тӱжетен темдектери кубулып турганы керегинде бичигендер. Олордыҥ шӱӱлтезиле болзо, мындый учуралдарда јастыралар анчадала баштапкы запятойды тургузарында болуп јат, нениҥ учун дезе, баштапкы запятойдо, экинчизине кӧрӧ, аҥылу токтой тӱжетен ӱн јок. Темдектезе:\n1. Тӱлкӱ, тумчугы сӱӱрейип калган, бисти ајыктап турды.\n2. Јалакай кӧстӧрлӱ Селешев, чала кирлене берген чамчазыныҥ ӧмӱри ачылып калган, орында такталанып алган отурды. 3. Кара, соокко корбойо тоҥуп калган, Байрамканыҥ кожоҥын узак тыҥдап клеетти. 4. Jокту Туујы, терлеген-јобогон, Байкара тайгазына једип келди. Бу эрмектерди ӧрӧги берилген эрмектерле тӱҥдештиригер: 1. Jаагы борбойып калган кӧрӱк агаштаҥ бисти ајыктап отурды. 2. Соокко корбойо тоҥуп калган Кара Байрамканыҥ кожоҥын узак тыҥдап клеетти. 3. Терлеген-јобогон јокту Туујы Байкара тайгазына једип келди.\nМындый учуралды ајаруга алалы. -ган-ген деп кожулталу эреҥисле айдылган јартаачы јартадып турган сӧстиҥ алдында болзо, запятой тургуспас, темдектезе: Терлеген-јобогон јокту Туујы Байкара тайгазына једип келди. је терлеген-јобогон деген јартаачы сӧс јартадып турган сӧстиҥ кийнинде турза, эки келтегейинеҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: јокту Туујы, терлеген-јобогон, Байкара тайгазына једип келди. Берилген эрмекте запятойды јӱк ле терлеген-јобогонныҥ кийнинде тургусса, бу сӧстӧрди кычыраачы айдылаачы деп бодоордоҥ айабас. Бу тушта једип келди деген айдылаачы кандый баштаачыдаҥ камаандузы јарт эмес боло берер. Запятойды торт тургуспас деп шӱӱнип алзагар, терлеген-јобогон деген сӧстӧр Байкараны јартап турган деп билдирердеҥ маат јок. Айдарда, јартаачы учур алынып турган терлеген-јобогон деген сӧстӧр кандый? деп суракка каруу берип, јартадып турган сӧстиҥ кийнинде турза, эки келтегейинеҥ запятойло бӧлинер. је јокту Туујы Байкара тайгазына терлеген-јобогон једип келди деген эрмекте запятой тургуспас, нениҥ учун дезе, мында терлеген-јобогон деген сӧстӧр айалга болуп, айдылаачыныҥ јанында турат.\nМындый конструкцияларда токтой тужетен темдектердиҥ чын тургузылганы бичип турган кижи эрмектиҥ бӱдӱмин ајаруга алып, бичик-билик ажыра бойыныҥ шӱӱлтезин чокум кӧргӱскенин керелейт.\nАлтай тилде јаҥжыкканы аайынча запятойды ылганаачыныҥ јӱк ле кийнинде тургузып јадыбыс, је ылганаачы бойы баштаачылу болзо, ол тушта запятойды эки јаньгнаҥ тургузар керек. Эрмекте ылганаачы-айалга айдылачыла коштой турза, запятой тургузылбас. Темдектезе: 1. Одордоҥ келген койлор кепшенгилеп, кийис айылдык јанына чук тура бердилер; Изӱ кӱн бийик кырдаҥ кӧдӱрилип келеле, ӧлӧҥдӧги чалынды јалап ийди. 2. Каҥыл тыттыҥ сырсак будагында кӱӱк, котызы бултаҥдап, јаҥкылдада эдип отурды; Мыклай, јаргек тоны калырап, јайзаҥныҥ јанына јууктап келди. 3. ӧмӧлӧжип иштезебис, бис кандый ла буудакты јеҥип чыгарыс. јети башту јелбеген толун айла кожо кырлардыҥ ары јанынаҥ каткырганча чыгып келди.\nКӧп учуралдарда бичиичилер -арга деп кожулталу амаду кеберлӱ глаголды, улам деп улантылу јайылган эреҥисле айдылган члендерди запятойло бӧлигилеп јат. Эрмекте -барарга, келерге, иштеерге деп амаду кеберлу глаголдор јаҥыскан ол эмезе бир канча колбошкон сӧстӧрлӱ де болзо, запятой тургуспас, темдектезе: Уулчак ӱренерге келди; Амыр барбаска туру; јалку иш этпеске шылтак бедреер, курсак ичерге озо келер. (Кеп сӧс); Мениҥ чырайымды јараш эдерге койон кӧӧркий тыҥ кичеенген (Чӧрч.). Улам деген улантыла кожо айдылган јайылган ла јайылбаган эреҥис чыгытту кубулткышта туруп, эрмектиҥ шылтагын кӧргӱзер член болот, темдектезе: Аҥдардыҥ ла куштардыҥ кемизи де бойына теҥ корголјынды кӧдӱрип болбогонынаҥ улам кунуга да бергиледи (Чӧрч.); Оорыганынаҥ улам Эркеш кӧп уроктор божотты.\n1971 јылда ӧткӧн конференцияныҥ резолюциязында ла школдорго керектӱ бичиктерде кош эрмекти тӧс эрмектеҥ бӧлиген запятой нениҥ учун дезе деген колбоочыныҥ алдында тургузар деп јартамал берилген де болзо, бис мындый учуралда запятойды нениҥ учун дезе деген колбоочыныҥ эки келтегейинде тургусса, артык де�� ээжи берип јадыс. Мындый ээжи нениҥ учун дезе деген колбоочыныҥ аҥылу бӱдӱминеҥ, оныҥ эрмекте учурынаҥ камаанду. Баштапкызында, бу колбоочы бӱткен бӱдӱмиле эрмекке јуук, дезе (де — деди, дешти, дешкен) деген глаголдоҥ -зе деп кожултаныҥ болужыла молју кебер бӱдӱрет, керек дезе ол кыскартылган бӱдӱмдӱ де болор аргалу, темдектезе: Качан да мында улус база кӱртӱк сакыган болор, не дезе, кӱртӱктердиҥ ойноп турган јеринеҥ ыраак јок таш манакай турды (И. Шинж.); Шаајыҥныҥ сурагына карууны берер кӱӱним јок, не дезе, он јаштуда бир кылык кылынгам (И. Шинж.). Экинчизинде, нениҥ учун дезе деген колбоочы эрмектиҥ бӧлӱктеринеҥ ӱнле аҥыланып, кӧп учуралдарда эрмектиҥ бажында турат, темдектезе: Эм тургуза бис бастыра койлорды кыш тӧрӧдӧрине кӧчӱрип болбозыс. Нениҥ учун дезе, бу ишти бӱдӱрерге бис белен эмес. ӱчинчизинде, бичиичилер запятойды нениҥ учун дезе деп колбоочыныҥ эки келтегейинде тургузып, јаҥжыгып калган.\nКепке базылып чыгып турган художественный произведениелерде, газеттиҥ страницаларында кепке базылган статьяларда, керек дезе учебниктерде де, токтой тӱжетен темдектерди јастыра тургузып турган учуралдар ас эмес.\nАлтай тилдиҥ пунктуациязыныҥ кезик сурактарын эмди де чокумдаарга келижер. Албатыныҥ эрмек-куучынын, алтай тилле чыгып турган бичиктерди тереҥжиде шиҥдеп келгежин, аҥылу бӱдӱмдӱ члендер, эрмектер ас эмес учураар.\nТОЧКА\nЭрмектиҥ учында точка тургузары.\n1 §. Толо ло толо эмес табылу эрмектиҥ учында точка тургузылар, темдектезе: Тӱштеги изӱге чыдашпай, сындарда серӱӱнденип јаткан эзин ӧзӧккӧ тӱжеле, чечектерди араайын-араайын јайкаган айас јарым ӱниле кожоҥдоп-кожоҥдоп, мекелеген кептӱ олорды уйуктадып салды. (К. Тӧлöс). — Jеринеҥ качан келдиҥ? — Кече.\n2§. Колболу эрмектиҥ је, нениҥ учун дезе деген колбоочыларла бириккен бӧлӱктери таҥынаҥ эрмек болзо, колбоочылардаҥ озо точка тургузылар, темдектезе: Бистиҥ аймактыҥ јерин ончозын айланып келигер. Jе Аза-јалаҥдый јакшы јерди таппазыгар. (П. Куч.) Эмчи Торколоева Тойчы алтан јаштаҥ ашкан. Jе эмеш ле ого јууктап, јазап куучындашсагар, ол јаштыҥ кабортозын алып аларыгар. (П. Куч.); Эм тургуза бастыра койлорды кыш тӧрӧдӧрине кӧчӱрип болбозыс. Нениҥ учун дезе, бу ишти бӱдӱрерге, бис белен эмес.\n3 §. Адалганду эрмектердиҥ учында точка тургузылар, темдектезе: Кӱс. Агаштыҥ бӱри саргарып, теҥери бороро берди; Тӱн. Öчӱп бараткан кöстöр каа-јаа тырс эдип јатты.\n4§. Тыҥ айдылбаган табылу ла јакарган эрмектердиҥ учында база точка тургузылар, темдектезе: Берилген таскадуны бӱдӱрип салаар; Амыр-энчӱ бистиҥ ижисти амыргыдый ӱниҥле мактазаҥ, нӧкӧрлӧристи ырысту јӱрӱмге кычырзаҥ.\nЗАПЯТОЙ.\nI. УКТАШ ЧЛЕНДЕРДИҤ ОРТОЗЫНДА ЗАПЯТОЙ\nТУРГУЗАРЫ.\n5§. Колбоочылар јогынаҥ ӱнле бириккен укташ члендердиҥ ортозында запятой тургузар, темдектезе: јылу кӱн кырларды, ӧзӧктӧрди билдирбестеҥ бӱркеп ийди.\n6§. Камаанду сӧстӧрлӱ колбоочыз�� јокко бириккен укташ члендердиҥ ортозында запятой тургузар, темдектезе:\nКара кумдус бӧругин калказына салып ийди, кара болот јыбазын карызына јылдырып алды.(«АБ», III); Сӧӧктиҥ ӱйезин таппас, сӧстиҥ учурын билбес немеле не эрмектежедиҥ (Кеп сӧс); Бистиҥ тӧрӧлис керегинде санаалар jиит улуска кöп јеҥӱлер экелген, кайкамчылу керекке кычырган; Оныҥ эмди билерге јӱргени — бу јокту батрак орус, казах, татар, алтай, оноҥ до ӧскӧлӧри нениҥ учун бир аай бириккилеп, айыл-јуртын, бала-барказын таштап, бай-кулактыҥ, кам-јарлыктыҥ баштаган бандиттерин колдо мылтыкту истежип, канча соокко тоҥуп, канча јаҥмырга ӧткӱлеп јӱргендери болды. (П. Куч.)\n7 §. Та… та, бирде... бирде, эмезе… эмезе, да… да деп такылып айдылган колбоочылар ажыра бириккен укташ члендердиҥ ортозында запятой тургузар, темдектезе: Кузуктап барган уулчактар кӱӱн-кӱч јок клееттилер. Олор та коркушту арыгандар, та кузук таппаганына кемзинип тургандар; јалаҥдарды бӱркеген јӱзӱн-базын ӧҥдӱ чечектер де, јаҥы-јаҥы ла бӱрлери элбиреп јайылган агаштар да, эбире кырлар да — ончозы сергек ле омок (А. Ад.); Кайчыныҥ топшуурыныҥ кылдары бирде эркелӱ кӱӱлеп, бирде агаш бажына соккон јоткондый кӱркӱреп турды (С. Сур.); Салкын бирде тыҥып, бирде араайлап турды.\n8§ је, а деп удурлаштыратан колбоочыларла бириккен укташ члендердиҥ ортозында запятой тургузар, темдектезе: Шофердыҥ ижи уур, је јилбӱлӱ; Республикан коференцияда турушкандар ӱренчиктердиҥ ле студентердиҥ јаҥыс ла једимдери керегинде эмес, је једикпестери де керегинде куучындагандар; Бистиҥ јер байлык, је эмеш соок.\n9§. Ла деген колбоочы ажыра экидеҥ бириккен укташ члендердиҥ ортозында запятой тургузар, темдектезе: Советский улус јалаҥдарда ла заводтордо, шахталарда ла рубниктерде эрчимдӱ иштеп јат; Бис мынаҥ ары јӱрӱмле колбулу болуп, јакшыны ла јаманды, јаҥыны ла эскини ылгаштырып турар керек; Озодо бичик билбес алтай улусты јайзаҥдар ла байлар, камдар ла јарлыкчылар кӧп катап тӧгӱндегендер.\n10 §. Текши болушчы глаголду укташ глагол-айдылаачылардыҥ ортозында запятой тургузар, темдектезе: Эҥир кирип калган, ороомдо оттор суркуражып, имдежип турды; Аттар соокко чыдашпай, кулактарын кызынгылап, тоҥ јерге кыјырада баскылап, сулуктарын кылырада чайнагылап, бышкыргылап, кекигилеп турдылар. (А. Ад.).\nАјару: Текши болушчы глаголду укташ глагол-айдылаачыларды кубулбастыҥ учурын алынган -ып,-ип деп кожулталу ылганаачыдаҥ ылгагар, тӱҥдештиригер: јаан порт кӱркӱреп, кӱрсӱлдеп турды — Таныш эмес кижи мен јаар лаптап кӧрӱп турды (лаптап — ылганаачы).\n11§. Запятой мындый учуралдарда тургузылбас:\n1. Бириктиретен ле ӱлештиретен колбоочылар укташ члендердиҥ ортозында јаҥыс катап айдылза, темдектезе: Кенетийин эжикте эр улустык ӱндери ле аттыҥ бышкырып ийгени угулган. (Л. Кок); Ол ло ӧйдӧҥ бери ӧскӧ суугуштардый ок сууда јӱретен куш болуп бӱткен аҥыр агаштык кӧҥдӧйине эмезе ��ашка уйалап турар болды (И. Коч.); Кайаныҥ алдында кӧрӱнип ле келген солдат Эрјинениҥ огына ӧлтӱртип эмезе шыркаладып турды (Л. Кок.).\nӰнле бириккен укташ члендердиҥ калганчы члени ла деген колбоочы ажыра бириккен болзо, темдектезе: Бир катап Куу, Чортон ло Рак кошту абыра апарар дешкиледи. (И. Кр.); Н. У. Улагашевтиҥ эҥ артык чӧрчӧктӧри «Алтай-Буучай», «Алып-Манаш», «Кӧзӱйке», «Ак-Тайчы», «Малчы-Мерген» ле оноҥ до ӧскӧлӧри болуп јат; Алтай тилдиҥ кеер-кедимдӱ ле выразительный эп-аргалары — эпитет, метафора, тӱҥдештирӱ ле оноҥ до ӧскӧлӧри.\n2. Укташ эмес јартаачылардыҥ ортозында, темдектезе: Кӱркӱреп јаткан сууныҥ эки јарадында јеҥил чаҥкыр ыш сӱӱнчилӱ јайыла берди (Л. Кок.); Калыҥ јыштыҥ јаказында кичинек шарлаак кара суу акты, таш јакалу јарадында кайыҥ тозы айыл турды (Ч. Чунж.).\n3. Айса, айла деген сӧстӧр ажыра бириккен укташ члендерлӱ эрмектерде, темдектезе: Бу тужында тыттыҥ чобразыла јапкан айылдыҥ ӱстинче кандый да неме тазырада мактаганы ба айса тоголонгоны ба угулды (П. Куч.); Чӱмдӱ «кружевага» кандый бир чымыл ба айса кӧгӧӧн бӧ учуп келеле, болгобой отурып ийгенде, ол оноҥ айрылып болбой турганча, јӧргӧмӧш тузакка илинген «аҥына» тургуза ла једип келетен (М. Мам.); Сыгырган божонып болбозын билип, сӱме бедиреди: «Тӱлку, сен кырдыҥ кызыл тӱлкӱзи бе айса арканыҥ ак тӱлкӱзи бе?» (Чӧрч.); Акыр, озо баштап агаштыҥ бажында каруулчыкты адар ба айса јаҥыс јерде бой-бойына кӱлӱктер болуп турган кӱртӱктерди адар ба деп отурганчам, бастыразы јер сайын учкулай берди (И. Шинж.); Эмди кайда да јӱрзеҥ: городто бо айла јуртта ба, сеге сӱре ле бичикчи, јалакай, иштеҥкей алтай уулдар ла кыстар туштажып турат (А. Ад.); Меге јарт эмес неме: ол борсук па айла айу ба? (Ч. Чунж.)\nII. ТАКЫЛЫП АЙДЫЛГАН СӦСТӦРДИҤ ОРТОЗЫНДА ЗАПЯТОЙ ТУРГУЗЫЛАРЫ\n12 §. Эдилгениҥ тыҥыганын, предметтердиҥ кӧбизин кӧргӱзип, катап-катап айдылган сӧстӧрдиҥ ортозында запятой тургузылар, темдектезе: Jантык-Курт јӱгӱрип барадала, сӱӱнчилӱ санаалар сананат: «Улусты керик деген — тӧгӱн, тӧгӱн! Улусты кыйгас деген — тӧгӱн, тӧгӱн!» (К. Тӧлӧс.); Бар, бар, сениҥ мында айланыжып турган немеҥ не?; Кайдаар ла кӧрзӧҥ - койлор, койлор.\nIII. КОЛБОЛУ ЭРМЕКТЕРДИҤ БӦЛӰКТЕРИНИҤ ОРТОЗЫНДА ЗАПЯТОЙ ТУРГУЗЫЛАРЫ\n1.КОЛБООЧЫЛУ КОЛБОЛУ ЭРМЕКТЕРДЕ ЗАПЯТОЙДЫҤ\nТУРАРЫ\n1. Колбоочылу табышканду колболу эрмектерде запятойдыҥ турары\nКолбоочылу табышканду колболу эрмектердиҥ бӧлӱктериниҥ ортозында запятой мындый учуралдарда тургузылар:\n13 §. Табышканду колболу эрмектердиҥ бӧлӱктери је, эмезе, а деген колбоочылар ажыра бириккенде, темдектезе:\nЭнези арбанып, Карабаштыҥ јылаҥаш арказына эки катап алакандады, је Карабаш унчукпай, ажып бараткан кӱнниҥ чогына кызара берген элбек јалаҥдарды ла кӧгӧлтирим арканы ајыктап турды (Л. Кок.); Ол бажын катап ла араай ӧрӧ кӧдӱрип, кӧзнӧктиҥ шилин ајыктап кӧрӧт, је оныҥ кӧзине не де кӧрӱнбейт (Л. Кок); Тумчугы сууда, бойы дезе јаратта (Таб.); Санайдыҥ нӧкӧрлöри сууныҥ јарадында тӱжине ле тебек тепкилейт, а ол дезе изӱ кӱнге кӱйӱп, одын томурат (С. Сур.) Он-он беш јыл мынаҥ озо алтай врачтар тоолу ла улус болгон, а эмди олор чик-јок кӧп, мынаҥ ары там кӧптӧӧр.\n14 §. Табышканду колболу эрмектердиҥ бӧлӱктери такылып айдылар та... та, бирде... бирде, эмезе... эмезе деген ӱлештирер колбоочылар ажыра бириккенде, темдектезе: Эр-тен та кар јаар, та јааш јаар; Мӧрӧйдӧ јеҥӱни та Эркеш алар, та Саду алар; Солун кижиле најылажып, ого ӱрениже ле берзеҥ, оны эмезе ӧскӧ ишке кӧчӱргилейт, эмезе ол ӧлӱп калат (М. Гор.); Майма јаар куманак јуур ишке эмезе ӧ-чи класстыҥ ӱренчиктери барар, эмезе 9-чы класстыҥ ӱренчиктери барар; Кичеемкейдиҥ Кӧзине бирде бойыныҥ школ јаар браатканы чокум кӧрӱнип келет, бирде дезе кара ӧҥдӱ јараш сумказы кӧрӱнет (Л. Кок.)\nАјару: Колболу табышканду эрмектердиҥ эмезе деп ӱлештиретен, ла деп бириктиретен колбоочыларла бириккен бӧлӱктери текши эчеҥи члендӱ болзо, олордыҥ ортозында запятой тургуспас, текши эчеҥи член јок болзо, запятой тургузар, темдектезе: Теҥериде кара булуттар ары-бери јылыжып јат, эҥгиргери, байла, коркушту јоткон болор эмезе јааш јаар. Тӱҥдештиригер: Мен барайын, эмезе сен бар; Эмдиги балдардыҥ чыгар туштагы сыны, јус јыл мынаҥ озогызына кӧрӧ, орто тооло бир сантиметрге узун ла бескези ӱч јӱс граммга уур болот (Газеттеҥ).\n15 §. Табышканду колболу эрмектердиҥ бӧлӱктери дезе колбоочы ажыра бириккенде, темдектезе: Тумчугы сууда, бойы дезе јаратта (Таб.); Jакшы јерди бийлеп отурарга Кудай-Берген тӧгӱндеген, камдар дезе байга болужып, бистерди коркыткан (П. Куч.).\n16§. Табышканду колболу эрмектердиҥ бӧлӱктери айса деген сӧслӧ бириккенде, темдектезе: Кӱчим јетпей барды, ба, айса улус менеҥ бӧкӧ болды ба?; Сени ишке энеҥ ийди бе, айса бойыҥ келдиҥ бе? Кадынныҥ ол јанында кайныҥ јарабады ба, айса калык-јон јарабады ба? (Л. Кок.).\n2. Бӧлӱктери колбоочы кожулталардыҥ болужыла бириккен камаанду колболу эрмектерде запятойдыҥ турары\n17 §. Камаанду колболу эрмектердиҥ колбоочы-кожулталардыҥ болужыла бириккен бӧлӱктериниҥ ортозында запятой мындый учуралдарда тургузылар:\n1. Кош бӧлӱк тӧс бӧлӱктиҥ алдында турза:\nа) ӧйин кӧргӱзер кош бӧлӱктиҥ (эрмектиҥ) айдылаачызы -ар+да, галак+та, -ган+да деп кожулта алынган эреҥистиҥ кебериле айдылат, темдектезе: Тогус кат торко тонду мен тоҥуп тургамда, ӧзӧктӧ јылангаш эмеген канайда јады не? (Табышк.); Ийтке тепши саларда, ыркыранды (Кеп сӧс); Айас кӱндерде Карабаш ла Койло тышкары тураныҥ ӱстинде конгылаганда, олор кажы ла jарык jылдыс керегинде бой-бойлорына куучындап туратан (Л. Кок.); Бозом киргелекте, келиндер уйларын саарга айылдаҥ чыктылар; Алан кӧҥдӧйгӧ јеткелекте, јаҥмыр уруп ийди (Э. Палк.).\nб) ӧйин кӧргӱзер кош бӧлӱктиҥ айдылаачызы –ганча-генче, -канча-кенче, -галы-гели, -калы-кели, -гажын-гежин, -кажын-кежин деп кожулталу ылганаачыларла айдылат, т��мдектезе: Куйдыҥ эжигине барала, Алан адын кийдирип болбой турганча, ээр-токумы, артынган арчымагы — ончозы јаашка ӧдӧ берди (Э. Палк.); Чӧйгöндӧ чай кайнаганча, аҥчыныҥ јӱреги токтобой турды (П. Куч.); Ол бу jердеҥ баргалы, бир јыл болды; Кымый институтты божотколы, беш јыл ӧтти; Эр-Адучак кӧрӱп тургажын, ак-айастыҥк ак туманы јер ӱстине тӱжӱп калтыр (Эпос); Мениҥ адым јелгежин, сениҥ адыҥ кожо јелет.\nв) Айалгазын кӧргӱзер ле јӧпсинер кош бӧлӱктердиҥ айдылаачызы молју кеберлӱ глаголло айдылат, темдектезе: Ады ӧлзӧ, сӧӧги артар, адазы ӧлзӧ, сӧзи артар; Кӱн ээчизеҥ, кулагыҥ јылыыр, мал азыразаҥ, курсагыҥ тойор (Кеп сӧс); Jаҥыс кижи чыдабаза, эл-јон чыдаар (Кеп сӧс); Ӱӱр койго кодырлу кой кожулза, бастыразы кодыртыыр (Кеп сӧс); Бу неделеге чыгара јааш јаабайтан болзо, ӧлӧҥисти ончозын јууп алар эдис; Сен рульды ла јакшы толгоп јӱретен болзоҥ, болор!.. (Ч. Айтм.); Не болзо, ол болзын, баралы; Кӧс кӧӧркий кӧрӱп те турза, кӧгӱске илинбей турган да (Кеп сӧс); Ӱсти јылтыркай да болзо, ичи јылјыркай (Кеп сӧс); Ынаарлу туулар кӧрӱнбей де турган болзо, мениҥ јӱрегим тӧрӧл Алтайымда.\nТӧс бӧлӱкке эки эмезе бир канча кош бӧлӱктер колболышканда, кажызыныҥ ла кийнине запятой тургузар, темдектезе: Кӧстӧриниҥ јажы кургаганда, караҥуй јӱрӱм јарыганда, кату јӱрӱм кӧргӧндӧр Алтайын кожоҥында мактадылар (П. Куч.); Jараш јас келерде, кушкаштар айландыра кожоҥдоордо, Кепшеен ак јалаҥга јӱгӱрип барды (Чӧрч.); Уйкудаҥ улус тургалакта, аркада кӱӱктер ойгонголокто, айылдардаҥ ыш чыккалакта, кӧп кӱзӱҥичектердиҥ табыжы угулды (Чӧрч.); Ары кӧрӧлӧ, ойто кӧргӧлӧктӧ, кыйгы јаҥылгазы јылыйгалакта, јер-телекей силкине берди (П. Куч.),\nАјару: а) Текши эчеҥи члендӱ айалгазын кӧргӱзер эки кош бӧлӱктиҥ ортозында эмезе деп колбоочы турза, запятой тургуспас, темдектеп мындый эрмекти алалы: «Деп» деген колбоочызы јок чике куучынныҥ ӱзӱктелген јеринде бир де токтой тӱжер темдек јок болзо эмезе тире, запятой ло эки точка турза, автордыҥ сӧстӧриниҥ эки јанына тире ле запятой тургузылар.\nб) Камаанду колболу эрмектерде кош бӧлӱктиҥ айдылаачызыныҥ кийнинде тыҥдаачы бӧлӱгеш турза, запятой бӧлӱгештиҥ кийнинде тургузылар, темдектезе: Улус кӧргӧлӧктӧ лӧ, мынаҥ качалы; Броневиктиҥ бирӱзи јууктап келерде ле, јуучыл Андрей Крутов туруп келеле, колесоныҥ алды јаар гранатаны чачып ийди (А. Кон.).\n2. Кош бӧлӱк тӧс бӧлӱктиҥ ичинде турза:\nГлаголдыҥ башка-башка кеберлери ажыра бириккен кош эрмек тӧс эрмекле бир баштаачылу болот, темдектезе: Ол маргаанда улусла кӱрешкенде, ончозын акалап чыгат; Бойыныҥ кожоҥын койчылар, јылкычылар кайда ла јӱрзе, јаантайын кожоҥдогылайт (Л. Кыд.): Мыклаш кажаандарды тудуп божозо ло, Казак-Уулла кожо јинјиниҥ туразын тургузып берерге турган (Л. Кок.); Адарулар ачыркаганда, бой-бойлорыныҥ канадын кыркып койот; Айу ачынганда, кижиге табарат.\nАјару: -ганда деп кожулталу эреҥис эрмектиҥ шылтагын кӧргӱзер члени ��олуп, айдылаачыныҥ јанында турза, запятой тургуспас, темдектезе: Айу кижиге ачынганда табарат.\n18 §. Камаанду колболу эрмектерде кош бӧлӱк (эрмек) эки келтегейинеҥ запятойло бӧлинет:\n1. Качан кош бӧлӱк тӧс бӧлӱктиҥ ортозында турза, темдектезе: Карабаш, улус кӧргӧлӧктӧ, чочколорды Калбайчы эмегенниҥ маалазынаҥ чыгара сӱрерге сананган, је эмди, анайда эдерге орой болды (Л. Кок.); Рядтардыҥ ортозын, чӧп ӧлӧҥ ӧскӧлӧктӧ, кӱбӱредер керек; Кичеемкей, кӱн кырдаҥ кӧдӱрилерде ле, ойгонгон (П. Куч.); Карчага, кӱӱлелердиҥ канаттарыныҥ тызырашкан табыжы ыраганча, эмеш амырап алды (А. Ер.); Адазы, кату сыркынду кижи, ӱйи ӧлӧрдӧ, балдарын кату ээжиле туткан (А. Рутько); Кара-Кемниҥ улустары, кӱн кырдаҥ ашса ла, айылдарынаҥ чыкпайт (Б. Ук.); Байрам вагонына, эшелон кыймыктап ла јадарда, јӱгӱргенче јетти (Л. Кок.).\n2. Öйин кӧргӱзер кош бӧлӱк тӧс бӧлӱктиҥ ичинде турала, тӧс бӧлӱктиҥ ӧйин кӧргӱзер айалгазын јартап турза, темдектезе: Озогы чакта, качан эмдиги каргандар энедеҥ чыккалакта, эмдиги кайыҥдар чагал кемине јеткелекте, эки-јаҥыс атка минген, эки-јаҥыс уй сааган, эки-јаҥыс эчки-кой азыраган эмеген-ӧбӧгӧн улус јуртаптыр (Чӧрч.); Бир кӱн эҥирде качан айылдыҥ ээлери покостоҥ јаҥы ла келеле, ӱйде казан азып, шакпыражып турарда, Арина тышкары јаш ӧлӧҥниҥ ӱстинде отурган (Л. Кок.); Тӱнде, качан улус уйуктай бергенде, Кара улустардыҥ ортозына кысталыжып конуп алала, эртен тура улусла кожо ишке теҥ чыгып; ойто јӱк ле эҥгирде келип турган (Л. Кок); Бир катап, качан Владимир Путин эки неделеге Швейцарияга јоруктаарга шыйдынып турарда, мен ого келген литератураны, почтаны ла газеттерди кайдаар ийетенин јӧптӧжӧргӧ келдим (Бонч-Бр.).\n3. Колбоочылу камаанду колболу эрмектерде запятойдыҥ\nтурары.\n19 §. Колбоочылу камаанду колболу эрмектердиҥ бӧлӱктериниҥ ортозында запятойды мындый учуралдарда тургузар:\n1. Кош бӧлӱк тӧс бӧлӱкке оныҥ учун, оноҥ улам деген колбоочылар ажыра бириккенде, темдектезе: Сен меге нак нӧкӧр болуп турала, ырай бергеҥ, оныҥ учун мен сеге коркушту ачынгам; Канча кӱндерге улай ла јааштар јааган, оноҥ улам Поволжьеде кӧп суулар јарадынаҥ ажып, деремнелерге ле кыраларга јаан коромјы јетирген.\nАјару: Кош бӧлӱк тӧс бӧлӱкке нениҥ учун дезе деген колбоочы ажыра бириккенде, запятойды эки келтегейинеҥ тургузар, темдектезе: Бис ырысту ӧйдö јадырыс, нениҥ учун дезе, бистиҥ ороондо амыр-энчӱ; Ол кижи; јарт ла, начальник туру, нениҥ учун дезе, ончолоры оныҥ айтканын тыҥдай бергиледи (П. Куч.); Уулчактар Адучыга кӱйӱнип, айдар сӧзин таппай турулар, нениҥ учун дезе, Темдек ле Эмей аҥчы эмес болгон (С. Сур.).\nНенин учун дезе деген колбоочы учурыла эрмекке келижип, колболу эрмектиҥ бӧлӱктеринеҥ ӱнле аҥыланат.\nа) Нениҥ учун дезе деген колбоочы эрмектиҥ бажында туруп, кош бӧлӱктиҥ (эрмектиҥ) учурын алынар аргалу, темдектезе: Балдар Тугайаныҥ тӱштӱк јанынаҥ чаналу јыҥылап болбос. Нениҥ учун дезе, кыр тöҥ ӧткӱре кадалгак.\nб) Нениҥ учун дезе деген колбоочы кыскартылган бӱдӱмду де учурап јат, темдектезе: Качан да мында улус кӱртӱк сакыган болор, не дезе, кӱртӱктердиҥ ойноп турган јеринеҥ ыраак јок таш манакай турды (И. Шинж.); Шаајыҥныҥ сурагына карууны берер кӱӱним јок, не дезе, он јаштуда бир кылык кылынгам (И. Шинж.).\nв) Нениҥ учун дезе деген колбоочы колболу эрмектиҥ шылтагын кӧргӱзер кош бӧлӱгиле бек колбожот, темдектезе: Нениҥ учун кече школго келбегем дезе, бажым оорыган; Калбайчы эмеген ле Карабаштыҥ энези нениҥ учун керишкен дезе, Карабаштыҥ кабырып турган чочколоры Калбайчыныҥ маалазына кирген (Л. Кок.).\nг) Колболу эрмектиҥ бӧлӱктери таҥынаҥ эрмек те болор аргалу, темдектезе: Санат ӱредӱчизин, Елена Васильевнаны, сӱрекей сӱӱйтен. Оныҥ учун оныҥ урокторына беш темдектеҥ тӧмӧн ӱренбейтен.\n2. Кош бӧлӱк (эрмек) тӧс бӧлӱкке деп деген колбоочы ажыра биригеле, тӧс бӧлӱктиҥ алдында турганда, темдектезе: ӧзӱп-чыдап алзам, кыйалта јок космонавт болорым деп, кӧп уулчактар айдыжат; Бистиҥ угыбыс качан да ӧӧркӧшпӧс најылар эди деп, балдарысты ӱредели (Чӧрч.); Очы бала су-кадык, бӧкӧ болуп ӧзӧтӧн деп, карган эмегепдер, байла, чын айткандар (А. Копт.); Бӱгӱн јакшы кино болор деп, балдар клубтыҥ јанында кӱӱлежип турды; Одорлу јаҥы јерге кӧчӧр деп, Ай-Каан ончо улузын ла бастыра малын шакпыратты (Чӧрч.); Ченемел ӧткӱрзин деп, ого ончо аргалар берилген.\nКамаанду колболу эрмектиҥ кош бӧлӱги тӧс бӧлӱкле деп деген колбоочыла биригеле, оныҥ ортозында турза, запятойды јаҥыс ла келтегейинеҥ тургузар.\nДеп деген колбоочылу камаанду колболу эрмектердиҥ токтой тӱжер темдектерин тургузарында, ӧскӧ эп-аргалардыҥ болужыла бӱткен камаанду колболу эрмектерге кӧрӧ, бойыныҥ аҥылу ээжилери бар: баштапкызында, деп деген колбоочылу камаанду колболу эрмектиҥ бöлӱктериниҥ ортодо колбу тыҥ, темдектезе: Јарым ай кайра Пайсканды энези уйды бозуга эмизип салгаҥ, тӱжине ле ойногоҥ деп, тарыска чыбыкла сабаган (Л. Кок.); Мен сени бистиҥ айылга келер болор деп, тегин јерге сакыган эмтирим; Мыны мен јастыра керек деп, слерге кече јартаган јокпом; Энем Петрды келзин деп ,улус ажыра айттырган; экинчизинде, камаанду колболу эрмектердиҥ бӧлӱктери (тӧс лӧ кош эрмектери) јаҥыс баштаачылу да болот, темдектезе: Рационализаторлор јылына 250 муҥ акча чеберлеп алар деп, јуунда темдектеп алдылар (Газеттеҥ).\nАјару: а) Камаанду колболу эрмектиҥ кош бӧлӱги, тӧс бӧлӱкле деп деген колбоочы ажыра колболыжала, оныҥ айдылаачызыла коштой турза, запятой тургуспас, темдектезе: Карый ӧбӧгӧн бу керекти кемге де јарлабазын деп сураган (С. Сур.); Статьяны кычырган улус бу јадын-јӱрӱмде учурап турган једикпестер керегинде, олорды канайда јоголторы керегинде бойлорыныҥ шӱӱлтезин бичиир деп иженип турум (А. Ад.).\nб) Колболу эрмектерде дежет (деген, деди, дешти) деген сӧстиҥ алдында запятой тургуспас, темдектезе: Эртен колхозчылардыҥ јууны болор дежет.\n4. Бӧлӱктери улантылардыҥ болужыла бириккен колболу эрмектерде запятой турары.\n20 §. Камаанду колболу эрмектиҥ кош бӧлӱги тӧс бӧлӱкле кийнинде, соҥында, учун, сайын деген улантылардыҥ болужыла бириксе, оныҥ кийнинде запятой турар, темдектезе: Звонок шыҥырап божогон кийнинде, школдыҥ узун коридорында тым боло берди (И. Коч.); Олор барган соҥында, Эптешкенов отургушка эки будында чак јок мылырт отура тӱшти (П. Куч.); Ат арып, кедерлеп, токтогон ло сайын, боочы кыскарбай, там, ла узап турган немедий билдирет (Л. Кок.); Эҥир там ла койылган сайын, табыштар эмештеҥ јылыйып, эбире тымып турды (Л. Кок.); Карабаш орус тилге јакшы ӱрене берген учун, оноҥ кӧп балдар болуш сурап туратан (Л. Кок.).\n21 §. Камаанду колболу эрмектиҥ кош бӧлӱги тӧс бӧлӱкле кийнинде, соҥында, учун, сайын деген улантылардыҥ болужыла биригеле, оныҥ ичинде турза, эки келтегейинеҥ запятойло, бӧлинер, темдектезе: Кара, аттар сууны ичеле, ойто двор јаар барган кийнинде, амырзынып уйуктай берди; Алан, бир канча ӧй ӧткӧн кийнинде, бу иштеҥ чыгарга сананган (Э. Палк.); Кудай-Бергенниҥ - ӱйи Кӱјей, јуу токтогон соҥында, уулдарын ээчидип, ойто Алтайга келип, Аза-Јалаҥга отура берди (П. Куч.); Чырай-бӱдӱжи, эжиктӱ јаан турага кирип чыккан кийнинде, оҥдолгон (Л. Каинч.); Кара-Туу деп јурттыҥ улузы, митинг божогон кийнинде, айылдары сайын тургуза ла јанбай, бой-бойлорыныҥ ортозында блааш-тартышту куучынды узак ӧткӱрген (Л. Каинч.); Аҥчы ал-сагышка тӱшкен јӱрди. Керектиҥ коомойын ол, кӱндер ӧткӧн сайын, там ла јарт сезип турды.\nАјару: Тушта, тужында, алдында деп улантыларла бириккен конструкциялар бойлоры баштаачылу да болзо, олорды эрмектер деп айдарга јарабас, нениҥ учун дезе, ӧрӧги берилген улантылар тӧс учурын, ӧскӧ улантыларга кӧрӧ, јылыйтпаган (ол тушта, тужында, бала тужы, кечу тужы; столдыҥ алдында, (ойин кӧргӱзер). Мындый конструкциялар ӧскӧ члендердеҥ запятойло бӧлинбес, темдектезе: Öлöҥчилер ӧлӧҥ јуур тушта (тужында) ургун јааш сабатта суудый уруп ийди; Калганчы урок башталар алдында Коля эјезиниҥ айлына барган.\n22 §. Кийнинде, соҥында, учун, сайын деген улантылар ажыра колбошкон кош бӧлӱк (эрмек) тӧс бӧлӱктиҥ ичинде турала, тӧс бӧлӱктиҥ ӧйин кӧргӱзер айалгазын јартаза, эки келтегейинеҥ запятайло бӧлинер, темдектезе: Тӱште, калганчы урок божогон кийнинде, кем де чаазынга јаан пыймалу кушты јурайла, булавкала Степанныҥ тоныныҥ кийин јанына кадап салган (И. Коч.).\nАјару: 1. Камаанду колболу эрмектиҥ кош бӧлӱгинеҥ (эрмегинеҥ) андый ок улантылу јайылган члендерди ылгаар керек. Кош бӧлӱк, јайылган члендерге кӧрӧ, бойы аҥылу баштаачылу болуп јат, јайылган члендерде баштаачы јок, темдектезе: Аттар так јерге јеткен кийнинде, катап ла маҥтагылап бараттылар; Эр болуп бӱткен кийнинде ээрлу атту, чечен мылтыкту болотон; Мыны уккан кийнинде Володя алтай чӧрчӧктӧрдӧ айдылган Јелбегеннеҥ ле ӧскӧ до немелердеҥ коркып тур��р болгон (И. Коч.); Оорузынаҥ јазылган кийнинде Ижен чек ле ӧскӧ кижи болуп калган (Э. Палк.); Сыпсык адазыныҥ јалбак кайыш курын јылыйтып салган-учун оны эҥирге јетире бедреди; Бӧру сӱӱнген бойынча Јарым-Кулакты јиндӱ карынла кожо јуда салып ийди (Чӧрч.); Ижин бичиир тушта автор архивный материалдарла тузаланган; Адыјоктыҥ энези кирген бойынча одынды јерге таштайла, эки колын оттыҥ јалбыжына тӱрген сугуп ийди (П. Куч.); Адыјок ойгонгон бойынча тышкары јӱгӱрди (П. Куч.); Карабаш ачынган бойынча јуунды ӧткӱрерин ундып, чокол Пайсканныҥ бултуйып калган јаагы орто јудрукла туда берди (Л. Кок.); Ажанар тушта эрмектенбе; Jуунга бу сындардыҥ малчыларын элчилеген айас јерлер кӧрӱп јӱрӱм.(Э. Палк.).\n2. Јӱзӱнниҥ ле кубулткыштыҥ кожулталарын алынган эреҥисле айдылган јайылган члендер запятойло бӧлинбес, темдектезе: Аҥдардыҥ ла куштардыҥ кемизи де бойына теҥ корголјынды кӧдӱрип болбогонынаҥ улам кунуга да бергиледи (Чӧрч.); Айдыҥ јарыгы чалыбай турганынаҥ улам ол оныҥ чырайын јазап ајыктап болбоды; Јуун башталганынаҥ бери бӱдӱн јарым час ӧтти.\n3. -aрга деп кожулталу эреҥис бир канча камаандаткан сӧстӧрлӱ де болзо, запятойло бӧлинбес, темдектезе: Айдыҥ ары јаны кандый бӱдӱмдӱ болгонын билерге советский ученыйлар автоматический межпланетный станциялу космический ракеталар божоткон; Мениҥ чырайымды јараш эдерге койон кӧӧркий тыҥ кичеенген (Чӧрч.).\n4. Јайылган эреҥис-јартаачыларла кожо айдылган -ганда\/\/генде, -арда\/\/ерде деп кожулталу эреҥис запятойло бӧлинбес, темдектезе: Сууга эжинерге кийетен костюмымды нӧкӧриме сыйлап бердим; Тинтӱ ӧткӱрерде табылган документтердеҥ кӧргӧндӧ, Бессмертныйдыҥ отряды јеҥдирткени јарт болды (Газеттеҥ); Кӧп балдар јуулганда ойнойтон ойынды пионерский лагерьде ӧткӱрерге јараар; Бу магазинде керек дезе кой кабырарда кийетен дождевик те бар.\n5. Кийнинде деген уланты адалгышла, солумала, тооломоло кожо айдылза, запятой тургуспас, темдектезе: Талтуштиҥ кийнинде туулар узак кӱҥӱрежип, кажы ла ӧлӧҥ дезе чочыйла, тырлажып тургандый (Л. Кок.).\n2. КОЛБООЧЫЗЫ ЈОК КОЛБОЛУ ЭРМЕКТЕРДЕ ЗАПЯТОЙ ТУРАРЫ\n23 §. Колбоочызы јок колболу эрмектердиҥ бӧлӱктериниҥ ортозында запятой мындый учуралдарда тургузылар:\n1. Колбоочызы јок табышканду колболу эрмектиҥ бӧлӱктериниҥ эдилгези бир ӧйдӧ ӧткӧндӧ, темдектезе: Кара тайганыҥ тӧзинде Караты-Каан јуртаптыр, ак тайганыҥ эдегинде Ак-Каан јадыптыр (Чӧрч.); Кайыш нокто ӱзӱлбес, кару сӧс ундылбас (Кеп сӧс); Кöк буканыҥ огурыжына јер-телекей силкине берди, јаан суулар чайбала берди (Чӧрч.).\n2. Колбоочызы јок табышканду колболу эрмектиҥ бӧлӱктериниҥ эдилгези ээчий-деечий ӧткӧндӧ, темдектезе: Јылым кайа јалт этти, јылаҥаш уул чыга јӱгӱрди (Табышк.); Анча-мынча болбоды, улус ончозы јуулып келди; Кунииҥ чогы изиди, кӱӱлеген салкын токтоды, јалаҥ јердиҥ кары јаркынду кӱнге кайылды.\n3. Колбоочызы јок табышканду колболу эрмектердиҥ бӧлӱктериниҥ айдылаачылары текши болушчы глаголду болгондо, темдектезе: Сӱрекей тыҥ коркыганынаҥ оныҥ јӱреги торт ло аайы-бажы јок тирсилдеп, колы тыркырап турды; Эки кӱнниҥ бажында колхозтыҥ амбарыныҥ эжигинде аттар бышкырып, салдалар шыҥырап, улустар табыштангылап турдылар (А. Ад.); Чама билинип келзе, бажы айланып, бастыра бойы оорып турды (А. Ад.).\nУурлаткан колболу эрмектерде запятойдыҥ турары\n24 §. Колболу эрмектердиҥ бӧлӱктери табышканду ла камаанду колбуныҥ болужыла бириккенде, бой-бойлорынаҥ запятойло бӧлинет, темдектезе: Эҥир кирзе, кайран кызыл чечектер јылдыстар болуп, теҥериде чагылар, а таҥ атса, тӱниле мызылдашкан кайран јылдыстар чечектер болуп, јалаҥдарда јайканар (К. Тӧлӧс.); Баатыр коркушту тӱбекте шыралап јӱргени керегинде кайчы кунукчыл айткажын, улус калактажып отурат, је ол Тастаракай болуп кубулала, ӧштӱлерин шоодылганду чечен сӧстӧрлӧ электей бергенде, улус тоголоныжып каткырыжат (Чӧрч.).\nIV. МОЛЈУ КЕБЕРЛӰ ГЛАГОЛДОРЛУ ЭРМЕКТЕРДЕ ЗАПЯТОЙ ТУРГУЗАРЫ\n25 §. Эрмектерде молју кеберлӱ глаголдордыҥ кийнинде запятой мындый учуралдарда тургузылар:\n1. Молју кеберлӱ бол деген глагол укташ члендердиҥ ортозында турза, темдектезе: Мешкелер ас та болзо, јакшы; Уулчак кичинек те болзо, је кӱчтӱ.\n2. Молју кеберлу бол деген глагол кош эрмектиҥ глагол-айдылаачызыла кожо айдылза, темдектезе: Балыктап билбес болзоҥ, суу чайбалтпа; Торт ло олордоҥ качып, кичинек караҥуй куйга кирген болзо, амыр болор эди (П. Куч.); Куйрук ичинде сананды: «Кӱрӱмдер ары, јангылайтан болзо, кижи тӱжеле, нени-нени јип алар эди» (Л. Кок.); Бу јуугында темир јолдыҥ станциязы болгон болзо, Павловко Ленинград ол кирези коркушту ыраак деп билдирбес эди (Л. Кок.).\n3. Молју кеберлӱ бол деген глагол адылу колболу айдылаачыныҥ колбууш глаголы болзо, темдектезе: Јаман да болзо, јакшы да болзо, куучындажып отурбай; Ас та болзо, јонымды сеге кул этпезим; Jе андый да болзо, ол энчикпейт, колоҥ-куйушкан ӧрӧр ижи колдоҥ оныҥ база тӱшпейт (Ч. Чунж.); Кандый да болзо, Алан унчукпай, санаага тӱже берген чиледи. (Э. Палк.); Кандый да болзо, эр кижи курч бычак тудунар, малта-киреелӱ болор учурлу.\n4. Молју кеберлӱ глаголдор бир канча сӧстӧрлӧ колболыжып, кириш сӧсколбулар бололо, эрмектиҥ бажында турза, запятойло бӧлинер, ортозында турза, эки јанынаҥ бӧлинер, темдектезе: Улустыҥ айдыжыла болзо, Данияр кичинекте ӧскӱс артып калала, мында айылдар сайын базып јӱрген (Ч. Айтм.); Сен бӱгӱн, айса болзо, бистиҥ айылга кирип барарыҥ; Ол кижиниҥ айтканынаҥ, чынын айтса, мен бир де неме оҥдободым; Чынынча болзо, Жамийла бойыныҥ јажыла менеҥ тыҥ да јаан эмес болгон (Ч. Айтм).\nАјару: Кош бӧлӱктиҥ дезе деп молју кеберлӱ айдылаачызын дезе деген тыҥыдаачы учурлу бӧлӱгештеҥ ылгаар керек, темдектезе: Комсомол кандый да уур ишке бар дезе, «јок» деп айтпаска амадап јӱредим — Выставкада турган уйлардыҥ дезе кажызы ла јылга бежен-алта�� центнер сӱт берип јат, Абра дейин дезе, комуттаган ады јок, ат дейин дезе, тӧрт сандары тегерик (Л. Каинч.) — Энези дезе Кызнактыҥ кандый да токуназы јок санаалу болуп турганын оныҥ базыдынаҥ кӧрӱп турган кӧзинеҥ билип турды (Ч. Чунж.); Адаҥ Л. Кокышевтиҥ «Мечин јылдыс» деп романы керек дезе, апарып бер. Бистиҥ ыраак кӱнчыгышта бу аҥ нениҥ де учун барс деп сыракай јастыра адалып јат, ол керек дезе кавказский барска тӱҥей де эмес (М. Пришв.); Ӧрт ӧчӱреринде деремнениҥ ончо улузы, керек дезе ӱренчиктер де турушты.\n26 §. Эрмектерде молју кеберлӱ глаголдордыҥ кийнинде запятой мындый учуралдарда тургузылбас:\n1. Молју кеберлӱниҥ ле оныҥ кийнинде турган глаголдьпг тазылы тӱҥей болзо, темдектезе: Айтса айтсын, соксо соксын, улус каткырышса каткырышсын дейле, Каака улустаҥ калтар ат садып алды (Л. Каинч.).\n2. Молју кеберлӱ бол деген глагол кубулбастарла кожо айдылза, темдектезе: Карыыр јӧбинде кижини качан да болзо чыккан-ӧскӧн јери кычырып јат; Мен кайдаар да болзо барарым; Орого арай ла болзо тӱже јастадым; Койонок эмеш ле болзо чакпыга алдыртар эди; Эмди, сары кӱсте, Алан, бу тозулда эртен тураныҥ јыбарына тоҥуп, арай ла болзо турала, база бербей отурды (Э. Палк.).\n3. Молју кеберлӱ глагол кайт (кайдар, кайдат, кайтсын, кайткай) деген сӧслӧ кожо айдылып, эрмектиҥ айдылаачызы болзо, темдектезе: Алты јашту уулыбыска Арбачыны кудалаза кайдар (П. Куч.); Бу улустар нени де сеспейтен болзо кайдат.\n4. Молју кеберлӱ бол деген глагол тыҥыдаачы бӧлӱтештиҥ учурын алынза, темдектезе:\nТӱнде болзо уйку јок,\nТӱште болзо амыр јок,\nТӱрген-тӱкей барып јат (АБ., I).\nАлтын-Мизе эмди болзо\nАк чабыдарга мине сокты,\nСары тайга бажына чыкты (АБ., VI)\nV. ЫЛГАНААЧЫЛАРЛУ ЭРМЕКТЕРДЕ ЗАПЯТОЙ ТУРГУЗАРЫ\n27 §. Кеҥиткен ле кеҥитпеген ылганаачы эрмектиҥ бажында турза, кийнинде запятой тургузар, темдектезе: Баканыҥ базыдын кӧрӱп, јелижин не сурайдыҥ (Кеп сӧс); Сууныҥ тереҥин билбей туруп, ӧдӱгиҥди суурба (Кеп сӧс); Ада-эне сӧзинеҥ чыкпай, ачулу кӱндерди кöрӧ берди (П. Куч.); Ыраак сойоктордыҥ бажын орой тартып, кӱски эҥир једип келди (Л. Кок.).\n28 §. Јайылган ла јайылбаган ылганаачы эрмектиҥ ортозында турза, јаҥжыкканы аайынча запятойды ылганаачыныҥ јӱк ле кийнинде тургузар, темдектезе: Јетен јаштуда Лев Толстой конекту јыкылап, Ясная Полянага келген кӧп јиит айылчыларды акалап чыгатан; Одордоҥ келген койлор кепшенгилеп, кийис айылдыҥ јанына чук тура бердилер (Л. Кок.); Јаҥыс ла ӱренчи.деп кушкаш чыйкылдап, ары-бери учуп јӱрди (Чӧрч.); Изӱ кӱн бийик кырдаҥ кӧдӱрилип келеле, ӧлӧҥдӧги чалынды јалап ийди.\n29 §. Ылганаачы бойы баштаачылу болзо, ол тушта запятойды эки јанынаҥ тургузар, темдектезе: Сууныҥ јаказында эҥчейип калган каҥыл тыттыҥ сок јаҥыс куу сырсак будагында боро кӱӱк, котызы бултаҥдап, јыҥкылдада эдип отурды (А. Ад.); Пулеметтордыҥ адыжына чыдашпай, немецтер, куды чыгып, јер сайын јӱгӱрӱшкиледи; је учы-учында кара айу, чагы чыгып, јобожый берди (Чӧрч.); Мыклай, јаргак тоны калырап, јайзаҥныҥ јанына јууктап келди (С. Сур.); «А бу сениҥ колыҥ эмес пе?! Хе-хе!» — деп, Учур, бажы селеҥдеп, тумчугы коҥкоҥдоп, каткырган (А. Ад.); Тӱмен кӧндӱре базып јаткан кижи бололо, Кылыктыҥ тӧжине ӧдӱгиле согордо, Кылык, чакпылары калырапкан-кырап, чалкойто јыгылды (И. Шинж.).\n30 §. Эки эмезе бир канча ылганаачылар бой-бойлорынаҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: Ол јаан таштардыҥ ортозынаҥ бир тӧҥӧш табала, оноҥ колдорыла тудунып, ырада јӱзӱп барды (И. Коч.); Кенетийин Јергелейдиҥ једишпей турган койлоры недеҥ де ӱркип, олорго удура маҥтагылап келеле, јаҥыс јерге тизиреде айланыжа бердилер (Л. Кок.); Энези балдарыныҥ ӱнин угуп ийеле, канча кат јадыктарды, канча тӧс тайаларды ажыра калып, арканы тӧмӧн от-јалбыштый келедет (К. Тӧлӧс).\nАјару: 1. -ып -ип, -канча -кенче, -ганча -генче деп кожулталу ылганаачы глаголло коштой туруп, оныла бек колболыжып, эрмекте айалганыҥ учурын алынза, запятой тургуспас, темдектезе: Ӧмӧлӧжип иштезебис, бис кандый ла буудакты јеҥерис; Аскан аштаҥ амзап ич, алкыш сӧсти тыҥдап ук; Койонныҥ јип турган курсагын, конотон јерин, оныҥ јӱрӱмин Ырыс Алматович балдарга јазап куучындап берди (Г. Калк.); Јети башту Јелбеген толун айла кожо кырлардыҥ ары јанынаҥ каткырганча чыгып келди (Чӧрч.); Јантык-Курт айлына јетире јӱгӱреле, ойто солуктаганча јетти (К. Тӧлӧс.).\n2. Кезикте јайылган ла јайылбаган ылганаачы айдылган учуры аайынча эдилгениҥ ӧдӧтöн аайын кӧргӱзер айалга да болор аргалу, тӱҥдештиригер: Бу текстти тыҥ меҥдебей кычыр; Сен кӧп эрмектенбей иштен —Сен кӧп эрмектенбей, иштен.\n3. -канча-кенче деп кожулталу ылганаачы бойы баштаачылу бололо, глаголдыҥ јанында коштой турза, айалга болор, ол тушта запятой тургуспас, темдектезе: Байканныҥ ичине томонок учуп кирбеген болзо, ол до кӱн чыкканча уйуктаар эди (И. Коч.); Мен сеге кӱчим јеткенче болужарым (С. Сур.); Эликтиҥ эки чаабы чыҥырган ла чыҥырган, ыйлаган ла ыйлаган, је энези ай ашканча келбеди (К. Тӧлӧс); Јуу божогон деп табыш угулган кӱнниҥ тӱнинде Јалаа энезиле экӱ таҥ атканча уйуктап болбогон (Э. Палк.); Јайзаҥ Адыбасты арказыныҥ каны акканча чыбыктап та турза, Адыбас сыраҥай јалкыбайтан (Ч. Чунж.) Шыҥыражып клееткен аттарды угала, пасечниктиҥ јелбер тӱктӱ ийди оозынаҥ кӧбӱк чачылганча ӱрӱп турды (Л. Кок.)\nVI. АҤЫЛАНГАН ЧЛЕНДЕРДЕ ЗАПЯТОЙДЫ ТУРГУЗАРЫ\nАҥыланган јӧмӧлтӧлӧрдӧ запятойды тургузары\n31 §. Јайылган ла јайылбаган јӧмӧлтӧлӧр јӱзӱнниҥ солумаларын јартап, олордыҥ кийнинде турза, эки келтегейинеҥ запятойлорло бӧлинер, темдектезе: Меге, тирӱ аҥ тудуп дилер аҥчы кижиге, јузӱн-башка аҥ-куштар тударга Советский Союзтыҥ кӧп јерлеринде болорго келишкен (С. Панюк.); Немецтерге амыр бербей, олорды ончо јанынаҥ кыпсазын деген приказты угала, бис, пехотинецтер, атакага барганыс (Э. Палк.); Бисте, журналист улуста, ӧй јаантайын ас болотонын слер бойоор билереер (Ч. Айтм.); Бис, советский улус, баатыр колыбысты шыманып алып, тӧрӧл партиябыстыҥ съездтериниҥ пленумдарыныҥ јӧптӧрин јӱрӱмде бӱдӱрер учурлу.\n32 §. Јайылган јӧмӧлтӧлӧр текши адалгыштарды јартап, олордыҥ кийнинде турза, эки келтегейинеҥ запятойлорло бӧлинер, темдектезе: Колхозтыҥ бухгалтери, јуудаҥ бу јуукта ла јанган фронтовик уул, Карабашка бичиктер сыйлап берген (Л. Кок.); Комсомол, коммунистический партияныҥ јаан болушчызы, кандый ла керекте озочыл болот; Талду ӧзӧктиҥ ичинде ат-нерелӱ алтай койчы, албатыныҥ чындык кызы ла јалчызы, шак мынайда сананып, шак мынайда чылаазын билбей иштеп туру (Б. Ук.); Jаш ӱйени, коммунизмниҥ келер ӧйдӧги строительдерин, ӱредерине ле коммунистический кӱӱн-санаалу эдип тазыктырарына партия, государство ада килемјизин јетирет.Ајару: Јайылбаган јӧмӧлтӧ текши адалгышты јартаза, чийӱчек ажыра бичилер, темдектезе: Агаш аразыныҥ чазы-мечиртке кайда јажынды болбогой? Тӱлкӱ-мекечи јокту уулга каанныҥ балазын кудалап берди (Чӧрч.); Слер, мында отурган улус, эмди келер отдых-воскресенде ончогор штурм-момышка келигер (Ј. Каинч.); Парторганизацияныҥ качызы комсоргко бӱгӱнги јаан ишти-воскресникти канайда ӧткурери керегинде чокумдап айдып берди (Э. Палк.); Эжердеҥ ӱредӱ аайынча, керек дезе космос-айлаткыш аайынча сураган болзо, ол эмеш те алаатыбай, билерин бу кыстарга айдып берер эди (А. Ад.); Андый коҥыстыҥ јаркыны сӱреен\nТыҥ учун, улустар оны шилдиҥ алдына отургузып, лампа-јарыткыш эдип турадылар (Газеттеҥ).\n33 §. Јайылган јӧмӧлтӧлӧр ӧс адалгыштарды јартап, олордыҥ кийнинде турза, эки келтегейинеҥ запятойло бӧлинер темдектезе: Картыс, јабыс сынду, течпек кижи, эжиктеҥ талтаҥдап чыгала, эки тонныҥ јакшызын талдап кийеле, абрага озо чыгып, ортозына эптӱ отурала, эки будын чирей тееп алды (С. Сур.); Мыклай байдыҥ јалчызы Адыјок, кулагы укпас, сӧс айтпас кижи, улай ла иштенип јӱрет (Ч. Чунж.); Контораныҥ эжиги ачыларда, Jыргай Иванович, кыскачак сынду кижи, терлеген-бурлаган чыга конды (А. Ад.).\n34§. Ӧс адалгыштарла айдылган јӧмӧлтӧлӧр јартадып турган адалгышла кубулткышта јӧпсинер болзо, эки јанынаҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: Чокол Пайскан Карадаҥ уккан чӧрчӧктӧрин аказына, Петкеге, куучындайтан (Л. Кок.); Саламчыныҥ эмегени тыркырууш ӱниле ортон уулын, Аҥчыны, арбап турды (Л. Кок.); Мен Кара-Туу деп чыккан-ӧскӧн јериме келеле, јаш тужындагы нӧкӧриме, Бойдокко, кирдим ( (Е. Алекс); Керек-јоктыҥ адазы, јорыкчы, ӧскӧ јерге кӧчӧргӧ эски-саскы немелерин тажый берди (П. С. Сур.); Кызыл маанылу 6-чы гвардейский дивизияга кожулар черӱчилер тарткан эшелон 1943 јылдыҥ август айыныҥ баштапкы числолорында токтойтон јерине, Дмитриев-Льговскийге, једип келген. (П. Куч.); Ончолоры тереҥ уйкуда. Сок јаҥыс кижи, Керек-јок, бойыныҥ айлында уйуктап болбой јаткан (П. Куч.); Фермада иштеп турган уул, Эндирке, эртен тура бисти деремнеге јетире ойто абралу апарып салаачы болго��. ( С. Сур.).\n35 §. Јайылган ла јайылбаган укташ јӧмӧлтӧлӧрдиҥ ортозында запятой тургузар, темдектезе: Ячейканыҥ качызы, азыйда Манјы байдыҥ јалчызы, гражданский јуу тушта Кызыл партизан, эмди колхозтыҥ председателиниҥ заместители, партийный јуунды орой эҥирде ӧткӱрди (А. Ад.); Вася, мениҥ агам, сениҥ таайыҥ, мени ӱредип аларга канча кирелӱ иштебеген дейдиҥ... (А. Рутько);\nАјару: јӧмӧлтӧлӧр мындый учуралдарда аҥыланбас:\n1. Јӧмӧлтӧ лӧ јартадып турган сӧстӧр кубулткышта јӧпсинбезе, темдектезе: Бис олордыҥ кызы Марияла сӱрекей нак најылар эдис; Кичинек ороом јаар бура соголо, мен бистиҥ нӧкӧрис Дубининала тушташтым (В. Бонч-Бр.).\n2. Јӧмӧлтӧ кижи нени эдип турганын, профессиязын кӧргӱзип турза, темдектезе: Карабашты литератураныҥ ӱредучизи Елена Васильевна деп сӱрекей јалакай уй кижи, школдыҥ стенгазединиҥ редакциязына кийдирип, общественный ишке таскадып та турза, је оныҥ ӱренижип калган кылык-јаҥы сӱрекей араай тӱзелип турган (Л. Кок.).\n3. Ӧбӧгӧн, эмеген, ӧрӧкӧн, таайы, баатыр, оноҥ до ӧскӧ сӧстӧр јӧмӧлтӧлöр болуп, ӧс адалгыштарды јартаза, темдектезе: Тӧрт јашту Мерген Санат таайыныҥ чӧрчӧктӧрин угарга сӱрекей сӱӱйтен; Jетен јети талалу, алтан булуҥду ӧргӧӧниҥ ичинде Алтын-Туулай эмегени отурды («Алтын-Бизе»); Мундузак бичикти сӱрекей сӱӱп турганын Бектей ӧбӧгӧн јарадып, оны бичикке ӱредерге сананып отуратан (Ч. Чунж.).\n4. Јӧмӧлтӧлӧр газеттердиҥ, журналдардыҥ, произведениелердиҥ, деремнелердиҥ, суулардыҥ, кӧлдӧрдиҥ аттарын кӧргӱссе, темдектезе: Михаил Юхманыҥ «јылдыстар кычырат» деген повезинде космонавт Николаев Андриянныҥ бала тужындагы јӱрӱми кӧрӱзилген; Нева сууда «Аврора» деп атту-чуулу крейсер туруп јат; Jайгыда Горно-Алтайск калада кӱрешчилердиҥ маргааны болор;\n5. Јӧмӧлтӧлӧр укташ эмес болзо, темдектезе: Алтайда сад ӧскӱрер ишти Ленинский сыйдыҥ лауреады профессор М. А. Лисовенко баштаган; Калапту согушта Тӱндӱк талайдыҥ летчиги старший лейтенант Борис Сафронов јеҥӱчи болуп чыкты (С. Курз.).\nЈайылган толтыраачыларда ла айалгаларда запятойды тургузары\n36 §. Эрмектиҥ члендери јерин ле ӧйин кӧргӱзер айалгаларды чокумдаза, эки келтейинеҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: јӱс будакту бай теректиҥ тӧзинде, јалбак таштыҥ ӱстинде, алты кулакту кара айгырдыҥ уйуктап јатканын кӧрӱп алды (Чӧрч.); Главный инженердиҥ кабинединде, кӱнӱҥ ле кандый бир сурактыҥ аайын беш минут кире шӱӱжетен јерде, улустыҥ ӱни кӱлӱреп угулат (Ч. Айтм.); Ӱзнезиниҥ алтыгы јанында, алты беристе јерде, Мекишке ӧбӧгӧн, терлеген-бурлаган, алты адыс огородында агаш кӱрекле кар кӱреп турды (Ч. Чунж.) Ыраакта, кӱнниҥ калганчы чогынаҥ бажы ӧчӧмик кызарып турган кырдыҥ эдегинде, эҥирги куштыҥ «сы-ыйт», «сы-ыйт» эткени угулат (Л. Кок.); Бӱгӱн апарды (И. Шинж.); Бӱгӱн, бу јаҥы јылдыҥ тӱнинде, эки аҥ бригадазыныҥ ат-нерезин аданары учун тартыжып турган бригадада, јуун болор (А. Ад.); Бир кӱн, сентябрь айдыҥ экинчи јарымында, ӱредӱчи Эмил Эркешевна Арчынова бежинчи класстыҥ ӱренчиктерин агаш аразы јаар экскурсияга апарды (И. Шинж.); Бӱгӱн, бу јаҥы јылдыҥ тӱнинде, эки аҥчы оттыҥ куйунына тӧгӧлӧнип, јылкылардыҥ кыркырада киштегенин ле бышкырганын кажызы ла каран тыҥдагылап јатты (Б. Ук.); Бистиҥ деремнеде ол тушта телефон до, радио до јок болгон. 9 майда, айас, јылу кӱнде, јуу токтогоны керегинде солун табышты јуртсоветтиҥ элчизи экелген эди(А. Ад.); Эмди, наука ла техника јаан алтамдар эдип, улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ материальный ла культурный кемин бийиктедип турган ӧйдӧ, јашöскӱримге сӱӱген специальность алары — јаан учурлу сурак (Газеттеҥ); Бӱгӱн, 23 декабрьда, ӱч час эҥирде, ӱредӱчилердиҥ текши јууны болор.\n37 §. Эрмектиҥ кандый бир членин јартап, оныла эмезе, ол эмезе, јартап айтса деген сӧстӧрдиҥ болужыла бириккен эрмектиҥ члендери ӱнле аҥыланат. Бичигенде, олорды запятойло бӧлиир, темдектезе: Томатта ол эмезе помидордо, кижиниҥ организмине керектӱ кӧп витаминдер бар; Jыртай Ивановичтиҥ ӱйи Jелечи, эмезе Елена Кармановна, ӧбӧгӧниниҥ кылык-јаҥын јакшы билетен учун, оноҥ эрмек сурабай, ого чаптык этпей, тууразында тым отурды (А. Ад.) «Витязь», јартап айтса, научный шиҥжӱ ӧткӱрер кереп, бойыныҥ баштапкы научный јоруктажын 1949 јылда Охотский талай јаар барганынаҥ баштаган.\nАјару: Эмезе, ол эмезе деген сӧтӧрдиҥ болужыла бириккен эрмектиҥ члендерин андый ок колбоочылар ажыра колболышкан укташ члендердеҥ ылгаар керек. Тӱҥдегер: Бежинчи класстыҥ ӱренчиктериниҥ 8 ӱренчиги, эмезе 33 проценти, «тӧрт» лӧ «бешке» ӱренип јат; Карган ӱй кижиге уулыла эмезе кызыла кӧрӱжерге болуп, тӱрмелердиҥ эжиктеги кыптарында канча частарга отурарга келижип туратан (В. Бонч-Бр.).\n38 §. Кожулып айдылган члендер эрмекке анчадала, керек дезе, ол тоодо, темдектезе, олордыҥ ортозында деген сӧстӧрдиҥ болужыла биригип, ӱнле аҥыланат. Бичигенде, олорды запятойлорло бӧлиир, темдектезе Озогыда кижини, анчадала ӱй кижини, јабыс кӧргӧн феодально-патриархальный традициялар эмди јоголып калган; Кайыр меести эдектей турган Каскакту јурттыҥ балдары, анчадала Сорко ло оныҥ нӧкӧрлӧри, удабас кара баарчыктар учуп келер деп сӱӱнгилеп турды (И. Коч.); Врач А. Л. Щербакова калык-јонго, анчадала алтай улуска, кӧп јакшызын јетирген; Агаш аразынба јузун-јуур куштар, анчадала кӱӱк, талаҥ-келеҥ, тоорчык, јараш кожоҥдорын чӧйип ийдилер; Италияныҥ бир канча областьтарында, анчадала экономический јабыс ӧзӱмдӱ дегендеринде, кажы ла бежинчи бичик билбес (Газеттеҥ); КПСС-тиҥ XXIV съездинде кӧп ороондордоҥ, керек дезе Африканыҥ да ороондорынаҥ келген улус турушкан; Деремнениҥ ончо улузы, керек дезе каргандары да, бисти ӱйдешти; Тырмакту аҥдардыҥ бир кезеги, темдектезе айу, кышкыда ичегенинде уйуктап јат; Кезик агаштар, темдектезе мӧш, чиби, карагай, кышкыда да, јайгыда да јажыл ӧҥин кубултпайт; Кандый ла малды, ол тоодо сарлыкты да, тӧрӧӧр алдында сӱрекей кичеер керек (У. Сад.); Арткан партизандар, ол тоодо Степанов то, алдында матрос болгон Журав-левтыҥ шӱӱлтезин јараттылар (Генрих Гофман); Стенгазеттиҥ јанында Тошпок, Амыр, Василий, бир канча кыстар, олордыҥ ортозында Валя, газетти кычыргылап, каткырыжып турдылар.\nАјару: Кожулып айдылган члендерди бириктирген анчадала деп сӧсти тыҥыдаачы учурлу андый ок сӧстӧҥ ылгагар, темдектезе: Jе эмди кӧп улус, анчадала јашӧскӱрим, алтай байдыҥ чын учурын јетире оҥдогылабайт. — Тайга јерде иштеген улуска анчадала энцифалитный салја каршузын јетирет.\n39 §. Башка, ӧскӧ, коштой, ого ӱзеери деген улантыларла кожо айдылган толтыраачылар ӱнле аҥыланат. Бичигенде, олорды запятойло бӧлиир, темдектезе: Эркелей болуш сурап, бир канча кыйгырды, је ого, тӱндеги ӧчӧмик јаҥылгадаҥ башка, бир де тынду немениҥ кыйгызы угулбайт; Öскӱс-Уулдыҥ бу јерде јыгылганын, аткан кижидеҥ башка, билер кижи јок (П. Куч.); Интернатта, алтай балдардаҥ ӧскӧ, кӧп ӧскӱс орус балдар база бар болгон (Л. Кок.); Бу бичикти, менеҥ ӧскӧ, бир де кижи кычырбаган; Гражданский авиацияныҥ самолетторы, кӱнӱҥ ле он муҥдар тоолу улусты јетирип турганыла коштой, јурт хозяйствого керектӱ иштер бӱдӱредилер; Калганчы јылдарда балдар школдордо, текши ӱредӱни öткöниле, коштой, ишке база тазыгып јат; Оныла коштой, олордыҥ иштеринде јастыралар база бар; Бригаданыҥ кажы ла члени бойыныҥ эдетен ижин сӱрекей јакшы билер, ого ӱзеери, олордыҥ кажызы ла нӧкорлӧриниҥ бӱдӱрип турган ижин база бӱдӱрер аргалу; Тӧрт часка јетире бичийтен ижим бар, ого ӱзеери, эки нӧкӧрлӧ туштажып, куунындажарга керек, олор бу ӧйдӧ келер болгон (В. Бонч-Бр.).\n40 §. Болгой деген улантылу јайылган эреҥисле айдылган обороттор тӧс эдилгеле јаҥыс баштаачылу болзо, оныҥ кийнинде запятой тургузар, темдектезе: Мында, госпитальда, јаткан фронтовик нӧкӧрлӧри ого јӧп берердеҥ болгой, бойлорыныҥ да санааларыныҥ бажына чыгып болбой јадылар (Л. Кок.); Бӧрӱ эрмегин мынайда баштайт: «Ортобыста эп-јӧп тургузалы. Эмди бу јердиҥ малына табарардаҥ болгой, олор учун качан да согужарга белен, бӧрӱ сӧзимди берип турум» (И. Кр.); Улус курсак садардаҥ болгой, бойлоры куру (Л. Кок.); Слердиҥ тудуп јаткан газокамераарга кижидеҥ болгой, куш та батпас (Л. Кок.).\nVII. ЈАЙЫЛГАН ТӰҤДЕШТИРӰЛЕРДЕ ЗАПЯТОЙДЫ ТУРГУЗАРЫ\nБӧлӱгештӱ јайылган тӱҥгдештирӱлер.\n41 §. Ошкош деген бӧлӱгештӱ обороттор тӱҥдештирилген учур алынып, канайда? деп суракка каруу берзе, запятойло бӧлинер, темдектезе: Калбайчы эмеген, орой кӱски тӱнде јанып отурган кас ошкош, кайкылдап, кажатты ӧрӧ айлы јаар јанып браатты (Л. Кок.); Кӱнбадыштагы кыр, чамчазы јок улу јаан баатыр ошкош, айаҥ тӧжин кӱнниҥ јаркынына тудуп берген мызылдап турды (Чӧрч.); Кара-кӧк теҥериниҥ тӱбинде јаркынду јылдыстар мызылдажып, кӧп одулар ошкош, коштой-коштой тургулады (П. Куч.).\nАјару: Ошкош деген бӧлӱгештӱ тӱҥдештирӱлерде запятойды мындый учуралдарда тургуспас:\n1. Олор јартаачы болзо, темдектезе: Урок божоордо, Урмат энезине серп ошкош бешти кӧргӱзерге секирип-секирип јӱгӱрди (А. Ер.); Jаан јалбак таштар ошкош жмыхла бистиҥ колхоз уйларын азырайт; Алтын ошкош арбалар сарбак сагалын барбайтып, тоорчык кожоҥын тыҥдагылайт; Ээр ошкош кертек тууныҥ бажына кӱн артыла берерде, тууныҥ кӧлӧткӧзи араай ӧҥӧлӧп, уй саайтан тебееге једип келди (Ч. Чунж.); Кӧҥкӧрӧ салып койгон казан ошкош таскыл тайганы эски јылдыҥ калганчы эҥири бӱркеп ийди (Б. Ук.); Туулу Ал-тайдыҥ согоон ошкош сӱӱри туулары, аржан-кутук ару суулары кажы ла кижиниҥ јӱрегин сӱӱндирет; Тура ошкош кургак куйга кирип алганына Алан ичинде сӱӱнип, ургун јаҥмырды, куйдыҥ эжигинде чичке јолло агып јаткан сурны узак кӧрӱп турды (Э. Палк.).\nАдылу колболу айдылаачыла кожо айдылза, темдектезе: Кырлар дезе тазаарга једе берген тере ошкош (А. Демч.); Кыстыҥ эки качары кызыл марал ошкош эмтир; Камчы јайзаҥныҥ туйук кара сагалду, телбек јӱзи теертпек ошкош (И. Шод.).\n3. Глагол-айдылаачыла кожо айдылза, темдектезе: Жамийланыҥ мындый капшууны ла бойына бӱдӱмчилӱзи Даниярды кайкадып ийди ошкош (Ч. Айтм.); Бакрас казанда чай чек ыштала берди ошкош (И. Шинж.). Коногым јууктап келген ошкош... Бир јерге отурып, эмеш амырап алаак, кару апшыйагым (Чӧрч.).\n42 §. -чылап-чилеп деген бӧлӱгештӱ обороттор тӱҥдештирген учур алынып, эки келтегейинеҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: Узун кыштыҥ учы јаар, малдыҥ кӱчи чыгып браатканын сезип ийген чилеп кенетийин калыҥ кар јаап, шуурып тура берген (Л. Кок.) Бис, тышкары артып калган улус, јакшынак јайгы эҥирдиҥ јаражын чочыдып ийбеске турган чылап, шымыранып куучындаштыбыс (В. Бонч-Бр.); Бастыра нервтерди учтары канныҥ тамырларыныҥ ич јанындагы сӱрекей оок балтыр учуктарга, электрический эмиктер чилеп, келип, биригип јат; Мен кушкаштыҥ јанына базып келеримде, ол, бака саска калыган чылап, суу јаар калып ийди (В. Бианки); Топшуурдыҥ кылдары, тӱс акла аккан суучак чылап, табылу ойноп, араай јымырайт (Ч. Айтм.).\nАјару: Чылады (чиледи), чылаган (чилеген) деген сӧстӧр айдылаачыла кожо айдылза, запятой тургуспас, темдектезе: Тышкары уй мӧӧрӧгӧн чиледи; кӧзнӧктиҥ алдыла неме элбес эткен чиледи.\n2. Улантылу јайылган тӱҥдештирӱлер.\n43 §. Кӧрӧ деген улантыла кожо айдылган тӱҥдештирӱ учурлу толтыраачылар ӱнле аҥыланып јат. Бичигенде, олорды эки келтегейинеҥ запятойло бӧлиир, темдектезе: Jиит кижиге кӧрӧ, карган кижиге калория деп неме ас керек, онызы карган кижиниҥ физический эрчими уйадап турганыла колбулу; Уй саачылар,, алдындагы јылдагызына кӧрӧ, калганчы јылдарда кажы ла саар уйдаҥ сӱт саайтан планын чик-јок ажыра бӱдӱрген; Карабаш, ӧскӧ балдарга кӧрӧ, орус тилге јакшы ӱрене берген учун, оноҥ кӧп балдар болуш сурап туратан (Л. Кок.); Jанчыктыҥ черӱдеҥ јанып келгени нениҥ де учун, ӧскӧ улуска кӧрӧ, јаан табышту болгон (Э. Палк.).\n3. Гандый-гендий деп кожулталу эреҥистерле айдылган тӱҥдештирӱлер.\n44 §. -Гандый деп кожулталу эреҥистерле айдылган тӱҥдештирӱлер тӧс эдилгеле јаҥыс баштаачылу болзо, эмезе кажызы ла алдынаҥ да баштаачылу болзо, запятойды олордыҥ кийнинде тургузар, темектезе: Олор экӱ буттарына корголјын буулап алгандый, бийик бозогоны уур алтап чыгала, эки башка ачылатан эжиктӱ јабызак айыл јаар бастылар (П. Куч.); Правоныҥ ӱредӱчизи бойыныҥ кӧзине бӱтпей тургандый, протоколды база катап баштапкызынаҥ ала учына чыгара кычырды (П. Куч.); Кызу темирдий јаркындалган кӱн бойыныҥ эртен ойто келерин керелеп тургандый, јукачак булутты кызыл-сары будукла будып ийди (П. Куч.); Бӱрлери јаҥы ла јарыларга болчойып келген чагал кайыҥдар колдорыла бек тудуныжып алгандый, јаҥыс аай јайканыжып турдылар (П. Куч.); Кӧзнӧктиҥ алдында турган кайын мӱргӱп тургандый, јерге јабыс эҥилип турды (Л. Кок.); Таандар сооксынгылап тургандый, борозданыҥ ичиле табыш јок баскылап, салдачы келиндердиҥ ижин кӧрӱп јӱрген чилеп, ээчий баскылап турат (Л. Кок.); Бу ла ок ӧйдӧ капчалдыҥ ары јанынаҥ ай качажып тургандый, араай карап ийди (Л. Кок.); Койлор кенетийин ортозына теҥеридеҥ таил тушкендий, эки башка бӧлинип, јара согулала, ойто бириге бергиледи (П. Куч.); Кааза айылдыҥ эжиги такталып калган карга јыжыларда, кар кӱскиде арып калган сыгын эткендий, чӧйӧ тартып, кыјырай берди (П. Куч.); Jаҥы јӱрӱм јаш агашка бӱр јайылгандый, јаш ӧлӧҥдӧ чечектер ӧскӧндий, там ла јаранып турды (Ч. Чунж.).\nАјару: -Гандый деп кожулталу эреҥистерле айдылган тӱҥдештирӱлер мындый учуралда запятойло бӧлинбес:\n1. Jартаачы болуп, јартадып турган сӧстиҥ алдында турза, темдектезе: Теҥери јарылгандый кӱзӱрт болды, тайга оодылгандый табыш угулды; Бу эбире турган темирдий јылым тайгаларды, эмди ле эҥперилип тӱжерге тургандый мӧҥкӱлерди кӧрӧрис деп, олор сананды не? (А. Ад.).\n2. Айдылаачы болзо, темдектезе: Ыраакта, кырлардыҥ ары јанында, тымык јалкын јалтылдайт, ол анда ойноп тургандый болды (Э. Палк.); Ол јанында, Аза-Jалаҥда, Кӱјейдиҥ айлыныҥ тӱнӱгинеҥ алтын ӧҥдӱ чедиргендер чӧйилип чыгала, јылдыстарла эзендежип тургандый болды (П. Куч.); А шуурган дезе там ла казырланып, бий сыгыруун сыгырып, бисти базарга тургандый болды (С. Сур.); Эртен турагы кӱн куу туман ажыра кызарып, соокты там ла тыҥыдып тургандый (Э. Палк.); Вася, аказына кӧрӧ, тӧп шыраҥкай уулчак болгодый.\n3. Айдылаачыла коштой турза, темдектезе: Коштойында койылып ӧскӧн кӧк баргаалардыҥ ортозында кушкаштар ӱн алыжып, айас, кааҥ кӱндерди чӱмдеп тургандый чуркуражат; Оныҥ алдында кӱнбадыш јаар, мӧҥӱн чилеп, суркуражып агып јаткан суулар, чаҥкыр тӱдӱнле тартылып калган кӧпӧгӧш туулар бойыныҥ јаражыла оны кайкадарга тургандый кӧрӱне берди (Л. Кок.); Аркада јузӱн-јӱӱр куштар кӱн айазып баратканына сӱӱнип тургандый кожоҥдошкылайт.\n4. -Дый-дий деп кожулталу тӱҥдештирӱлерде запятойдьҥ турары\n45 §. -Дый дий деп кожулталарлу јайылган тӱҥдештирӱлер кийнинде турган сӧслӧ эдилгениҥ бир аай темдегин кӧргӱссе, олордыҥ ортозында запятой тургузылар, темдектезе: Бистиҥ алдыста суу баланыҥ табынча эрмегиндий, јакыс аай шӱлӱреп, шоркырап агат (С. Сур.); Эмди јурттыҥ јанындагы межелик бастыра туулардый, тым турды (К. Тӧлӧс.); Jалаҥдарда кыраларга тӧккӧн чокчок-чокчок ӧтӧктӧр тоозы јок кара койлордый, быјырайып кӧрӱнет (А. Ад.).\nАјару: -Дый -дий деп кожулталу тӱҥдештирулерде запятойды мыядый учуралдарда тургуспас:\n1. -Дый -дий деп кожулталу тӱҥдештирӱлер кийнинде турган сӧслӧ эдилгениҥ темдегин башка-башка јанынаҥ кӧргӱссе, олордыҥ ортозында запятой тургуспас, темдектезе: Кичӱ болчок кужычак мергедеген тащтый тӧмӧн тӱжӱп клееделе, јылым ташка једип ле јӱреле, канадын тӱзедип, ойто ӧрӧ чыгат (П. Куч.).\n2. Эдилгениҥ ӧдӧтӧн аайын кӧргӱзип, айдылаачыла коштой турза, темдектезе: Казыр каргааныҥ тырмактарына боро кушкаштый илинген јадыҥ (П. Куч.); Jараш бӱткен Арбачы јаш ӧлӧҥдий чалдыгып јӱрди (П. Куч.); Бастыра байы сууга соктырган талдый калтырашты (П. Куч.).\n3. Јарталгышты јартаза, темдектезе: Тарыскадый ээлгир, саҥыстый јапшынчак тилиле оны-мыны куучындап, агын-кӧгин каткырып, мени кӱйбӱртип турганын.\n4. Јартаачы болзо, темдектезе: Сол јанында јараш чечектерле чӱмделген баалу кебистий меес јатты (П. Куч.); Алдыбысла тилип койгон кайыштый јол чӧйиле бертир; Мен тизилип, калган бороҥоттый виноградты ӱзӱп аларга санандым; Коо кырлаҥ тумчукту, кош аркадый кирбиктӱ, чара айактый кӧстӱ, чаал терек сынду бир баатыр келбей кайтты (Чӧрч.); Jажыл јалаҥ ӱстинде ак ортолыктый койлор јылыжат.\n5. Айдылаачы болзо, темдектезе: Эбире кӧрзӧбис: ар-бӱткен омок немедий; Аднайдыҥ эмегени јаантайын оорудаҥ чыкпай турган кижидий (С. Сур.); Шиҥе эмди Аланга ӧскӧ кыстый кӧрӱнди. (Э. Палк.)\nVIII. -ГАН -ГЕН КОЖУЛТАЛУ ЈАЙЫЛГАН ЭРЕҤИСТЕРДЕ ЗАПЯТОЙ ТУРГУЗАРЫ\nТӱрк тилдерде, ол тоодо алтай да тилде, эрмектиҥ токтой тӱжер темдектери јартаачы ла јартадып турган сӧстӧр бойыныҥ јериле солыньш турганынаҥ камаанду.\n46 §. -Ган -ген деп кожулталу эреҥисле айдылган, бойы баштаачылу јайылган член јартадып турган сӧстиҥ кийнинде турза, эки келтегейинеҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: Агаштагы кӧрӱк, јаагы борбойып калган, бисти ајыктап турган; Бийик сынду, тестек бӱдӱмду, јелбер кабакту, казыр кеберлӱ, је јалакай кӧстӧрлӱ Селешев, чала кирлене берген ак чамчазынаҥ ӧмӱри ачылып калган, орында такталанып алган отурды; Тӱлкӱ, тумчугы сӱӱрейип калган, нени де кӧруп отурды. Тӱҥдештиригер: Агашта јаагы борбойып калган кӧрӱк бисти ајыктап турды; Тумчугы сӱӱрейип калган тӱлкӱ нени де кӧрӱп отурды.\n47 §. -Ган- -ген деп кожулталу эреҥисле айдылган јайылган ла јайылбаган члендер тӧс эдилгеле бир баштаачылу бололо, јартадып турган сӧстиҥ кийнинде турза, эки келтегейинеҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: Кара, соокко корбойо тоҥуп калган, Байрамканыҥ кожоҥын узак тыҥдап турды (Л. Кок.); Арина, ончо ло балдарын ээчидип алган, маалазында иштенип јат (Л. Кок.): јокту Туујы, терлеген-јобогон, Байкара тайгазына једип келди (Ч. Чунж.); Тӱҥдештиригер: Соокко корбойо тоҥуп калган Кара Байрамканыҥ кожоҥын узак тыҥдап клеетти (Л. Кок.); Ончо ло балдарын ээчидип алган Арина маалазында иштенип јат, Терлеген-јобогон јокту Туујы Байкара тайгазына једип келди.\nАјару: -Ган деп кожулталу эреҥисле айдылган јайылган член айалга болуп, айдылаачыла коштой турза, запятойло бӧлинбес, темдектезе: Улустар мылтыктарын кучактангылап алган ӱргӱлеп отурдылар (Л. Кок.); Уулчактар чочколорын сууныҥ ол јанына ак јерге токунадып салала, тӱжине ойногондорынаҥ коркушту арып, айлына аштап калган келгендер (Л. Кок.); Ол неге де тыҥ санааркап калган отурды; Jас келгенин керелеп, теҥери айазып, чаҥкырайып та турган болзо, је агаштар карла бӱркелип калган турды (М. Пришв.); Јокту Туујы Байкара тайгазына терлеген-јобогон једип келди (Ч. Чунж.).\nIX. КИРИШ СӦСТӦРДӦ, КИРИШ СӦСКОЛБУЛАРДА ЛА КИРИШ ЭРМЕКТЕРДЕ ТОКТОЙ ТӰЖЕР ТЕМДЕКТЕР\n48 §. Кириш сӧстӧргӧ лӧ кириш сӧсколбуларга мындый сӧстӧр кирижип јат, темдектезе: байла, карын, айса, айса болзо, блааш јок, алаҥзу јок, чын, чындап та, јарт ла, ырыс болуп, мениҥ ырызыма, айдарда, баштапкызында, экинчизинде, бир јанынаҥ, экинчи јанынаҥ, темдектезе, акыр, бот, јартап айтса, оныҥ айтканыла болзо ло о. ӧ.\n49 §. Кириш сӧстӧр лӧ кириш сӧсколбулар эрмектиҥ бажында турза, олордыҥ кийнинде запятой тургузар, темдектезе: Jарт ла, энем ле Орозмат мениҥ акаларым керегинде куучындашкылап турган болор (Ч. Айтм.); Чындап та, мен канду јууларда арыгам, чылагам, алтайымныҥ сындарына чыгып, ару кейге соктырып, аржан сууларга јундурып алзам кайдар... (И. Шод.); Кыс мениҥ сурагыма кыҥыс та этпеди. Айдарда, мен оноҥ озолойло, машинамла јолды кечире туруп алдым (Ч. Айтм.); Айса, ол кичинек турналар слердеҥ коркыйла, ӧлгӧн болор бо? (И. Коч.); Айса, керек табыш јогынаҥ ӧдӧ берер эди, је бу ӧйдӧ Толуштыҥ эјези нени де сурап, кирип келген эмтир (С. Сур.); Айла, ол јыл, ӧскӧ јылдарга кӧрӧ, јымжак болгон деп айдарга керек (Ч. Айтм.); Турлуга айу келип, уйларды шакпырадып туру деген. Анайдарда, колхозтыҥ председатели ол айуны атсын деп, Аднай ӧбӧгӧнди айбылаган (С. Сур.); Шапыйттыҥ ӧлӧҥди јаҥы эп-сӱмеле обоолойтон деген шӱӱлтези биске коркушту јарады. Айдарда, оны бӱгӱнги јуунда шӱӱжип кӧрӧр керек; Эҥ јараш неме — ол јӱрӱм! Оноҥ јакшы, оноҥ јараш немени мен билбезим. Айдарда, бистиҥ канайып та ӧткӱрген кӱнибис — эҥ jакшы јӱрӱм (К. Тӧлӧс.); Мени удабас черӱге алар. Айса болзо, мен мынайып гранда тӱниле турарым (И. Шинж.); Байла, Шуну эзен болбой кайтсын (Чӧрч.); Геологтыҥ айтканыла болзо, бу јерде ртуть, таш кӧмӱр, алтын бар; Айдыҥ-кӱнниҥ айалгазын шиҥдеер метеорологический станциялардыҥ јетирӱлериле болзо, быјыл тыҥ јалкынду ла кӱкӱрттӱ јыл болор аайлу; Ырыс болуп, абраныҥ кийниндеги тегелиги јолдыҥ кырында кара��ай тӧҥӧшкӧ тӱртӱлеле, токтоп калды (П. Куч.); Санайдыҥ санаазыла болзо, оны, ӱч кижи кучактап албас јоон томыл тытты, бир де јылга томырып болбозыҥ (С. Сур.); Jартын айтса, мен агаш аразы јаар јаҥыскан барарынаҥ коркып туратам; Чынын айтса, Карабаштыҥ ал-санаазында бойыныҥ бир јылга санап калган јери, энези ле кырындажы болгон (Л. Кок.); Акыр, мен оныҥ билгирин ченеп кӧрӧргӧ бир канча уур јакылталар берип кӧрӧйин (Чӧрч.); Акыр, ол Элик-Баш мени нениҥ учун атты не? (П. Куч.); Акыр, уксусту суула костюмды чыктыдып ййейин, ӧҥи кире берер (Л. Кок.); Акыр, сен, јаш кижи, озолобой, озо јаан улус нени айдарын эмеш угуп отур; Акыр, аттыҥ јолы айланчык, эрдиҥ јолы эбирилчик, база бир тушта ол меге туштаар болбой (Ч. Чунж.); Акыр, бис узак отурып калган болбойыс кабинетте. Алтынчы ла јолчы бисти сакып отурган болор; Бот, кеен Алтайдыҥ эжиги кенетийин олорго кӧрӱнди (П. Куч.); Мен слерге јер-телекейде айалга керегинде куучындап бердим. Бот, эмди бойыгар сананып кӧрӱгер.\n50 §. Кириш сӧстӧр лӧ кириш сӧсколбулар эрмектиҥ ичинде болзо, эки јанынаҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: Барган јуртын чачала, тений берген деп уккам, карын, слер билер болбойыгыр (Л. Кок.); Кӱскиде школго келзе, балдар Байрамды, байла, кандый јалтанбас уул дешкилеер (А. Ер.); Ол кижи, јарт ла, биске ӱредӱчи болуп келген; Ачым уул — бойы билер кижи, агазын, байла, ундыбас болбой (Ч. Чунж.); Москва јаар экскурсияга барзабыс, баштапкызында, Ленинниҥ мавзолейинде болорыс, экинчизинде, музейлерди кӧрӧрис; Jантык-Курттыҥ јааназы, чындап айтса, бу калганчы ӧйлӧрдӧ чек уйадай берген јӱрди (К. Тӧлӧс.); Слердиҥ, кудайга баш, келгенигер јакшы; Куда-ай, нӧкӧр Мундусов, бис, јаан болзо, јаҥыс уйга ӧлӧҥ эттис не. је оноҥ башка не? (К. Тӧлӧс); Бу роман аайынча, мен бодозом, кычыраачыларла конференция ӧткӱрер керек.\n51 §. Кийдирилген конструкциялар эки келтегейинеҥ скобкаларла, тиреле ол эмезе запятойлор бӧлинет, темдектезе: Кандый сурак, кулак нени укпас, кӧс нени кӧрбӧс, уккай ла (Ч. Чунж.).\nX. КЫЧЫРУ СÖСТÖЛӰ ЭРМЕКТЕРДЕ ЗАПЯТОЙ ТУРГУЗАРЫ\n52 §. Кычыру сӧс эрмектиҥ бажында турала, тыҥ ӱнле айдылбаза, оныҥ кийнинде запятой тургузар, темдектезе: «Эје, бис экӱ келдибис» — деп, Алан бозогоны алтай баскан бойынча айтты (Э. Палк.); Jаҥыс бӱткен уулыбыс, јылаҥаш јоктуныҥ балазыла јажына јуртаарга сананба! (П. Куч.); Адам, алты балагар бала болордо, јаҥыс мен сурас болдым ба? («Малчы-Мерген»); Комудап јӱрген Аҥчы, бери ук: мениҥ ийделӱ табаруумнаҥ јайзаҥныҥ јаҥы јажына јоголды (П. Куч.); Ай канатту шоҥкорым, кайда учуп барадырыҥ? (Кожоҥ).\n53 §. Кычыру сӧс эрмектиҥ ортозында болзо, эки келтегейинеҥ запятойло бӧлинер, темдектезе: Кӧрзӧҥ, Адучы, бистиҥ Мыйыс ол баарчыкты тударга јат (В. Качк.); Бу сенле, Алтын-Кӧл, калганчы тушташ эмес, билип ал (П. Куч.); Тодылдай уулчактыьт кийнинеҥ узун комургайлу барды: «Сен, шогым, бого јортуп јӱрген немеҥ не? Акыр, айылга јанарыҥ» (К. Тӧлӧс); Тайгазынаҥ т��пканын талайына чӧктӧйтбн деген, оныҥ бирузи сен, кӧӧркий, тайгадаҥ тапканыҥды Таабы агаҥа берер болбойыҥ (Ч. Чунж.).\n54 §. Кычыру сӧс эрмектиҥ учында болзо, оныҥ алдында запятой тургузылар, темдектезе: Большевиктердиҥ ийделӱ колдоры бектеп тутты сени, Чемал (П. Куч.); Тузаҥ биске јеткен учун, алкыш болзын, Алтын-Кӧл (П. Куч.); Мен олордыҥ колына кирбезим, мени тут, Тӱрген-Суу! (П. Куч.); Слердиҥ эткен ижигер бу јиген бир болчок этке турбас. Ары кедери туругар, кулугурлар (Ч. Чунж.); Jолоор јарык, ырысту болзын, балдар!; Сен јаантайын бери келер болуп, не амтажый бергеҥ, уул? (Ч. Айтм.)\n55 §. Кеҥиткен кычыру сӧстӧрди бӧлиген члендер эки јандап запятойло бӧлинер, темдектезе: Албатыны ӧлӱмнеҥ айрыган, тӧрӧлиҥ кайда, улу баатыр?\nXI. КЫЙГЫЛУЛАРЛУ ЭРМЕКТЕРДЕ ЗАПЯТОЙ ТУРГУЗАРЫ\n56 §. Кыйгылудар эрмектиҥ бажында турала, тыҥ ӱнле айдылбаза, оныҥ кийнинде запятой тургузылар, темдектезе: Эх, агаштар, не унчукпайдыгар? (П. Куч.); Э-э, тӧрöл Алтайым, кӧп јылдарга мен сени јеҥил будымла тепсеп јӱрӱм (П. Куч.); Ой, Каран! Оттордыҥ јаражын, јаражын! (Л. Кок.); Эх, Алтайымныҥ јӱк саҥыдын да болзо чайнап алар кӱӱним келип јат!; Ой, слердиҥ кайучылдарыгар кӧс јок болбой! Аттарыныҥ јалдарын ла ширтегилеп, јанымнаҥ ӧдӧ јорткылай бергиледи (А. Ер.); Э калак, суу деп неме база јок туру не! (Л. Кок.); «Чалта-а, балам бичикчи турбай! Сен качан бичикчи болуп калган?» — деп, эмеген ле ӧбӧгӧн сӱӱнип кайкашты (А. Ер.); Эх, кайран јаш тужыс ӧтти!; Э-э јайла, јокту Арбачы! Кыйынду јерге кирген эмтириҥ! (П. Куч.); Баш ла бол, бу уул бого канайып келген? (А. Ер.); Калак, чанакты тыҥ секзелтпей јорт (Л. Кок.); Батаа, сениҥ тенегиҥди!\nАјару: Кыйгылуларды тыҥыдаачы бӧлӱгештердеҥ ылгаар керек. Тыҥыдаачы бӧлӱгештер, кыйгылуларга кӧрӧ, токтоду ӱнле бӧлинбей јат. Тӱҥдегер: О, менле не болзын! — бака бапылдады. — Jарык кӱнди кӧрбӧй, иштенип јӱрген слердий. тенек неме эмезим (И. Коч.) — О Куба! Уулдарыҥла јайым учун эрчимдӱ туруштыҥ (А. Сар.); О Волга! Кӧп јылдар ӧткӧн кийнинде, мен катан сеге уткуулым экелдим (Н. Некр.); О Алтай! Мен кичинек болгом, кӱзӱҥи чечектерди шыкырада тееп, јӱгӱрип јӱргем (П. Сам.).\n57 §. Кыйгылулар эрмектиҥ учында турза, запятойды кыйгылулардыҥ алдында тургузар, темдектезе: Бу кижи јастыра куучын айдып ийбезин, калак.\nXII. ЭЙЕ, ЈЕ, ЈОК ДЕГЕН СӦС-ЭРМЕКТЕР ЗАПЯТОЙЛО БӦЛИНЕРИ\n58 §. Јаратканын кӧргӱзетен эйе, је ле јӧпсинбегенин кӧрӱзетен јок деген сӧс-эрмектер тыҥ ӱнле айдылбаза, олордыҥ кийнинде запятой тургузылар, темдектезе: Эйе, ол мениҥ эҥ ле јуук нӧкӧрим; Алтайдыҥ мӧҥкӱлӱ тайгаларында болдыҥ ба? Эйе, болдым; јок, апшыйак, јастырбагар, аҥ-куштыҥ ээзи бар, ол — государство (А. Ер.); Jок, турналар кайда да барбаган, мында ла ӧлöҥниҥ ортозында јажынган болор (И. Коч.); Jок, сеге тӱҥейди кӧрбӧдим, эмди де сенеҥ кӧрӧрим кӧп (И. Коч.);\n— Чопош-Бажы деген јер бу ба?\n— Эйе, бу. Слер Чопош-Бажында болдоор бо?\n— Јок, баштапкы ла баратканым бу.\n— Бу ишти бӱдӱри�� сал.\n— Је, бӱдӱрип койорым.\nАјару јок деген сӧс-эрмекти јок деген айдылаачыдаҥ ылгаар керек, тӱҥдештиригер:\nа) Јок, эртен бис бери келбезибис. — Айылда бир де кижи јок.\nб) Је деген сӧс-эрмекти удурлажаачы, је деген колбоочыдаҥ ылгаар керек, темдектезе: Jе, слердиҥ айткан сӧзигердеҥ чыкпай јӱрейин; Jе тӱн ортозы ӧтпӧди, јаҥардыҥ кирбиги тийишти (П. Куч.).\nЗАПЯТОЙЛУ ТОЧКА\n59 §. Колболу эрмектиҥ бӧлӱктери тыҥ кеҥидилген, ичинде запятойлу, учуры јанынаҥ тыҥ колболышпаган болзо, олор бой-бойынаҥ запятойлу точкала бӧлинер, темдектезе: Айылдар карара содойыжып, ончозы уйуктап калгандый;- айылдардыҥ јанында јаантайын кепшенип јаткан уйлар да кӧрӱнбейт, чуркуражып, кижиге удура келетен ийттер де угулбайт. (Л. Кок.) Волга чаҥкырзымак ӧҥлӧ туку тӧмӧн тумантып јатты; балыкчылардыҥ кемелери, кара точкалар чылап, оныҥ ӱстинде кайкалайт. (А. Рутько) Jажын-чакка ӧҥи оҥбос јажыл-кара мӧш аркалар баатыр туулардыҥ маҥдык-торко тоны болуп, ӧҥжӱк јаттылар; ӧткӧн јайдыҥ ончо јажылы, јылузы, ийдези олордо арткандый кӧрӱнет. (Э. Палк.) Jаҥы јӱрӱм Аринага јолдорын ачып берген; јирме јети јашту, јурумге омок Арина оныҥ јадын-јӱрӱми ончо улустыҥ јӱрӱминдий ырысту, јеҥил болорына кыйалтазы јоктоҥ бӱдӱп турган. (Л. Кок.)\n60 §. Запятойлу, учуры јанынаҥ јуук эрмектердеҥ тоололгон ӱнле биригип бӱткен колболу эрмектиҥ бӧлӱктери бой-бойлорынаҥ запятойлу точкала бӧлинер, темдектезе: Агаш аразыныҥ аҥ-куштарында бойлорыныҥ этажтары бар: чычкандар тазыл алдында ичегендӱ; тоорчыктый јӱзӱн-јӱӱр оок куштар уйазын јерде јазайт; бечиртке јырааларда уйалайт; кӧҥдӧйдӧ уйа јазаар куштар: кӧктӧш, томуртка уйаларын оноҥ бийикте јазайдылар. (М. Пришв.) Агаштар бой-бойына шыжыраныжып баштады: ак кайыҥ база ак кайыҥла ыраагынаҥ шымыраныжат; јажыл јаш аспак акка чыгып; будактарыла јаҥып, база андый ок аспакты бойына кычырат; јодро јодрого јайылган бӱрлӱ будагын сунат. (М. Пришв.). Керек мынайда башталган: эртен тура Карабаш карындажыла экӱ колхозтыҥ јети балалу чочкозын кабырып барала, јаратта тӱжине ле кожо ойногон; оноҥ, качан ажанатан ӧй јууктап келерде, олор той балкаштаҥ јaзаган ойынчыктарын кажатка јажырып салала, тӱжине ойногондрынаҥ коркушту арып, айлына аштап калган келгендер (Л. Кок.).\n61 §. Берилген план бир канча бӧлӱктерге ооктолгон бололо, кажы ла бӧлӱктиҥ ичинде запятойлор бар болзо, андый учуралдарда запятойлу точкалар тургузылар, темдектезе:\n1. А. М. Горькийдиҥ «Бала тужы» деп повезинеҥ алынган ӱзӱкке план тургузыгар.\nП. Берилген планла тузаланып, Каширин таадактык характеристиказын тургузыгар:\n1. Таадактык тыш кебери.\n2. Оныҥ озогы јӱрӱми.\n3. Каширинниҥ јакшы кылык-јаҥдары:\nа) сагыштузы, сӱмелӱзи, улусты јакшы билери;\nб) иштеҥкейи;\nв) јарамзышты, јылбыҥдашты, копты сӱӱбес болгоны.\n4. Јарабас кылык-јаҥдары:\nа) ачабы, байыырга амадап турганы;\nб) казыры;\nв) улусты сӱӱбей, олорго бӱтпей турганы.\nЭКИ ТОЧКА\nЭрмектерде эки точканыҥ турары\n62 §. Бириктиреечи сӧс укташ члендердеҥ озо турза, укташ члендердиҥ алдында эки точка тургузылар, темдектезе: Ол бӱдӱрген иштери учун байлардаҥ алатан јалы: ичип-јигеннеҥ арткан куруттыҥ, быштактыҥ оодыгы, ӧлгӧн малдыҥ ол эмезе малдыҥ, уйдыҥ ара чыккан балазыныҥ эди (П. Куч.); Jас кайда ла: кӧгӱсте, сӧзисте, кӧгӱсте толгон сызыста, ырыста (П. Сам.); Кызылдарла кожо барган јайлуныҥ улустары: Кумдус, Октош, Октай, Санал, јулдай, оноҥ до ӧскӧлӧри — јанбагандар; Калганчы ӧйлӧрдӧ бичиктер чыгарар издательство алтай тилле кӧп литература: учебниктер, куучындар, ӱлгерлер, повестьтер — кепке базып чыгарды.\nКезик учуралдарда укташ члендер айдылаачыныҥ кийнинде де турар аргалу, темдектезе: јаан изӱ айдыҥ баштапкы кӱндери деремнениҥ балдарына јакшынак сыйлар экелди: кызылгат, уй јиилек, јер јиилек ле казылган (Л. Кок.); Куш тудаачы кижиниҥ шӱӱнине јӱзӱн-башка куштар тӱшти: каргаалар, кӱӱлелер, баарчыктар; Изӱ эзинле кожо јӱзӱн-башка јыттар јытанды: јылу сӱттиҥ, ӧтӧктиҥ, одеколонныҥ, јараш јытту самынныҥ ла кайнаткан эттиҥ (А. Ад.); Бу ӧйдӧ бастыра телекей тынданып, биске удура учуп келеткендий: кырлар да, јалаҥдар да, агаштар да!.. (Ч. Айтм.). Эмди кайда да јӱрзен: городто бо айла јуртта ба, сеге сӱре јакшынак, кеен кийимдӱ; бичикчи, јалакай, иштеҥкей алтай уулдар ла кыстар туштажып турат (А. Ад.).\n63 §. Официальный документтерде, научный ла научно-популярный литературада эрмектиҥ члендери бириктиреечи сӧзи јогынаҥ тоололып баратаны озолодо јарт болзо, эки точка тургузылар, темдектезе: Jиит строительдердиҥ јууны темдектеди:\n1. Эл Курултайдыҥ XXIV съездиниҥ јӧптӧриҥ јӱрӱмде кыйалта јокток бӱдӱрер.\n2. Jиитердиҥ комитеди строительдердиҥ ортозында мӧрӧйди јарандырар.\n3. Тудуп турган объекттерди ӧйинде табыштырар.\n64 §. Колбоочызы јок колболу эрмектердиҥ экинчи бӧлӱги баштапкы бӧлӱгиҥ учурын јартап турза, эки точка тургузылар, темдектезе: Тарынныҥ энези тогус јылга чек карып калган: чачы јукарып, буурайган, эки саамайы эчкиниҥ сагалындый чек апагаш, эки тулуҥы чычкандардыҥ куйругындый... (Э. Палк.); Тянъ-Шаньныҥ кыжы кату: карлу јотконду, тууларда кӧчкӧлӧр дӧ болуп турар (Ч. Айтм.)\"; Ончолорынык шӱӱлтези бир болгон: Каранныҥ Кӧзине сӱрекей уур ла јаҥы операция эдер керек (Л. Кок.); Эскадрондордыҥ командирлериниҥ ого јетиргениле болзо, кӧп аттар јолдо арткан, ондор тоолу улус кандый да саҥ башка оорула оорыгылап јат: базып ла браадала, талымзырап, тумчуктарынаҥ кан агар (Б. Ук.); Эмди Шикеге Алан былтыргызынаҥ чек ӧскӧлӧнип калгандый кӧрӱнет: ол кандый да соок бӱдӱмдӱ, байла, нени де тереҥ сананып јӱретен болор (Э. Палк.); Ончо Алтай сары-чоокыр јатты: туулардыҥ баш-тары јал мӧккӱлериле јалтыражып, корумду тас бойлоры ак-буурыл турдылар (Э. Палк.);\n65 §. Колбоочызы јок колболу эрмектердиҥ экинчи бӧлӱги баштапкы бӧлӱгиниҥ шылтагын кӧргӱссе, эки точка тургузылар, темдект��зе: Чалканныҥ ортозына јажынарын мен чек сӱӱбейтем: чалканла чаккан јер јаантайын тиже беретен (И. Шинж.); Карабаш кайдаар да барар аргазы јок ондо кышкы ӧдӱк јок (Л. Кок.); «Эр кижи тумчук јибейтен: аҥдап јӱрзе, ады бышкырар» — деп, јаан улус айдыжатан; Эски эки этаж тура там ла эскирип ӱрелет, јаҥыдаҥ печкелерин салар, јабынтызын јабар керек: јаҥмырлу кӱндерде экинчи этажтагы кыптардаҥ суу ӧткӱре агып јадатан (А. Рутько.); Шунуныҥ мергедеп ийген шилизи танкка тийбеген, экинчизин аларга јетпеди: танк сыраҥай ла оныҥ ӱстине келди (Л. Кок.); Нӧкӧриҥе јажытту нени-нени айдарга турган болзоҥ, оныҥ кулагына шымыранба: эбире отурган улус сен олорды јамандап туруҥ деп, ӧӧркӧӧрдӧҥ маат јок; Машинаныҥ моторы там ла тӱрген тыркырада согулып, тыҥызынып келди, је оноҥ машинаныҥ тӱрген баратканы јок болды: бийик боочы башталды. (П. Куч.)\n66 §. Колбоочызы јок колболу эрмекте баштапкы бӧлӱктиҥ глагол-айдылаачызы оноҥ ары база эрмек болорын кӧргӱссе, эки точка тургузылар, темдектезе: Кайа кӧрзӧм: бу ла јаныста, алты-јети алтамда, бир кара неме туру (С. Сур.); Комудап јӱрген Аҥчы, ук: мениҥ ийделӱ табаруумнаҥ јайзаҥныҥ јаҥы јажына јоголды, байлардыҥ тиштери оодылып, тойбос оосторы кургады (П. Куч.); «Малдыҥ сын-арказы чыгара кӧрзӧӧр: кӧк шилкек болуп калган. Кӧрӱп туругар ба? Jаҥыс терези ле тежилбеген, терениҥ алдында эди дезе ылбырап калган» — деп, Челапан ачынып айтты. (П. Куч.).\n67 §. Колбоочызы јок колболу эрмектиҥ экинчи бӧлӱги суракту болзо, баштапкы бӧлӱгиниҥ кийнинде эки точка тургузылар, темдектезе: Чынын айт: сен качкын ба?; Мен билбей јадым: нениҥ учун ол онойдо кылынган?; Карган ӧбӧгӧн кызылдардыҥ командирине мынайда айтты: «Актар јурт улусты кыйнап, сурайтандар: партизандар болуп кемдер барган?»; Мен слердеҥ сурап јадым: эртен јуунга келетенеер бе айса келбейтенеер бе?\n68 §. Чике куучын автордыҥ сӧстӧриниҥ кийнинде турза, чике куучынныҥ алдына эки точка тургузар, темдектезе: Бака чымалыларга мынайда айтты: «Слер, мениҥ кару айылчыларым, чӱрче ле мында сакып алыгар»; Баатырды курчаган канча албаты Акчыга мынайда каруузын берди: «Булутту текеридеҥ тӱшпеди ол, јер алдынаҥ чыкпаган ол, албатыдаҥ ол бӱткен эди, албатыдаҥ ийдени алган эди»\nТИРЕ\nЭрмектерде тире тургузары\n69 §. Тире баштаачыныҥ ла колбууш глаголы јок адылу колболу айдылаачыныҥ ортозында мындый учуралдарда тургузылат:\n1. Тӧс члендер тӧзӧӧчи кубулткышта турган адалгышла айдылза, темдектезе: Бичикти кӧптӧҥ кычыраар. Кичееп јакшы кычырган бичик — тилдиҥ эҥ артык урогы; Ат — кижиниҥ канады, мылтык — эрдиҥ куйагы; Табышкак — албатыныҥ чындык поэтический творчествозы; М. В. Мундус-Эдоков — алтай литератураныҥ историязында баштапкы алтай драматический произведениелер бичиген писатель; Советский литератураныҥ, ол тоодо алтай да литератураныҥ, текши художественный методы — социалистический реализм.\n2. Тӧс члендер тӧзӧӧ��и кубулткышта турган тооломоло айдылза, темдектезе: Торт катап торт — он алты; ӱч катап ӱч — тогус.\n3. Баштаачы эмезе айдылаачы, ол эмезе олор экилези јайылган эреҥистерле айдылза, темдектезе: Бажына кийип јӱргени — кийистеҥ эткен эски бӧрӱк, јардына кийгени — јаҥмырга ӧтпӧс јаргак тон (С. Сур.); Кышкыда печкедеги от тызырап кӱйгени — тыҥ соок болорыныҥ белгези; Бистиҥ класстыҥ ӱренчиктериниҥ амадузы — ӱредулӱ јылды јакшы темдектерле божодоры; Калганчы јылдарда алтай тилле кӧп јакшынак произведениелер бичилгени — ол алтай литератураныҥ ӧскӧни; Тогузынчы бешјылдыктыҥ тӧс амадузы — ончо бар аргаларды тузаланып, албаты-јонныҥ материальный јадын-јӱруминиҥ кемин чик-јок кӧдӱрери.\n4. Адылу колболу айдылаачы баштаачыга ол деген солума ажыра бириксе, темдектезе: Кызычактар солун кижиниҥ јес бооколду озогы кынын сонуркап кӧргӧндӧр, је анчадала коркушту немези — ол онык андый ок озогы кырлу мылтыгы; Анайдарда, ӱренетени — ол кажы ла кижиниҥ акту бойыныҥ кереги эмес; Одойдыҥ баштап ла кӧзине кӧрӱнген неме — ол учы-куйузы јок кӧгӧлтирим куру чӧлдӧр (Л. Кок.); Кеп сӧстӧр, табышкактар — ол албатыныҥ ойгор фольклоры; Бистиҥ Тӧрӧлис — ол бастыра Россияныҥ јажыл агаштары, јаан суулары, Украинаныҥ бийик тӱжӱмду кыралары, Кара талайдыҥ јараш јараттары, Туулу Алтайдыҥ чаҥкыр кырлары;\n5. Јӱзӱнниҥ солумазыла айдылган баштаачыга эмезе айдылаачыга логический согулта тӱшсе, темдектезе: Мен — келер ӧйдиҥ сӱӱнчилӱ уулы (П. Сам.); Jалкынга бӱдигер!Ол — ӧйдиҥ элчизи (П. Сам.); Мен — Алтайда ӧскӧн мӧштиҥ јаш бӱри (Б. Ук.); Сен — кунуккан јӱректиҥ элчизи, сен — куучын баштайтан озочыл (П, Куч.); Мен — агару Алтайда ак кайыҥдый ап-ару, ады јаан тайгада ажу јолдый агару (Б. Сур.); Алтайдыҥ тууларыныҥ јаражы — сен, аткан октаҥ тӱрген агадыҥ (П. Куч.); Бу керекте бурулу улустар — јаҥыс ла слерлер; Сениҥ кӧрӱш-таныштарыҥ — олор; Албаты-јонды унчуктырбайтан ачап таҥмалар аҥтарылган! Эмди туулардыҥ ээзи — бис! (С. Сур.).\n6. Кӧргӱзер солумала айдылгап баштаачыга логический согулта тӱшсе, темдектезе: «Бу — кускунныҥ ӧди, кӧстиҥ јажы» — деп айдала, эмеш тапканын ӱйине берди (А. Ад.); Бу — иштеп јӱрген ижимниҥ кийнинде экинчи сӱӱмјим деп, акту сӧзим айдып турум (М. Мамаш.); Тайгада јаткан малчыга эмиктер там ла чӧйилет...\n.\n70 §. Баштаачыныҥ ла айдылаачыныҥ ортозында колбууш глагол јок болзо, тире мындый учуралдарда тургузылбас;\n1. Баштаачы јӱзӱнниҥ солумазыла айдылза, темдектезе: Эмди мен мында јӱкле айылчы, койдыҥ эдин тиштеп јип, чадырда отурым (П. Сам.); Чейнелер, чейнелер, слер эне јеримниҥ эрке кӧстӧри (Б. Сур.).\n2. Айдылаачы јарталгышла айдылза, темдектезе: Бӱгӱн кӱн соок; Телекей телкем, јалаҥдар элкем (Б. Сур.); Айдыҥ тӱндер кайкамчылу јаркынду, јылдыстардыҥ имдежи кандый да јажытту (Б. Сур.); Кыстыҥ кулагындагы кӱмӱш кӱзӱҥичектий кӱӱним ару, ол кыстык кӱлӱмјизи меге кандый кару (Б. Сур.).\n3. Айдылаачы эмес деген бӧлӱгештӱ адалгышла айдылза, темдектезе: Алтай тууларда кереес јастыҥ элчизи тоорчык эмес, алтын ӱндӱ кайран кӱӱк эмей. (П. Сам.).\n4. Баштаачыныҥ ла айдылаачыныҥ ортозында кириш сӧстӧр лӧ эрмектер турза, темдектезе: Калтаров Кӱндӱлей Мекечинович, байла, колхозтыҥ председатели. Тӱҥдегер: Калтаров Кӱндӱлей Мекечинович — jуунныҥ председатели; Г. И. Гуркин, чындап та, ады јарлу алтай художник-пейзажист. Тӱҥдегер: Г. И. Гуркин — ады јарлу художник-пейзажист.\n71 §. Бириктиреечи сӧс укташ члендердиҥ кийнинде турза, укташ члендердиҥ кийнинде тире тургузылар, темдектезе: Jалаҥдарды бӱркеген јӱзӱн-базын ӧҥдӱ чечектер де, јаҥы-јаҥыла бӱрлери элбиреп јайылган агаштар да, эбире кырлар да — ончозы сергек ле омок (А. Ад.); Уй саачылардыҥ табыжы, сепаратордыҥ кӱӱлегени ле казыр буканыҥ бустаганы — ончозы -алыжып-колыжып, эҥирги кейде араайын, је сӱӱнчилӱ кӱӱлеп турат (Л. Кок.); Койу бӱрлердиҥ шымырты, јаскы јылу эҥирдиҥ эзини, ак платьелӱ кыстардыҥ араайын шыҥыраган кожоҥы, Елена Василъевнаныҥ айткан јымжак сӧстӧри — ончозы Карабаштыҥ јӱрегине эрикчелдӱ ӧдӱп тургандый (Л. Кок.); Спорт јаанды, јашты — ончолорын јилбиркедет; Содойыжып турган айылдар, туралар — ончозы аркадаҥ тӱшкен јаан кара кӧлӧткӧни јабынып алала, уйуктап калган турдылар (Л. Кок.); Чӧрчӧктӧрдӧҥ бис албатыныҥк јадын-јӱрӱмин, улусты, ар-бӱткенди — не ле немени кӧслӧ јурап кӧргӱзер эп-аргаларла, албатыныҥ тилиниҥ байлыгыла тузаланарына ӱренедибис.\n72 §. Бириктиреечи сӧс укташ члендердеҥ озо турган бололо, эрмек укташ члендерле божобозо, укташ члендердиҥ алдында эки точка, кийнинде дезе тире турар, темдектезе: Ончозы: кӧргӧним, тыҥдаганым, салданыҥ кескиштериниҥ кемјӱӱрин туткан колдорым — јаҥыс амадуда болгон (Ч. Айтм.); Ол кижи ончозын: јабыста чӧйилип јаткан јуртты, јалтырап аккан чакпынду сууны, сууныҥ ол јанында јажыл агаштарлу ла сары јалаҥдарлу тууларды, ол тууларды эдектей јаткан экче-экче сары јырааларды — санааркап калган ајыктап отурды (А. Ад.); Алтайдыҥ сууларында: Кадында, Урсулда, Чарышта, Ишада, Чолушманда — балыктар кӧп; Сапожкин деп кижи кажы ла јерге: сууныҥ ичине де, јаратка да — токтоп, кырларды турнабайла ајыктап кӧрӧт(С. Сур.).\n73 §. Јӧмӧлтӧлӧр токтодулу ӱнле аҥыланып турза, јартадып турган сӧстиҥ ле јӧмӧлтӧниҥ ортозында тире тургузылар, темдектезе: Бис бӱгӱн јеҥӱге ууланган јаш тужысты — јасты мактайдыс; Калганчы каанныҥ шибеези караҥуй ӧргӧӧ карарат, «Аврораны» сакып, албаты белен турат (Л. Кок.); Бастыра ороондордыҥ ишмекчи клазына, Олордыҥ сӱӱнери јолду, нениҥ учун дезе, Ольга Еремеевна јаҥы ижинде звеноны баштап, јаҥы культураны — кукурузаны ӧскӱреринде јаан једимге једип алган; Аба јыштыҥ ээзи — айу абагай сӱӱнип, тобоолорды јууп алып, тойо-кана јип јадат (Ч. Чунж.);\n74 §. Jартадып турган сӧс јайылган јӧмӧлтӧниҥ кийнинде турала, аҥылу ӱнле айдылза, ол эки келтегейинеҥ тиреле бӧлинер, темде��тезе: Озогы улустыҥ санаазыла болзо, бастыра ар-бӱткен — алтай — тынду (С. Сур.); Россияныҥ летчиктери, космонавттары, авиационный инженерлери, анайда ок авиационный промышленностьто иштеп турган ончо специалисттери Тӧрӧлистиҥ канадын — оныҥ кейле јӱрер флодын— там тыҥыдарына јаҥы аргалар, јолдор таап, иштиҥ эрчимин бийиктедип турулар (Газеттеҥ).\n75 §. Укташ јӧмӧлтӧлӧр бойы јартаачылу јартадып турган сӧстиҥ алдында турза, токтодылу ӱнле айдылар, бичигенде, кийнинде тире тургузылар, темдектезе: Космоско једериниҥ пионерине, баштапкы космонавтка — нӧкӧр Гагарин Юрий Алексеевичке улу јаан мак! Алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи, 20—30 јылдардыҥ чылазы јок агитатор-пропагандизи — писатель П. В. Кучияк бистиҥ јӱрегисте јажына артып калар.\n76 §. Јӧмӧлтӧ укташ члендердиҥ кажы бирӱзин јартап турган болзо (јӧмӧлтӧни укташ члендерле булгабаска), оны тиреле бӧлиир, темдектезе: Туулу Алтайдыҥ ишкӱчиле јаткандары бастыра советский албатыла кожо В. И. Ленинниҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгын, 1-кы Майды — бирликтиҥ ле јастыҥ байрамын, 9-чы Майды — Улу јеҥуниҥ кӱнин социалистический молјуларын јеҥӱлӱ бӱдӱргениле, иште ле јӱрӱмде јакшынак једимдерге једип алгандарыла уткыдылар;\n77 §. Тегин эрмектерде тире мындый учуралдарда тургузылат:\n1. Эрмектиҥ кажы бир члени божодылган болзо, темдектезе: Бычакла тузаланар тушта оны оҥ колыҥла тут, вилканы — сол колыҥла; Мынайда узак јарышканыс: ол дезе јолло јӱгӱрген, а мен — јалаҥла; Борсук-кулугурды чакпылап ӧлтӱредим, койонокты дезе — тузактап; Койлор сойок эдегин эбиреде курчаган агаштарга, таштарга јеттилер. Оҥ јанында — кырдаҥ тӱшкен корсок таш, сол јанында — кӧк корум кӧчкӧ (П. Куч.); Улус куучындажып билижет, а агаштар —јараш јыдыла.\n2. Колбоочызы јок укташ члендер удурлашкан учурлу болзо («а» деген колбоочы тургузып ийгежин, тирениҥ ордына запятой тургузылар), темдектезе: Эмди балдардыҥ ойынчыгы чибиниҥ чочогойлоры ла койдыҥ кажыктары эмес — трактор, машина ла ракета; Мындый кӱч ӧйдӧ оныҥ чын јери мында эмес — анда; Кайын энези эмди азыйдагызындый эмес — эки-ӱч койлу; Jе бӱгӱн мында јажыл јыргал эмес — кар! (П. Сам.); Бу кожоҥдо Алтайдыҥ туулары тегин туулар эмес - алтын ла кӱмӱш туулар, ондо ӧсккӧн чечектери тегин чечектер эмес — алтын чечек ле кӱмӱш чечек (Б. Ук.)\n78 §. Јердиҥ, ӧйдиҥ ле тооныҥ башталган ла божогоныныҥ кемин кӧргӱскен сӧстӧрдиҥ ортозында тире тургузылар, темдектезе: Красноводск — Бедаш деген электролинияны строительдер ӧйинеҥ озо табыштырды; «ИЛ-10» таҥмалу самолет кӱнине эки катаптаҥ Барнаул — Москва линияла учат; Чаган айдыҥ баштапкы онкӱндӱгинде соок 30—40 градуска јеткен;\n79 §. Колболу эрмектерде тире мындый учуралдарда тургузылар:\n1. Эдилгениҥ тӱрген солынганы кӧргӱзилзе, темдектезе; јӱктӱгин ийин ажыра салган ла соҥында — чаназыныҥ изи артты (Э. Палк.); Курут тӱже берди — кулугур оны ала койды.\n2. Эдилгениҥ резул��тады кӧргӱзилзе, темдектезе: Кемибис јеҥдиртер — ого чак, кемибис јеҥер — ого мак!; Соок чегеннеҥ ичип ий — санааҥ јалт эде берер!; Айучактар эмип турган тушта энезиниҥ кийнинеҥ бойлоры мактажып јӱрер, јаандаган соҥында — торт тӱбек!; Быјыл Бразилияда изӱлер коркушту — куйгекке агаштыҥ бӱри саргара кӱйӱп, ӧлӧҥ чалдыгып, кугара берди; Jылым кайа јалт этти — јылаҥаш уул чыга јӱгӱрди (Табышкак); Адазы јокто — уул баштак, энези јокто — кыс баштак (Кеп сӧс);\n3. Колболу эрмектиҥ баштапкы бӧлӱги айалгазын кӧргӱзер кош эрмек болзо (мындый конструкциялар кеп сӧстӧрдӧ учурайт), темдектезе: Öлӧр салымду болзо — ӧлгӧйис (Чӧрчӧк); Кӱлӱк болзоҥ — кӱрежели, алып болзоҥ — адыжалы; Эштӱ болзоҥ — мак, эжик тибирзеҥ — уйат (Кеп сӧс); Калбакла јууза — кап толор, кожукла јууза — кош толор (Кеп сӧс).\n4. Колболу эрмектиҥ бӧлӱктери бой-бойлорына удура учурлу болзо, темдектезе: Бисте ол тушта јӱзӱн-јӱӱр трактор, стогомет деп неме јок болгон. Улус ас — иш кӧп; Сӧӧгис јаҥыс та болзо, је салымыс башка: ол бай — мен јокту; Мен чынды айткам — бир де кижи мениҥ айтканыма бӱтпеди; јай јууп јат — кыш јип jат; Теҥеридеҥ јааш јаады — текши јерге тӱшпеди (Табышкак).\n5. Колболу эрмектиҥ экинчи бӧлӱги баштапкы бӧлӱгиниҥ сурагына каруу берип ол эмезе сурагын оноҥ ары улалтып турган болзо, темдектезе: Теҥериде кардыҥ јолы јылыйбаган ба — база ла кар јаар болор; Не керек — болужарыс (Л. Каинч.); Jаскы малга канчыйан керек — тыйрыйа бербей (Л. Каинч.); Чаҥкыр санаалар кайдаҥ келгилейт — чактардыҥ тӱбинеҥ эмеш пе? Тӱгенбес санаалар кайдаҥ келгилейт — тӱженген јылдардаҥ эмеш пе?.. (Б. Сурк.).\n6. Колболу эрмектиҥ калганчы бӧлӱги токтой тӱшкен ӱнле бӧлинип, эрмекте айдылган шӱӱлтеге бириктиреечи эмезе алаҥзылу учур берзе, темдектезе: Јӱрӱмниҥ јолы узун, ол сеге та ырыс экелер, та шыра экелер — билбей турум; Ол та ачынып турган, та туку ла качан керекти ундып койгон — бис нени де оҥдоп болбогоныс (Ч. Айтм.); Јатык-Куртка неме айтпай јадыс. Бу та бистиҥ јакшыбыс, та кинчегис — кудай ла аайлагай (К. Тӧлӧс.); Мындый куучындарды кӧп уккам, олордыҥ кажызы чын, кажызы тӧгӱн — кем билер; Одой Аринаныҥ айлына келип, балдарын кӧрӧргӧ эјелеринеҥ коркып турган, ого ӱзеери, Арина оны айлына божодор бо, јок по — ол база билбей турган (Л. Кок.); Эл-бек ороондо канча мындый деремнелер, айылдар, куйунга сабаткан кӧзнӧктӧрдиҥ алдында канча келиндер, канча оок балдар — оны билерге кӱч. (Л. Кок.)\nКеп ле укаа сӧстӧрдӧ айдылган шӱӱлте чокум, јарт болзын деп, эрмек кыскартылган бӱдӱмдӱ болот. Андый учуралдарда божодылган члендердиҥ ордына тире тургузылат, темдектезе: Бажы јаан — тенек, балтыры јаан — бӧкӧ; Айгыр — малга баш, адазы — јуртка баш; Ок — мылтыкка, ӧлӧҥ — малга, кармак — балыкка, какпыш — кӧӧшкӧ; Тил јӱгӱрӱги — башка, бут јӱгӱрӱги — ашка; Саҥыскан кӧзи — секте, кам кӧзи — тӧрдӧ; Учкашканы — јорго, ӱлешкени — тату; Кӧзи чокту — омок, кӧзи ойлу — чечен; Бака балазы — кӧлгӧ туза, кижи балазы — элге туза; Jалку — айылзак, јакшы — буурзак; Jамызы болзо — кичинек, бойы дезе — чӱмеркек.\nСУРАКТУ ТЕМДЕК\n1. Тегин эрмектерде суракту темдек\n80 §. Суракту эрмектиҥ кийнинде сурак темдек тургузылат, темдектезе: «Темир ат» деп куучында П. В. Кучияк кандый јылдарды кӧргӱзип јат?; Алтай албатыныҥ озогы јадын-јурӱмин, тартыжузын ла амадузын кӧргӱскен кандый чӧрчӧктӧр билереер? Кӱдӱчини, јорук јӱрген кижини изӱ кӱнде кӧлӧткӧлӧ серӱӱндегенисти кем билбес? (И. Кр.); Эш кереги јок куучындар куучындап, теп ле тегин ӧйлӧр ӧткӱрип, аракыдап, соотоп јӱретендер бу куучындарыҥды кычырып, кемзинер болор бо? (К. Тӧлӧс); Аттардыҥ ачу киштежин Алтайым тыҥдап калды ба? (Б. Сурк.).\n81 §. Суракту эрмекте кажы бир членди чокумдаарга сурак темдек тургузылат, темдектезе: «Олордыҥ карындажы једип келген бе? Владимир Иванович пе?» — деп, Очумелов сураарда, оныҥ чырайы сӱӱнчилӱ боло берди (А. Чех.); Јуунга улус јуулыптыр ба? Кӧп пӧ?; А сен бойыҥ кайдаҥ? Николаевкадаҥ ба? — деп, Бочкин сурады (Д. Фурм.).\n82 §. Сурак темдек кажы ла суракту укташ членниҥ кийнинде де турар аргалу, темдектезе: Карарта бичилген сӧс эрмектиҥ члени болор бо? болбос по?; Мындый бичик слердиҥ библиотекада бар ба? јок по?; Мен сеге јалчы ба? кул ба?\n83 §. Сурак темдек шӱӱлте јанынаҥ бириккен эки эмезе бир канча таҥынаҥ турган суракту тегин эрмектердиҥ кийнинде тургузылат, темдектезе: Ат ӧлӧбӧскӧ алтын ба? Эр ӧлбӧскӧ мӧҥкӱ бе? Аттыҥ сӧӧги алтай талдап јадар ба? Эрдиҥ сӧӧги јер талдап јадар ба? (Эпос); Кем болужар јаҥарга? Оныҥ изӱ јажын кем кӧрӧр? Курдан байдаҥ коркыбай, оныҥ адаанын кем алар? (П. Куч.); Слер мендий ок кунукчыл! Кемнеҥ коркып туругар? Нениҥ учун слердеҥ болуш јок? Нениҥ учун мени укпайдыгар? (П. Куч.); А. М. Горькийдиҥ творчествозы литературада кандый ӧйди ачат?; Туујы деп нени айдадыс? Эпический туујы деп кандый произведениелерди айдадыс? Туујы деп сӧсти орустап канайда айдар? (Алт. лит.); Jе саат болбой, улус ойто ок машинаны, мӧткӧ јуулган адарулар чылап, курчай турала, Кичеемкейдеҥ сурагылап јадылар: «Атанып барганда, кажы тужына минип јадыҥ? Ээриҥ кайда? Тискин кайда? Сен оны канайда токтодып јадыҥ?» (П. Куч.); Jетен јонноҥ мен сурайдым: јарык кӱнниҥ алдында јайзаҥды коркыдар ийде бар ба? Бастыра јердиҥ ӱстинде байды јоксырадар неме бар ба? Jоктуныҥ јаҥызын јиген камды мекелеер сӱме бар ба? Караҥуйды јарыдар кӱн бар ба? (П. Куч.).\n2. Колболу эрмектерде суракту темдек\n84 §. Колболу эрмектинг учурында сурак бар болгондо, эрмектиҥ учында суракту темдек тургузылар, темдектезе: Кыс барган јерге јуртайтан: ӱлген кудай салымыла, ӱч-Курбустан бычуула ӱргӱлјиге јуртабай, ӱлтӱреп-самтырап не келдиҥ? (П. Куч.); Уйалтар улус јок болордо, бу стенелердеҥ де уйалбайдыҥ ба? (И. Кр.); Алты кызыҥ сениҥ болордо, калганчы кызыҥ сурас болды ба? Алты кӱйӱӱҥ кижи болордо, Малчы кӱйӱӱҥ ийт болды ба? (Чӧрчӧк).\n85 §. Колболу эрмектиҥ бӧлӱктериниҥ кажы ла бӧлӱгинде суракту учур бар болзо, эрмектиҥ бӧлӱктериниҥ ортозында эки точка тургузылар, а учында — сурак темдек, темдектезе: Чынын айдарыҥ ба: сен кем?\nКЫЙ ТЕМДЕК\nЭрмектерде кый темдек тургузары\n86 §. Тегин ле колболу кыйгылу эрмектердиҥ кийнинде кый темдек тургузар, темдектезе: Э-э, тӧрӧл Алтайым, бӱгӱн бойыҥды таныбазыҥ, бӱгӱн онту укпазыҥ! Кӧстиҥ јажын кӧрӧйин де дезеҥ бастыра Алтайдаҥ таппазыҥ! Бастыра бар ӱнимле јайымду Алтайды мактайдым! Э-э, тӧрӧл Алтайым, кандый сен ырысту! (П. Куч.); Бийик кырдыҥ ажузына чыктым, бастыра Алтай мынаҥ кӧрӱнет. Батаа, Алтайымныҥ јаражын! (С. Сур.).\n87 §. Тыҥ айдылган јакару учурлу эрмектердиҥ кийнинде кый темдек турар, темдектезе: Бери кел!; Jолдорыҥ сениҥ элбеген, сууларыҥ сениҥ јарыган! Оноҥ артык јырга, Аркыт! (П. Куч.);\n88 §. Адалганду эрмек тыҥ айдылза, учында кый темдек тургузар, темдектезе: Айана! Кандый јараш ат!; «Ох, ӧйлӧр, ӧйлӧр!» — деп айдала, Чама сол јанына аҥданды (А. Ад.); Öрт лӧ ӧрт! Кажы ла јыл сайын канча кире јӧӧжӧ ӱрелип јат... Кезикте бир ле частыҥ туркунына ӧрт бӱткӱл јуртты јоголтып койот (А. Рутько).\n89 §. је, јок деген сӧс-эрмек тыҥ айдылза, учында кый темдек тургузар, темдектезе: Jок! Мен слердиҥ кылыгаарды јаратпай јадым!; Jыманчык кӧзин сыкыйтып, мойнын ичкери сунуп, чаазынды кычыра берген. Оноҥ чырайы кугарып, кенетийин јана болгон: «Јок! Јок! Мен андый неме этпезим!» (А. Ад.); «Октый, јолдошты айлына јетиреер!» — деп, Карчага кезем айтты. «Ол эзирик эмес» — «Jетир!» — «Jе, је! Кыйгырба! Эмди кыйгыратан ӧй эмес» (А. Ад.).\n90 §. Кычыру сӧс тыҥ айдылза, оныҥ кийнинде кый темдек тургузар, темдектезе: Арбачы! Айыл ичинде ачу ыш алтын кӧстӧринди кызартты (П. Куч.); О јер, чаҥкыр планетам! Сени бӱгӱн спутниктер айланат (Б. Сур.); Октябрь! Сен мениҥ ижемјим, эҥ ле јакшы ак санаам ончозы сеге ууланат! (Э. Палк.); «Нӧкӧрлӧр! — деп, Чапаев баштады. — Колчакты јуулаарга барып јадыбыс. Бис чӧлдӧ ак казактарды оодо сокконыс, јеҥӱ аларга ӱренип алганыс. Адмирал Колчак та бистеҥ ӱлӱзин алар...» (Д. Фурм.); Најылар! Слер бойы-бойыгарды тамак тунганча да мактазагар, слердиҥ кожоҥыгар неге де јарабас (И. Кр.).\n91 §. Кыйгылулар тыҥ ӱнле айдылза, олордыҥ кийнинде кый темдек тургузар, темдектезе: Э-э-э-ээй! Мениҥ ӱниме мун ӱндер каруузын берди (С. Сур.); Jе качан от јаанап, јазырай берерде, олор экилези ӧрӧ секирип, колдорыла јаҥып, кыйгырышты: «Ура-а-а!» (И. Коч.); Э, калак! Ийним јазыла берген болзо, лямканы, айу чылап, тартар эдим (Н. Некр.); Кӧк јарамас! Бу Солумай анда коркуштана берген бе? (Л. Кок.).\nКОП ТОЧКАЛАР\n1. Шӱӱлте јетире айдылбаган эрмектерде\n92 §. Шӱӱлте јетире айдылбаган эрмектердиҥ учында кӧп точкалар тургузылар, темдектезе: Айдыҥ тӱн... Шык ла тымып калган караҥуй аркалар, кӧгӧрижип јаткан кар, теҥеридеҥ кӧрӱп турган сок ло јаҥыс ай... (Л. Кок.); Тӱн... Тӱн... Шылырт, шылырт... Кем де аралла араайыҥ ӧҥӧлӧп, ак тымыкты буза базат (А. Ер.); Карарган тура, от то јок, кардаҥ ӧскӧ, не де јок... јолой меге јаҥыс ла чоокыр столмолор туштайт... (А. Пушк.); Кей ару. Чалгы деп немениҥ табыжы шыйт ла шыйт... Аркада кожоҥ, каткы... (Б. Ук.);\nЭбире сурекей тымык... Кӱзӱҥилер бир аай шыҥырап, аттар баштарыла ойноп брааткылайт (Л. Кок.); Гульбара ла мен ол ӧйдӧ чек јип-јиит, јаҥы ла јуртап баштаган болгоныс... (Ч. Айтм.); Чапаевтиҥ магын јайып турган улустаҥ Чапаевтиҥ эткен керектери керегинде суразаар, олордыҥ кӧп сабазы нени де билбес, бойлоры Чапаевти качан да кӧрбӧгӧн, оныла болгон чын учуралдар керегинде укпаган улус болор... Геройлор керегинде чӧрчӧк-легендалар шак мынайда табылып јат (Д. Фурм.).\n2. Шӱӱлте ӱзӱлген эрмектерде\n93 §. Эрмектеги айдылган шӱӱлте кижиниҥ маҥзаарганынаҥ ла ӧскӧ до шылтактардаҥ улам ӱзӱктелген болзо, ол јерде кӧп точкалар тургузылар, темдектезе: Öлӱп калгадый болзом, мениҥ адрезим: Ярославль, Московский ороoм..., јетен эки... Карган энем, сыйындарым бар... Ундыба, карындаш... (Л. Кок.); Чыдаш, албадан ла... Кем билер, айса, бистиҥ черӱлер једижип келгилеер (Л. Кок.); Бооро апшыйагым кӧзнӧктӧргӧ јаҥы рамдар эдер деп, кургак агаштар белетеп койгон. Бир айдыҥ бажында кӧрӧр болзо, јеендерис... кӧрмӧстöр... ол агаштардаҥ мылтыктар эткилеп, бош ӱреп салгандар (И. Коч.); Оноҥ ак халатту кижи араай чыгып келеле, Ленаны колтуктап, туура апарала, ого араай айтты: «Бистиҥ кӱчис јетпеди... Москвага апарып кӧрӱгер. Болужарыс...» (Л. Кок.); Шофер мениҥ эрмегимди кату ӱзӱп, колесолордыҥ бирӱзине кородогонду тееп, айтты: «База бир учурашсаас, јалы јогынаҥ апарып саларым, је эмди... Эмди болуп албазым. Тарынбагар» (Ч. Айтм.); Jажырбай чынын айттым: «Абакир ижин чачып ийеле, сала берген» — «А... не... нениҥ учун?» — деп, ол туктурылып сурады (Ч. Айтм.); Бор-ботко немелер керегинде Федор кысла узак куучындажып отурала, суракты сакыбаган јанынаҥ кенетийин тургузып ийди: «Шыркалатканаардаҥ бери удады ба?» - «Удаган... Акыр... јок... нениҥ учун мени шыркалаткан деп бoдоп туругар?» (Д. Фурм.)\n94 §. Кандый бир буудактаҥ улам эрмектеги айдылган шӱӱлте ӱзӱлзе, ол јерде кӧп точкалар тургузылар, темдектезе: Jарды кычырала, кезик улус айдышкан: «Бистиҥ анда не керегис бар. јуундап јыргаардаҥ...». Олор солун кижини кӧрӧлӧ, аҥ-јаҥ боло бергиледи.\nБӧрӧгӧш: «Мен ончозын айдарым. Кöзӱйт керегинде, Песков керегинде, оноҥ до ӧскӧни айдарым. Кӱскенек канайда заграницага барганын ончозын, ончозын...».\nЧейнеш: «Оныҥ керегинде эмди сен трибуналга айдарыҥ» (П. Куч.).\nБаланка: «Бурулу... Канайда ла јажнай санаама киргенде...».\nЧейнеш: «Бу керекте слер бурулу эмес... Ол туштагы јадын андый болгон...» (П. Куч.).\nАјару: Учына јетире айдылбаган кыйгылу ла суракту эрмектерде точкалардаҥ озо кый ла сурак темдектер тургузылат, темдектезе: Эх, качанга јетире биске, јаш улуска, эски јаҥ чапчажар, качан бу мындый неме јоголор!.. (Ч. Айтм.); Айла чек уйалбас, мен чын эткем деер ийне. Оныҥ ӱстине, пр��цепти кайда таштап ийген!.. (Ч. Айтм.); «Акыр, бу айбычыны туй чаап ййер керек — деп, Эркелей сӱӱнип сананды. — Нени айдар эмеш?.. (А. Ад.); Нахай Ногоевич ӧрӧ турала, кӧзнӧк јаар баштанып, оноҥ база катап унчукты: «Эх, колхоз бай болгон болзо, мен сени канайда ӱйдежерин билер эдим!..» (Л. Кок.).\n3. Цитаталарда\nЦитаталарда кӧп точкалар мындый учуралдарда тургузылат:\n95 §. 1. Цитата баштапкызынаҥ ала берилбеген болзо, оныҥ башталганында кӧп точкалар тургузылар, цитата јаан буквадаҥ бичилер, темдектезе: Jарлу тюрколог С. Е. Малов таштардагы бичиктер керегинде мынайда бичийт: «... Бу памятниктер ле олордыҥ тили тӱрк тилдердиҥ кӧп сабазыныҥ, анчадала письменнозы јок болгон тилдердиҥ, јебрен историязын шиҥдеерге текши јӧмӧлтӧ болуп јат».\n2. Цитатаныҥ талортозында кӧп точкалар божодылган сӧстӧрди ле эрмектерди кӧргӱзет, темдектезе: В. И. Ленин орус фольклордыҥ бир канча јуунты бичиктериле таныжала, В. Д. Бонч-Бруевичке мынайда айткан: «Кандый јилбӱлӱ материал... Бу материалды тузаланып, албатыныҥ кӱӱнзеген кӱӱни, нени сакыганы керегинде кандый сӱрекей јакшы шиҥжӱ бичик бичиирге јараар эди... Бистиҥ литератураныҥ ајарузын бу бого ууландырар керек. Бу албатыныҥ акту бойыныҥ творчествозы. Бу творчество албатыныҥ психологиязын шиҥдеерге эмдиги ӧйдӧ сӱрекей керектӱ ле учурлу».\n3. Бӱткӱлинче алынбаган цитатаныҥ учында кӧп точкалар тургузылар, кавычка кӧп точкалардыҥ кийнинде болор, темдектезе: 1928 јылда Кюн деп немецкий коммунист алтай албатыныҥ јӱрӱминде болуп турган кубулталарды кӧрӧлӧ, «Кызыл Ойрот» газетке мынайда бичиген: «Мен Ойротияныҥ тӱрген ӧзӱп, јаранып браатканын кӧрдим. Мындый јаан кубулталарды јаҥыс ла Совет јаҥ эдер аргалу. Онызын мен германский ишмекчилерге ле крестьяндарга эҥ ле озо јетирип барарым...» («Jылдыс», 4); Алтай письменный литератураныҥ тӧзӧлӧрине ле оноҥ ары ӧзӱп кӧндӱгерине фольклордыҥ јетирген салтары керегинде баштапкы алтай писательдердиҥ бирӱзи — П. В. Кучияк сӱрекей јакшы айткан: «Мен албатыныҥ творчествозын билгенимнеҥ улам писатель болуп ӧзӱп, литературага киргем...» (С. Сур.).\nСКОБКАЛАР\nЭрмектерде скобкалар тургузары\n96 §. Скобкалар мындый учуралдарда тургузылат:\n1. Кийдирилген конструкциялар эрмектерде айдылган шӱӱлтени чокумдап, јартап, толтырып турза, темдектезе: Уйларды эмди тургуза јайлуга божотпостыҥ керегинде (тошторын сууга јыра јидирген. ӧзӧктӧр бар, арайдаҥ базып јӱрген уйлар эрмек јоктоҥ тоголонор каскак јерлер бар) Адыјокты улустары эртен Тура уйларла кожо кӱдӱчиге бодолду ийип тургандар (П. Куч.); Лампазын кӱйдӱрер сереҥке јок болгонын јаҥы билип, печкедеҥ кос чыгарып, чаазынга јаба тудала, ӱре берди (от ӱзӱлбезин деп,олор печкениҥ козын кӱлле јаап салгылайт) (Л. Кок.); Jаан удабай мӧндӱрлӱ јаҥмыр башталды (бийик боочы јерлерде јаантайын мындый болуп јат). (Ч. Айтм.)\n2. Кийдирилген конструкциялар кажы бир членди јартап турза, темдектезе: Jалбак ӧбӧгӧн (бу јердиҥ у лузы оны байлап, Агайыҥ дежетен) Барашаныҥ сурагын кайкап, ортозынаҥ ак кылдар чыгып келген јаан кара кабактарын ӧрӧ кӧдӱрген (Б. Ук.); Ол (Кадича) меге, ӧскӧ улустарга кӧрӧ, кандый да уккур, эмеш-эмеш чӧрчӧктӧгӧн айасту болгонын туку качаннаҥ бери сезип јӱретем (Ч. Айтм.); Jойу бараткан јуучылдарды озолоп, араай кӱркӱрежип, бир де оды јок машиналар, танктар ла тягачтар (пушкалар колбогон машиналар) карарыжып ӧткилейт (И. Коч.); Кожоҥчылар јаҥыс ла кожоҥдордыҥ сӧстӧрин чӱмдейтен поэттер болгон эмес, је кожоҥдордыҥ музыкальный мелодиязын (кӱӱзин) чӱмдейтен улус болгон (С. Сур.); Кече бир айры башту коокымай (балыктар кижини онойдо адагылап јат) кӧлиске бир болчок кара неме таштаган (А. Ер.); Ойноор тушта бистиҥ отрядтыҥ члендери (кӧп сабазы бежинчи класстыҥ балдары болгон) шулмус та болзо, је «ӧштӱге» кӱчтери јетпес (И. Шинж.).\n3. Кийдирилген конструкциялар автордыҥ сӧстӧриниҥ јартамалы болзо, темдектезе: Андый јакшынак јӱрӱмди баарчыктар сезип (алдында алты баарчык арткан болзо, эмди — он), быјылгы кышка база артып калгандар (Чӧрч.); Эмди айылдаштар шоодып айдар: «Киске-Васька уурчы! Киске-Васька куурмак! Аш-курсак берердеҥ болгой, ач бӧрӱге тӱҥдеер... (Васька дезе тыҥдап, јип ле турды) (И. Кр.); А. С. Пушкин казах албатыныҥ «Козы-Корпеш ле Баян-Слу» деп чӧрчӧгин бичип алган (алтай улуста бу чӧрчӧк база бар — «Кöзӱйке») (С. Сур.); «Кан-Бӱдей» деп чӧрчӧктӧ (Радлов бичиген) баатыр ыраак јоруктап браадала,јолой уур буудактар ӧдӱп чыгат (С. Сур.)'.\nАјару: Кийдирилген конструкцияла ӱзӱктелген јердеги токтой тӱжер темдектер скобкалардыҥ кийнинде тургузылар, темдектезе: - Аттыҥ тус јок эдин јийле (озодо алтай улус этти туе јок, чайды дезе тусту ичетен), улустар айылдары сайын таркай бердилер (П. Куч.); Чычкан Марека једижип келеле, кӧрзӧ (оныҥ ыраак та барганы јок эмтир), Марс јаҥыс ла јерде текпиленип, ары-бери айла-нып турат (Чӧрчӧк).\n4. Эрмекте айдылган шӱӱлтеге автордыҥ кайкаганду, тыҥ ӱнле айдылган јетирӱзи кожулза, скобкалардагы конструкцияныҥ кийнине кый темдек тургузылар, темдектезе: Улус ортодо (сен балериҥ!) ӧспӧй, јажына тоҥуп калган јастыра шӱӱлтелер де учурап јат (К. Кош.); Бош ӧйлӧрдӧ Айдыҥ аш-курсак салып јӱрген сумказынаҥ «Алтай баатырлар» деп бичиктерин кодорып алала, ойто ло (канча катап!) Алтай-Буучайдыҥ јӱрӱми, ӧскӧ баатырлардыҥ јебрен ӧйдӧги бӱдӱрген ат-нерелӱ керектери керегинде кычыра берет (П. Сам.).\nАјару: Скобкалардыҥ ичинде тургузылган кыйгылу ла суракту темдектер эрмекте айдылган шӱӱлтени автор јаратпай ол эмезе алаҥзылу кӧрӱп турганын керелейт, темдектезе: Ч. Енчиновтыҥ туујызында бир канча тутактар бар. Темдектезе: кышкы соок сарайда отурган кайучы керегинде поэт айдат: «Бастыра бойы терлеп (?) сооды, бажын тайанып отура берди» (С. Сур.); Немецтер адып ийгилеген орус кыстыьт сӧӧгин сарайга экелерде, олјолоткон кайучы\n«Кыстыҥ ј��зин лаптап кӧрди.\nКӱлӱмзиренген каткызы (?)\nТоҥуп калган јадар болды» (С. Сур.).\n97 §. Цитата кандый бир автордыҥ произведениезинеҥ алынза, автордыҥ ол эмезе цитата алынган произведениениҥ ады цитатаныҥ кийнинде скобкаларда берилет, темдектезе: Алтай тил Улу Октябрьский социалистический революциядаҥ озо Сибирьдеги письменностьту ла бир эмеш литературалу болгон сӱрекей ас тилдердиҥ тоозында туруп јат. (Н. Баскаков.) Албатыныҥ творчествозын јаантайын шиҥдегени, албатыныҥ тилиниҥ кӧп чактарга чыгара тӧзӧлгӧн поэтический эп-аргаларын тузаланганы алтай писательдердиҥ творческий ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧ эткен де, эдет те. (С. Суразаков.)\n98 §. Улус кажы бир кижиниҥ куучынына бойыныҥ кӱӱнин кӧргӱскенде, улустыҥ кӱӱн-санаазын, отношениезин јартаган эрмектер скобкаларда берилет. Скобкаларда берилген эрмектер јаан буквадаҥ бичилет; кӧп точкалар, суракту ла кыйгылу темдектер скобкалардыҥ алдында турат, точка дезе — турбай јат, темдектезе: Лектор бойыныҥ куучынын мынайда божотты: «Бистиҥ партия марксизмниҥ-ленинизмниҥ маанызыла ичкери барып, јаан тартыжулардыҥ ла јеҥӱлердиҥ јакшынак јолын ӧдуп, советский албатыны коммунизмге экелер (Узак колчабыжулар). Кижиликтиҥ тӱӱкизинде јаҥы ӧйди — капитализм јемирилип оодылар ла коммунизм јеҥер ӧйди ачкан Улу Октябрьга мак! (Узак колчабыжулар).\nАјару: Мындый вариант база болот: табылу эрмектиҥ учында точка тургузылза, скобкалардагы эрмектиҥ учында база точка тургузылар, темдектезе: Лектор бойыныҥ куучынын мынайда божотты: «Бистиҥ партия марксизмниҥ-ленинизмниҥ маанызыла ичкери барып, јаан тартыжулардыҥ ла јеҥӱлердиҥ јакшынак јолын ӧдӱп, советский албатыны коммунизмге экелер. (Узак колчабыжулар.); Кижиликтик историязында јаҥы ӧйди — капитализм јемирилип оодылар ла коммунизм јеҥер ӧйди ачкан Улу Октябрьга мак! (Узак колчабыжулар.) (Газеттеҥ.)\n99 §. Драматический произведениелерде пьесаныҥ текстине бичилген автордыҥ јартамалы скобкаларда алынат, темдектезе:\nЧейнеш: Сен нени айдазыҥ, ӱзӱт! (Чегедегин чечип таштады.) Слердиҥ јазалыгар меге керек јок (Арткан кийимдерин чечип). Ончозын менеҥ чечип алыгар, јаҥыс ла ак-јарыкка божодыгар... (П. Куч.).\nКАВЫЧКАЛАР\n100 §. Кавычкалар мындый учуралдарда тургузылат:\n1. Сӧстӧрди бойыныҥ тӧс учурынаҥ башка, аҥылу учурлу тузаланза, темдектезе: Бӱгӱн кӱн чарчап ла ийерде јинји уйын шыкпай тартала, байагы јаан кара сомогын чадырыныҥ эжигине иле согуп, талтӱшке јетире «эриктирип» салды (К. Тӧлӧс.); Табышкак таап ойнойтон ойын тушта табаачы кижи таап болбозо, табышкак айткан кижи оны «садып» та туратан; Анчадала келин-кечкин, кӧрӱш-таныш керегинде, ачу сӧстӧр чедиргендий тызырап, улустыҥ ортозыла учкулап туратан. Олорго кезик улус билбес јанынаҥ «јидиртип» те алатан (Э. Палк.).\n2. Сӧсти шоодылган айасту тузаланза, темдектезе: Олордыҥ таҥ атканча куучындашкан куучыны јаҥыс ла керек учун болгон. Jеткерге тӱшкен Темирге «килеп» отургылаган (П. Куч.); Учы-учында кӱлӱкти улус јаргыга тургусты. Он беш кӱнге иштейле, «оорузы» оныҥ јазылды (Б. Сур.).\n3. Сӧстӧр текстте чике эмес учур алынза, темдектезе: Меесте «кызылдар» ла «актар» болуп ойноп турган уулчак-тар ончозы деремнеге кут ла јок келдилер (Л. Кок.); Андрей машиназы јаар кӧрӱп, «нӧкӧрине» килей берди; Чуйдыҥ трагыла ӧрӧ-тӧмӧн автомашиналар ӧдӱп турар боло берерде, «темир атка» Кичеемкейдиҥ де сагыжы јеткен (П. Куч.); Март айда бис «Зарница» ойынныҥ штабы тургускан планы аайынча «јуулажар» јерди озолодо темдектеп алала, анда кардаҥ бийиги бир метрге јуук баррикада аайлу стенелер эткенис (И. Шинж.); Тӱрген сууныҥ чакпыны балдардыҥ керебиниҥ бир келтегейине табарып ийерде, ол (кереп), бойыныҥ «капитандарыла» эзендежип аларга турган чылап, кичинек парузыла эки-ӱч катап јаҥып ийеле, бастыра бойы сууга чӧҥӱп, кӧрӱнбей калды (И. Коч.).\n4. Газеттердиҥ, журналдардыҥ, литературный произведениелердиҥ јуруктардыҥ, пароходтордыҥ, самолеттордыҥ, тресттердиҥ, шахталардыҥ, рудниктердиҥ, магазиндердиҥ, телевизорлордыҥ, радиоприемниктердиҥ, фотоаппараттардыҥ, одеколондордыҥ, папиростордыҥ, конфеттердиҥ ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ аттары болзо, темдектезе: «Jылдыс» деп альманах, «Огонек» деп журнал, «Арина» деп роман, «Туулардыҥ ээзи» деп ӱлгер, «Алтын таҥдак јарыды» деп туујы, «Малчы-Мерген» деп чӧрчӧк, «Алтын-Кӧл» деп јурук, «Витязь» деп ледокол, «ТУ-144» деп самолет, «Акташ» деп рудник, «Веселый» деп рудник, «Наука» деп издательство, «Москва» деп магазин, «Электрон» деп телевизор, «Рекорд» деп радиоприемник, «Зоркий» деп фотоаппарат, «Каменный цветок» деп духи, «Север» деп папирос, «Лайка» деп сигарет, «Ласточки» деп конфет ле о. ӧ.\nАјару: Кавычкалар мындый учуралдарда тургузылбас:\nа) телеграфный агентстволордыҥ аттары болзо, темдектезе: ТАСС, Юнайтед Пресс;\nб) библиографический списоктордо ло сноскаларда книгалардыҥ аттары автордыҥ аттарыныҥ кийнинде турза, темдектезе: П. В. Кучияк. Талдап алган произведениелер. Горно-Алтайск, 1953; В. П. Тадыкин. Причастия в алтайском языке. Горно-Алтайск, 1971. .\n5. Заводтордыҥ, фабрикалардыҥ, кинотеатрлардыҥ, гостиницалардыҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ аттары болзо, темдектезе: «Красный Октябрь» деп фабрика, «Урсул» деп кинотеатр, «Туулу Алтай» деп гостиница ла о. ӧ.\nАјару: Кажы бир немениҥ адында «ат» (ады) деген сӧс болзо, кавычкалар тургузылбас, темдектезе: Кучияктыҥ адыла адалган драмтеатр, Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган ороом, М. Горькийдиҥ адыла адалган кинотеатр.\n6. Самолеттор, машиналар конструкторлордыҥ, изобретательдердиҥ аттарыла адалза, кичинек буквадаҥ бичилет, темдектезе: Бистиҥ летчик немецтердиҥ «мессершмидтин» оодо сокты.\n7. Јарлу јуучыл машиналардыҥ, танктардыҥ аттары кавычкаларда болзо, кичинек буквадаҥ бичилет, темдектезе: Гранатаны мергедеп ийеримде, «тигр» от-јалбышла ороло берди.\n8. Ӧзӱмдердиҥ, ӱрендердиҥ яблоколордыҥ сортторыныҥ аттары кавычкаларда бололо, кичинек буквадаҥ бичилет, темдектезе: «маха» деп буудай, «крымка» деп буу-дай, «антоновка обыкновенная» деп яблоко, «сары синап» деп яблоко.\nАјару: Кавычкалар мындый учуралдарда тургузылбас:\nа) ӧзӱмдердиҥ, ӱрендердиҥ аттары специальный литературада бололо, јаан буквадаҥ бичилзе, темдектезе: Панировка деген яблоко, Маха деп буудай, Эликур деген картошко.\nб) чечектердиҥ, јиилектердиҥ аттарын ла кижи азыракан тындулардыҥ угын кӧргӱссе, темдектезе: чейне деп чечек, кӱнкелди деп чечек, кӧктаман деп чечек, бороҥот, казылган, кайыҥат, холмогорка деп уй.\nв) кижи азыраган тындулардыҥ аттары болзо, темдектезе: Тайгыл деп ийт, Актӧш деп ийт, Öскӱзек деп бозу, Јееренек деп уй.\n9. Ордендердиҥ ле медальдардыҥ аттары, темдектезе: «Знак почета» деп орден, «За трудовую доблесть» деп орден, «Jеҥӱ» деп орден, «Мать-героиня» деп орден, «Материнская слава» деп орден, «За боевые заслуги» деп медаль, «Ат-нерелӱ иш учун» деп юбилейный медаль, «За трудовую доблесть» деп медаль, «За трудовое отличие» деп медаль, «За отвагу» деп медаль, о. ӧ.\nАјару: Ордендер ле медальдардыҥ аттары мензинер кожулталу болзо, кавычкалар тургузылбас, темдектезе: Ленинниҥ ордени, Кызыл Чолмонныҥ ордени, Иштиҥ Кызыл Маанызы ордени, 1-кы сте-пеньдӱ Суворовтыҥ ордени, 1-кы степеньдӱ Мактыҥ ордени, јуучыл Кызыл Мааныныҥ ордена, о. ӧ.\n101 §. Цитатада кавычкалар тургузылары:\nЦитата автордыҥ сӧстӧриле кожо айдылза, токтой тӱжер темдектер чике куучынду эрмектиҥ токтой тӱжер темдектериндий ок тургузылар, темдектезе: В. И. Ленин ле А. М. Горький туштажарда, Владимир Ильич Горькийге мынайда айткан: «След бойыгардыҥ художник талантыгарла Россияниҥ иигмекчи движениезине... сӱрекей јаан болуш јетиргенигер.» («Алт. лит..»); «Алтай батрак Кара ла орус батрак Андрей Куреев баштапкызынаҥ ала бай Кöзӱйтка ла којойым Песковко удурлаштыра кӧргӱзилет... Мынаҥ, бис јоктулар ортодо сыраҥай јакшынак интернационализм кӧрӧдибис» — деп, М. Д. Бочаров бойыныҥ статьязында бичиди. Цитата автордыҥ сӧстӧриле колбожып, оныҥ кандый бир бӧлӱгин бӱдӱрип турза, ол эки јанынаҥ кавычкада алынып, кичинек буквадаҥ бичилер, темдектезе:Је поэт Арбачыны тартыжудаҥ чӧкӧнӧлӧ, «колго тӱшкен јобош куштый» артып калган деп кӧргӱспейт (С. Сур.);\n3. Автор ол эмезе цитата алынган произведениениҥ ады цитатаныҥ кийнинде турза, скобкаларда берилер; јабылган скобканыҥ кийнинде точка тургузылар, темдектезе: Бу сӧстӧрдиҥ учуры бийик: «Албатыныҥ чӱмдеген поэтический творчествозын билбей тура, бис, оныҥ чындык историязын да билип албазыс» (М. Горький).\n4. Эпиграфта кавычкалар тургузылбас, темдектезе:\nКажы ла баскан алтамым ол ӧйлӧрди эзедет...\nА. С. Пушкин.\nЧике куучынду эрмектерде токтой тӱжер темдектер.\n102 §. Чике куучынду эрмектерде тире ол эмезе кавычка мындый учуралдарда т��ргузылат:\n1. Чике куучын-эрмек строкада бичилзе, кавычкаларда алынар, темдектезе: Ол бойыныҥ докладыныҥ арт учында айтканы мындый болды: «Нӧкӧрлбр, бу ӧткӧн гражданский јууда јашӧскӱрим комсомол болуп, большевистский партияга, Кызыл Черуге болужын кӧп јетирдилер» (П. Куч.).\n2. Чике куучын-эрмек абзацтаҥ башталза, чике куучынныҥ алдында тире тургузылар, тедмектезе: Мергелей мынайда айтты:\n— Тургуза ӧйдö мениҥ колымда тогус јӱс кой. Кыштыҥ ӧйи кандый да кату болзо, койлордоҥ бир де чыгым чыгарбаска турум (Л. Кок.).\n1. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧриниҥ кийнинде турган эрмектерде\n103 §. Чике куучын-эрмек авторыҥ сӧстӧриниҥ кийнинде турза, јаан буквадаҥ бичилеле, кавычкада алынар, темдектезе: Эрден база эмеш унчукпай јадала, ӧрӧ ӧҥдӧйип, кенетийин Щербаковтоҥ сурады: «Бу бистиҥ ӧйдӧ кандый наука ончозынаҥ ла јаан учурлу деп бодоп јӱрезиҥ, Михаил?» (Б. Ук.); Тӱлкӱдеҥ Тарбаган мынай сурады: «Сен, кудагай, кайра да кӧрбӧй, кайдаар маҥтап браадыҥ?» (И. Кр.); Канакуштыҥ келип јатканын оок балдар ыраактаҥ кӧрӱп, айылдаҥ айылга јӱгӱрижип, сӱӱнгилеп кыйгырыжатан: «Канакуш!.. Канакуш клеедери!» (С. Сур.); Скамейкалар сайын јиит улусты отургузала, Талакай бийик кӧдӱриҥилӱ ӱниле уулдарга ла кыстарга јарлады: «Солдатский поэт Бырчык Кымысканов эмди слерге бойыныҥ јаҥы бичиген ӱлгерлерин кычырып берер!» (Л. Кок.) Ончобыс айылда тушта Шаајыҥ энебис база ла алкап јада берди: «Слерди мен ала јаштаҥ азырап, ада кемине јетирерге санангам. Албатыныҥ алдында аайлу јӱрзин деп, айак чайды тойо ичпей, азырагам...» (И. Шинж.); Офицер Белдеске арбанган айасту айтты: «Мыны иш деер бе, Белдес? Эш-кереги јок неме деп айдатан оны. Мен ол бир... ы-ым, кем эди... Ол бир эдӱгер...» (Н. Кур.); Тоорчык олорды угала, айтты: «Музыкант болорына озо ӱренер керек, музыкага ээлгедий уккур кулакту болор керек, а слер, карындаштар, канайда да отурзагар, музыкант болорына ошкош ло јарабазыгар» (И. Кр.).\n2. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧринеҥ озо турган эрмектерде\n104 §. Чике куучын автордыҥ сӧстӧринеҥ озо бололо, кавычкада алынып, кийнинде суракту, кый темдек, кӧп точкалар ла тире тургузылар; деп деген колбоочыныҥ кийнинде запятой тургузар, темдектезе: «Бу јоктулардыҥ јаткан јеринеҥ алтын ныкты эмеш пе?— деп, каан бойына бӱдӱнбей, кӧзин ары-бери јыжып, ајыктап турды (Чӧрч.); «Кайран ӧрӧкӧн, мениҥ тӱбегиме болужыгар!» — деп, Малчы Адыјоктыҥ адазын кӧргӧн бойынча кыйгырды (П. Куч.); «Слерге ишке кирейин деп келдим, нӧкӧр капитан!» — деп, Ротмир военный аайынча кажы ла сӧсти чокум айдала, тӱп-тӱс тура берди (Л. Кок.).\n§ 105. Чике куучын табылу бӱдӱмдӱ болзо, оныҥ кийнинде кандый да темдек тургуспас, запятой деп деген колбоочыныҥ кийнинде тургузылар, темдектезе: «Озогыда улус сениҥ кӱӱниҥди де кӱндӱлебеген, санааҥды да сакыбаган» — деп, энези айтты (Л. Кок.). «Бери мен јаар кел» — деп, кызычакты бойыма кычырдым; «Кайуга Сарлай јаҥыскан б��рзын. Адыныҥ ӱйгенин чупчыйла, тудунып ал» — деп, комиссар јакарды (Б. Ук.); «Улус ӧрӧ ӧзӱп јат, сен дезе тӧмӧн барып јадыҥ. ӧрӧ ӧспӧс, ӧдб каппас таҥма» — деп, ол кородоп, араай айдынды (А. Ад.); «Мениҥ кызымныҥ јаражын атту кижи тӱжӱп кӧрӧр, јойу кижи јадып кӧрӧр. Кемизи де кызымды келип кудалаза, беш јӱс салковой акча аларым, беш јӱгӱрӱк ат аларым» — деп, Тойчыныҥ энези калаҥыда кожоҥдоп отуратан (П. Куч.).\nАјару: а) Деп деген колбоочыныҥ ла глагол-айдылаачыныҥ ортозында кандый да сӧс јок болзо, деп-тиҥ кийнинде запятой тургуспас, темдектезе: «Бу суракты келер јуунда кӧрӧр керек, нениҥ учун дезе, Сары-Кобыныҥ малчылары келбеген» — деп айттым. «Мен сени кемге де, качан да јабыс кӧрдиртпезим, кызыл арчуулду кайран терегежим!» — деп шымырандым (Ч. Айтм.).\nб) Табылу бӱдӱмдӱ чике куучынла автордыҥ сӧстӧри деп деген колбоочы јокко бириксе, чике куучынныҥ кийнинде запятой тургузар, темдектезе: Jок, мениҥ адам абраныҥ изин де кӧрбӧгӧн, айдарда, мен отурбаска турум»,— Тойчы јана тӱшпей айдала, «Кызыл таҥдак» колхозко јетире јойу келди (П. Куч.); «Кер ат јакшы, јыгылбаган»,— Шоҥкор адын мактады (П. Куч.).\n3. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧриҥ ӱзӱктеген эрмектерде\n106 §. Чике куучынныҥ бир де токтой тӱжер темдек јок эмезе тире, эки точка, запятой ло запятойлу точка турган јерин ӱзӱктеген автордыҥ сӧстӧри эки јанынаҥ тиреле, запятойло бӧлинер, темдектезе: «Бойдоҥ кижи,- айылдыҥ ээзи араай эрмектенди, — јыргал болуп јаткан јерде не база» (Л. Каинч.); «В. В. Радлов, — лектор куучынын баштады,— тӱрк тилдерди шиҥдеер иште сӱрекей эрчимдӱ турушкан»; «ӧрӧ ӧдӧӧр,— айылдыҥ ээзи маҥзаарып турды,— ӧрӧ ӧдӧӧр, улустар»; «Ол туку јараттыҥ сыраҥай ла бойындагы туралардыҥ бӱркӱлери кӧрӱнет пе? Бот, ол бистиҥ автобаза. А бу дезе,— мен кабинаныҥ ичин кӧргӱстим,— бистик јуртайтан турабыс болор» (Ч. Айтм.); «је нениҥ учун,— Арслан оноҥ сурады,— олор баштарыла, куйруктарыла булаҥдап турулар?» (И. Кр.); «Айылдаш вечерге келбес, — Валяныҥ кулагына араай шымырандым,— бажы оорып јат».\n§ 107. Чике куучынныҥ точка турган јерин ӱзӱктеген авторды сӧстӧриниҥ алдында запятой ло тире, кийнинде точка ла тире турар. је автордыҥ сӧстӧриниҥ алдында деп деген колбоочы бар болзо, оныҥ алдында јӱк ле тире турар, чике куучынныҥ экинчи бӧлӱги дезе јаан буквадаҥ башталып бичилер, темдектезе: «Акыр, Марийка, комудаба,— Санаа кызын орынга отургузып, јӱктенчик таарынаҥ бир банка консервированный эт чыгарып алды.— јыргап ийели бе, эркем? (А. Ад.); «Эмди Алтайда кар сӱрекей калыҥ јаап койгон болор — деп, Каран эрикчилдӱ сананып јатты. — Энемниҥ болчок туразын кар базып койгон болор» (Л. Кок.); «Мен слерди ӧӧркӧдӧргӧ санабадым — деп, Айабас јаан бурулу немедий бажын бӧкӧйтип айтты.— Је слердий јаан ченемелдӱ башкараачы керекте сӱрекей јаан болужын јетирер эди» (А. Ад.); «П. В. Кучияктыҥ фольклорды јууп, кӧп иштегени јаан учурлу — деп, А. Коптелов бичийт. — Ол орус кычыраачыларды Алтайдыҥ малчыларыныҥ ла аҥчылары-ныҥ героический эпозыла эҥ ле баштап таныштырган» (С. Сур.); «Бистиҥ адаларыбыстыҥ ӧткӧн ӧйи јеҥил јӱк эмес болгон — деп, Урмат сананат.— Кезик аразында бис оны нениҥ де учун эзебей јадыс» (А. Демч.).\n108 §. Чике куучынныҥ ӱзӱктелген јеринде суракту эмезе кый темдек турза, автордыҥ сӧстӧриниҥ алдында суракту эмезе кый темдек ле тире тургузылар, кийнинде дезе — точка ла тире, темдектезе: «Манјыныҥ койлорын канайда кабырганыбыс сагыжаарга кирет пе, эне? — деп, уулы араай сурады.— Соок јаста, јашканду кӱсте... ӧдӱк јок. Буттарыс ол тушта айуныҥ тамажына тӱҥей болгон» (П. Куч.); «Эртен ле Курачыны одын экелзин деп айдарым! — деп, Татьяна Товаровна будына оронып алган шальды чача тебеле, ӧрӧ турды.— Канчазын мынайда јадатам? Курсак та изидер одын јок!» (Л. Кок.); «Удура келгениҥ јакшы! — деп, Альберт Семенди кӧрӧлб, сӱӱнди.— Коркушту јаҥмыр келип јат. Оноҥ озо койлорды јетирели» (Б. Ук.).\n109 §. Чике куучынды ӱзӱктеген јерде кычыру сӧстӧр, кириш сӧстӧр лӧ кириш эрмектер бар болзо, автордын сӧстӧриниҥ эки јанына тире ле запятой тургузылар. Чике куучынныҥ бӧлӱктери таҥынаҥ эрмектер болзо, автордыҥ сӧстӧриниҥ алдында тире ле запятой тургузылар, кийнинде дезе тире ле точка; чике куучынныҥ экинчи бӧлӱги јаан буквадаҥ башталып бичилер, темдектезе: «Ада — деп, Рая јажыркап ла ол јаар эрке кӧрӱп, айтты,— мен эртен таҥла атанарга тергенип турум» (А. Ад.); «Озочыл койчыныҥ ченемелин, мен бодозом,— деп, кем де калганчы рядта араай эрмектенди,— ончо койчыларга таркадар керек»; «Акыраар, бий,— деп, Кара-Канат камныҥ эмегени араай унчукты,— бу слерлер Кара-Канатка истетткен улус тураар не» (Л. Каинч); «Jе, болор, болор, Чумулай,— деп, кенетийин тишкек јыкпыктардыҥ алдынаҥ јыртайдыҥ казыр, сур кӧстӧри кӱйӱп чыкты.— Чумулайдыҥ отаразын ончо отаралардаҥ озо кайчылазын деген јакылта нениҥ учун бӱтпеген?» (А. Ад.); «Бу куучынды ундып салалы, эне,— деп, Николай Мурзанович, кӧзиниҥ јажы айланыжып, унчукты.— Јаҥыс уулаарды таштап барбагар!...» (А. Ад.); «Адаҥ келди, кӧрзӧҥ, папазы келди, балам,— деп, ол зеки шинельди торт ло агару немедий чеберлеп, стенедеги кадуга илип койды.— Санаа, отур. Отургуш јок» (А. Ад.).\nАјару: Чике куучынды ла автордын сӧетӧрин бириктиреечи деп деген колбоочыныҥ кийнинде ылганаачы турза, деп-тиҥ кийнинде запятой тургуспас, темдектезе: «Чындап та, поэт аайлу неме эмтир! — деп сананала, стихтерин ойто кабырып, сумказына сугуп алала, эжиктеҥ чыга берди (Л. Кок.); «Удабас ойто келерим!» — деп айдала, ол сала берди; «Поэзияны оҥдобой туруп, болгон ло немелер чаазын уймаганы ачу» — деп сананала, илӱде турган плащын чемоданыныҥ ӱсти јаар таштап ийди (Л. Кок.).\n11О §. Чике куучын-эрмекти ӱзӱктеген јерде кӧп точкалар турза, автордыҥ сӧстӧриниҥ алдында тире ле кӧп точкалар тургузылар, кийнинде дезе — тире ле запятой; ��ике куучынныҥ экинчи бӧлӱги таҥынаҥ эрмек болзо, автордыҥ сӧстӧриниҥ кийнинде точка ла тире тургузылар, чике куучынныҥ экинчи бӧлӱги јаан буквадаҥ башталар, темдектезе: «Мен, јок, мени...,— деп, Айна туктурылып баштады,— бистиҥ бригадага уй саар агрегат алып берзин деп, колхозтыҥ правлениезинеҥ сура дешкен» (А. Ад.); Бу керептердиҥ бирӱзине отурала, пальмалары јайканып турган ыраак кандый бир тропический ороонго барып келген болзоос...— деп, Лена тымык керептердиҥ бирӱзин ајыктап турала, санааркап тургандый айтты.— Качан да кар тӱшпеген јерлер болбой кайтсын» (Л. Кок.); «Оноҥ мениҥ јериме барар эдис... — деп, Каран ого айдып баштайтан. — Бистиҥ јерде карлу мӧнгкӱлер, тӱрген суулар, чечегинеҥ кӧс кылбыгар јалаҥдар ла чыйрак аттар!..» (Л. Кок.).\n111 §. Автордыҥ сӧстӧринде эки глаголдыҥ бирӱзи чике куучын-эрмектиҥ баштапкы бӧлӱгине, экинчизи дезе экинчи бӧлӱгине баштанып турган болзо, автордыҥ сӧстӧри эки јанынаҥ тиреле бӧлинер, кийнинде эки точка тургузылар, чике куучынныҥ экинчи бӧлӱги јаан таныктардаҥ башталып бичилер, темдектезе: «Бӱгӱн тышкары соок коркуштанган эмтир — деп, Арбай айдала, јанында отурган болушчызынаҥ сурады: — Кечеги экелген ӧлӧҥ соҥзынга јетире једер бе?»; «Jууныҥ јерине качан једерис?— деп, Шуну ӱшкӱрип сурайла, кийнинде отурган Куйрукка бурылып айтты:— јуу болзо — јуу! Сакыганынаҥ ла јаман неме јок...» (Л. Кок.); «Кӱндӱбейдиҥ сӧзинде чын шӱӱлте бар ба, нӧкӧрлӧр?— деп, Кӧйлӱк сурайла, бойыныҥ куучынын оноҥ ары улалтты: — Мен сананып отурзам, бир... јаҥыс ла...» (Б. Ук.); «Бистиҥ группаныҥ балдары походко барарга белетенип јат — деп, Коля айдала, Адучыдаҥ сурады: — Сен нени эдерге туруҥ?»\n4. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧриниҥ ортозында турган эрмектерде\n112 §. Чике куучын-эрмек автордыҥ сӧстӧриниҥ «ортозында турза, ол кавычкада алынып, алдында эки точка, кийнинде тире тургузылар, темдектезе: Вагонныҥ кӧзнӧктӧринеҥ солдаттар: «Кандый город?» — деп, бой-бойлорынаҥ суражып, нени де кӧрӱп болгылабайт (Л. Кок.); Jанайын деп, эжиктеҥ чыгарга ла јатсам, ол меге: «јакшы сӧзигер учун быйан болзын... Эр јажына ундыбазым» — дебезин бе... (А. Демч.); Бу ӧйдӧ олордыҥ кажызы ла: «Алдында турган бистиҥ противовоздушный оборонага ла једип алатан болзоос!» — деп сананып турган (Л. Кок.); Мерген чадыр айылга јууктап келзе, кем де: «Кӧзимей, кӧзимей! Не туруҥ, суу бер!» — деп кыйгырып турды (А. Ер.); Тотым эмеген Васяга сӱрекей килеп: «Ырыс јок бала, мен ӧлгӧлӧктӧ эмеш ойноп, јыргап алзын» — деп сананып, оны кандый да иш иштетпей туратан (И. Коч.); Ол Кадынныҥ јаказында турган јаламан деп кичинек јурттыҥ јанына јууктап ла јӱрерде, кенетийин: «Тур, кем анда!» — деген ӱн оны чочыдып ийди (Б. Ук.); Командир эки алтай кижи јаар база катап кӧрӱп турала, кенетийин нени де эске алынып ийгендий, јуучылдар јаар тӱрген бурулып: «Бу улусты азыраар керек, нӧкӧрлöр» — деп, јымжак ӱнденди (Б. Ук.).\n113 §. Чике куучын-эрмек колболу эрмек болуп турган автордыҥ сӧстӧриниҥ экинчи бӧлӱгине кирижип турган болзо, чике куучынныҥ алдында запятой, кийнинде тире тургузар, темдектезе: Сарлай бойыныҥ бу шӱӱлтезин та нениҥ де учун Баграшевага айдарда, «Бат, байлар канайып базынган, эмди билдиҥ бе, Сарлай? — дейле, комиссар келин, кандый да јаҥы кайкал ачып ийген чилеп, бастыра кӱӱнинеҥ ӧдӱҥи ӱниле каткырган (Б. Ук.); Улус једип ле келерде, «Энемди кӧрдигер бе?» — деп, Jантык-Курт сурады; Эмди бу ла Чакылдай ошкош эзирик эмезе алды-кийнин сананбас немелерге эмеш ле кату эрмек айтсаҥ, «Унчукпа, сени кижи кӧрбӧгӧн неме беди, Упай-эштиҥ улаазын јалап јӱретен эдиҥ!» — дежер (Б. Ук.). Кем-кем јети-сегис класс божодып ийген болзо, «Бу тен удабас качы болотон јат, а бу тен јаан чотобот болотон таҥма јат» — деп, улус айдыжат (К. Тӧлӧс.); Айылдыҥ ээзи ойгонып келерде, «јакшы ба, тӧрӧгӧндӧр,» — деп, солун кижи айтты; Элес ле эдер неме јок болордо, «Куштар тӱнеп калды ба?» — деп, аҥчы эмегенинеҥ сурады; Таня, ӧбӧгӧнине кӧрӧ, чек башка кылык-јаҥду эмеген ийне. Кандый бир солун кижи јуртта јӱрзе, «Айылга кир» — деер (Б. Ук.).\n114 §. Колболу эрмектеҥ турган автордыҥ сӧстӧриниҥ алдында тире, кийнинде эки точка тургузылар, темдектезе: «Је кандый јӱрӱп келдигер?» — деп, чайдыҥ ойынына барып келген кижидеҥ суразагар, айдар: «Неме ле .болбоды, чай деген куш чек јоголгон» (И. Салайм.); Шак ла оноҥ улам мени «бодой» деп чололоп салгандар... «Сен канайып ту руруҥ, Бодой?» — дешкенде, мен каруузына айдатам: «Та, чек ле билбей јадым. Эки будымда сыраҥай ла амыраар салым јок ошкош...» (Н. Кур.).\nАјару: Нениҥ-нениҥ ӱнине тӱҥей ӱнденгенин кӧргӱскен кыйгылуларлу эрмектердиҥ токтой тужер темдектеринде бойыныҥ аҥылу ээжизи бар, темдектезе: Кенете ак такаа «бак-бак-баак! бак-бак-баак!» деп калактап ийерде, Каштак потпуштыҥ ичи јаар курлаазына јетире каре берди (И. Шинж.); Чычкандар «сыйт, сыйт» этире кат-кырыжып ийеле, сумка јаар кире бердилер (А. Ер.); Тӱлкуниҥ кӧкӱдӱ сӧстöрине кӧӧрӧп, каргаа «карр, карр!» деп каактап ийди (И. Кр.); Куш, каштардыҥ «чуш-фиш» деген табыжы эмди «уру-уу-уру-уу» деп угулат (И. Шинж.); Бир канча ӧйдиҥ бажында «бяу-у» деген кыйгы суу јаар барган јолдо угулды; Койлор «тир-р-р» эделе, удабай ойто тымый берди (Л. Каинч.).\nДиалогто токтой тӱжер темдектер\n115 §. Диалогто реплика (куучында турушкан кижиниҥ сӧстӧри) јаҥы абзацтаҥ башталза, оныҥ алдында тире тургузылат, темдектезе: Тӱниле бир де уйуктабаган военком оныҥ алдында турган кыс балага кӧрӧлӧ, кыјыраҥтып турган ӱниле соок сурады:\n— Слерге не керек?\n— Мени фронтко ийигер!\n— Слер кем? Кандый специальностьту?\n— Адым Лена, мен ӱредӱчи...\n— Ӱредӱчилер биске керек јок!\n— Онызы јаан шылтак эмес... Мени кандый бир летный частька... (Л. Кок.).\nКенетийин коштой койкадаҥ ого Анатолийдиҥ шымыранып айтканы угула берди:\n— Каран, сен уйуктап јадыҥ ба?\n— Јок, а сен? — деп, Каран ��дура шымыранды.\n— Санаама ӧткӧн немелер кирип јат. Уйуктап болбой јадым... (Л. Кок.).\n116 §. Репликалар бир јолго бичилзе, олордыҥ кажызы ла кавычкага алынып, бой-бойынаҥ тиреле бӧлинер, темдектезе: «Кандый оогош тындулар анда бар! Кезиги јинји ошкош, кезиги оймоктый! Кезиги кичинек булавканыҥ бажындый!» — «А слонды кӧрдиҥ бе? jааны кандый оныҥ? Байла, кырга учурадым деп санандыҥ.»— «Слон анда ба?» — «Анда эмей.» — «Калак, најы, слонды мен ајарбай калдым.» (И. Кр.); «Не кунуктыҥ, jаражай?» — «Кунукпай! Ол тӱкӱ јалаҥда эш-нӧкӧриме койу сары тозынымды канайып ийерим!» — «Мен сеге болужып берейин бе?» — «јаан быйаным айдар эдим.» (А. Ад.)\n117 §. Репликаныҥ кийнинде автордыҥ сӧстӧри бар болзо, бир јолго бичилген репликалардыҥ ортозында тире тургузылбас, темдектезе: Карчага каткырды: «Сен селенка артык дейтен эмес бедиҥ?» «Бу мениҥ јастырам болгон, Карчага Иваныч,— деп, Токпоев караҥуйда кӱҥӱреде куучындайт. — Улай ла аш бӱтпесте, чӧкӧп калган неме ийне...» (А. Ад.); «Алмардаҥ чычкан аҥдаарга мени кожо ал» — деп, Чортон Кискени јайнады. «Калак! Сен. андый ишке чыдажарыҥ ба? — Васька Чортонноҥ сурады.— Аҥдап барала, уйатка тӱштиҥ?!» (И. Кр.)\nБир канча темдектер коштой турары.\n118 §. Эрмекте запятой ло тире коштой турза, озо запятой, кийнинеҥ тире тургузылат, темдектезе: Бис, јииттер, — албаты корбозы (П. Сам.).\n119 §. Суракту ла кый темдектердиҥ суракту темдеги кый темдектеҥ озо турат, темдектезе: Jаҥыс кижиниҥ ӱни чыҥырыштаҥ да чичке. Кем оны угар?! Айса, эмегени! Ол до базарда эмес, јуукта болзо (В. Маяк.); «О, кудай-май! Бу једип болбойтон кижи туру не?! — деп, Сыргачы калактап чыкты.— Калак, калак!» (А. Ад.); «Карчага Иванович керегинде јаман сӧс айдарга бербезим! — деп, Кӱреҥдей, сагалы атрас эдип, кыйгырды.— Совхозтыҥ јаандарына јарабай турган болзо, ол јаман кижи бе?!». (А. Ад.); «Есаул кажы турада?!»— деген кыйгыларды ла аттардыҥ тибиреген табыжын угуп тӧжӧгине кем де от тудуп ийген чилеп, ол јаткан јеринеҥ кенетийин сагыжы јок тура јӱгӱрген (Б. Ук.); «А! — деп, торт ло ӱстине соок суу уруп ийген чилеп, Алексей Мыклаев тыныжын тескери тартынды. — Нина! Бу сен бе, чын эмеш пе?!» (Б. Ук.).\n120 §. Суракту ла кый темдектер кавычкаларда алынган сӧстӧрлӧ колбулу болзо, кавычканыҥ алдында тургузылар. Суракту ла кый темдектер бӱткӱл эрмектиҥ учурын кӧргӱзип турган болзо, кавычкалардыҥ кийнинде тургузылар, темдектезе: Ыраакта «ура!» деген кыйгы угулды; Оныҥ «сен кем?» деген сурагы санаамнаҥ чыкпайт; Мен билерим, сен меге канайда «килегеҥ»!...,\n121 §. Драматический произведениелерде ойнойтон улустыҥ ады-јолыныҥ кийнинеҥ берилген автордыҥ јартамал сӧстӧри курсивле берилеле, кичинек буквадаҥ башталып бичилер, темдектезе:\nКумдузак (санааркаганына шляпазын ары-бери айландырып отурды). јӱрӱмде јаҥыс катап јастырдым. Бир јаманым таштагар (М. Бед.).\nАвтордыҥ јартамал сӧстӧри бӱткӱл эрмек болуп, репликаныҥ ортозында ��олзо, автордыҥ сӧстӧри скобкаларда берилеле, јаан буквадаҥ бичилер, темдектезе:\nСаадак. О-о! Байадаҥ айтпайтан бедеер? Уулдыҥ ады кем? (Келип, кабайда баланы окшоды). Торт ло мени. Тӧзӧгӧн уул эмтир! (П. Куч.); Арајан. јок! (Айак-казан јуунадып). Сендий кей-кебезин таҥмала јуртаганча, эр-јажына јаҥыскан јӱрейин (М. Бед.) Уйлар саайтаны ойын неме эмес. Бойым иштегем, билерим (Столго аш-курсак тургузат). (М. Бед.).\nАјару. Мындый вариант база бар: ачылар ла јабылар скобкалардыҥ алдында точка тургузар, темдектезе:\nЧӧӧчӧй. Чейнешти кӧстиҥ одындый чеберлеерим, чымалыга тиштетпезим, чымыл јӱзине кондыртпазым. (ӧрӧ турат.)","id":"<urn:uuid:6aa9f654-8ed5-4e73-a188-15c86d7f40d0>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/ORFPUNKT.HTM","date":"2018-10-17T06:06:25Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00312.warc.gz","language":"alt","language_score":1.000007391,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000073909759521}","num_words":34492,"character_repetition_ratio":0.069,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22136.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"А.Я. Ередеев\nБыркырууш чечектиҥ ак паршютту уулы\nБыркырууш эне чечектиҥ бажы торт ло кöбöҥдий кажайган. Ак парашюту эрке уулдары эптÿ-jöптÿ, бойлоры jеп-jеҥил, ар-шулмус карындаштар.\nБир катап быркырууш чечек олорго мынайда айткан:\n– Балдарым, jер-алтайыгарга таркап барыгар. Канчазын мениҥ мойныма отурараар. Слерге кöп наjылар да туштаар.\nЭнези бажын кекип ле ийерде, ак парашюту уулдары ээчий-деечий учуп баргылады. Jе олордыҥ эҥ кичинеги дезе энезинеҥ айрылбай, санааркап калган отурды.\nУулчагы эзинге куйбурып учпай jаҥыскан артканын кöрÿп, оноҥ сурады:\n– А сен кайттыҥ, балам? Кöрзöҥ дö, парашюдын да ак, jакшы, бойын да шулмус. Айса учарынан коркып турун ба?\n– Энем, бийиктеҥ бийик учайын деп. Ол турган сап-сары айга jедип барар кÿÿним бар.\nБыркырууш чечек уулыныҥ мындый jаан санаазын кайкап укты. Оноҥ ол бажын салактадып, бир эмеш шÿÿнди.\n– Jе учуп баргайыҥ! Jалтанбас болтырыҥ, эркем!\nЭнези jöпсинип, бажын кекип ийерде, ол чап-чаҥкыр теҥериге кайып чыкты. Jеп-jеҥил кöдÿрилип, кöк айасты кайкайт.\nКейдиҥ элбегин! Кайдаар ла уч – jол ачык! Санааҥа киргенче ле сооттоп то jÿрериҥ. Ÿрен канча ла кире бийиктеген сайын, jердиҥ ÿстиниҥ jаражын: карчый-терчий туулар, мызылдашкан суулар. Саҥ тöмöн кöрзö, тереҥ кöлдиҥ тÿби ошкош кöпöгöш.\nАк парашютту ÿрен там ла бийиктейт. Эне-Jер эмди туку ол туру. Чаҥкыр кей оны ороп салтыр. Ончозы улу ла кеен! Мынаҥ ончозы иле. Анда кайда да оталыштыру, ыш чыгат. База бир jерде улус кыймыражат, бой-бойлорын адыжат, öрт чыгат. Jе кезик талада койу агаштар, jайым омок аҥ-куштар. Эне-Jердиҥ тöбöзи ак тош эмтир. Ондо ийттер jеккен чанакту улус карарып барадыры.\nАк парашюту уулчак jайканып барып jатканча, тÿн. Ÿстинде соок, jаан сары ай туру. Учкадый кей де суйыды. Кандый соок салкын. Теҥери мында кап-кара. Jылдыстар дезе кезем, курч кöстöрлÿ. Jок, jок, ойто jанар! Мында ол кемге керектÿ?\nБыркырууш чечектиҥ ак парашюту уулы ойто jабызады. Тÿжерге jеҥил эмес. Агаштардыҥ тынган кейине кайдыгып-кайдыгып турды. Ары чарчалат, бери чарчалат. Мынайып турганча, кÿн чыгып келди. О-о, бу тушта та чöрчöк jери, та не! Jердиҥ ÿстинде кандый будук jок деер. Öҥ öҥлö солыжат. Ак парашюту ÿрен-уул кейде та биjелеп турган, та кожоҥдойт. Ары-бери jайканат. Удабай jабызап тÿшти.\nБач ол! Бу кандый элбек ээн чöл? Не де jок! Jаҥыс ла кумак ла кумак. Кей тынчу, кÿн кызу.\nŸрен ак парашюдын jуунадып, кумакка конды. Ол чичке буттарыла ары-бери базып кöрöт. Кÿлдий jерде чийеҥ-чийеҥ истери. Ак парашюту уул тыҥ суузады. Эмди ле ол бир талайды соолто ичип ийгедий. Эбиреде ончозы «суу бер, суу бер» деп, кургап калган эриндериле шымыранып тургандый… Ак парашюту уул мелиреп, чалкойто jатты. Ол сананат: «Бого öлöҥдöр öссö, тын келер, тындулар jÿрер».\nОноҥ ол нени де эске алынып, тура jÿгÿрди. Jеп-jеҥил учуп чыкты. Кааҥ теҥериде ол кичине-ек ак булуттый кöрÿнип калды.\nУчуп-учуп келеле, jап-jажыл jалаҥга конды. Эбиреде jÿрÿм кайнап jадыры. Мында ончозы «jÿрер керек, чечектеер керек!» деп айдыжып тургандый. Кÿнниҥ чогы кандый jылу! Jердиҥ эмчегинеҥ агару аржан суу сызылып, ончозына су-кадык jайат. Куштар серÿÿн jалбрактардыҥ ортозында jÿзÿн-башка кожоҥду. «Jердиҥ ÿсти бат мынайып ла амыр jатса, кандый сÿÿнчилÿ!» деп, ар-бÿткен кеен тынып jадыры. Бастыра öлöҥниҥ баштары бышкан. Кÿски тымыкта биjелеш эмес биjелеш, тарсылдаш эмес тарсылдаш. Быдырт эткен секириш… Бу быжып калган ÿрендер энезиниҥ койнынаҥ jер jаар секирип турганы.\nАк парашюту уул эки кабыргазында ума jок кичинек илмектий буттарлу, капшык кара ÿренге jууктап сурады:\n– Сениҥ ады-jолыҥ кем болотон?\n– Мен Ийттырмак эдим.\n– Ыраак jорыкка баралы ба, Ийттырмак?\n– Кайдаар баратан?\n– Ээн чöлгö. Ол бисти сакып jат.\n– Ой-ой, ондо кижи канайып jÿретен? Анда изÿ эмес пе?\n– Мен эп-арганы табарым, коркыба.\n– Андый болзо, öдÿп бараткан бöрÿниҥ куйругына сыралып, сала берерим ол чöлгö.\nОл экÿниҥ бу куучынын jÿзÿн-башка укту ÿрендер угуп jаттылар.\n– Уак, Уак! – деп, кем де унчукты. – Мен, Уак, база барар кÿÿним бар. Тööниҥ тÿгине сырала берерим. Не де эмес. Мениҥ эбим кö-öп. Ол кöк, болчок эмтир, бастыра бойы илмек, тырмак.\n– Бис кайтканыс, jанып отурган куштарла, салкынла jÿре берерис – деп jÿзÿн-jÿÿр кичине-ек, jылтырууш ÿрендер jир эттилер.\n– Суу jок jерге öзÿп биле-ерим, чыдамкайым сÿрен! – деп, ачу баргааныҥ балазы мактанды.\nБарыксаш деп неме мында. Jаҥыс jерге канчазын öзöр, талага таркаар керек. Jÿрÿм ондый.\nУчында ÿрендер ак парашюту уулдаҥ сурады:\n– Качан, кайдаар барар? Чöл ыраак па?\n– Мен эмди ле саҥ öрö чыгарым. Кейде аҥылу биjе ажыра ончозын jартап берерим. Слердиҥ кажыгар ла оны билереер. Бийикте ончозы иле кöрÿнер.\nБыркырууш чечектиҥ уулы учуп чыкты. Кайучыл адару мöткÿр чечектер кайда, jолдыҥ ыраагын нöкöрлöрине биjелеп айдатан. Шак онойып ол эдет. Кÿн jаар уулан��т, эбире согот – бу баратан jолдыҥ аайы. Кöксин мыйрыҥдадат – бу jердиҥ ыраагы. Саҥ тöмöн öрÿмделип тÿжет. Оноҥ до öскö немелер айтты.\nУма jок ÿрендер ончозын кöрÿп, билип алдылар. Ак парашюту уул колын ичкери чöйди. Мынызы барып jадырым, мени ээчий дегени.\nJе бат, ээчий-деечий атаныш башталды. Кажызы ла ар-бÿткен jайаган эп-аргазыла…\nJе кайдаҥ, jол-jорык уур-кÿч болды. Кöп кÿндер де öтти. Озолу-сонду ээн чöлгö jеттилер. Качан ок кыш jедип келген. Ак парашюту уул олорго jартады:\n– Кару наjылар, канайдар база, салымыс андый. Кышты кыштап алалы, jерден тын jетсин. Эди-каныс jаҥы кыртышка бир эмеш темиксин. Мында коркышту соок, кумакка тереҥжиде киригер. Мен ойгоспогомчо, турбагар! Jаҥыс jÿрÿмис андый: jасты jадып сакыыр.\nОнчолоры болчоктолып уйуктай бердилер. Ак парашюту уул эбиреде шиҥдеп учты. Оноҥ парашюдын эҥ быжу, ÿрелбес jерге сукты. Бу кандый да тындуныҥ эски ичегени. Бойы ого киреле, ÿргÿге бастырды.\nТышкары шуурган, салкын, ак jалду аттар чылап, чöллö jарыжат…\n* * *\nБыркырууш чечектиҥ уулын тÿш jеринде не де кычыкайлап ийерде, ойгоно чарчады. Бу кÿнниҥ узу-ун кирбиктери ого тийген эмтир. Айландыра кöрзö, чöл лö чöл, кумак ла кумак. Мында jас па, кÿс пе: бачым оҥдобозын. Ончозы куп-куу. Jе кÿн кандый да jаан, кызу. Изÿ… Эйе, мында jас эмтир.\nБыркырууш чечектиҥ уулы нöкöрлöрин эбиреде базып кöрди. Олор эмдиге тереҥ уйкуда. Кööркийлер öскö таланыҥ соогына кöжип, талымжырап калган ине… Ойгоспос… Эди-каны эмештен эризин. Jе оноҥ…\nБыркырууш чечектиҥ уулы парашюдын чебер кийди. Теҥериге jеп-jеҥил учуп чыкты. Ол кÿркет кабакту, кап-кара чырайлу булуттарга jедижип, jайнай берди:\nБулуттар, булуттар,\nБурузы jок кöчкÿндер!\nБуурыл чöлгö барзагар,\nНаjыларымды сугарзаар!\nНöкöрлöрим сакып jат,\nЭэн чöлди jажартар\nЭмди бисте шÿÿлте бар.\nБулуттар кÿзÿрт-кÿзÿрт эдишти, кöстöринеҥ от чагылды. Оноҥ эмеш jобожып, кичинек ÿренге айдышты:\nСары чöлди сугарар\nСанаа бисте база бар.\nСалкын таҥма jаантайын\nСÿрÿп ийет, канайдар!\nУлу керек баштаган\nУулчак-ÿренге болужар,\nКызу чöлгö кургабай,\nКанайып jедип эм барар?\nАйдарда, ак парашюту ÿрен сыраҥай ла салкынду jерге jетти. Толголып келген куйунга ары-бери экчелет. Оныҥ ак парашюды арай ла уштыла бербеди. Учы-учында ийиктелип турган узун куйун оноҥ сурады: «Ш-ш-ш, шу-у, эй, кöскö кöрÿнбес уулчак, бого не келген? Jалтанбас ла кÿлÿк эмтириҥ!»\nŸрен jайнайт:\nСалкын, салкын,\nСалкынныҥ уулы, куйун,\nБир болужаар jетиреер.\nБулуттарды айдагар\nСары чöлдиҥ ÿстине.\nУргун jаашты jаадыраар\nКургап калган белине.\nЭэн чöлди jажартар\nЭмди бисте сана бар.\n«Ш-ш-ш, шу-у, санаан jаан эмтир. Ол ээн чöл бистиҥ jарыжып ойнойтон jерис эди». Куйун анайда айдала, ийиктелип каткырат. Ÿрен-уул дезе ойто байагы ээн чöлгö келди. Мында изÿ кумакка кöмÿлип алала, келген кöп ÿрендер оны сакып jаткан эмтир.\n– Суу керек, суу керек! Сен бисти öлÿмге баштаган! Болужаачы болгон, кöк тöгÿн! – деп, олор оны арадап келдилер.\nНени эдер? Ак парашюту уул ал-санаага тÿшти. Ыйлап та ийерге сананды, jе jарабас, кату, бек болор керек. Онон нени де эске алынып, ойто ло учуп чыкты.\n– База эмеш сакыгар, кунукпагар! – деп, нöкöрлöрине кыйгырды.\nОл улуска jедип, мÿргÿп jайнады:\nУлустар, улустар,\nУлу санаалу баатырлар.\nНаjыларым кÿйÿп jат.\nБир болужаар jетиреер,\nЭэн чöлди jажартар\nЭмди бисте шÿÿлте бар.\nУлус кичинек ÿренниҥ сöстöрин аjарулу уктылар. Jöптöшти, шÿÿштилер. Jаан удабай, олор сускулу jаан машиналарына отурып, чöлгö келдилер. Тÿндÿ-тÿштÿ иш башталда.Чöл jаар jаан суак казыла берген. Оныла ап-ару, мöҥÿндий суу агып, чöлгö тамырлана бербей кайтты. Сугарыш эмес сугарыш…\nБир канча öй öткöн соҥында изÿ кумакка кöмÿлип алган jÿзÿн-jÿÿр öлöҥдöрдиҥ ÿрендери тазылдарын чирей тееп, керилгилеп келдилер. Удабай тызырап, кöктöр кöрÿнди.\nАк парашюту ÿрен ончозынаҥ озо кÿн ошкош сап-сары чечегин jайып кÿлÿмзиренет. Тосток кара кöстÿ адару качан ок мында. Ол jÿзÿн-jÿÿр чечектердеҥ мöт jууп, коолодо кайлап jÿрÿ:\nСаҥыскан учпас сары чöлдö\nСары чечек jайылды.\nКускун келбес куба чöлдö\nКойу öлöҥдöр кöлзöди.\nЭэн jерди сугарган\nЭрлÿ улуска быйаныс!\nНаjыларын баштаган\nАк парашюту ÿренге,\nБыркырууш чечектиҥ уулына\nБаш болзын, мак болзын!\nА кöбöлöктöрдиҥ кöбизи торт ло jылдыстардый…\nЧертишке\nЭне айу тос кöнöгин тудунып, мöт jуурга сала берген. Чеп-чертик тумчкуту айучак ойноорго барды. Ол кап-кара тегерик кöстöрлÿ. Кулактары тап-талбак. Бойын кöрзöҥ: боп-бошпок, кичинек немее. Энези оны эҥирде мöштиҥ будагына илип салган тос кабайга jаттыргызып, jайкап, эркеледип кожоҥдойтон:\nЧертик тумчукту Чертишкем,\nЧарбаҥдап jадар балам сен.\nБаламда курч тырмак бар,\nЧыдаза бöкö эр болор.\nИ-jи-jин,\nИ-jи-jин де,\nБаламды!\nАйдарда, энези мöттöп сала берерде, Чертишке чертиҥ-чертиҥ, бошпоҥ-бошпоҥ эттире алтап, jыш аркала там ла ырады. Jолой ого шÿлÿзинниҥ сÿÿри уулы туштады. Кÿлÿмзиренип тургандый чийек кöстöрлÿ. Чертишке ого кыйгырды:\n– Шÿлÿзинек, арканыҥ учын барып кöрööк!\n– Барар эдим, энем айылда оок. Суранып алар керек!\nАйучак колын jаҥып ийеле, оноҥ ары кожоҥдоп барды:\nАдым мениҥ Чертишке,\nКузук чертип билерим!\nЧертиҥ-чертиҥ Чертишке,\nJолой бир де аспазым!\nАрка там ла караҥуйлап, учы-кыйузы кöрÿнбей туру. Оноҥ айучак барып jатса jадыктыҥ ÿстинде эки колын тöжине салып, оозын орбойто ачып, кöрÿгеш отуры.\n– Эй, кöрÿгеш, кожо бараак! Бу jыштыҥ учын барып кöрööк.\n– Барар эдим, кööркий, jаҥыс ла энемнеҥ суранып албагам.\nАйучак тамажын jаҥып ийеле, оноҥ ары кожоҥдоп, мактанып, секирип-секирип баратты:\nАдым мениҥ Чертишке,\nМöшкö чыгып билерим!\nЧертиҥ-чертиҥ Чертишке,\nЧетти сый тударым.\nТырмагым курчтаҥ курч,\nТийишсеҥ, jара тартарым.\nТÿн кирзе, керекпе,\nТÿҥей ле jана берерим!\nЧындап та бу арканыҥ учы кайда? Мöш лö мöш. Бар ла бар – там ла койу jыш.\n– Эй, Чертишке, кайда барып jадырыҥ? – деп, ичегенниҥ оозында кÿÿнзеп отурган тÿлкÿчек сÿÿнип, кыйгырды.\n– Арканын учын кöрöргö. Кожо баралы ба, тÿлкÿчек?\n– Энем ÿйде jок. Суранып албагам, Чертишке.\n– Мен чилеп суранбай ла сала берзеҥ.\n– Jок-jок, энем адылар…\nАйучак колын jаҥып ийеле, оноҥ ары кожоҥдоп барды:\nАйлым мениҥ ыраакта,\nБойым jана берерим.\nТумчугым сескир, jыткыр,\nТуман тÿшсе, аспазым.\nУчы-учында Чертишке арып, айландыра аjыктап кöрзö, таныш эмес jер. Эбиреде караҥу-уй! Кайда барар? Тыттар Чертишкени согорго тургандый, jоон будактарын колдордый кöдÿргилеп алган. Jанар керек, jе кайдаар? Энези оны, байла, ыйлап, бедиреп jат. Айучак тамаштарыла кöстöрин jыжып, ыйлай берди. Сÿреен коркынчылу. Кайда да ач бöрÿлер улыжат. Олорго туштазаҥ, jазым jок jип салгылар.\nЧирик агаштыҥ кöҥдöйинеҥ ÿкÿ кöрÿп: «Кÿш, кÿш, ÿп-ÿп! Чертишкени тееп jиирим!» – дейт. Айучак ары-бери маҥтап, чыҥырып туру. Удабас ла тÿн кирер, ол тушта не болор?\nЧертишке мöшкö чыгып, эбире аjыктады, jе jанар аайын оҥдободы. Ол там ла алгырып, ыйлай берт.\nОныҥ табыжын угала, кайдаҥ да эки айучак чыгып келди. Бирÿзи Чертишке ушкуш бÿдÿштÿ. А экинчизи ак тöштÿ.\n– Сен не ыйлап туруҥ?\n– Jанып болбой jадым.\n– Айлыҥ кайда? Адыҥ кем?\n– Адым Чертишке, айлым ыраак. Кандый да сууныҥ jанында. Уй, аржанныҥ jаказында, суузы ак.\n«Акыр, ол суу кайда?» – дежип, айучактар шÿÿнгилейт.\n– Э-э, билерим, энемле кожо ол сууныҥ jанына барып jÿргем – ак тöштÿзи айтты.\nАйучактар сÿÿне бердилер. Чертишке дезе торт ло талтаҥдап биjелеп ийди. Олор Чертишкени jединип, ыраакт jер öтти. Эҥир там ла jууктап келген. Учы-учында наjызын айлыныҥ jанына jетирип салдылар.\nАйучактар Чертишкеле айрылыжып jадала, оноҥ сурадылар:\n– Сен энеҥнеҥ суранып алгаҥ ба?\n– Jок, ундып салгам.\n– Абис кайдаар ла барзабыс, энебистеҥ суранып аладыс. Ол тушта качан да аспазыс…\nАчыныш\nАвтобуска улус шаалып калган. Тынарга да кÿч. Кезиктери бут бажында. Олордыҥ ортозында бир карган эмеген автобус секирген сайын онтоп, таралjып туру. Чырышту jÿзиле тер jолдолып агат. Карган öрöкöнгö бут бажына барарга кÿч болбайсын. Бир уулчак, отурган jеринеҥ öрö туруп, айтты:\n– Бого отураар, былар!\nКарганактыҥ боромтык кöзи jарый тÿшти. Ол уулчактыҥ jерине токынай берди.\n«Санаа-кöгÿстÿ, jалакай jакшы бала эмтир» – деп, сын-арказы амырай берерде, эмеген сананат. Коштой турган койу кара чачту, шулмус кöстöрлÿ уулчакты аjыктап кöрöлö, сурады:\n– Ады-jолыҥ кем эди? Jериҥ кайда?\n– Адым Казат, jерим Ийинде.\n– Канча jашту болдыҥ?\n– Он экилÿ.\n– Кайда брааткаҥ?\n– Школдоҥ каникулга jанып браадырыс. А слердиҥ ады-jолыгар не кижи?\n– Ады-jолым Майка деп кижи эди. Балдарыма айылдап jÿреле, jанып отурым. Сööгим тодош.\nБала оныла ачык-jарык куучындажып турганына эмеген сÿÿнди. Jааназа, ачык-jарык кижи болор.\nАнча-мынча болуп, Ийинге jетти. Балдар машинадаҥ тÿшкиледи. Автобус ары болуп jадарда, эмеген Казатка кыйгырды:\n– Jодро jуртка jÿрзеҥ, кирип jÿр, балам.\nКазат öрöкöнди ÿйдежип ийеле, н��кöрине бурылды.\nБелей Казатты сакыбай, базып отурды.\n– Сакып ал, Белей! – Казат кыйгырды.\nБелей тÿлтÿйип калган, кылаҥдап алтайт.\n– Не ачындыҥ? Не болды?\nJе Белей унчыкпайт. Эки нöкöр унчыгышпай, Ийинди öрö jойу бастылар.\n– Сен меге коштой алмыс ошкош карган немее отургыскаҥ. Айса болзо, ол каргышчы, кайдаҥ билериҥ. Кижи андый немеге jерин берер бе?.. – Учында Белей айда салды.\nКазатачынып, каруузына айтты:\n– Карыза, кем де андый болбой. Карган улусты тооп jÿрзин деп, бисти школдо ÿредип jат не! Не улусты шоодып jадыҥ?\nБойыҥ jаман кижи болдыҥ!\nКазат тыҥ ачынды, ачыныштаҥ ööн болды. Оноҥ ары нöкöрлöр айылдарына jетире бир де эрмектешпеген.\nБу эки наjы ойто бой-бойына jууктажып, куучындашты, та jок. Билбезим, балдар…\nЭнем-эш\nЭнем-эштиҥ jылузын,\nЭлезин чайы jытанат,\nЭнем jараш чабузын\nЭптÿ кöктöп отурат.\nКöзнöктöги тоштордо\nКöп солоҥы айланат.\nJарчаа агаш печкеде\nJазырап, там ла кöҥжийт.\nАмыр- энчÿ бек тушта\nОртобыс бистиҥ не ыраар.\nОдырган одыс чоктуда\nОтурган j уртыс неге соор.\nJылдыҥ öйлöри\nСары – сары, сарычак.\nСары акты сакып jат.\nАк-ак, апагаш,\nАпагаш кöкти сакып jат.\nJажыл- jажыл быjыраш,\nJажыл сарыны сакып jат.\nСакылта jедип келеле.\nСала берди катап ла.\nJажыл, сары, ак ÿстиле\nJажым öдöт jылдыҥ ла.\nАдаруныҥ кожоҥы\nТынатан кейис ару деп,\nТызыражып кöк чыкты.\nКöпöгöш кöзи мöлтÿреп,\nКööркий чечегеш jайылды.\n«Кей ару –у, кей мöтсÿ–ÿ!\nКей jылу, кей тату –у!»-\nСары адару кожоҥдойт,\nСагалын сыймап оморкойт.\nАк чечектÿ jалаҥга\nАдару ту-улап тыҥ учат.\nОйноп jÿрген балдарга\nОйто ло мында кожоҥдойт:\n«Jай jы лу-у, jай мöтсÿ-ÿ,\nJаш бистерге макалду-у –у!»\nЭркеледиш\nЭркедеҥ эрке балам бу,\nЭргекче кару немем бу.\nБаламда бошпок колдор бар.\nБалазу jараш jыды бар!\nИjиjин,\nИjиjин,\nИjиjин де,\nБаламды!\nЭнезине дезе эрjине,\nАдазына дезе отыгы.\nИжемjи салган ÿренис.\nИжис эдер ÿйебис.\nИjиjин,\nИjиjин,\nИjиjин де,\nБаламды!\nJÿректиҥ болзо jылузы,\nJÿрÿмниҥ болзо jылдызы.\nЧарбаҥдап jаткан кичинегим,\nШулурып jÿрген шулмузым.\nИjиjин,\nИjиjин,\nИjиjин де,\nБаламды!\nБаламда бошпок колдор бар,\nБалазу jараш jыды бар.\nИjиjин, иjиjин, иjиjин де, бошпогым!\nИжемjи салган шулмузым!\nКöктаман\nJаскыда чыккан балама\nJараш öдÿк кöктööрим.\nКöк jалбрактаҥ таманга\nКöрÿп ÿлгÿ кезерим.\nКичинек, jеҥил тамандар\nЭлестелет меестерде.\nКöк кумакка истер\nКöптöҥ артсын jеристе.\nТаналар\n«Кöк тана»,\n«Ак тана»,-\nКöбизиней jалаҥда.\nАйдыҥ, кÿнниҥ алдында –\n«Ак тана»,\n«Кöк тана» –\nСыргалjыныҥ тöжиндий,\nСырып салган немедий.\nТийиҥеш\nЭки jаагы бошпоҥдоп,\nЭптÿ, тÿрген кабыктап,\nКузук чертип тийиҥеш\nКутустанбай бир эмеш\nКуйругын jуунак jÿктенип.\nКулакта сырга cÿÿрейип,\nКаҥыл мöштö отурган,\nКÿлÿк мени сеспеген…\nОны кöрÿп шымыранып,\nОл чылап ундынып,\nКамык алтай сöстöрдиҥ\nКабыктарын эм ачып.\nКара сайдый эмилдеп,\nТизÿ ÿлгер чÿмдедим.\nТийиҥешле маргыштым…\nЭнейим\nЭки колы эркелÿ,\nЭки кöзи каткылу,\nJаантайын jалакай,\nJажына jаражай.\nЭнейим. энейим,\nJаантайын jалакай!\nЭнейим. энейим,\nJажына jаражай!\nАскан ажы амтанду.\nАйткан сöзи быйанду.\nJаҥарлаза – кабай,\nJайканза ло араай.\nЭнейим. энейим,\nJаҥарлаза – кабай.\nЭнейим, энейим.\nJажына jаражай!\nЧымыл\nКейдиҥ кеен кемjÿзинде\nКейтиккен кеелдÿ, учушту.\nКенете ÿркÿдип ийгенде,\nКилбирт эдер канату.\nТалбас jымыртту куркуны\nТа кандый да ийделÿ.\nАйтпа да, оныҥ салымы\nАй ла кире jÿрÿмдÿ.\nУзак ла кыcка jажысты\nУндып салган чымыл.\nБийик, jабыс учушты\nБириктирген омок чымыл.\n«Чымылды мен тударым,\nЧымылды ÿйгендеерим.\nКööркийиме учарым.\nКöнÿ jолды табарым!»-\nАлбатымда кожоҥ бар,\nАрка-тууга томылар.\nКöрÿк\nКöмзöзи кö-öп кöрÿк\nКööрöп jат кöҥдöйдö.\nКöстöри оныҥ jумук,\nКöпöгöш тÿштер кöксинде.\nКöбÿ карда кöлзöгöон\nКöкпöс-кöкпöс изи jок.\nСагалдарыла ырымдап,\nСакыганы – jаскы чок…\nУулак\n– Кайда болдыҥ,\nКайда болдыҥ,,\nКара кöсту уулагым?\n– Кырга чыктым,\nКырга чыктым,\nКырлаҥ таштар кырладым.\n– Нени кöрдиҥ.\nНени кöрдиҥ,\nЭрке мениҥ уулагым?\n– Мÿркÿт кöрдим,\nТÿлкÿ кöрдим,\nМÿÿсле сÿзÿп, сÿрÿштим!\n– База неле,\nБаза неле,\nШулмус кару уулагым?\n– Чычак саалла.\nЧыйрак бутла,\nБышкырышла коркыттым!\n– Менле кожо.\nМенле кожо\nОйноорыҥ ба, уулагым?\n– Эр- jажына,\nЭр-jажына\nЭкÿ кожо ойноорым!\nТоркокурт кожоҥы\nБöл-бöл, бöл-бöл, бöл-бöл,\nБолчойгончо толгойдым.\nБöл-бöл, бöл-бöл, бöл-бöл,\nБойым мен – ииргижим.\nКÿнчыгыштаҥ кÿнбадышка\nКÿмÿш учук мен тарткам.\nJебрен тушта калыктарга\nТорконыҥ jолын ол ачкан.\nБöл-бöл, бöл-бöл, бöл-бöл,\nБойыма торко толгойдым.\nБöл-бöл, бöл-бöл, бöл-бöл,\nБорбойгончо ииредим.\nТорконыҥ jигиндий ,\nТостыҥ кыбындый\nЭҥ jуук бололы,\nЭптÿ, jакшы jÿрели!\nБöл-бöл, бöл-бöл, бöл-бöл,\nТÿндÿ- тÿштÿ ииредим.\nБöл-бöл, бöл-бöл, бöл-бöл,\nБöскö учук толгойдым.\nК.Ч. Тöлöсöв\nКайда ол jол?\nБистиҥ jуртта сÿÿнчилÿ jакшы уулчак öскöн. Ол уулчак кайда барганын, нени эдип jÿргенин билбезим. Jе кайда ла jÿрзе, нени де этсе, ол алдындагы ла бойы – шулмус, сÿÿнчилÿ болор. Ол уулчактыҥ чын адын ундып салдым. Jе беш-алты jашка jедип келерде, улус ого Jантык–Курт деп чоло ат адагылаган эди. Чоло ат кижиге теп ле тегин берилбейтен эмей. Кижиниҥ кылык-jаҥы ла эрмек-куучынында бир аҥылузын улус jастыра кöрбöс ине. Кем – кем:\n– Jантык –Курт, бистиҥ бозу кемниҥ кажаанында туру? – дегенде, Jантык-Курт бажын тыртыйтып ийеле, тыҥдайтан.\nЭмезе кандый бир jаанак:\n– Ка, балам, бу чöйгöнгö суу экелип бер – дегенде, ол чöйгöни кÿнге jалтырап, шыҥкырап, сууалгыш дööн чала jантыгынаҥ jÿгÿрип браадатан.\nЭмезе кем – кем:\n– Ка, бу ботпушта куш jымырткалаган, кичинек кижи киреле, алып бергиҥ – дегенде, Jантык-Курт чамча-штанын суурала, куштыҥ туразы дööн jантыгынаҥ jыла беретен.\nБайла, мыныҥ да учун Jантык-Курт деп адаткан болор. Айса jаантайын ла jÿгÿрип jÿрери, шулмузы учун адаган ба, билбезим. Алтай байдар кап-кара косторлу, кап-кара чачтарлу болотон эди. Jе Jантык-Курттыҥ чачтары сап-сары, саамайлары сап-сары, кöстöри чап-чаҥкыр болгон. Кöстöринде бир де кедер jок, бир де öчöш jок, бир де тöгÿн jок – ап-ару.\nМындый сöсуккур jакшынак баланы улус бойына теп-тегинеле, jÿк кöзин де кöрÿп аларга кычырып алатан эди. Эмезе бор-ботколо толтырып алган кардын сыймап кöрöлö:\n– Э-э, таарын толбос туру не. А мен бÿгÿн сарjу кайылткам. Тордозыныҥ кöби де коркуш, татузы да коркуш деер.\nJантык-Курт мындый баш айланар сöстöр укканда, бажын база ла тыртыйтып ийеле, узун кирбиктерин, такааныҥ тамаштары ошкош, jылаҥаш буды дööн, тÿжÿрип ийетен. Jаагында аарчы jапшынып калган эмезе колында кичине-ек курутту уулчакка улус улай ла jолыгатан. Ол качан да базып билбейтен болор. Улустыҥ jанынаҥ jаантайын ла jÿгÿргенче ле, солыктаганча ла öдöр.\n– Бу сен кайдööн, Jантык-Курт?\n– Бозуума…\n– Бу сен кайдööн, Jантык-Курт?\n– Кендирбаштап…\n– Бу сен кайдööн, Jантык-Курт?\n– Балдарлу куш jок…\n– Мындый эҥирде кайдööн jÿгÿрип отурган?\n– Энем öлöҥгö барган, эмдиге jок…\nJантык – Куртта бир де бош öй jок. Керектери jаантайын ла баштаҥ ажып калган jÿретен. Мен байа ла айттым не: кöзинде бир де тöгÿн jок, бир де öчöш jок, бир де кедер jок, ап-ару. Бир де немени jажырып билбези учун Jантык-Курт бир катап морковь уурдаарга чеденнеҥ калыйын деген бойынча, штанын jыртып алган. Тодылдай деп ÿй кижи баланыҥ ыйын угула, базып келгежин – Jантык-Курт.\n– Бу сен бе, Jантык – Курт?\n– Мен дезе… Мен моркоп jиирге санайла… Мен эмди анайтпазым… Штаным jыртыла берген. Слер мени адылбазаар дезеер. Слер кемге де айтпазаар дезеер. Айла энем jанза, штанымды кöрзö…\n– Ого кижи ыйлайтан ба, балам. Тургуза ла кöктöп берерим. А моркоп jиир кÿÿниҥ келзе, меге айдып ий.\n– Тоой, блар, айла энем jанза… кöктöгöн jерди кöрзö.\n– Коркыба. Энеҥди экÿ тöгÿндеп ийерис. Бозу сÿрÿп отурала jыртылган деерис.\nJантык-Курт штанын jамадып алган – энези бир де адылбас. Колында кыртылдада чайнаарга кижиниҥ чек маказы канар кызыл морковьту Jантык-Курт jÿгÿрип брада, сÿÿнчилÿ – сÿÿнчилу санаалар санананат:\n– Улусты керик деген. Тогÿн, тогÿн! Улусты кыйгас деген. Тöгÿн, тöгÿн. Мен эмди уурданбазым. Качан да, качан да, качан да!\nJе бир jакшынак jайда, кÿÿк jыҥкылдап эдип турган öйдö, Jантык-Курттын энези кенерте тожокко jаба jадып койды. Jантык-Куртка туштаган ла улус сураар:\n– Энеҥниҥ оорузы кандый, балам?\n– Удабас jазыларым ла деер, а бир де jазылбай jат. Jиилек кандый тату неме. Jыдын да сананзаар, эне, jиилек терип экелейин, айса болзо, jазылараар – деп айтсам, энем дезе, бозууҥды ла кичее деер. Огородына такаалар ла кийдирбей jазап каруулдазаҥ, удабас öлöҥ чаап, кызылгаттап кожо барарыс деер. Кичинек ойнойын дезем, энем ачынар. А байа эртен тура уйкум аразында чычкандар будумныҥ ÿстÿле маҥтажат ошкош. Jе ойгонып келзем, энемниҥ колдоры эмтир. Энем эпши jанында, а мен эр jанында. Энем буттарымды сыймап, кöстöриниҥ jажы jастыгы дööон тоолонып турды.\n– А не ыйлап турганаар, эне?\n– Баламды ла сени. ��ойлорын кабырып, jÿгÿрип jÿрген будаштарын ла мыны.\n– Кой кабырып турган кижиге ыйлайтан ба, эне?\n– Онызы сÿÿнгенимнеҥ не, балам… Кажы бери энеҥ дööн бери кöрзöҥ, балам?\nЭнем мен дööн кöрÿп-кöрÿп, катап ла кöзин арчый берер.\n– Кем jо-ок, балам. Jе эмди эмеш барып ойноп ал.\nJантык-Курт, энези керегинде бир де сöсти тöкпöй-чачпай, сураган ла кижиге айдып jÿрди. База бир кÿн Jантык-Куртты jааназы jединип алган, туку jурттыҥ учында чадыры jаар апарып jатты. Jантык-Курт jааназыныҥ каймак-быштагын jип, бир конгон, эки конгон. А jааназы кайдööн дö барып, келип ле турган. Jе тöртинчи кÿн Jантык- Курт jааназына:\n– Jаана, мен бÿгÿн jанадым.\n– Энеҥ база эки-ÿч конок мында jурзин деген. Мен эмди туку кедери айылдар дööн таҥкылап барайын деп, а сен огородко куш кийдирбей каруулдап jур.\nJантык-Курттыҥ jааназы туку ле эҥирде келди. А Jантык-Курт jааназын сакып jада, некейдиҥ jылузына чыдашпай, бош уйуктап калган. Ол эртен тура ойгоно чарчап ла келеле, айтты:\n– Jаана, мен jанадым. Байа тÿште jанар эдим, jе Таспаш-эштиҥ тудаган ийдинеҥ коркыгам.\n– Кайдööн jанарга? Энеҥ туку Короты ичи дööн айылдап барган.\n– А jазылбаан деп кече ле айттаар не, jаана?\n– Jе байа эртен тура барзам, jазылып калган, кызыл-кÿреҥ чай азып алган отуры. Оноҥ атана берди. А сени мен келгенче, мында jÿрзин деген, балам.\n– Тоой… энем кандый тöгÿнчи кижи эмеш. Jазылзам ла öлöҥн чаап, кызылгаттап барарыс деген.\n– Jе эртен-соҥзун jан келзе, баргайаар. А эмди, балам, барып суу экел, чай кайнадалы.\nJааназы Jантык-Куртты сакып-сакып чöкöйлö, тышкары чыкса, кÿреҥ чöйгöн эжиктиҥ jанында турды. А Jантык-Курт бу öйдö Таспаш-эштиҥ ийдинеҥ качып, туку арканыҥ эдегиле jÿгÿрип брада, сананат: «Тöгÿн! Jаанам мени тöгÿндеп jат. Энем меге айтпай, кайдööн дö барбас. Энем сууга да барза, меге айдала баратан. Эне атка да барза, кожо апаратан. Мени миндиреле, бойы jединип алатан. Мен бозуумды да канча кÿн кöрбööм. Картошконы куштар казып турган болор. Кижи jокто куштардыҥ jымыртказын каргаандар да тажып jат. Jок, энем айылында. Jок, энем меге неме айтпай, кайдööн дö барбас».\nJантык-Курт бойыныҥ айылын, огородын, туразын кöрÿп ийеле, кураандар канайып тууралап-тууралап маҥтап ойнойтон эди, шак ла анайда чала öкöрöктöгöн айас jÿгÿрип браатты. Айылдыҥ эжигинде уй турды. Jанында бир кижи караҥдайт. Jантык-Курт мыны кöрÿп ийеле:\n– Ай, jаанам тöгÿнчи. Ай, ай! Энем бистиҥ jееренегисти саап jат. Бот кандый, бот кандый! Кööрчöк, кööрчöк кÿркÿреде саап берер. Мен дезе, кööрчöкти дезе…\nJантык- Курт уй саап jаткан энезиниҥ кийин jанынаҥ öҥöлöп келеле, «арт» деп чочыдып ийерге чала jалтана берди. Оныҥ ордына соок jагын энезиниҥ jаагына тийгизип ийерге эҥчейип ле jÿрерде, энези кайра бурулды. Öскö кижи, морковь береечи, штанын кöктööчи Тодылдай деп ÿй кижи.\n– Бу мындый сары таҥла сен кайдööон?..\n– А энем кайда, блар?\n– Энеҥ бе…энеҥ туку Короты доон айылдап барган.\n– Jаанам чын айткан туру не.\nЭмди Jантык-Курттыҥ кöзине не ле кöрÿнзе, jаҥыс ла энези сагыжына кирет. Туку кырлаҥдагы ажып брааткан койлорын кöрöлö: «Койлорыҥ ырагалакта барып бажын jандыр кой, балам» – деген, энезиниҥ эрмеги де угулат ошкош. Буулап салган бозузын кöрöлö: мойчозынаҥ энем тудатан эди. Уй дööн кирерге эжиктиҥ тутказын тудуп: мынаҥ энем тудатан эди. Терге-кирге карарып калган эжик тумчугыныҥ jанына jеделе: эмеш-эмеш энезиниҥ jыды бар ошкош.\n– А слерди уй саазын деп энем айбылап койгон бо, блар?\n– Энеҥ эмей база, балам.\nÖскö кижи балам деерде, Jантык-Курт чала кыйгастанып:\n– Мо-о, мен слердиҥ балагар эмезим, мен энемниҥ.\n– Jе, балам, бу эттеҥ jип, мÿннеҥ ич ле.\n– А мындый семис этти кайдаҥ алганаар?\n– Кара койоордыҥ курааныныҥ эди ине. Энеҥ белкенчегин таайларына баркы эдип апарган.\n– Айла кой сойзоос, бööрöгин быжырып берерим дейтен. Энем кандый тöгÿнчи-и кижи дезеер, былар.\n– О-о, эненниҥ тöгÿнчизин адам айтсын. Меге таҥкы таап экелеечи болгон, база бÿтпей jадым.\n– А мен энемди бир де тöгÿндебеем. А мен энемниҥ сöзин jаантайын угатам… А ол Коротты деп jер Кадын тöмöн бö, айса Эпшеен öрö бö?\n– Ол Эпшеен öрö, Ыраак, ыраак. Кöп суулар кечер керек, jаан тайгалар ажар керек, кöпöгöш кöлдöрдиҥ jаказыла барар керек. Ыраак, ыраак.\n– А-а, энем андый да… Кожо учкаштырып алган болзо, кижи андый jараш jерлерди кöрöр эди.\n– Эмди jаанаҥ сени, байла, таппай калган болор, тургуза ла jан.\n– А мен койлорымныҥ бажын барып jандыр койойын деп.\nJантык- Курт койлорго до эмес, а кырланныҥ арjанда jоон тыттыҥтöзин кöрöргö, арканы öрö буттары кызаҥдап алып jÿгÿрип отурды.\nЧындап та, кырлаҥды ажып ла келерде, койлоры мында jÿрди. Кара кой маарап турды. «А сениҥ балаҥды сой салган, кара кой. Белкенчегин ле зе энем таайларыма апарган, энем мени кожо апарбаан, кара кой. Туку бооро энемле экÿ будактап jуреле, мынаар ол тыттыҥ тöзине амыраганыс, мен эмди ол тыттыҥ тöзин барып кöрöрим, кара кой».\nJантык-Курт тыттыҥ тöзинде тöрттамандап алып, энези таҥкылаган каҥзаныҥ когын бедрейт, jе бир де кок jок. Энезиниҥ изи де билдирбейт. Бу jуукта ла энезиле экÿ кызарта-кызарта jандаган кыймыгы jок тöҥöштöрди аjыктап, катап ла тöрттамандап, тыттыҥ тöзине эҥмектей берди. Бу мынайып турганча, кийин jанында jааназыныҥ ÿни угулды:\n– Бу сен мында нени эдип тургаҥ, балам?\n– А мен койлорыма келген айас… Бу тыттаҥ саҥыт кодоргом не. Чек апа-аш, апа-аш. Одыктарын терjадым не, jаана.\nJааназы Jантык-Куртка кÿнÿҥ ле энези келер деер, кÿнÿҥ ле jок. Эртен ле деер, эртенгизинде база jок. Jе бир кÿн эртен тура Jантык-Курт jааназын ойгоспоско, будыныҥ бажыла араай айак салгышка jеделе, бир болчок курутты туткан ла jерде, баскан изи бар болуп, барган изи jок болуп калды.\nА jааназы дезе кере тÿжине аҥказы аскан, эмди ал-сагышка тÿшкен, салбар чадырында jаҥыскан отурды. Мынайып ла отурганча, тышкары ат тибиреп, эр кижиниҥ ÿни угулды:\n– Мыны эмеш чыбыктагаадый бала ��мтир. Туку Эпшеенниҥ боочызында jÿрген, тудуп алдым. Айла айылдап барган энемди сакыйтам деп мойножып турар болбозын ба. Чыбыктаар керек, чыбыктаар. Чалканла, тегенекле.\nJантык-Куртты экелген кижи бу jердиҥ эмес, та кажы да jердиҥ малчыларынаҥ болгон.\n– А сен туку тайга jаар не баргаҥ, балам?\n– Энем бÿгÿн jанар болор деп. Jолго сакып аларга.\n– А ол jолло барган деп кем айткан?\n– Jалбырактыҥ энези. Эпшеенниҥ боочызы ажыра ыраак, ыраак jерге барган деди не, jаана. А энем öлöҥ чаап jÿреле, Эпшеенниҥ боочызын, Кызылгаттыҥ боочызын ончозын кöргÿзип туратан.\n– А коркыбадыҥ ба, балам?\n– Кижи недеҥ коркыйтан, jаана, – деп, Jантык-Курт бу тужунда чын ла кандый болгонын jажырып ийген отурды.\nА чынынчы айдар болзо, Jантык-Курт jол таппай, не аайлу шыралаган. Jантык-Курт айылдардыҥн ÿстÿги jанына jетире сыр jÿгÿрÿкле келген. Бир де ийт ÿрбеен, бир де айыл турбаан, керек дезе уйлар да одорго чыкпаан. Jаҥыс кырлардыҥ арjанынаҥ кÿнниҥ jаркыны кызарып келеткен. Бу тужунда Jантык-Курт Эпшеенниҥ канча айры jолыныҥ белтиринде алаҥзып калган турган. Jол jакалай тöҥöшторди ташла аткылап: «Ме сеге, jол кöргÿспей турган болзоҥ. Ме сеге, чынааркап турган болзоҥ». Чала jоон тöҥöшти jастыра соголо, экинчи катап тийгизип: «Бот ол сеге, алган ажыҥ ол. Тыҥзынып болбоон. Укпаачы болбос керек болгон. А ол тушта тöҥöшти сокпозым. Килеҥкей тöҥöш. Колыла уулап jат».\nЧындап та, бир тöҥöштиҥ кол будагы Эпшеениҥ jолы jаар болгон. Jантык-Курттыҥ мынайда согужып, öлöҥниҥ ортозынаҥ буттары кызаҥдап, узун кулузындардыҥ ортозында бажы саргарандап барып jатканын кырлардыҥ арjанынан шыгаалап, jаҥыс ла кÿн кöргöн. Кей таманду jÿгÿрÿк буттарын мактап, jайгы кушкаштар кожоҥдошкон. Кööркий чечектер ару буттарын окшойын деген бойынча, кайран эриндерин айрып албай, Эпшеениҥ боочызына jетире баргылады. Чечектиҥ, öлöҥниҥ jулугына кöмÿлген сап-сары чачту, сап-сары саамайларлу, шил ошкош ап-ару кöстÿ уулчак кере тÿжÿне бийик сында jÿрген. Бир эдек кызылгат божогончо, бир кучак балтырган тÿгенгенче энезин сакыган. Jе энези келбеди. Jаҥыс ла тайганыҥ соок ээзини согот, караҥуй эҥир jууктайт. Jе… Jе учы-учында энези келип jат ошкош. Ыраакта атту кижи кöрÿнди.\nБалтырганды jибеен болзо, артынып jанар эди. Кызылгатты энезине бир эмеш артырып алган болзо кайдар, jе кем jок. Удура jÿгÿрип, jÿгÿрип jет баргажын, ме бу… Эмди jааназына ончозын jажырып ийеле, отурган бÿдÿжи бу.\nБу jаан улус база саҥ башка ла! Балдар тöгÿндеп те эмес, jе jастыра сöс тö айдып ийзе, тургуза ла талбак кулагынаҥ ала койор. А бойлоры дезе, чала уйатту эмезе коркымчылу немени кöп улусту jерде бир де айдышпас. Jе айылдаҥ айылга jÿгÿрÿжип, шымыражып ла турганча, байагы jажытту немени бастыра jурт билип салатан эди. Jантык-Курттыҥ энези jада калганын бастыра jурт билер де болзо, jе кöзинде бир де кедер jок, бир де öчöш jок, бир де тöгÿн jок уулчак ол керегинде билбези база саҥ ла башка. Jе бир катап Jантык-Курт энези керегинде агын-кöгин билип алардаҥ маат jок болгон. Jалбырак дейтен кыс jок болгон болзо, чимиригин jаантайын ла ичкери тартып jÿретен Сазыйдаҥ угуп алар эди.\nОл мындый болгон. Jантык-Куртты jааназы бир кÿн тÿжÿне база ла таппай калды. А ол дезе боробыйактарга оҥду курсак та jидирбей, бажы саргараҥдап алып, кере тÿжÿне кендирдиҥ бажын токпоктогон. Jажыл jайдыҥ ичинде jалкын тÿшкен агаш канайда саргара беретен эди, шак ла андый кендирлерди талдап, кере тÿжÿне токпоктогон. Кабыргалары кырландап, кырландап, тумчугыныҥ бажы суулантый ла бергенде, ол öскö ишке кöчöт. Арутаар, собырар керек – салкын jок. Сыгырат ла сыгырат. Jе салкын, эзин келбейт. Jаҥыс ла чочыган кучкаштар тиркирейт. Учында ол ужап-ужап, мойныныҥ тамырлары кöгöргöнчö уруп jада, jарым азым болор кендирдиҥ бажын арутап алды. Эмди Jантык-Курт чамчазыныҥ ÿстÿне чалкойто jадып алган, кендирдиҥ бажын макалу чайнап jадыры. Бу мындый jакшынак öйдö ол бойыныҥ чайнаган табыжын угуп ийди: «Энем арба куурганда, кыдырт-кыдырт этире чарак чайнайтан эдим». Jантык-Курт мынайда сананып ла ийеле, оозындагы кендирбажын öтöктööн тÿкÿрип ийди.\nКÿн jÿгÿрÿгÿне jедип брааты. Jантык-Курт jааназына чала «эмдик атту» jанарга, кендирдиҥ коозын, чикезин талдайт. Барбак куйрукту сыны узу-ун бир «эмдик тайды» тудала, кере тÿжÿне тактап салган jерине эки-ÿуч катап «чачтырып», учында белин сый отурып ийди. Эмди ол токпок ошкош дейтен кендир адыныҥ тискинин кайра тартып, табылу минип jатты. Атка минеле, кöрöр болзо, тискин тудар кол jок. Келтей колында öрÿлÿ камчы. А келтейинде кендирбаш тÿÿп алган чамчазы. Узак сананбайда, öрÿлÿ тискинди мойнына кийдирип ийди. Jожоҥ адын jарс берип ийерге камчызын öрö кöдÿрип ле jÿргенче, тöжиндеги öрÿлÿ тискин кÿнге jалтырт эде берди. «Энем бажын jунала, öрÿп алганда, база ла мынайда мызылдап туратан эди. Энемниҥ jыдыла jытанат». Jантык-Курт мынайда сананып ла ийеле, эки колдоп тискинди туткалакта ла эдегиндеги кендирбаш jылаҥаш буттарына черткилеп, таркырай берди. Ол анайда токпок ошкош адыныҥ ÿстÿне уза-ак уза-ак турды. Кере тÿжÿне иштейле, арып-чылап калган улус аттыҥ ÿстÿне канайып корчойо отурып алатан эди. Jе бот Jантык-Курт бажын тыртыйтып ийген, эки кöзин öрÿлÿ «тискининеҥ» албай, араай jортуп ийди. Бу öйдö Таадайдыҥ Сазый деп уулчагы ла Тодылдай эмеенниҥ Jалбырак деп кызычагы jолдо тушташтылар. Уул неме уулга ла:\n– Jантык-Курт, бу атты кайдаҥ алгаҥ?\n– Туку Карамайдыҥ jурттынаҥ.\n– Бÿгÿнче берзеҥ. А мен сеге эртен талдаҥ эдип берерим.\n– Берер эдим, jе jаанам-эш ыраак та.\n– Jе сен тÿҥей ле базарыҥ не.\n– Jо-ок, атту тÿҥей ле артык.\n– А бербей турган болзоҥ кайдалык… А мен бир ле неме билерим, айтпазым…\n– А нени?\n– Айтпазым деп бир ле айткам, айтпазым.\n– Jе айтсаҥ, Сазый?\n– Энем адылар болор.\n– Коркып турган болзоҥ, сен уул эмезиҥ.\n– Jе айдайын, адыҥ берериҥ бе?\n– А сен нени айдарга?\n– Энеҥ керегинде.\n– Мен кериктенип турган эмезим – ал. Карамайдыҥ jуртында мындый аттар толтыра.\n– Энеҥ билериҥ бе кайда? Энеҥ дезе… Туку мында дезе, улус… улус кара койоордыҥ кураанын сойоло, энеҥди дезе ийиндерине салала, туку…\nБу öйдö jанында турган Jалбырак Сазыйдыҥ кулагына та нени де шымыранып ийеле, jÿгÿре берди.\n– Jалбыра-ак, тур. Энеме айтпа, мени чыбыктаар. Айтпазым, меге ат керек jок. Jе айдарда, jанаак.\nСазый Jантык-Курт тööн дö кöрбöй, Jалбырактыҥ кийининеҥ ыйлап, jÿгÿрип браатты.\nJааназы Jантык-Куртка чай уруп, арказын сыймап, эркеледип отурала, алаканы соок, jылаҥаш jерге учурады.\n– А бу чамчаҥды кайда jыртып алгаҥ, балам?\n– Байа кендир токпоктоп турала, будак ойо соккон.\n– Бöс бар болзо, балама jаҥы чамча кöктöп берер эдим…Кайда суур, jамап берейин.\n– Энем келзе, бойы jамазын.\nJантык-Курттыҥ jааназы уза-ак унчукпай отурала:\n– Капшай jанзын деп, байа чотобот уулга писиме чийдирген эдим.\n– Jееренекти jаантайын ла öскö кижи саайтан ба дезеер, jаана?\n– Jе.\nJантык-Куртты толу кÿндерде детдомго апаратанын jажырып ийеле, jааназы айдат:\n– А тоолу кÿндерде келбезе, бойыҥ барарыҥ, балам. Бойыҥ… бойы-ыҥ.\n– А не ыйлап турганаар?\n– Мен бе? Кем?\n– А jаагарда не jаш?\n– Кайда? Бу jаш эмес, балам, тер. Jедеен некейдеҥ кийеле, казан-айак ла согуш турган да, балам.\nJантык-Курттыҥ сагыжына байагы Сазыйдыҥ сöзи кире конды:\n– А бистиҥ кара койдыҥ кураанын не сойгон, jаш немени, jаана?\n– Jаан таайларына канай куру баратан.\nБу куучынныҥ кийнинде кÿндер ээчий кÿндер öтти. Бир кÿн Jантык-Куртка jааназы айдат:\n– Jе, балам, энеҥе бойыҥ баратан туруҥ. Соҥзун эртен тура барарыҥ.\nМынайда айдала, Jантык-Курттыҥ jааназы уй айдаган айас балазыныҥ сööгине барды.\n«Карас, балам. Эртен сениҥ кару уулчагынды детдомго апарып jат. Мен бойым оҥду jÿрген болзом, азырап алар эдим. Сен эмди сÿÿнип те, ачынып та билбезиҥ, сеге кандый макалу. А бу тирÿ арткан кижиге кÿч. Jантык-Куртка нени де айтпай jадыс. Бу та бистиҥ jакшыбыс, та кинчегис – кудай ла аайлагай. Байа эртен туруп келзем, Jантык-Курттыҥ jаткан jери сооп калтыр. Та кажы киреде турган болбоой, jогыла. Байла, огородында, эски jуртында барган. Jе канайдар, мени кудай бурулагай. Jаш тужунда jÿрегин шыркалазаҥ,бала jажына кенеп калар ине. Оныҥ учун сени сакызын, энем бар деп сÿÿнип, кööрöп jÿрзин. Эртен ол кичинек немени та канай-канай аткарарым, билбей jадым. Чек кыйынга jуук неме.\nКарас, балам! Сен та не меҥдедиҥ болбоой, та не меҥдедиҥ болбоой. Меге ле салган шыра, меге ле салган кинчек. Чек уур jÿрÿп jадым. Та качан jеҥилерим, та качан jеҥилерим? Jаҥыс бойыҥ болгон болзоҥ, база торт болор эди. Та не меҥдегеҥ, та не меҥдегеҥ. Jаҥыс балаҥ та канай jÿрер, та канай jÿрер…»\nБу öйдö Jантык-Курт айлыныҥ эжигинде:\n– Jи-ип, jи-ип, jип, jип! Тату-у аарчы, аjра-аш арчы! Jи-ип, jи-ип, jип, jип! Тирÿ арба, коозо jок арба!\nJантык-Курт кöрÿп турза, балалу куштыҥ ортозында кызыл jалаалу пöтÿк айзаҥдап турды. Пöтÿкке тыҥып барып сÿрейин ле деерде, мактанчак неме эки канадыла мыктын кезе тайанып ийеле, оныҥ ÿсти орто калып келди.\n– Эх, мактанчак неме. Акыр ла болзын! Байа огородто нени эдип jаткан эдиҥ. Картошконыҥ бÿри öткÿре мени кöрбöс деп бодогон бедиҥ. Уурчы неме! А мен эртен энеме барарым. Энем келеле, сени тужап салар. Эзирик улус эки jандööн канай jайбаҥдап базатан эди, бот сен ол тушта эки канадыҥ ла jер тайанып базарын».\nСÿрекей jуук, сÿрекей кару болгон, энезиниҥ jыдыла jытанган айыл-jуртыла калганчы ла катап jакшылажып jатканын Jантык-Курт кайдаҥ билзин. А Jантык-Куртка картошкозы jетире чечектебеени: энези jанбай турган учун. Толукка селбектенеле ижи jок турган чалгы: энезиниҥ шылтагы. Jе кöрÿп ле туругар, эртен-соҥзун энези jанза, ончозы тирилер.\nJаш баладаҥ болгой, jаан да кижи сананатан эмей: «Бу мен канайткам? Акыр эртен, акыр эзенде, соҥы jыл. Акыр ла болзын! Мени тен болуп ла калган неме деп айдыжатан бедигер. Jе кöрÿп ле туругар. Эртен, соҥзун, эзенде».\nБот мынайда та неге де иженериҥ, jÿткÿÿриҥ, jÿрериҥ, та неге де сÿÿнериҥ, jе бир ле jакшынак кÿнде jÿрÿм сеге бу öйгö jетире амадаган амадууҥды ончозы тöгÿн деп мекелеп салза, бу ла тужунда öткöн теп-тегин jÿрÿмине каруузып сананарыҥ. Öткöни jараш деп айдарыҥ. А мен кандый jарашты бедрегем деп, бойыҥнаҥ бойыҥ сураарыҥ. Jараш неме – ол jÿрÿм! Бу ла бу jÿрÿп jаткан jÿрÿмис. Оноҥ jакшы, оноҥ jараш немени мен билбезим. Айдарда, бистиҥ канайып та öткÿрген кÿÿнибис – эҥ jакшы jÿрÿм! Оны каралап jамандаары – арай эби jок. Эмди бу эртен детдомго атанып jаткан бала бу öткöн öйин, jаш тужын кийининде чыдап келеле, jамандап айдар деп бир де бÿтпезис. Jаан болзо, jÿрегинде кичинек сыс артар, сÿÿнчилÿ кöстöри бир эмеш кунукчылду болуп калар. А jÿреги сыстаҥкай, кöстöри кунукчылду кижи бир де комой эмес.\nJе бот таҥ аткан, кÿн тийген. Jантык-Курт энезин экелерге атанып jат. Jааназы тарадайдыҥ jанында оны эркеледет:\n– Jе, балам, jакшы jÿр кел. Ыйлабай jÿр, jе балам. Кайда баламныҥ маҥдайына оком эдип салайын.\n– Акыраар, jаана мен чÿрче ле.\nJантык-Курт айлына jетире jÿгÿреле, ойто солуктаганча келди.\n– Кайдööн бар келдиҥ, балам?\n– Байа огородтыҥ эжигин jаппай ундып салгам не. Чочко, уй кирзе. Энем адылчааҥ кижи ине…\nJантык-Куртты ÿдешкен улус баштарын тÿжÿргилеп алган jолдыҥ ичинде тургулап калды. А Jантык-Курттыҥ jаҥыган кÿски теректиҥ jалбырагы ошкош алаканы тарадайдыҥ ÿстÿнеҥ кызаҥдап-кызаҥдап калды.\n– Энем баратан jол Кызылгат айрызында туру не, блар – деп, Jантык-Курт божо тудуп алган эр кижидеҥ сурайт.\n– Эйе.\n– Бот jаанам кандый тöгÿнчи эмеш. Тодылдай эмеен база тöгÿнчи.\n– Олор ончозы тöгÿнчи улус ине.\n– Бот кайда эмеш ол jол. Jакшы-ы jол эмтир.\n… Кару, экем, мен билбезим оны. Бу карарып jаткан jол – ол ончобыстыҥ jолы. Та ырыс экелер, та шыра экелер – билбезим экем. Öскöн jериндеги jажыл jайдыҥ ичинде jыҥкылдаган кÿÿктиҥ ÿнин ундыбай jÿр, экем. Бу jо��ды, jалакай jаашка карарып калган бугулдарды салган улусты база ундыба, экем. Jÿрÿмде индигип jыгылзаҥ – ыйлаба, олор сеге колын берер, jе макка чыксаҥ, тыҥ максынба – олор сеге ачынар. Jакшы болзын, jакшы jÿр, кару экем!\nУндыба, ундыба, ундыба!!!\nJантык-Курттыҥ энезин экелерге барган jолы нени кöрбöди, нени кöдÿрбеди эмеш.\nКылган тÿги сынбаган эҥ jакшы аттардыҥ кей таманду туйгактары тобрак-тозын кöдÿрет, кара тоозын ортодоҥ артып калган ÿÿрелерине кайа бурылтып, эрjинелерди ачу-ачу киштеде, фронтко аппарат. Абралардыҥ тöгöди jолдыҥ эки кырына согулып, тÿк-терени коштоп алып, фронтко тарткылайт. Школдыҥ оогош балдары кыраныҥ ичинде кара таандый jÿргÿлейт. Кезип салган аштыҥ кадудый тöстöри балдардыҥ кызыл jылаҥаш буттарына кыjыраҥтыйт. Байбак сагалду мажактар балдардыҥ колдорын канча да кире кадаза, jе олор кере тÿжÿне тÿҥей ле эки-ÿуч таарды jууп, фронтко, адаларына, акаларына аткаргылайт. А фронттогы адалары, акалары jаантайын öҥööрип, учкаштырып jÿретен балдарына, карындаштарына нени ийип турганын jаҥыс ла почтальон билер. Канды, шырканы jыга коштоп, почтальон jуртка jетирет. Ойто jурттардаҥ jамачыны, ыйды коштоп, почтальондор атана берет. Эх, коронду, коронду сен, кара jол!!!\n… Алты ноябрьда, торжественный митингтыҥ кийнинде ле, алты ба, jети бе jемшик аймака тÿниле аш тартып атандылар. Ол кÿн, бозом кирип турарда, Jантык-Курттыҥ jааназы jаан некейин тудунып алган, jегип койгон аттардыҥ jанында бир jемшикле куучындажып турды.\n– Jе атка уур болзо, мен бойым барбайын. Jÿк бу тонды апараар. Jеттом столобойдоҥ ыраак jок. Баламды бу тонго оройло экелеер. Слердиҥ аттараарды кöрзö лö, танып ийер. Ол бойы jÿгÿрип келер… Мында бир мал айдап jÿрген улус айдыш келген: бистеҥ чек айрылбайт дейт. Адаар эмдик те болзо, мен слердеҥ тыҥ тудун аларым деер дейт. Учында келип ÿзеҥисти тудуп кöрöр дейт. Jол jÿрген улустыҥ таҥкызы тÿген калан болгодый. Бой-бойынаҥ суражарда, jок болгон эмтир. А балам аттыҥ ÿстиндеги улуска «а менде бар» дейле, чамчазыныҥ ич карманынаҥ чыгар келен эмтир. «Туку бооро энеме кöргÿзерге экелгем» деп, jытап-jытап туда берген дешти. «Jе эмди мени jаанама апарараар ба?» – деп, сураган дейт. Кандый да кижиниҥ jÿреги таш беди, учкаштырала, мынаарла jорткылап jадарда, jеттомныҥ ÿй кижизи кöрÿп ийеле, аар-калап бол чыккан дейт. Оноҥ баламды кайа кöрö ыйлада-ыйлада, jеттом дööн jедине берген эмтир… Jе бу тонго оройло экелеер. Jерге конзоор, койдон алаар. Кичинек неме jаҥыскан тонды ача тееп салар не».\nJе бот, оноҥ бери ÿч конды, je jемшиктер jок. Тöртинчи кÿн Jинjи эмеен быштак сыгып, картошко каарып салала, jолдыҥ jанындагы айылдар öрö басты. Jÿк ле бозом кирип турарда, абралары калырап, jемшиктер келгиледи. Jинjи эмеен jолдыҥ кырына турала, баштапкы абраны öткÿрди, экинчизин, ÿчинчизин, je jÿк ле бежинчи тарадай тура тÿжеле jемшик будыныҥ алды дööн некейин чачып ийди.\n– А не?\n– Бир неделе мын��ҥ озо Ойрот-Тура дööн апаран деди.\n– Канайда?\n– Jе апарган. Айса Барнаул дööн деген беди. – Мынайда айдала, jемшик jорто берерде, Jинjи некейин де албай, айылы jаар басты.\nЧадырдыҥ ичи ай караҥуй. Отты кубал базып салган. Jаҥыртыктыҥ алдында чычкандар чыйкылдажып маҥтажат.\n– Кем jо-ок, кайтсын ол. Ийбейтен немени, баламды. Кайткан деер, кайткан деер. Эмди куучындажып та отурар эдим. Кайткан деер, кайткан деер…\n…Тодылдай эмеен эки бугул болор jер «jаҥдап» алала, jанар деп шыйдынып тургажын, кыраныҥ ичинде атту кижи jортуп jÿрген. Тодылдай узун комургайды jула тартала, аштыҥ öзöги дööн арбанганча кирген:\n– Сен, шогым, бого jортуп jÿрген немеҥ не? Акыр айылга jанарыҥ… Кöрзöҥ оны, бого соотоп… бери jорт дейдим!\nАтту кижи jууктап келерде, кöзи эмеш болгобой барган Тодылдай эмеенниҥ чычаҥдадып турган комургайы аштыҥ öзöги jаар jажына берген. Тодылдай эмеен таныш эмес кижини кöрöлö, чала эпjоксынып:\n– Койоногым дезем… Слер кажы jердиҥ эдеер?\n– Энем мында jаткан, мен мында jÿргем. Наверно, помните – Jантык-Курт.\n– Jантык-Курт? Сен Jантык-Курт па?\n– Агрономго ийген. Мында эмди долго иштерим. Кожо иштеерис.\nТодылдай эмеен алаканыла кöзин бöктöйлö, мыжылдай берди. Jантык-Курттыҥ эрмеги орус ла алтай сöстöргö кандый да чоокыр неме ошкош билдирди. Алдындагы Jантык- Курттыҥ бир де темдеги артпаган эмтир. Jе сары чырайлу бала-барка кайда ла бар эмей база. Jаҥыс ла Jантык-Курт деп сöстöҥ улам Тодылдай эмеен туку качан öйлöрди эске алынып, кöзиниҥ jажын ычкынып ийгени бу болгон.\n– Jе карын алтайына эбиргениҥди, балам. А бис дезе ол ло бойыс. Сенле jажыт Jалбырагым божогон. Кызымныҥ Койонок деп уулын эмди азырап jадым… Сени ол болор деп кыйгыр турбай… Эх, кöзим де артап барды. Энеҥ менле база кубаарлаш болгон. Бу jуу-чак jÿргÿспеди не. Э-эх, оны адам айтсын!\nАлександр Ередеев\nКуулгазынду Jaй\nКуучындардын jуунтызы\nJАЙЛУНЫН БАЛДАРЫ\nАлександр Ередеев\nОлӧннин ортозыла мыйрыйып барган jол. Эркеш ле Мерген оныла сыр jӱгкрикте. Узун ӧлӧнгӧ Мергеннин бажы содон- содон, каран- каран эдип, кӧрӱнип –кӧрӱнбейт. Олор экӱ школды божодып, jайлудагы эне-адазына jанып отурган. Jӱктенип алган сумкаларында jайгыда кычыратан солун бичиктер.\nБийик туулар jап- jажыл, jымжак эдектерин jайа салып ийген турулар. Уулчактар олордын эдектериле jӱгӱрӱп ӧткӱлейт. Балтыргандардын ла кымыскайаак- тардын тӧзинде бондолор: «ӧлӧн –чӧп!»-деп эдет. Кайда да талтарлар олорло чечекркежет.\nКейдин кеенин, арузын не деер! Канчала кире jӱгӱр- тыныжын буулбас. Сынын jеп jенил. Санаа- кӱӱнин jап jарык! Кожоноор кӱӱнин келер.\nОзо бараткан Эркеш нени де кайкап, тура тӱшти:\n- Мерген, кӧрзӧндӧ-ӧ!\njедижип келеле, кӧстӧрин jыпылдадып, аjыктанды: «Чындап та-а! Кандый jара-аш!»\nУулчактардын jайгыда кой кабыраачы jаландарында туку ла качан чечектер jайылып, олорды кожо ойноорго имдегилейт. Кандыйы jок: ӧндӧрин ончозын тоолоп то болбозын! А баштарынын ӱс��инде jӱзӱн- jӱӱр jаркын. Сары дезен сары эмес, кыскылтым дезен кызыл эмес тандак чыгылып тургандый! А ӧзӧктин ичинде кӧгӧлтирим, jымжак ынаар толуп калаган. Бу jажыл агаштардын тынныжы ошкош.О, jайла! Кижинин jери кандый кару! Сӱӱнчин, ырызын оныла тудуш!\n*****************\nКадрин деп ыраак ӧзӧк. Эркеш ле Мергенин эне- адазынын jайлайткан jери. Бого улус ас jӱрӱжет.Бу алтайдын jолы да кату. Менип алган адннын эки буды jанылап татужер каспкактар бар. Ӧзӧккӧ тӱжӱп барза, ап- ару, чап чанкыр суу. Оны jойу кечип те болбозын. Тайыс jеринен атту кечер аргалу. Кадрин ичине мал семиртерге эптӱ. Уулчактар бого кӧчӱп келерин энчикпей сакыйтандар. Олорго мында сӱреен jакшы. Jык ла эдип калган серӱӱн арал. Кӧлдӧрдӧ кӧл- ӧлӧ балыктар. Кызылгат- кызыл ӧрт. Эртен –энир туулардан карап турар сыгындар. Борсыктар бзом ло кирзе, борбондожып jемзеер. Эртен тура кӧрӧн,айылдын иргезинен ары айулардын изи jадар.\nЭки карындаш jайыла эне-адазына койлор кабырыжат. Кичинек те болзо, ончозын ондоп jӱрер балдар .\nЭркеш кап- кара кӧстӧрлӱ ле шулмус. Jӱгрер болзо , тен, коркышту. Jыланаш буттары ӧлӧнлӧ элестеле берер. Бойы сырсак, капшуун. Мерген ого кӧрӧ эт- канду. Андый ла болзо, jӱгӱрзе агазынан артпас. Кадрин ичинде олордын ла ойнобогон jери jок ошкош.\nТал –тӱште Эркеш ле Мерген кызылгаттап бардылар. Сууны jакалай базарга да серӱӱн. Ченин чыкпас. Балкашту jерде айунын быдырмаш истери. Уулчактар олорды jаны кӧрӱп тураган эмес, керекке де алгылабайт. Кызылгаттын кӧбизин не деер! Торт ло илип салган эт. Олорды эм тербес, озо баштап jер кӧрӧр дештилер. Кей jажыл бӱрле jытанат. Куштардын кожондоры куулгазынду ла jаркынду . Jалбырактардын ортощынан тамчылап тургандый. Суу чылап, кӧрӱктер сурт эдижет. Клескен чочып, кертес эдет. Jажынып алала, тастак карды тостондоп тынастайт. Ӧлӧндӧ сыгыннын jаткан jери jадыры. Не де шылырт эдип мантай берт. Байала табыш алган ан. Кандый байлык, кандый jараш jер. Эбиреде агагш-таш карудан кару! Бого jӱс те jылга базп jӱрзен, сан- аркан jобобос, кӧрӱжин де jетпес!\nЭки карындаш айланып jадар кӧбӱктӱ кӧлгӧ келди. Мында онон jакшы!\n- Эркеш, кӧрзӧн дӧ, кӧлдӧ шӱӱн! – деп, Мерген колын уулдарды.\n- Чындап та-а, шӱӱн тартып салган турбайт!- дейле, Эркеш jараттай jӱгӱрди.- Мерген, мында jажытту балыкчылар келген! Табыштанбаак, кетеек!\n- Эйе, кетеек –дейле, Мерген эрдин сӱӱрейтип, сабарыла кӧрӱсти.- ш-ш-ш, арай.\nЭкӱ jараанын ортозы дӧӧн шылырт этти, jайылып калды. Ӧнӧлоп, шымыраныжып, jарат jаар бардылар. Тып-ымык. Коркымчылу. Кӧрмӧстӧр айса болзо, мылтыкту. Чочыйла «Тырс» та берип ийер. Барза: база бир кӧл шӱӱндӱ! Jе де jок эмтир.\nЭркеш эмеш jaaн. Сабарын оозына тудуп, Мергенди «арай деп кезедип ле турды. «Jеткерлӱ! Огош немелер дейле,тудала суу jаар чачып ийер. Оны кем билер! Jан улус jаан кылык эдип jат, jаш балдарга килеер бе? Jажыдым ачтын деп, jандап та салар неме бар!» - Эркеш, эмес jаан уул, мынайда кестенкей сананат.\nЧо, Мерген б��штамы класста. Билери ас. Экӱ ӧнӧлӧп барза, чындап та берт jер. Базарга да кӱч. Бого кижинин буды баспаган jер ошкош. Капчал. Суунын терени тын. Чын, бого кем келер.\nЭркеш сезинип, сезинип барза: ме, ыш чыгат. Одынын jанында сагалду, тес кара чырайлу эки кижи. Тартып салган кере бууда тизип салган балыктар. Ыштап jат. Бу улус jажынып, тын ла балыктаган ошкош. Чырайларынан билдирет. Бу кайдан келеген немелер? Балыктардын кӧбизи торт ло аткыс. Jаандары да кркышту. Jоон мойынду, кӱдӱрежи отко буур тиштеп алган jип отуры. Экинчизи jилинчиктерди бычагыла торс этире сый согуп, jилигин корт этире сорып ийди. Ол эмеш онтыгып, jӧдӱлдеп туру. Кей балыксып, этле jытанат.\n- Эркеш, коркып турум, jанаак- деп, Мерген шымыранды.\n- Аткыр, олор нени эдерин кӧруп алаак?- агазы айтты.\n- Jок jанаак!\n- Мерген, бооро андар коруулачы Коля таай нени jакыган эди? Шак мындый шокчыарды кетегер деген jок по? Киш-ш. эм тургуза сӧс этпе…\nКӧрӱп jаткажын: узун сынду,эмжик jаактуза кургап клаган балыктарды «шак-шак» этире бой- бойына согуштырып, таага салат. Онон уур таарды кӧдӱрип болбой, талтандап, jадыктын алдына сугуп салды. Бир кучак jенесле jаап ийди.\nЭки карындаш тескери jылып барала, сыр jӱгӱрӱкле кылыйтып ийдилер.\nЭнези чала чочып сурады: - Кайда болдоор?\n- Ойногоныс. Онон кызылгаттаганыс.\nJе кӧргӧн- укканын каныс та айдышпады. Не дезе эртен ончозын билип, шиндеер керек. Табыш этпес. Эне- адазы мылтык –бычакту улусла jалтанбай канайып тартыжар. Коля таай келзин.\nJайгы энир. Томоноктор канылап учкулайт. Тышкары серӱӱн. Эркеш ле Мерген ӧлӧгӧ кой тере тон jайала, куучындажып jаттылар.Адазы Аймырак ат армакчылап барган.Энези Эмил эртен Коля таай келер деп, курсак азып туру.\nУулчактар эрте турар деп jӧптӧшкиледи…\nОрой тӱн. Аракынын тӱбинде ӧскӱс- уул деп куш ыйлайт.\nКайда да jыт алган сыгын солыктайт. Нени де сескен куран багырып туру. Jаан ыраак jокто кӧлдӧ балыктар шалт этире чомуп тургулайт. Олордын карды бозомдо кажас эдижет. Кадрин деп алтай ан- кушту.\nУулчактар шык ла уйуктап калдылар.\nОйгонгылап келзе, тан jаны ла кажайып келтир. Эркеш энезиненсуранды:\n- Бис Мергенле бир jерге барып келейис?\n- Jе барыгар, тын удабаар. Мен бӱгӱн эрте койлоорым.\nИзӱ болор эмтир.\nКарындаштар кечеги кӧлгӧ ӧнӧлӧп келдилер. Кӧрӱп jатса: кечеги улус шӱӱнди чиректеп, jаткан чыгарат. Анда балыктын кӧбӱзин! Чыгып келеген кӱнге мӧнӱнделип, кыймыражып туру. Олор балытарды таарга уруп, шӱӱнди чыгарды. Онон кӧп балыктар! Эки таар балыкты одузына jӱктенип апардылар. Каткырыжып , сӱӱнижип , балыктардын ичин- кардын арчып, учукка тизип, ыштап койдылар. Онон одунан ыраак jокто тазылдын алдынан эки мылтык экелеле, арчып турулар.\nБирӱзи балдардыни табыжын алып ийген ошкош. Мылтыгын шалт этире октойло, Аjыктана берт. Ичкери басты. Эркеш ле Мерген таныбай да jада бердилер. Кӧрмӧс адарга белен. Кӧстӧри арканы ӧрӱмдейт. Кара чырайлу, коркойып алаган кижи багырып ийеле, jӱгӱрер де эди. Jе уулчактар кыймык та jок. Jаныс ла jӱретери типилдейт. Кара чырайлу, коркойып алаган кижи, карын, одузына ойто барды.\nБалдар тескери jылап , айлы jаар кылыйтып ийдилер. Салкынга чӱрмештери jайылат.А ӱйде кижи jок. Нени эдер?\nБраконьер эмди сезинген. Бӱгӱн качып баргылаар.\nКӱн ӧксӧп jӱрерде, карын , Коля таай бир кижиле кожо келди. Эркеш ле Мерген сӧс блаажып, кӧргӧн- укканын айдып бердилер.\n- капшай баштагар! – деп, таай мендеди.\nУулчактар одуга баштап jӧлӧп салган мылтыктарды ала койды. Онон айдыштылар:\n- Jе андаш jеткен болбой, нек- сагырды jууп, базалы.\nБалыкчылар сертес чочыйла, керектин аайын билип, баштарын салактадып ийдилер. Бастыра керек бу эки уулчактан ӱрелгенин билип, бирӱзи олорго калас-калас этти.\nОнон сугуп салган аннын эдин ле кургадып койгон кӧп балыктарды олорго jӱктендирип бойлоры артынып, ӧзӧк тӱштилер.\nКоля таай барып jадала, jеендерине jаныс ла кертек эргегин кӧргӱсти. Онон кӧзиле имдеп ийеле: «Бо!» -деди. Бу мактаганы. Эркеш ле Мерген оны jакшы билер.\n****\nАдазы азык –тӱлӱктеп ӧзӧк тӱжеле, ойто бир уулчак учкаштырып экелди. Ол Мергенге ле jажыт болгондый. Чачы, кӧстӧри кап –кара. Чырайы, колы –буды апагаш. Аймырак оны аттан тӱжӱрип, айтты:\n-Городто нӧкӧримнин уулы бу. Ады- Азан. Колынан тудуп эзендежеер! Эне- адазы оны тайгага амыразын деп ийген. Калак, ол алтайлап уч- башка ла билер. Эки тилдеп куучындажар. Ол мындый тайга- ташты баштап кӧрӱп jат.\nУулчактар кемзинижип, колдорынан тудужып эзендештилер. Ады jолын айдыштылар. Мерген jаан улустан укканы аайынча Азаннан сурады:\n- Сӧӧгӧӧр не кижи?\nАзан ийнин кызынып, нени де ондободы. Аймырак мендеп jартады:\n- Сӧӧги –чапты. Слер тодоштор, айдарда, карындажаар туру.\nЭркеш ле Мерген Азанды jединип, агаш айылга кийдирдилер. Ол ат минген эмес, бастыра бойы ӧнзӱреп калтыр.\nАдазы ат армакчылап барды. Энези койлой берген. Эркеш алтайлап –орустап куучындап, кургадып салган балыктарын сарjуга шыркырада каарып jӱгӱрет. Азан сумказынан jӱзӱн- jӱӱр конфеттер кодорот. Ол эjигей – баштыкты, курутты соныркап jип туру. Курут ла конфетти кожуп jизе, кандый амтанду! Тен, тилин кеjиринннен кожо ажарга турар.\nОлор тойо ажанала, ойноорго чыктылар. Мерген Азанга айтты: - ӧдӱгин уштуп сал. Базарга jенил.\nАзан уштуп салды. Озо баштап базарга ачу. Кайдан, удабай ла наjыларыла тен тизиреде jӱгӱре берди. Мерген ого эдип алган ок- саадагын, айунын тӱгӱнен эткен кармагын кӧргӱзет. Кӧлгӧ оны сал- балык jаныс чурап келер дийт. Ӱчӱ тургуза ла суу jаар jӱгӱришти. Чындап та-а! Мерген кармагын кӧлгӧ салып ла ийерде, ӧлӧ- чоокыр канаттарлу кӱлӱк кайрас эдип чомуды! Азан чочыйла, кайра болды. Эркеш онын колынан ала койды:\n- Коркыбазан, бу чараан!\nОл тарыйын чалынду ӧлӧндӧ чараан туйлай берди.Кӱлӱке Азаннын колынан уштылып, кӱрежип туру.\nАзан сӱӱнип, чычакайын кӧргӱзип, jартайт:\n- У нас балытар вот такие –маленькие.\n- Бир сӧӧм, кор��ымаштар ба? – Эркеш jӧмӧди.\n- Эйе, кортымаш- деп, Азан алтайлады.\nӰчӱ айыл jаар jар- jаак басты. Орус- алтай сӧстӧр аралга jаныланып турганы коркышту. Угарга да солун. Куштардын ӱни база ондый… башка- башка, jе сӱӱнчилӱ …\nАзан озо. Тудунып алган балыгы уур. Эркеш ле Мерген дезе ээчий.\nАдазы олорды кӧрӱп, кӱлӱмзиренип айтты:\n- Бат, балдар кандый jакшы! Айылчыны анайып уткыбай. Бата-а, чараанын jаанын! Байла, Азаннын ырызы тарткан болбайсын.\nБаштапкы кӱндерде Азан jаныксыган да. Мында тӱнде коркымчылу. Не дезе, Эркеш ле Мерген тышкары мӧштин тӧзине уйутагылар эмтир. Азанды ортозына койдонып алгылар. Онон кандый да казыр андар керегинде куучындажар. Арс-марс эдишкен jиишкен дежер. Онон бойлоры удабай шык- мык уйуктагылар эмтир. Азанды ортозында. Эне- адазына болужып тургуулар. Коркышту иштенкей ууладар.\nКезикте Азан тӱнде кӧс тӧ jумбай jадар. Качан jаныксазаз… Бийик-бийик туулар онын jӱзине энчейип , карап тургандый. Кырда агаштардын сомы тынду немедий. Анда сан башка ундер. Кадрин суунын табыжын укса, не ле угар. Кезикте кижи кожондоп тургандый. Эмезе кайда да, алыс- алыс сыгырыш. Бастыра тайга тындудый. Городто тӱн ортозы болзо, ан- шын. Кӧлӧткӧдий улус базардан маат jок. А мында jӱк ле андарын базыды. Будактар тырсылдаар ӧлӧн шылыраар. Не де сууда шылырап эжинер эмтир. Кейдин арузын! Тынарга да jеп- jенил!\nАзан учы –учында ончозына ӱрениже берген. Эмди тайгада ого, карын, jакшы. Jанар да кӱӱни келбейт. Алтайлап та, орустап та билер. Чындап та, тил билзен, санаан элбеер эмтир.\n«Алтай тил билзен- алтан мун калыкла куучындажарын, орус тил билзен- телекейле эрмектежерин»- деп. Азаннын адазы чын айткан эмтир.\nАзан кӱнге кӱйӱп калган, таскаган. Атка минзе- мандатар Ээр- токымды бойы алар. Чат –мат тудушту. Керек дезе, армакчы да тӱрӱп билер. Атанар тушта, канjалап алар. Мыны кем ӱреткен? Аймырак агазы. Jе Эркеш ле Мерген ол jанынан туку качан билер кӱлӱктер. « Космосты тон ӧткӱре кӧрбӧй, кобы –jикти, койлорды база кӧрӧр керек»- деп, ууларына ла Азанга кокырлаган айас база ол айткан. Кем билер, jаан кижинин сӧзин… ондорго до кӱч, чыдаза билип албай… Jаныс ла jакшы ӱренип, jаан-jаштын айтканын угуп-билип jӱрзин болзын…\nШак мынайда ӱредӱчилери база jакыкан эди… бу jанынан чыдаза сананар, шӱӱнер.\nЭмди Азан ар- бӱткенле тудуш немедий. Кызылгаттын кычкылын билер, керек дезе, кажы ла куштын ӱнин танып ийер. Балтырганнын терезин сыйт этире сыйра тартып, jип билер. А эжиниш jанынан айдыш та jок. Чакпынду, ап- ару сууны тӧжиле ырып кече берер. Койлоорго эрте турар. Эн бийик тууга Эркеш ле Мергеннен озо чыгарга мендер. Ӱч нӧкӧр Кадын бажында Ӱч – Сӱмерди аjыктап, не аайлу кайкабады деер. Олор ап- ару, ак санаалу. Бу кейи кеен jерине jӱрзен кандый jенил деп, Азан ол тушта сананып калган. Чындап та, тымык, jап –jажыл, ан –кушту jерине тыдырада jӱгӱрип jӱрере кӱӱни келген.\nЧындап, мындый учурал болгон. Оны айдарга да т��димчилӱ. Ӱч наjы база ла кармактап барган. Кӱн изӱ, балыктар jалкурып, кӧлдин тӱбинде эриндери кажан- кажан эдип, эстеп тургулайт. Кармакты jытап та кӧрбӧйт . мындый изӱде уйкузырап турган болбайсын. Энирди ле сакып jадылар. Койлор агаштын кӧлӧткӧзинде соолоктоп jаткылары.\nЭм нени эдер? Уулчактар боронот терерге сууны тӧмӧн бастылар. Кенетке чынырыш угулды. Аjыктап турза: эне айу балазын сууга эжиндирип туру. Балазы мойножот. Экинчи балазы jаратта кургадынып отуры. Эенези сӧс укпааы кӱлӱкти тажып ийеле, кӧлгӧ чӧнӱрип ийет. Азан айучактарды jараш кӧруп: Мишутка!» - деп кыйгырды. А йу сертес эдип, тындалана берт.\nЭркеш Азаннын оозын туй тудуп, шымыранды:\n- Арай, энези биске чурап келер!\nАзан айдат:\n- Jок, Мишка jакшы-ы. Телевизордон уулай кӧргӧм. Мишутка, кел бери!\nМе, байагы айу балдарын агаш jаар чыгарып ийди. Онон огурып, уулчактар jаар болды. Ол казырлаган. Jӱгӱрзен сӱружер. Уулчактар торт ло сууга тал- тыр- тыр. Эркеш наjыларына шымыранды: « Тижегерди титенип, ӱн чыгарбаар. Тым ла jадаар…»\nАйу jенести чачып, атыйланып турганы коркышту. Тижи- тарс-тарс эдет. Jеткер jууктап келгени бу. Балдар кӧстӧрин jумуп ийдилер. Айу дезе, тыркырап, кӧнкӧрӧ jаткан кичинек немелерди бажын jайкап, аjыктап туру. Онон огырбай, ойто кайра басты.\nӰчӱ канча кире jатканын билбей калган. Тал- табыш jок. Эркеш бажын кодӱрди. Айу балдарыла jылыйып калтыр.\n****\nТайгага катап ла кандый да койу энир тӱшти. Эркеш, Мерген леАзан алдындагы куучындажып jаткылары. Арканын тӱби карануй. Ай араайын чыгып келди. Мӧштӧрдин баштары мӧнӱн, та алтын! Суунын чакпындары кӱмӱш кайзырыктар ошкош. Jаныс ла: мызылт, мызылт. Табыжы да jымжа-ак.\n- Тогус толын ай jараш, тойынганда мал сӱрлӱ- деп, Жркеш айтты.\n- Бу кожон бо? = Азан сурады. Нӧкӧри тенериге кӧрӱп, уныкты:\n- Энем онойдо кожондоп jат.\n- Каныдый jараш сӧстӧр! – дейле, Азан тымый берди.\nКуулгазынду чок ӧзӧккӧ торт ло сӱттий урулуп туру. Jадарга да, сананарга да кандый jакшы! Туулар нени де шӱӱнип тургулагандый. Олор ойгор ло улу бӱдӱмдӱ. агаш айылдын jартыгынан от jалтырайт. Бӱгӱн Аймырак эшке кандый да ак сагалду апшыйак айылдап келген. Jаан улуска чаптык этпеске уулчатар тышкары jаткылаганы бу. Ӧрӧкӧн топшуурлап туру. Ончозы jап- jарт угулат. Оны тындаза, не ле санаана эбелер. Баатырлар, jер =телекей керегинде айдып тургандый. Эмезе аттар jарыжып келгендий. Комыдалду кожон до угулат….\nУучында карганак кайлап баштады. Нӧкӧрлӧрдӧ табыш та jок – jаныс ла тандуда. Бу кандый jербрен кӱӱ. Оборы jаан алыптар кӧскӧ кӧрӱнет. Бирде мантдып бараткан кезер, бирде чӧлдӧр санаага jуралат.\nКӧк ӧлӧнди кӧмӧ баспай,\nкӧни jорго барып jадат.\nJаш чечекти jайа баспай,\nJараш кӧни ӧдӱп jадат.\nМерген араайын шымыранды:\n- Кӧӧ-куйак кийип алган кижи канайып jенил, чебер барып jат.\n- А ол баатыр агаш –ташка киленкей, керек дезе ӧлӧнди де тепсеер кӱӱни jок –деп, Эркеш jартады.\nСаныскан учпас сары чӧллӧ\nСалкын кептӱ барып jадат.\nКускун учпас куба чӧлӧ\nКуйун ошкош барып jадат…\nАпшыйак бу сӧстӧрди айдалаю «о-о, у-у» деп, коолоп турар ӱн чыгарды. Кандый jилбилӱ кӱӱ. Онын угуп турза, ак- айастын тӱби jаар учуп бараткан ракетанын табыжы кептӱ. Эт –кан jимиреер куулгазынду ӱн. Азан мыны тындап, чӧрчӧк jерине барып калган немедий болды.\nКай токтоп, апшыйактын куучыны угулат.\n- Ой, уулдар, табышкактар таап маргыжалы? – Эркеш айтты.\n- А мен ӱзезин билерим, jаныс ла айт- деп, Мерген мактанып ийди.\n- Ас тапкан кижини ол келген кижиге садып ийерим –агазы кезетти. Азан чочып сурады:\n- Кижини канайып садатан?\n- Айла бойын кӧрӧрин. « Аттан бийик , ӧлӧннӧн jабыс» Бу не, табаар.\nМерген ле Азан санана бердилер.\nТымык. Jаныс ла jиилексӱ эзин келет. Туулар база шӱӱнип калтыр. Айдын чайыгы кӧгӧлтирим. Jалбрактар чокко кылбыражып туру. Кайда да ӧскӱс-уул деп кушкомыдайт.\nАнча –мынча удай берди. Эркеш уулчактар кыйнала бергенин билип. Эмеш jулкас jартап ийди:\n-Байа келген кижи неле келген эди?\n- А-а, ол ат!\n- Jок. Сананаар jазап…\n-Ол бо? – Келjим.\n- Ого ло jуугаш.\n-Э-э, ол –ээр! – Азан айтты.\n- Бат, бу чын. « От камчылу кӱркет уул». Бу не?\nОйто ло шык. Кайда да улаарып jӱрген томонок кынылдайт. Мӧштӧ не де кылырап мантайт.\nАзан сурады:\n- Кӱркет дегени не?\n-Кизирт эдеечи кату кижи.\nАзан «кизирт», «кӱзӱрт» деп сӧстӧрдин табыжын тындап jатты. Онон от камчылу дегени не? Бу ла тушта, Мерген чынырып ийди:\n- Ол- jалкын!\n- Чын табылды. «Ары калбан- бери калбан». Бу не?\nМерген ле Азаннын тумчуктары мыжылдажат. Эжик калт эдип, ӧбӧгӧн тышкары чыкты. Сагалы кажайып, армакчыда адын тандактап кӧрӧлӧ, ойто кире берди. Агаштардын кӧлӧткӧлӧри- аткыс. Айга одоштой кайа торт ло кӱскӱ. Чеденде койлор «кыдырт –кыдырт» эдип кепшенгилейт. Аркада ӱкӱ ӱшкӱрди.\n- Ой, уулдар, уйуктап калдаар ба? – деп Эркеш энчикпей сурады. – Jаны ла кем чыгып jӱрди?\n- Чын, чын! Ол – эжик! –Мерген мендеди.\n- Табылды. « Ичип jийле , ичегенине еире берт». Мынызы неболор, уулдар?\n- Ол – бычак. Оны да бил-ерим- деп, Мерген айтты.\n- Аткыр, болор. Азан jаныс табышкак тапкан, уулчактардынмандайыначертип ийди. Онон сан башка сӧсӧтӧр айдып баштады:\nБӱгӱн бистин айылда,\nБуурыл башту ӧрӧкӧн.\nБу уулчакты алыгар,\nБиске jууктай базыгар!\nКӧстӧри чӧӧчӧй болзын,\nКабыргазы какпыш болзын,\nКарызыла тайак эдеер,\nКулагыла туткуш jазаар,\nКонжооры шоор болгой,\nАлканы арчуул болгой.\nБу тужында айылдан апшыйак кӱлӱмзиренип чыкты. Ол Эркештин сӧстӧрин угуп салтыр. Балдар албатынын озогы ойынын ойноп турганына сӱӱнген. Сагалын сыймап айтты:\n- Мындый jараш уулчакты садып турганда албай а-а! Айдарда, оны оком ло эдип салайын. Чыдаза, колго тӱшсем, ундыбай, кӧрӱп jӱрзе , онон артык меге не керек эди.\nАпшыйак Азаннын чӱрмежинен окшоп ийди: « Алдырбас, чыдаза санаалу эр болор. Jе, jаныс ла кӧ-ӧп табышкактар, кеп сӧстӧр ӱренип алзын».\nОнон айылга ойто кирди. Топшуурдын омок ӱни, кокыр- куучын. Ӱч нӧкӧр койдоныжып ��лган. Айбанда эки тилле куштар ӱндежет:\nСпать пора!\nСпать пора!\nТа- арт, та- арт-\nТарынбаар!\nТан адар-\nТашташпаар!\n***\nJайыла кӱнге кӱйӱп калган ӱч уулчак ажуга чыгып келди. Кус jедип келген. Олор школго барып jат. Эркеш, Мерген ле Азан jӱктенчиктерин jерге салып, сындарды аjыктап тургулады.\nМерген эмеш чичкерип, узундап калган. Эркеш кӱдӱреш бӱдӱмдӱ. Колы –буды jоон, jарды jалбак. Чындаза, бӧкӧ кӱлӱк болоры jарт. Онын чырайы кандый да jалакай ла килемкей. Чачын улай ла «ежик» эдип качылап алган jӱрер. Мындый кату кара чачты ӧскӱрзен, сексейе берер ине.\nАзан база узундап калган. Кӱйгени торт jес. Тайгазын, кӱрен болп калган. Эди –канына jайлуда кӱнинин чогы шинип калгандый. Jанып барза, эне- адазы таныбас болды ба? Городко кӱйбӱн эде jӱгӱретени jоголып,чала табылу базытту.\nСап- сары, jеерен, кызыл тууларды кӧрӱп турзан, кажаганда jалкылар ошкош. Олордын ортозында Кадын- Бажы ӱч чалмачы уулдый. Кӱскиде алтай jеринди аjыктап турзан, кандый jараш!\nКайра кӧрзӧн: бу ажудан тӱже берген jол турлулар jаар мыйрыйа берген. Ол там ла ырап, меестерге jеделе, койлордын мун jолы болуп, тууларды шаргып, тарай бертир. А бу jол дезе деремне jаар тӱшкен. Ол, байла, городтого коолоп ыраган. Бу ажудан эки башка тӱшкен jолдордын салымы кандый не? Чындаза ла кӧрӧр.\nJаламалу мӧш jӱзӱн jӱӱр ӧндӱ кыйларалы элбиреп, та нени сананатболбогой. Айса уулчактарды ӱйдежип, тегин ле jобош шуулайт па. Озогы улустын алтайына мӱргӱп, ажулар сурап буулап салган jаламалары тургай ла. Олордын jенил эмес jӱрӱми, сананган санаазы бу куу бӧстӧргӧ бичилип калгандый…\nЭмезе олордын Алтайына ару –чек jӱзин, оны тоозын деп, келер ӱеге артырган кереези.\n- Jе, балазы- деп, Эркеш ӧрӧ турды.\nЭмди ле кырды ажа конзо, jайлу кӧрӱнбей барар. Уулчактардын jӱректери чым этти. Ӱчӱ ыраакта, кӧпӧгӧш ынаарлу ӧзӧктӧ агаш ыйлады аjыктап турды. Чап- чанкыр ыжы табылу чыгат. Ол тенери ӧрӧ тыйрыктап барган кӧпӧгӧш jол ошкош. Кару ла таныш jыды jытанып тургандый. Чындап, адазы уулчактарды ӧзӧккӧ jетирип салайын деерде, олор болбогон. « Бойыс jойу jеде берерис, jолой ойноп барарыс»- дешкен. Ӱчӱ jайлула jакшылажала, кырды тӧмӧн тизиредип ийдилер.\nАРГЫМАК\nКичинек Токшыннын эне- адазы койчылар. Jылдын ла ыраак тайгада jайлаар улус. Олордр сӱреен jобош Ак –Боро деп бее бар. Онын кӧстӧри jалака-ай, jаан. Огош балдар jанына келзе, jакшызынып, окуранып турар. Эмезе бажын энип, олордын чӱрмежинде эрдин jыжып, эркеледип де ийер. Качан кӧчкӧндӧ, ого айак – казанды артып берзе, канча ла кире калыраза, керекке де албас. Токшын оны минип, эне адазынын кийнинен араайын jортуп барардар. Ак- Боронын сагуштызы коркышту. Тискинди бош салып ийзе, бастыра jолдоры бойы ла таап,чеп- чек базып отурар. Онон качан да бӱдӱрилбес.\nJе бир ката пол узун буттарлу кулунду болды. Кӧрзӧ: тен, эркези сан башка неме! Мойны чичке, кӧстӧри база кап-кара. Кыскачак куйругун буландадып текшилезе, jаражын не дее��! Чыйрагы да сӱреен. Мантаза торт ло салкын-куйун. Jажыл jаланла учуртуп, чек арыбайтан ошкош. Киштеп ийзе: ӱнининин ӧдӱзи коркышту. Тындап турзан: ыраак- ыраак чойилип барган сындардын jолдоры санаана кирер.\nТокшын оны бойына ат эдип алрга каранынан шӱӱнип jӱрди. Не дезе, ол бойы да, кулун да кичинек. Минип алза, карын, эптӱ болор эмес пе? Jе кулун уулчакка jапсыбай, ӱркип турар jанду. Кезикте оны jастыра –мастыра тееп те ийер.\nУулчак эне адазы койлозо, айыл сакыйтан балазы. Олор келер алдында чай азып салатан jакылталу. Тайгада кожо ойноор балдар бар эмес. Кулунды ла айланып, ойноор болды. Jаан удабай экӱ ӱӱрлежип, ӱрениже бербей кайтты. Эмди кандый макалду! Кулуннын jалын сыймаар, мойнынан кучактаар. Токшын оны «Аргымак» деп адап алган. Бу атты эне-адазы база jараткан. Jай ортозында ол jороозы ла тойынып, jооной берген. Тӱги кӱнге мызылдап турар.\nБир катап Аргымак текшилебес те, киштебес те болды. Ол курбуйып, кунукчылду турат. Малдын эмчизи келип, оны шиндеп, кандый да бир эидер берди. Оны качан, канча кире ичтиртерин jартап берген.\nУулчак кулунга эмди бойынын ойинде ичирип турат. Онын эки jагын таныда тудуп ийзе, оозын ачар- бат ол ло тушта эмди ичир. Эн jымжак jыды jараш ӧлӧнди салып берзе, бир эмештен jиир болды. Ак – Боронын кӧстӧри кунукчылду. Токшын кулуннын jанынан айрылбайт. Jылы- куйругун сыймаар.\n«Алдырбас, Аргымак, jазылып каларын. Онон ойто текшилерин. Кӱнин кирзе, мени миндирерин бе? Баатыр адым болорын ба?»- деп, уулчак шымыранып jӱрет.\nАргымак дезе улу тынып jадар. Кӧркийдин арыганын не деер. Кӧстӧри ӧчӧмик. Суркурап турар тӱги быртып, таакырай бертир. Токшын оны кӧрӱп, ичи чым эдип, ыйлап та ийет.\nJарым айдын бажында Аргымак ондолып келди! Ӧрӧ туруп, таралjып база берген.\nАдазынын нӧкӧри, jылкычы Амыр ӧбӧгӧн, уулчакты таштын алдынан чыгып jаткан ак ӧндӱ суучакка баштап келеле, мынайда айтты:\n- балам, бу аржан суу. Сен кӱнӱн ле мынан кӧнӧккӧ апарып, кулунунды сугарып тур.\nJаан удабай кулуннын эди-каны тынып, омок- седен боло берди. Ол эенези айландыра текшилеп турат. База бир канча ой ӧткӧн сонында, бошпойо семире берт. Токшыннан чек айрылбас. Чамчазыннын эдегегинен буулап салгандый, кайда ла барза кожо. Jӱзин- оозын, колдорын jалаар. Токшын оны ноктолоп алала, jединип jӱрет. Адазы айдар:\n- балам чыдаза ат ӱредер эр болотон эмтир. Кӧрзӧгӧр дӧ, кулуны кандый jобош.\nКӱскиде Аргымак тапту чыдап калды. Энези ошкош керсӱ кӧстӧрлӱ. Балтыр- эди чыдым. Сӧӧк- тайагы бийик. Киштеп ийерде тууда сыгын каруу да берген эди.\nБир катап Токшыннын энези Ак- Бороны минип, ӧзӧк тӱшкен. Аргымак эки кыр ажып , арыыр дейле, ээнчикпеген.\nАдазы дезе койлоп барган. Уулчак кулунун jединип алала, ойноп барды. Олор турлудан ырай бергенин билбей де калдылар. Агаштардын сап- сары бӱрлери тӧгӱлип туру. Эмди тайгада соок. Бу ла кӱндерде ӧзӧккӧ кӧчӱп тӱжер керек.\nАргымак кенетке кулактарын казынып, шокырап, тынд��лана берди. Бу канайып туру деп, уулчак алан кайкап, ары- бери аjыктанды.\nКӧрӱп турза: бурулчыктын ары jанынан кӧк ийттер ошкош эки неме jилип чыкты. Куйруктарын айра минип, тиштерин тарсылддып келип jат. Токшын бу бӧрӱлер деп, танып ийди. Кулун чынынрып, колдон божонорго карайлайт. Уулчакты бир эмеш сӱӱртеп, чек токтобойт. Эмди нениэдер? Танмалар уулчактын кыйгызын неге де бодобой, карын маказырап, jуктап келедири!\nКачар керек , jе jӱгӱрип кайда барарын. Агашка чыгар керек, Аргымак не болор!\nТокшын тургуза ла Аргымаккамине сокты. Кулун дезе jаланла сурт этти. Уулчак онын jалынан чыт ла эттире тудунып алган. Аргымак jаныс ла чойилип- чӧйилип барып jат. Учында ол чала арып, мыны арайлаай берди ошкош. Кийнинде дезе кажас—кажас, тарс- тарс эткен тиштер. Бӧрӱлер jедижип келеткен болгондый…\nТурлу ба… Аргымак ого jеде конды. А бӧрӱлер агаш айлды кӧрӱп, арка jаар кача бердилер.\nАргымак токынап болбой. Торт ло биjелеп туру.\nКачан адазы jанып келерде. Тошын не болгонын ончозын куучындап берген. Ол угуп –угуп турала, кулуннын jалын сыймап айтты:\n- ай канатту аргымак болотон эмтирин. Ат кижини элен- чакка аргадаган. Сеге баш ла болзын, эрjине!\nJенӱ\nТырмактын эзи база ла jайлузына кӧчӱп келген. Койлор семиретен тапту ла jакшы ой. Отын деп уулчак алты, Тырмак дезе эки jашту. Экӱнин койлоп jӱрӱп, тапту ла ойнойтон тужы.\nТайгада не jок деер: чап-чанкыр тенери, ап –ару кей, jап –jажыл агаштар. Онын сан башка jараш кожонду куштар. Ичип ийзен, санаан jалт эдер суп- сур суулар.\nJе бир кӱн Тырмак арка jаар барала jанбаган. Отыктын адазы оны канча кӱн бидирейле, таппай чӧкӧгӧн.\nТырмак дезе бир сайак койго баштаткан ӱӱрди бажын тозоло, турлу jаар айдап ийген. Бойы бир кырланга чыкты. Ол тандап турза, ичкери ӧзӧктӧ туйгактар тызыраганы угулды.кулатарын сӱӱрейтип, бажын jайкап аjыктаза, бир мыйгак бозузын ээчидип, сунуп бараат. Олорды суйман неме чойилип- чойилип сӱрӱжип отуры. Тырмактын кыjыгы куруп,ыркыранып ийди. «э-э, бу бӧрӱ эмтир!»- деп, ийит танып, бир оос ӱре салды. Куйругын мантаарга эптӱ болзын деп суй салал, бӧрӱнин бажын тозуп, кылыйтып ийбей кайтты. Эди- каны изип, сыр манта кире берди. Мыйгак тура тӱжип, балазын сакып алат. Онн ойто ло кайа кӧрӱп, элес- элес эдет. А бӧрӱ дезе эмештен олорго jуктайт ла jууктайт.\nТырмак бир кырланды эбире сокты. Эм мыйгак ла бӧрӱнин ортозы. Неме болбоды, сондоп калтыр. Тврмак бастыра ийдезин jууп, экинчи сойокты айлана сокты. Бат, мыйгак удура келип jат! Ол оп-соп, тура тӱшти. Кӧӧркий балазы арыганына торт ло тыркырап туру. Энезинин кӧстӧринде учу –кыйузы jок чочыду. Ол кийнинде бир бӧрӱ, экинчизи дезе тозуп алган депбодогон ошкош.\nТырмак мыны ондоп, туура калыйла, мыйгакка jол jайлады. Бойы табыш та jок отура берди. Ан кайкап, бозузын тӧжиле ийдип, кӧдӱре jеле берт.\nТырмак калып, бӧрӱни сакый берди. Jе jӱреги кӧксине бадышпай тургандый. Анча –мынча болбой, бӧрӱ бат бу. Тырмак д��зе сӱмелӱ. Ол ӧштӱзинин тамагынан ала койды. Салjа чылап кадала берт. Бӧрӱ айрылып болбой, чирей тебинди…\nЭмди jанар керек. Jе ӧрӧ турайын дейле, ойто jыгылды. Шыркалары сыстажат. Кӧстӧринде кандый да оттор. Тамагы какшап, суузап турганы коркышту. Кӧрзӧ: байагы мыйгак бозузыла ыраак jокто туру. Ол ийтке катап- катап кайра бурылып, ичкери басты. Тырмак оны ээчий jылып барды. Учында ол акм ӧндӱ сууга jеткен. Ийт ого кирип, ачаптанып ичет. Алтайынын аржаны бу эмтир. Арыган сыны jериниле тӱшти. Мыйгак ого быйанду. Кӧстӧри токыналу. Эрке балазын jалап, эмизет. Энир кирген. Тайга тып- тымык. Тырмак jылдыстары койлорго тӱндеп, турлузын сананат. Кенетийин онын тумчугына одыннын jыды сокты. Jылып барза: мӧштин тӧзине анчы еонгон болтыр. Аннын ичи- кардын таштап ийтир. Тырмак тойо ажанып, тан адарын сакый берди.\nКӱн чыгарда, чалындар тостондожып суркуражат. Куштардын ӱн алыжып турганы да сӱӱрен. Айас, jылу кӱн. Тырмактын санаазы jап- jарык.\nКечеги мыйгак качан ок аржанда. Ол ийтти сакып турган болгодый. Энелӱ- балалунын турганынын jаражын.тырмактык сыны jенилип калтыр. Ол аржанга аксандап jетти. Ичип алла, амырай берди.\nТал- тӱш. Мӧштӧр чаганала jытанат. Ӧлӧндӧ аспандардын эдижи торт ло чарак куурып тургандый. Тырмак ӱргӱге алдырып, Отыкты эске алынат. Ол: «Тырма-ак!» - деп, кыйгырыптуру ошкош. Ичи чым эделе, улуп ийди.\nШак мыныйып ол аржан сууга ӱч кӱн эмденген. А мыйгак онон ырап барбаган. Ол ийти суга улай ла кычырып турган. Керек дкзк бозузы Тырмакка jуук келеле, jыткарып коргон.\nБайла, ойноор кӱӱндӱ. Текшилеп –текшилеп ийер. Тырмак куйругын булгап, ары –бери анданар.\nБир кӱн ол эрте туруп керилзе, озогы бойы су- кадык. Колы- буды jенил.\nМыйгак дезе ырак jокто отоп турды. Тырмак оныла куйругын булгап jакшылажып, айлана jелип ийди.\nМыйгак оны эчий басты.\nТырмак jолой амырап, барып ла jат. Кайа кӧрзӧ- бозулу мыйгак. Уйдежип келеткен болбайсын.\nТырмак айылдын эжигине jелип jетти. Отык оны кучактай алды. Ол кырлан jаар кӧрӧрдӧ, анда бозулу мыйгак туру. Кулактары талбак. Энелӱ –балалунын ӱстинде кӱлӱмзиренген кӱн.\nБОРСЫГАШТЫН СЫЙЫ\n«Тулаан айда тырмакту неме ичегенге jатпас» - деп, алтай албаты айдыжат. Айдарда, олордын кажызы озо чыгат? Анчылардын сӧзиле болзо- борсык онон айу, ӧркӧ. Эн ле учында дезе – тарбаган.\nТулаан айдын сегизинчи кӱни. Кичинек борчыгаш энезиле ичегенде уйуктап jаткан. Jаскы тан кӧгӧрип келди. Ичегенде кӧӧдий карануй. Jе босыгаш кӱн чыгып келгенин тӱш jеринде кӧрӱп jатты. Ойгоно чарчайла, капшай ла тырмактарын тоолоды. Онон корт эдип, энезин ойгосты:\n- Эне, бугӱн 8 Март!\nОл дезе ойгонбойт. Байла, ӧнӧтӧйин jаткан…\nБорсыгаш чала таралjып, эжик jаар басты. Кыжыла уйукташка jалмаштары кӧжип калтыр. Бат ла дезен, ичегенин оозы бӧктӱ! Эм мыны канайдар? Ол кертек тумчугыла тӱртӱп- тӱртӱп ийерде, кӱрт ӱйтеле берди. Борсыгаштын кӧзи кӱнге кыбыгып, аскырып чыктты. Ой, кандый кеен ле ару кей! Э��иреде туулар лаагаштар. Кӱннин кирбиктери узу-ун! Кӱлӱмзиренип туру! Энезиндий jала-кай! Jылу-у! jала-акай!\nОл чанмак мандайын тырмап, корт эделе сананат: « Бӱгӱн тулаан айдын 8-чи кӱни. Акыр, энеме сый эдедим! Чечек ӱзӱп аларга, эбиреде кар ла кар! Тату-у тазыл казарга jер тон».\nОл сананды ла сананды, jе сый эдер неме табылбайт.\nОйто ичегенге кирип уйуктай берейин дезе-уйатту. Мындый кӱнде энезин канайып сӱӱндирбес? Соондо ан- куштар оны: « Jаман борсыгаш, энезин ундыган!»- деп айдыжардан айабас. Мӧштин бажында бу ла отурган тилгирек тарал коп то jайар. Jок, jок олор jакшы-ы! карын: «Бар-р, бар-р! Баатыр борсыгаш!» - деп jӧптӧп, айдыжат. Кайдаар баратан?... кӧрзӧ кар ла кар… туйуксынды, ыйы келди! Jе кӱн ого нени де имдеп ийт.\n« А –а, билдим!»- дейле, борсыгаш чотпос эдип, секирип ийди. Керек дезе, чолтык куйругы чычас этти.\n- Э-э , кӱскиде энемле jиилектеп jӱргем. Ол туку турган кырада кӧ-ӧп кылбыш коргӧм. Энем оны амтанду эм чай деген. Jалбырагы кышкыдада онбос jараш деген. Бат, ого баратам.\nБосыгаш jалтанбай, кӱрт jаар калыды. Кнайдар база, ме,карга бадалды. Алдырбас, мыны ла ӧдӱп алза, коштой меес каранты. Онон анда ӧркӧлӧрдин ичендеери. Айса, олордын балдарын айбылап аларым деп сананды.\nОл сӱӱнип, сӱӱри тумчугыла карды ырып, байбан- байбан эдип баратты. Онын буттары кыска, базарга кӱч. Бойы кӱскиле бойы –ак мешке семис. Базарда торт ло милjин- милjин.\nОл каскак jерге тоолонып ийет. Бу тугта мечик ошкош. Кортылдаш эмес кортылдаш.\nШак мынайып jадып кӱнет мееске jеткен. Ме каранты эмтир! Ары –бери тӱнзӱдеп, jыткарды. Кӧрзӧ: ичеген. Тумчугын ого сугуп ийерде, ӧркӧзӱ-ӱ. А-а, кӱлӱк уйкуда! Ойгозор керек. Мындый учурлу кӱнде канайып jаткан бу? Борсыгаш айы бажы jок кортылдап ийди. Jаан удабай ичегенин тӱбинде эки кара кӧс кӧринди.\n- Шыйык. Шыйык! Анда кем шыгалап туру?- деп, ӧркӧнин балазы сурады.\n- Корт, корт, коркыба. Кожо барак. Энебиске сый бедиреек?- борсыгаш айтты.\n- Тышкары кар. Ичегеннен чыгар ой jетпеген.\n- Кортык болзон отур, ӧркӧ !\nБорсыгаш онон ары барды. Бат базыш болбос ол мынайда шӱӱнип, кертек тумчугыла кӱртти тӱртӱп баштады. Кар тон. Мыны канайып ӧдӧр? Jок , jок! Кайра базыш болбос. Ол мынайда шӱӱнип, кертек тумчугыла кӱртти тӱртӱп баштады. Кар тон. Борсыгаш кӧрӧрдӧ лӧ бошпок, огош. Jе боынын кирезинче бӧкӧ! Бат ла де, белине кӱрт jемирилди. Ух! Ачузын! Ол тырландап, jӱкле арайдан айрылды. Удабай чоокырланып калган мееске jетти. Эмди базарга да jенил. Андый да болзо, анда-мында кар.\nJаан кӧндӧйдӧн айузу-у jыт сокты. Кирип барза, энеайууйкуда эмтир. Койнында эки айучак. Jара-аш тӱш кӧрӱп, кӱлӱмзиренип jаттылар. Jаактары болчондоп, каткырвп турган богондый. Кулактарын кыймыктадып ийгилейт. Борсыгаш «корт- корт» эдип, каткырып ийди. Чочыйла, бир айучак ойгонып келди. Тегерик кара костӧрин jажып –jажып, шымыранып сурады:\n- Не керектӱ jӱрӱн?\n- Энебиске сый табаак. Козыр ташта кылбыш бар.\n- Араай куучында. Энем ойгонор. Мишкек ойгонзо, сеге алакан берер. Акыр, мен озо баштап чыгып кӧрӧйин.\nЭкӱ ичегеннен чыгып келди. Айучак чӱчкӱрип айтты:\n- jок, арай эрте. Айла jашкан кар jаар эмтир. Чарчап каларыс. А сен эдил е ойто jан.\nБорсыгаш ӧӧркӧй берди:\n- Айучак, уйкунын бойын барып быжар. Корт- корт, кортык эмтирин!\nОл табыжыла jанып ийеле, онон ары кожондоп барды:\nКорт- корт коркынчак\nКойон jӱрек- айучак.\nБойым сала берерим,\nБастыразын jенерим!\nШыралай –боролой козыр ташка jетти. Бата-а! кыбыштын кӧбизин! Ол эн ле jаан эки jалбыракты ӱзӱп алды. Сӱӱнип кожондо ийди:\nЭнеме jашы сый-\nЭки jараш jалбырак,\nОнын ӧни jастый,\nJыды кандый jакшынак…\nКӱн соой берди. Удабай кар jаап ийди. Борсыгаштын келген изи jок. Аскан!... ол калтырайт. Тиштери тарс-тарс. Эди каны тыр-тыр. База ла ырыш, тӱртӱш. Оозында эки jалбыракты чеберейт. Бойында сананат: «энем jакшы-ы, сыйды туней ле jетирерим».\nБат, калганчы кӱрт. Тӱн кире берген. Баратан айы билдирбейт. Кӧрӱп турза, jаан кара неме элбес этти. Бу- борӱ! Борсыгаштын jӱреги оозына чыкты. Кыйыш jок ӧлӱм! Байагы неме jууктап келди. Тура тӱшти. Казыр эмес ошкош.\n- Сен кем? Деп, ол сурады.\n- Борсыгаш…\n- А мен – Тырмак. Коркыба. Эненди билерим. Кичинек тушта мени андап ӱреткен- деп jобош ӱн угулды. – Айлына баштап салайын. Кайда . ээий бас.\nИйт оны ичегенге батап экелди:\n- Энене эзен айт. Тымырак дезен, ол билер.\nИчегенге кирип келзе, энези оны беррергее шыйрадынып алтыр.\n- кайда болгон?\n- мен слерге сый экелгем, бу. Тырмак эзен айтырган.\nЭнези кӧстӧри мӧлтӱреп, сананды: « Баламды, баламды! Санаалу эмтир»\nСӰМЕЛӰ ТИЙИНЕШ\nМӧштӧри jыш ла эткен арка. Ортозы ару ла кӱзем. Jерге тӱшкен тобоголорды таралдар ла тийиндер чодырайта чертип салган чылап, кландыжып клаган. Агаштардын тӧзинде кандый кӧп кызылгатар. Бу ончозы ан- куштардын ижи. Олор тан ла атса, мында jемзеп jат. Шак бу аркада теп –тегин ле амырап, базып jӱрзе, кандый jакшы! Бир де будакты сый баспай, шылырабай барып jаткажын, не ле кӧрӱнер, угулар.\nJе бир кӱн эртен тура мылтык jырс ла этти. Ол кеен тымыкты буза сокты!\nJе jемзеп jӱрген тийиндер мӧштӧргӧ тыдырада чыга кондылар. Баш ла болзын, бу кӱнен ала тарый –тарый адыш башталды! Арка jаныс ла кӱӱлеп туру. Кайдан да келген айры бутту танма jажытту андап jат. Онын кӧстӧри jаныс ла мӧштӧрдин бажында. Тийин элбес ле этсе, jастыра кӧрбӧс шилемир эмтир. Эмезе кузук черткенин угуп ийеле, соолоктоп, jедип ле келер. Торт ло jыткыр ийт. «Арканын jанынзын таап адар» деп, албаты шак мындый немени айткан болор.\nБир канча книн бажында аркада сап –сары куйпукту,апагаш тийинди озогы улус эрjинелӱ дежетендер. Ол балдардын «суксук»! деп кычырып, эн бийик, эн бӱрлӱ канылдын бажына jарыжып jӱрди. Анда, бӱрлердин ортозынан кӧстӧри суркурап, jактары борбон- борбон эдип, табыш jок арбанып, шокчылды аjыктап отургылайт. Ол дезе канкас эдип, тындаланып туру.\nОнын базыды уур ла jеткерлӱ. Jыды да сан башка- коркымчылу. Тийинештердин эди- каны jимиреп, кулактарында сыргалары тыркыражат.\n- Ары бери калыбар! Jеткер сезип ийер! Тым ла отураар- деп, эне тийин тырмагын чычандадып, балдарынкезетти.\nМылтыкту танма бир эмеш базып jуреле, тийинештер jажынган мӧштин тӧзине амыраарга отурды.\nОл танкылайт. Ыжынын ачузын, jыдузын не деер! Аjыктанат, кетенет. Jе артканын тӱби шык ла… канча кӱннин туркунына мылтыктын табыжына куштарчыдашпай кача бергендер. Учында бир тарал учуп келеле, ол кижинин талбак бӧркинен jескинип: « Тар-р, тар-р, талбак кулак, бар-р!» деп, табыш чыгарды. Jажытту андап jӱрген кижинин чочыганы сӱреен. Сертес эделе, таралга jудругын кӧргӱсти. Онон сабарын оозына тудала: « Киш-ш, киш-ш!» деди. А тарал там барды: «Качыгар-р, андар-р, куштар-р!»\nЭнир кире берерде, ол ӧрӧ туруп, одузы jаар басты. Эне тийин jенил тынып ийеле, айтты:\n- Эмди jакшы тойо ажанып алыгар. Айла ойто ло jуулыгар. Куучын болор.\nТенерини калын булуттар бӱркеп ийди. Тайга- таш нени де терен-терен сананып калгандый. Карануй аркада ӱзӱлеле тӱшкен кузуктардын табыжы кылырт эдет. Ойто ло ын- шын. Ончозы ээнзирей бергендий.\nЭне тийин аттырып ӧлгӧн нӧкӧрин эске алынып, кӧстӧринен jаштар сыксылат. Онон шӱӱй согот «Акыр, бӱгӱн тӱниле кар jаар эмтир. Эртен ол мылтыкту неме ойто келер. Jаш карда исти тапса, биске ӧлӱм. Нени эдер?»\nУчында jакшынак сӱме таап, кӱлӱмзиренип ийди. Балдары будактан- будакка уламдап келерде, ончозын jартап берди. Онон jакыды:\n- Уйуктагар. Эртен сӱреен эрте турарыс.\nТанары jуукта тенери айаскан. Эбиреде ап- апагаш. Торт ло чӧрчӧктӧ неме ошкош…\n- Балдарым, капшай тураар. Мени ээчий jерге тӱжеер!\nОлор jерге тужӱп келзе, бир де чийе тарткан ис jок. Энези балдарын баштап, капчал кобыга келди. Jайгыда таныш болгон ӧгӱс айунын ичегенинин оозына келеле, шымыранды:\n-Слер ого сакыгар. Мен ичегенге кирип, ӧрӧкӧнлӧ куучындажып кӧрӧйин. Jакшы, jалакай айу болгон эди, байла, чыгара сӱрбес болбой.\nКирип барза, ӧрӧкӧн сыр уйкуда. Тийин онын тумчугыннын бажынан тырмап ийди: «О-о, ойынчы тийинеш, не келдин.?»\n- Ой, былар, аркага мылтыкту неме келеле, ончобысты кырып бараат! Эмди бисти истежип келер. Болужаар. Танманы ныкыпкӧрзӧӧр.\nӦгӱс айу чочып, талтас- мылтас, айбас- уйбас тура jӱгӱрип, сурады:\n- Мылтыгы jаан, узун эмтир бе? Ой-ой , ондый немеле канайып уружар. Ок ок ло: октон jаан jеткер бар ба?\nТийин токынадып, тапкан сӱмезин jартады:\n- слер белетенип алала, кетеп jадаар. Ол бисти истеп, ичегениннин оозына базып келер. Jедип ле келзе, бис ол туку мӧштин бажынан « сук- сук, сук- сук» деп табыштанып ийерис. Ол танма сан ӧрӧ канкас ла этсе. Слер калып барала, мылтыгын ушта согуп алаар. Онон арыгызын бйоор билер болбойоор.\nАйу jакшы сӱмеге сӱӱнип, бажын кекип мактады.\nАйры бутту кокымай аргага сары танла келди. Jаш карда jаны ла барган истерди кӧрӱп, ӧкпӧӧрип, jӱреги jынкылдап истей берди. Ол сананат: « Кӱлӱктер колдо! Ээчижип барган: олор jаныс агашка чыкандар!»\nБир кӧндӧй jерге jедип келерде, тийиндер суркулдашканы угулды. Сан ӧрӧ кӧрӧйин ле дерде, айу «корт» эдип, мылтыгын блаап алды. Оны jанында агашка сый сокты. Онон браконьерди, шокчылды jыга басты. Не деп: ныкыш, уужаш. Кӱреш- тартыш. Багырыш эмес багырыш.\nТийиндер мантажып келзе, ӧгӱс айу ичегенининнин оозында бели чӧкпӧндӧп, каткырып оттуры. Онон айдат:\n- агаш –таштын, ан –куштын амырын ӱскен кӱлӱқ менен эмеш ӱлӱӱзин алды ла. Килеп, карын , божодып ийдим. Санаазы кирер болор бо!\nТийинештер кӧрзӧ , кобыны тӧмӧн казалап, качып барган истер jатты…\nТАНКЫЧЫ КОЙОНОК\nБир катап кичинек койонок ойноп jӱреле,ажунын jолынан калта таап алды. Оны кандый да кижи тӱжирип салган ошкош. Эмезе чачып ийген, кем билер оны. Ичинде узун соргулду канза, серенке ле танкы. Энчикпес кӱлӱк тӧнӧштин ӱстине отуруп, будын чылай тееп, танкылай бербей кайтты. Бурт ла бурт. Койонок оозын орбойттып ӱреде, сан ӧрӧ чанкыр кӧлӧсӧлӧр ээчий –деечий айланып чыгат. Анча мынча болбой – баш айланыш! Эбиреде агаш –таш биjележип тургандый. Койонокэзирип, бойынсананза тен. Неден де бӧкӧ. jалтанар нези jок. керек дезе, айуны да jыга тажып ийер кӱӱндӱ. ол буркурадып божойло, калтазын jадыктын алдына чыт ла этире jажырды. Эне- адазына айтпас, кӧркӱспес. Онон кокпон- кокпон, сертен –сертен эдип, арканы тӧмӧн мантады. Jолыккан ла ан- кушты шоодып, не деп айтпайт деер. Бастыра бойы тил- оос. Jыпылдаш эмес , jыпылдаш. Угарга да уйатту. Эзирик танманын сӧстӧри каткырышка тийер кырма.\nОл ло болды, ол ло болды…\nКойонок энезинен ойноорго суранып алала, jажытту-у, туйка-а келип танкылайт. Эн ле jаман неме- энезинен уурданып тураны! Сарбак сагалы ла барбндаачы он табыжы кӧрӱш те jок корон сары. База бир jаман неме- ол арканын ару кейин кирлеп jат. Андар тайганы jытаза: ӧткӱре танкызу. Ачу jытка чыдашпай кезиктери бу аркадан качар да кӱӱндӱ. Айу ӧрӧкӧн эзинди тамаштарыла аймаштап jытайла арбанат:\n- Фу-у! ару кейди кандый танма кирлеп туру! Учкан, байла колыма кирер болбойын!\nКойонок наjыларыла ойноорго саназа, олор jуктабас.\nКача бергилеер. Керек дезе, энези де койдонбой барды.\n- Балам , бу jыдын кандый сан башка. Нени jип турун?- деп энези сураза,ол: « Эне мен jыды jаман саска тӱшкем»- деп, тӧгӱндеп ийер.\nУчы- учында койоноктын тумчугы артап, jыт та сеспей барган. Тырын – тырын эдип, кейди канчала кирези jыткар- да арыгаанынан ла билип ийетен эди. Бооро ол амырап jаткан борсыктын чынмак мандайына баскан борсык чочыйла, болгонос танманнын будун майчыкта тиштеп ийген. А эмди кырдын кызыл тӱлкӱзине карын jакшы. Ол танкычы кӱлӱкти jыдынан ла таап алар. Ышсып турганы ыраагынан ла иле, таныкту. Ол койонокты jууктадып алала- чурап ла келди! «Чыйрак- чыйрак!» эткен табыш тен аайы – бажы jок. Арка торт ло jарыла бергендий. Бу ла тушта айу кыскачак буттарыла байбандап, jӱгӱрип jетпей кайтты. Тӱлкӱни jастыра- мастыра тажыды. Сӱмелӱ кӱлӱк сурт ла эдип калды. Айу койоноктын кулагынан тудала, ӧрӧ кӧдӱрди. Канайып та тырландаза, айрылар арга jок. Ӧрӧкӧн онын мандайына тырмагыла экӱ-ӱч катап чертип, чала jескинип шылады:\n- Фу-у! Итатаа-ай! Ару кейлӱ Алтайды бу учкан jарзыдып турган эмтир. Мынын тыныжынын jыдузын! Сен нени jип jадын айт?\nКойонок оозын ачып ийерде, корсок тиштери танкыга сап ла сары. Кенейте батканын тыныжынын jыды салт этти. Айунын тумчугы кычып, аскыра берди. Кӱӱни булгалды. « Ӧ-ӧк, ӧ-ӧк»- деп, кузуп ийди. Ӧрӧкӧн таралjый да берди. Койонок дезе кулактары ӱзӱлип бараатканын сезип, jартап айтты:\n- Ол неме… Jадыктын алдында. Баштап коргӱзейин!\nАйу jаан- jаан алтап, койонокты эчий басты. Кодорып берген калтаны ала койды. Оны jыттап ийеле, аскырышка арай талбады. Онон кӧзинин jажын табажыла арчыйла, сурады:\n- Мынын ичинде не бар! Корон бо айса не?\nКойон эки jаагы копылдап, тыркырап кайра талтас этти. Койон оны кӧрӱп, оморкоп унчукты:\n- слер jаан, ан, менин чыдуумга чыдабас кайтыгар? Кайда, канзаны тудыгар, тартыгар?\nКойонок катап- катап соруп, тегерик ышты сан ӧрӧ божодып, кийнинен ары узак аjыктап отурат. Айу дезе оны шиндеп, jаан – jаан тартып, сорып ийди. Баш ла бол! Ӧрӧкӧн кӧксин кабыра тудуп, тыныжы кыскарып, бажы айланды. Ол jерге jайабас эдип отура тӱшти. Кузуп, jӱк арайдан ондонып келзе, койонок jогыла.\nТанма кача бертир. Айу ачынып, калтаны jырта тартала, мергедепийди:\n- акыр, учкан, танкузу jыдынан тӱней ле сени таап аларым! Ару кийимди jарзыдаарга тӱней ле бербезим, акыр ла учкан!\nКӱЛӱМJИ\n« Jас келди, jас келди!»- Jиjиней дейтен кушкаш ак- jарыкка jар этти.\nОго-ош Ӧскӱзек деп атту чымалы ойгоно чарады. Ончозынан озо уйазынан jорголып чыкты. Батазын ла дер! Бастыразы мызылдап jат! Сан ӧрӧ кӧрзӧ: чап чанкыр! Айландыра аjыктаза: jап- jажыл! А тененриде тегерик чырайлу Кӱн! Ол кичинек чымалыга имдеп,кӱлӱмзиренип туру. Кандый jалакай, кандый jылу! Мындый кару кӱлӱмjи бар ба?!\nКичинек чымалы Jасты ла Кӱнди баштап лп кӧрӧгӧни бу. Мындый телекей бар деп, ол качан да билбеген. Кейдин баштап ла кӧргӧни бу. Мындый телекей бар, деп ол качан да билбен. Кейдин арузын, jыдынын jажылын! Кӧпӧгӧш кандыктар кӧк jалбышту. «Мындый jараштын учы jок, учы jок!» - деп, куштар эткилейт.\nӦскӱзек мындый кайкалды кӧрбӧгони jолду. Не дезе, ол кӱскиде jаш болгон. Оны чымалылар jылу уйага кидирип, кыжыла чыдадып салгандар онон « Ӧскӱзек» деп адап койгон. Анчадала, уйада башчы, канатту кара чымалы оны тын сӱӱген. Кӱлӱмjизи jе jакшы-ы! jе бу кӱннин кӱлӱмjизине арай ла jетпес. Бастыра чымалылар ого кару. Jе кӱлӱмjилери башка- башка. Кезиктеринин килемjилӱӱ-ӱ, бирӱзинин кунукчылду-у. эмезе кадый да jажыту-у эмезе кандый да jажыту-у. Бат, кӱдӱреш, jоон чымалынын кӱлӱмjизи ӧчӧгӧндӱ-ӱ. Кичинек неме деп тургандый. Андый да болзо, ӧскӱзекти кемде jаман кӧрбӧгӧн.\nJе бу кӱннин кӱлӱмjизинен артыгы барба!? Бир катап канатту ойгор чымалынан ол керегинде сураарда, айткан:\n- Балам сен кичинек: jӱрӱмде тогузон jет�� бӱдӱм кӱлӱмjи бар чыдазан олордын jаман- jакшызын билип аларын. Jе эненин кӱлӱмjизи ончозынан артык.\nӦскӱзек арык, чичке кол- буттарлу. Бойы тен, эрке-е неме. Кӧстӧри тооп- тосток. Керек болзо, тишке jанманы ачу- у эде тиштеп те ийер. Биличегин кезе курчаныпалган. Узун кабакту. Ол jол табарга керектӱ.\nӦскӱзек чек ойгонып келди. Кӧрзӧ: чымалылар уйанан чыгала кыймыражып туру. Олор кӱнге ле Jаска сӱӱнгилейт.\nӦскӱзек « Эне» деген сӧс угулуп ийди, эди каны jылый ӧчти ол бойында сананды: « А менин эне- адам кайда?» Уйаннын оозында тайанып, кӱнзеп отурган эн карган чымалынан сурады:\n- Былар, менин эне- адам кайда? Ӱргӱлеп отурган ӧрӧкӧн айтты:\n-О-о, балам, былтыр бу кӱсқӱде бу аркада ӧрт болгон. Сенjаш нени билерин. Кандый да шалырт кижинин одузынан ӧрт чыккан адан jалтанбас эр. Ол кӧп чымалыны аргадап, бойы кӱйӱп калаган. А шыркалу эненди jуугунда уйага апарып салганыс. Ондо тын эмчи чымалы бар. Jазылза, jаскыда jанып келеечи болгон эди.\nӦскӱзек мыны угала, энезин кӧрӧргӧ шӱӱнди. Jӱреги чек ле токынабай барды.\nЭртен тура эн озо чыктты. Кӱӱн эрке-е кӱлӱмзиренип туру. Кирбиктери узу-ун!\nӦскӱзек jалбырактардын алдында jорголоп энезин бедиреп барды. Бир эмеш асты jолой jажыл кӧк тонду ат- коныска туштады. Кӱлӱк катту мойнын кыjырада толгоп, кожондоп туру. Онон чымалыны кӧрӱп ӧчӧгӧндӱ кӱлӱмзиренип сурады:- мындый кичинек бараадын?\n- Энеме – деп, Ӧскӱзек айтты.\n- А ол кайа?\n- Ӧзӧкто чымалылардын уйазында. Jолын таппай турум.\nКонысан ӧрӧ учуп чыкты онон ойто jерге коноло айтты:\n- чип –чикке jомон тӧмӧн баар.\nӦскӱзек барды ла барды. Базала асты. Бир эмеш ыйлап та ийген. Jалбыракка чыгып, чичке колдорыла кӧзинин jажын арчып отурза: « чырып – чырып, не чынырып турун?» - деп,кемде сурады. Сан ӧрӧ кӧрзӧ, комыргайдын бажында кӱдӱреш неме. Чымалынын огош корӱп кыjыгына тийер эде кӱлӱмзиренип. Туру ошкош. Ӧскӱзектин кыртыжына тийди.\n- Не кижини jабыс кӧрӱп jадын!\n- Калак- калак, чугулданба. Карын сеге килеп ичим чым эткен. Адын – аспан.\n- Аспан, онын чымалынын уйазы кӧрӱнет пе? – деп, чымалы токынап сурады. – А –а ол туку озӧкто jадыры. Кобыны томӧн бар.\nӦскӱзек быйанын айдала, jорголоды ла jорголоды. Баш ла бол! Суучак агып jат мыны канайып кечер? Ары –бери мантады, кечӱ jок. Ыйлаарга jазанып ла jӱрерде, канады чололу неме учурады.\n- сен кем? – чымалы сурады.\n- Кӧбӧлӧк нени бедиреп турун?\n- Энеме бараадырым. Сууны кечирип салзан?\n- белиме оттур. Калак , jыгылдын. Бек тудун. Ол учуп чыктты. Мынан ончозы кӧрӱне берди. Ыраак jокто кыймыраган уйа. Кӧбӧлӧк jерге конуп, унчыкты:\n- эмди тӱш. Мынан ары jойу jеде берерин. Jакшы болзын! Ӧскӱзек jымыр- jымыр эдип, jалбрактардын алдыла jорголоды ла jорголоды. Колы- буды чийен –чийен, элес- элес. Аштай берерде, ичин кезе курчанып ийди. Бир эмеш амырап отурды. Бат, кандый да эне чымалы келип jат! Ол jууктап келеле, оны jыткарып ийеле, сурады:\n- Кайдаар барып jадын, балам?\nБойы торт ло токтодынып болбой, ыйламзырап туру. Бу канайып турган деп, Ӧскӱзек кайкап айтты:\n- Энеме. Адам былтыр ӧрткӧ кӱйген. Энем дезе ӧскӧ уйада эмденип jат дешкен. Оны табарга болужаар, былар? –деп, Ӧскӱзек jайналганду сурады.\nJаан чымалы мыны угала, та не боло берт, та не боло берт! Ол Ӧскӱзекти окшойт, бирде ыйлайт, бирде каткырат. Кӧстӧри jажы jылу ,кару-у! айткан сӧзи jаныс ла бу: « баламды, баламды!». Ӧскӱзек онын кӧстӧрин, ыйы ӧткӱре кӱлӱмjизин кӧрӧлӧ, чек ле jажып, jажыркай бергенин билбей калды. Айтканы jаныс ла бу: « энем, энем!» а сезимнен jаан небар!\nЭне чымалы кӧзинин jажын арчып айтты:\n- Балам сенин энен мен! Jанып отурум, jазылып калдым!»\nӦскӱзек энезине торт ло jапшына берт: « энем,энем»!.\nОнон энезинин кӱлӱмjизин лаптап кӧрӧрдӧ, торт ло Кӱнге тӱней! Кун ле Эненин кӱлӱмjизинен jалакай jер ӱстинде не бар? Jе кандый да болзо, эненин эн артык ошкош!\nӦскӱзек мыны jаны ондогон, кӧпти сескен.\nОл энезиле jедижип, тӧрӧл уйазына кожондоп туруп jанып ийди.\nJарганат\nJарганат jаргак ошкош кара канатту. Ол тлырап учуп келзе, какай балдарына нени де куучындайт. Jарганат jарга jапшынып, тындай берт. Угуп турза, мындый эмтир. Какай айдат: « Бошпонокторым, бистин jыл тӱгӱнди. А бу 1984 jыл- Чычкан. Ол он эки jылдын бажы.\n- Энем, ол кичинек. Ненин учун ончозынан озо? – чоокыр белдӱ балазы. Сурады.\nЭнези онон ары jартайт:\n- Акыр, озо баштап, олордын турган аайын тоолоп берейин:\n1. Чычкан jыл 7. Ат jыл\n2. Уй jыл 8. Кой jыл\n3 Бар jыл 9. Мечин jыл\n4. Койон jыл 10. Такаа jыл\n5. Улу jыл 11. Ийт jыл\n6. Jылан jыл 12.Какай jыл\n- Энем, Улу ла Мечин дегени не? - эн кичинеги сонуркады.\n- Улу –ӱч башту келескен кептӱ тынду. Ол чӧрчӧктӧр айдылат. Учуп jӱрер неме.\nМечин дезе-ол кижи-кийик. Озо чакта андар јуун эдип, кажызынала јыл ӱлеген. Он бирӱзи алган. Бир jыл арткан. Оны кемнин адыла адаар? Тӧӧ менин деген. Ачычканбистин биледе карындаштар тӧодӧн кӧп, менинболор учурлу деген. Блааш- тартыш тыныган. Андар тӧӧ лӧ чычкан маргышсын дешкен. Кем кӱндиозокорзо, ол он эки jылдын бажына турар.Тӱн кирип, экӱ тан адарын сакый берген.\nТӧӧнин мойны узун. Кӱнчыгыш jаар баштанып jадып ийди. Чычкан онын ӧркӧжине чыгала, кӱнбадышты кетейберди. Тандакталып тан атты. Jаан удабай чычканнын чичке кыйгызы угулды:\n-Кӱнди кӧрӱп ийдим! Ол туку!\nАндар онын уулап кӧргӱскен туузы jаар ајардылар. Чындап та, туунын бажына кӱннин чогы чарчап калтыр. Тӧӧ ачынганына, чычканды балбара тепсеерге умзанды. Jе кайдан, ол куйругы тырлас эдип, ичегенине кире конды. Андар маргааган алганы учуп, он экинчи jыл Чычкан болзын дештилер. Качан кижи келерде, андар jылдардын аайын тоолоп, jакыдылар:\n- А сен кижи, Мечин jылга кирерин. Не дезе, бойын кижи- кийиктен бӱткен. Сен ончозынан ийделӱ ле санаалу. Онын учун jылдардын турган аайын ундыбай, кандый аннын jылында чыксан, оны шоктобой, тооп jӱр. Онон ӧскӧ ээчени болор. Чебер, jалакай болзон, ан –куштын угы ӱзӱлбес. Ар –бӱтткен артабас.\nКижи мындый ойгор jакылтаны jарыдып, чебер болорго черт сӧзин берген.\nКакай балдарына айткан куучынды угуп, jарганат бойында сананды: «А мен кандый jылга кирерим. А-а, чычкан эмезим бе? Олорго бӱдӱш –бажым тӱней. Кулагым jаан, кӧстӧрим суркурап турар, ӱним сыйтылдап турар. Сагалым, тиштерим дебашказы jок. Акыр, ого баратам».\nJарганат чычканга учпай, канадын чыт ла этире кымынып jорголоп jетти. Араай- jобош сыйтылдап ийди:\n- Карындаш, бу 1984 jыл бистин jылыс турбай! Арай ундып салбадым.\nЧычкан бир эмеш унчукпай санана берди. Онон айтты:\n- Ончозы чын. Jе сен чычкан эиезин. Бисти керткиндер деп, jамандап jӱредин. Учар куш болуп, мактанып туразын. Jок, jылыма кожуп албазым сени. Эки jӱстӱлер керек jок.\nJарганат ачынып, такаага учуп jетти канадын талбынып унчукты:\n- Эjебис, мени jылына кожуп ал?\nТакаа оны сынар кӧзиле, олдоп –солдоп узак аjыктайт. Онон « го-го, ка-ка!» эде каткырып айтты:\n- Такаа канаттуда болзо, учпас неме деп, улай ла шоодып jадын. Бир катап, балам оорый берерде, учуп барала, аржан суу экел деп айбылагам. « Мен куш эмезим, ан»- деген. Jылыма алып болбозым ачынба?\nJарганат колун jанып ийеле , барга комыдап келди:\n- Андарга тӱней мен. Jылыгарга кожуп алаар. Киске уктулар мени тударга сууп jат. Байла, олорго jарагам. Слерге карындаш болойын деп.\nБар бели кертейип, эстеп сурады:\n- Jок, орокон! Не дегем? –Jарганат удура сурады.\nБар ого jартады:\n- Мен ан эмезим, куш деген. Калан бьербей, jалбас уча берген.\nJарганат jаан тынып ийеле, jарга учуп келеле, он эки jылды тиштери кажан-кажан эдип, катап ла тоолоды:\n1. Чычкан jыл 7. Ат jыл\n2. Уй jыл 8. Кой jыл\n3 Бар jыл 9. Мечин jыл\n4. Койон jыл 10. Такаа jыл\n5. Улу jыл 11. Ийт jыл\n6. Jылан jыл 12.Какай jыл\nОлордын кажызына ла киришпезин билип, бойын токынадып бек сананды: « Мен эмес болозом, бу jарды кем, тудар эди».\nОнон jа там ла jапшына берди.\nЧыккан кӱнинде.\nЧыккан кӱни jууктап келерде, ар-шулмус койон оны jазап темдектеер деп шӱӱди. Айылдаш андар алдырар. Койон кандый кӱндӱчи болгонын билгилезин. Кортык деп, оныҥ, кийнинде айдыжып кӧрзин. Jол кетеечилерди онӧтийин кычырар. Келзе- келзин, келбезе- келбезин, бойсын.\nОл сыр маҥла учурлу кӱнге белетене берди. Барбак табаштар jерге торт ло\nТийип – тийбей барды. Ӧлӧҥ- чӧптӧҥ тамзык аш- курсак jазайт.\nJе бат, сӱрекей айас таҥ атты! Jер теҥери суркурап тургандый! Jӱрекке батпас сӱӱнчи! Койонныҥ чыккан кӱни!\nОл арка- тууны эбиреде маҥтап, jар этти:\nКойонныҥ чыккан кӱнине\nКапшай, андар, келигер!\nКаныл моштин тӧзине\nКыйышпай бӱгӱн jуулыгар!\nАҥдар кӱндӱ- кӱрееге бирдеҥ-бирдеҥ jуулып келгиледи.\nАйу айабас-уйабас базып, алкап айтты:\nJӱс jаш jажа,\nJӱгӱрӱк бол!\nJаан удабай, тӱлкӱ jылбыҥдап jетти. Ол кӧстӧрин jума салат, чичке кертек тумчугы мырыҥдайт. Койонныҥ кӱндӱзин jыткарып jыпылдады:\nӦлӧҥ чӧп jибейтем, Ӧчӧп jӱрген болтырыҥ!\nЭт jиирге сӱӱнгем,\nЭмди ол- сен деп,\nЭмеш jыргап аларын,\nЭнирге jетире сакыырым.\nКожоҥдо ло, майчыгым.\nКойон оны угала, jама-ан сананды: « Кӱӱнзектиҥ кӱӱнин билбес таҥма!»\nАйу тайананын jиилегинен ташка сыгып эткен суузынды ичип отуры. Тӱлкӱ ол дӧӧн кылчас та этпейт. Айу дезе балтырганнаҥ, кожо jазаган курсакты тырмагыла алып, амзап корот. Онон: « Ы-Ы, кандый амтанду-у!»- дейт. Jаан да боко до болзо, токыналу ӧрӧкӧн эмтир. Чала айры бутту кижиге туней. Койон оны jуук jанынаҥ кӧргӧни бу. Ол койонныҥ ары-бери булаҥдап, эки кулагы серендеп отурганын короло, кунурууш, когус униле унчукты:\n-Сен, тырмакча бойынча, « мен, мен» деп коп мактанарынды токтот. Тен угарга да уйатту неме. Ол отурган сары- jереен тулкудий немелерге jем болуп калдын.\nАйу мынайда куучындап, мешкеден карбас эдип алып, jип корди. Онон ойто ло: « Ы-ы-ы, тилин ажар тату эмтир!»- деди. Кызылгаттын суузынан белетеген суузынан амзайт.\nКойон тыҥ сӱӱнет. Анча- мынча болбой, ме , бӧрӱ једе конды. Ичи арказына јаба каткан. Кӧстӧринин соогы коркышту. Тиш тери « тарс- тарс» этти.\n- Кӱндӱ- кӱрееге келдим. Не, бар ылтам сал. А-а. айу акам мында турбай!\nКойон тыркырап , ӧлӧҥ- чӧптӧҥ эткен аш- курсагын тепшиге салып берди.Бӧрӱ ончозын амзап кӧрӧлӧ кизирт этти:\n- Былар, эттиҥ-канныҥ јыдынаҥ јалтанар кижи. Оны кайдаҥ алайын. Казыр аҥ эмезим …\n- Је андый болзо, сен бойыҥ меге « закуска» эмтириҥ. Айла бӧрӱ бу сӧсти кемнеҥ ӱренди не? Койон оныҥ учурын оҥдободы.\nКӧӧркий койон эби јоксына берди. Ары – бери булаҥ этти. Араайынаҥ тыҥдаланып отурган айуайабас эдип, туруп чыкты.\n- Немениҥ аайын билип, койонго куру келбеген эдим. Акыр, келип јадала,ол туку мӧштиҥ кийнинде неме салып койгом…\nОл талтаҥдап барала, ума јок јӱктенип келди:\n- Койонго болуш болзын. Бу азу тиштӱлер мынаҥ амзап отургай. Је меге мӧт керек деп , уйалбай канай ого чончыыр.Бӧрӱ, тӱлкӱ, шӱлӱзин, јеекен санаазы јарып, кӱндӱ-кирееге кириштилер. А, койонныҥ сӱӱнгени не деер! Айуны айландыра маҥтайт. «Јаан агабыс, айдый- кӱундий торогӧн!»\n- деп, качан да айтпаган сӧстӧр айда салат.\nУдабады сыгын,элик, булан, чычкан ла бир ӱӱр койондор аркадан ээчижип чыктылар. Олор азу тиштӱлерди кӧрӧлӧ , алаҥзып тура тӱштилер. Олорп јыргап јадарда кем коркыбас. Кем, билер,айса койон ӧнӧтийин олорго јидирерге кычырган.\nАйу јайзаҥ аҥдарды кӧрӱп ийеле, кыйгырды:\n- О-о, бери базаар ла? Не јалтаныш бу! Азу тиштӱлер мениҥ колымда. Бери келеер ле, туйгакту, мӱӱстӱ айылдаштар!\nОлор корко-корко јууктап келгиледи. Койон олорды удура уткып, јӧптӧйт.\n- Бу кулӱктер јакшы-ы, јалтанбай бери тӧӧр јаар ӧдӧӧр лӧ…\nОл айылчыларыныҥ тату ӧлӧҥ- чоплӧ кӱндӱлейт. Бойында торт ло санаа јок- ары- сурт, бери сурт.\nБулан эскиндий мӱӱзине эҥ чокту буланат деп чечектер экелген эмтир. Элик дезе арканыҥ от- јалбыштый чийнезин.\nА чычкан јонјолойдыҥ тазылынаҥ тискен јинјилер. Сыгын- от ӧлӧҥ лӧ алтын тазыл туттурды: « Мыны јизеҥ – чыйрак, омок болорыҥ» - дейт.\nЈырнал кӧндӱкти. Мында кандый ӱндер јок деер. Сыгынныҥ тартканы- амыргы. Тӱлкӱ куйругыла фокус- илбӱ кӧргӱзет.\n« У-у-у» деген ӱн бӧ��ӱниҥ шооры. Шӱлӱзин койу мыркылдап, кайлап туру. Булан ары- бери јелип , саҥ башка бије баштайт.\nОныҥ курч тйгактары чыт- чыт эдерде, угарга јараш. Элик эдискилейт. Чычкан дезе « сы-ыйт, сы-ыйт» этире икилеп ийет… Тыҥдаза неле угулар.\nКӱндӱ- кӱре чылай берерде, айу айтты:\n- Азу тишти арсайтып, аза јаман јӱрбейли! Амыр – энчӱ, эптӱ болзоос, јӱрӱм улалар. Койон ак-чек санаалу бала болтыр. Бисти најылар деп, чыккан кӱнине кычырганына быйан болзын! А сен бӧрӱ, ӧткӱре кал болбо. А се, тӱлкӱ, куйругыҥ тыҥ булгаба.\nАйу калганчы сӧзин айдып, јаан кара табаштарын тӧжине салып алкады:\nКойон кортык болбо,\nКожоҥдоп тур.\nЈӱс кыр аш,\nЈӱгӱрӱп јӱр!\nОноҥ аҥдар алкыштарын айдып, амыр- энчӱ таркай бергендер. Айу белин јӱктенип,нени де тереҥ сананып, арка јаар кӱӱни јакшы сала берген.\nКӧбӧлӧк\nКӱӱктиҥ ӱнин угала, јалаҥда чечектер кирбиктерин ачып ийдилер. Кижи кайкаар! Кандый ӧҥдӱзи јок деер! Тоолоп то болбозыҥ. Торт баш айланар. Јер –теҥери бастыра бойы кӱлӱмји.\nШак мындый ӧйдӧ Солоҥы деп кызычак чечектеп јӱрди. Оныҥ чамчазы јӱзӱн- јӱӱр чололу. А колында кызыл, кӧк, ак, сары,оошкы чечектер. Бойы нениде араайынаҥ кожоҥдойт. Бу тушта ого ак кӧбӧлӧк учуп келди. Кызычак кожо ойноор кӱӱндӱ. Оны айландыра учат, јардына конот. Талбаҥ- талбаҥ эдет. Је Солоҥы ого ајару этпейт. Чала ачымчылу-у-у… Кӧбӧлӧк дезе бастыра бойы ак, бӱткени ле андый. Ол кемзинип сананды: « Акыр, мен озо баштап, бу кызычак ошкош чололу болойын. Ол туштаа мениле ойноор».\nКӱнкајы деп чечекке учуп келеле, атты:\nКӱнкајы, кӱнкајы,\nКӱн сӱрлӱ кӧӧркий,\nЧалып турган јаражыҥ\nЧедиргентип кӱйгендий.\nСӱт ошкош канадыма\nСӱртӱп берзеҥ ӧҥиҥнеҥ?\nКӱнкајы јалакай сӧстӧргӧ тыҥ сӱӱнди. Бажын эҥип, оныҥ канаттарына кызыл чиҥмеери салды. « Јараш бол, кӧбӧлӧк»- деди.\nКӧболӧк дезе јеҥил кайып, сары чечекке келген. Талбынып – талбынып кожоҥдоды:\nАйдыҥ сары чогындый,\nАлтайыстыҥ кызы сен.\nТилиҥ кожо ашкадый,\nТатту, сур мӧттӱ сен!\nАлтын кептӱ ӧҥиҥнеҥ\nМеге берзеҥ, кысканбай?\nСары чечек сӱрлӱ сӧстӧрго сӱреен сӱӱнди. Суркурап, мызылдай берди. Канаттарга сап- сары кулјалар сырыды. Кӧбӧлӧк шак мынайып буланат, чейне, ай- тана, кӱнкелди деп чечектерге айылдап јӱрген. Эмди оны танып та болбос. Јара-аш! Јаскы јалаҥ кептӱ. Бу кандый јаан ырыс! Бат, кызычакка барар керек…\nКенетке кап-кара коҥыс ичегеннеҥ чыга конды. Кабыкту мойнын кыјырада толгоп, чыкырууш ӱниле айтты:\nБата-, кӧбӧлӧк сени кӧрӱш јок,\nБастыра бойыҥ чоп-чоокыр!\nКанаттарыҥ арчы, кыр!\nМӧҥӱн мӧш бӱрлери килирт этти, кыйгырды:\nОго бӱтпе . ого бӱтпе. Оныҥ сӧзи сӧс пӧ.\nТеҥеридеҥ эҥилип, суу ичип јаткан јӱзӱн- башка сырымду солоҥы оны јӧмӧди:\nЈаҥыс ӧҥ кунукчыл,\nЈабарлашпай бириксин!\nОнчозын уккан кызыл марал Туу ойгорлоп унчукты:\nЈарашты јайагар, балдар. Јараш јокко јӱрӱм јок.\nЈаан, ойгор Тууныҥ айтканын угала, бастыра агаштар колчабыжу эттилер.\nКичинек кӧбӧлӧк ончозын угуп, кӧпти- кӧпти билип алган. Сан��азы элбеген.\nОл Солоҥы деп байагы кызычакка меҥдеди.Јолой кандый јараш јуҥду кушкаштар јолыкпады деер!\nКызычак кӧбӧлӧкти кӧрӧлӧ, кандый тыҥ сӱӱнди. Солоҥы алакандарын чабынып- чабынып кожоҥдоды:\nКанаттары чололу,\nКайу, јеҥил учушту,\nКандый јараш кӧбӧлок,\nКайда кожо ойнойлык?\nЈалаҥда кандый бӱдӱмдӱ чечектер јок деер! Олор бир биледе. Кызычак ла кӧбӧлӧк сӱрӱжип, ойноп јӱрӱлер.\nЈоргой Кыдыев\nНАЈЫЛЫКТЫҥ ЈАЙЫ\nМУҥ ЈЫЛДАРГА ИЙГЕН БИЧИК\nСууныҥ јарадында јар-јаак куучын ле ӧдӱп турган тӱш болгон. Кыјырт-кыјырт эткен табыш та, « и-и-йих!» ӱндер де угулат. Кезикте кемде чочко чылап « мыш» эдет.\nЭй, баатырлар,согононы сууга булгайла јизеер деп ачу јо-ок, јымжак-ак- деп, Пасле уулдарды кӧкӱдип ле турды.\n-Моркопко кожуп јизе тату-у- деп, Айдыш мекеленет.\n-Слер, кӱлӱктер, база ла Тырышкина Марусяныҥ огородына табару эткен турбайаар-а?- деп, Арана чала сезип сурады.\n- Орус укту баатыр Тырышкин Миша- Мишек бойы бисти кӱндӱлеп јат. Ол эмди адазыныҥ бтнокли экелерге барган. Бу јорыкта баатырларга бинокль керек болор- деп, Айдыш баатыр согоно ло мркопты быјарада чайнап ла турды.\n- Слер, баатырлар, ыраак јорыктарга турган улус па?\nБисти кожо аларыгар ба?- деп, Арананыё ӱӱрези Сара јилбиркеп чыкты.\n- Ол туку ол сойокты кӧрӱп туругар ба? Бат, анда тӧлӧстӧрдиҥ озогы туштагы мургӱӱли туруп јат. Оны баатырлырга шиҥдеп кӧрӧр керек- деп, баатыр Паслей тыҥзынган айасту јарталды. – А слерди алатан ба, јок по, онызын баатырлардыҥ јааны Мишектеҥ сурагар.\n- Мен- Чатпаков Эркин, Иркитов Паслей, Тырышкин Миша- Мишек, Мандаев Айдыш бойлорыска « баатырлар», де ат адангылап алганыс. Мишаныҥ адазы алтай , энези орус кижи. Је ол су-аотайлап куучындарга деп талдама.\nУдабай баатылардыҥ јааны Мишек ийин ажыра бинокль јӱктенген, колтыгыныҥ алдында ј еле деген болчок капуста.\n- Бу баатырларга ийде- кӱч беретен курсак болор. Ол јер алдында соок погребте јаткан. А бу « суулукӧстӧр» бого не келген? Тӧлӧстӧрдиҥ мӱргӱлине апарып, мӱргӱдип ийектер бе, баатырлар?- деп, баш баатыр Мишек каткырат.\n- Је- је, мактанышпаар тӧгӱне ле. Чий капуста јийле , ичеер оорыыр болзо, ол тушта мӱргӱӱл болор слерге! Бис ол сойокко канча катап чыкканыс. Анда солун ла неме јок Је онызын бойор кӧрӧригер – деп, Арана чечеркейт.\n- Бис тегине ле айдып турбайыс. Ол сойокто бис база канча ла катап болгоныс. Је ол сойокко бис бир ле неме эдерге барып јадыс- деп, мен Мишек јаар кӧрдим.\nМишек меге сӱмелӱ кӧрӧлӧ, ус сабарын саҥ ӧрӧ кӧдӱрди: - Ол –јажыт\nБу керек, айса болзо, јӱс эмезе муҥ јылдардыҥ бажында ачылар. Кайдаҥ билер оны.\nКыстардыҥ кӧсторине јилбилӱ, сурак, кайкал толуп, оосторын ачып Мишек јаар эк иле кӧс кӧрӱп турдылар.\n- Јӱс, муҥ јылдар… Ол ден… Ол кире узак кижи јӱрер бе?! Кижи ол кирези јӱретен болзо! – деп, арана, ӧкпӧӧрип айтты.\n- Улус ол киредеҥ јаш јажар болзо, јердиҥ ӱстине батпас, аш- курсак та јетпес эмей. Кӧр дӧ, ол Пушкин, Лермонтов кача�� чыккан, качан ӧлгӧн? Эмди бис јӱрӱп јадыс. Бистиҥ кийнистеҥ канча-канча ӱйелер келер. Јӱрӱмниҥ учы јок неме. Бу мӱргӱулге качан, кандый кандый тӧлӧстӧр мӱргӱген? Оны јаҥысч история билер- деп, Паслей ол тушта биске кичинек лекция биске кычырып ийген эди.\nОны наказы школдо историк.\n- Баатырлар, ончогор ӱлдӱгерди чертинишке белетегер. Черт беретен, оноҥ батырлардыҥ чындык сыйындары болотон кыстар, мениҥ айтканымды угуп, јакылтамды бӱдӱригер.\nМен, Айдыш ла Паслей агаш ӱлдӱбисти кеден кындардаҥ чупча тарткылап, тӧжиске јаба тудуп ийдис. Кыстар, Мишектиҥ јакылтазы аайынча, баатырлардыҥ алдына сол тизеге чӧгӧдӧй тӱштилер. Баш баатыр, Мишук, тумчугыла мыжылдап, саамайын тымап, ненен баштарын билбей кинчектенип турды.\nЈе булгалыш узак болбоды. Мишек агаш ӱлдӱзин кыстаар јаар тӱрген уулады:\n- Бойыгардыҥ фамилиягарды ла адыгарды айдып, мени ээчий айдарыгар. Мен… ӱлдӱниҥ мизине чертинип турум: баатырлардыҥ јакыылталарын ак- чек бӱдӱрерим, олорго муҥ јылдарга болужарым, канду јууга шыркалатса , ӧлбӧс эдип эдерим.\nЈажытту керектерин кемгеде айтпазым. Бу чертти бӱдӱрбезем баатырлар мени катап токпоктоп , ӱлдӱлериле он атап јыжала, уурчы кискедий, баатыр најылыктаҥ чыгара сӱрип ийзин. Кийӱ-ӱ кик! Кийӱ-ӱ кик! . Кийӱ-ӱ кик!\nКыстар баатырлардыҥ агаш ӱлдӱлерин окшоп, мистерин јалады. Мишекке бу да јаҥ ас болгды ошкош. Ол Аврана ла Сарага капустанын эки јаан јалбырагын јидиртти, учында эки кош- ууштаҥ суу ичиртти.\n- Бис эмди муҥ јыл јӱрерис дезе, Арана?- деп, Сара ойноп айтты- А ол\n«Кийӱ-ӱ кик!» не сӧс болотон?\n- Ол баатырлардыҥ кычыру сӧзи болор. Бистиҥ черӱлер « Ура-а!», јопондор дезе « Банзуй!» деп кыйгырып јадылар- деп, Паслей јартады.\nУдабай бис Мӱӱргӱлдӱ- Сойоктыҥ бажына чыгып келдис. Бу сойокто маҥыр, кӧжнӧ толтыра ӧзӧт. Карган улустар бу сойокты: « Байлу, ого чыгарга јарабас»- дежетен. Оныҥ бажында тӧрткырлап салган чогынты бар. Анаҥ эки айры агаш саҥ ӧрӧ барган. Ол агаштыҥ тал- ортозында ак бӧс буулап салгган туратан. Ол бӧс эмди јок- чирийле тӱжӱп калган.\n- Је эмди баатырлардыҥ јажыдын ачып јадыс Биске эмди письмо бичийле, оны шилге сугуп,јырс салар керек. Оны јӱс эмезе муҥ јылдардыҥ бажында кандый бир улус табала, соныркапи кычырып, бис керегинде билип алгылазын. Бат, кандый јилбилӱ болор эди! Айса бистий балдар оны табар? Эмди ол письмого нени бичиир шӱӱп кӧрӧӧктӧр- деп, Мишек јарт этти.- Кемде кандый шӱӱлте бар, айдыгар. Чаазын, ручка, шил бисте бар.\nКызычактар ла уулчактар санангылай бердилер. Паслей бажын тырманат, Айдыш саҥ ӧрӧ кӧрӧт, Арана ла Сара бой- бойына кӧрӱжет. Учында мен бажымды тырманып, шӱӱлтемди јартадым: - Мынайда биичизе кайдар : « Јакшылар ба, улустар! Слерге бис письмо бичип јадыс. Бис тӧрт баатыла олордыҥ эки сыйны. Баатырлар Тырышкин Миша- Мишшек, Иркитов Паслей, Чатпаков Эркин, майман сӧӧктӱ. Баатырлардыҥ сыйындары: Ороскоева Арана, сӧӧги иркит, Калтарова Са��а, сӧӧги чапты. Је, оноҥ арызын слер айдагар.\n- « Баатырлар» деп сӧсти « ӱречиктер» деп сӧслӧ солыыр керек. Бис чын баатырлар эмезис не? Ол тегин ле ойынчык ат болор. Письмоны бичиген числозын, јылын кӧргӱзер керек. Муҥ јылдардыҥ бажында кычырган улустарга ончозы јарт болзын- деп, Паслей јартады.\nЭҥ ле учында баш баатыр Мишек чырайын соодып атты:\n-Је эмди бу письмоны мынайда бичиктер: « Јакшылар ба, ыраак улустар! Бис слерге письмо бичип јадыс. Бис ӱренчиктер: Тырышкин Миша- Мишек, сап- сары уулчак болор, Адазы алтай энези орус. Чатпаков Эркин, сӧӧги майман, сыны узун, арык уулчак. Мандаев Айдыш, сӧӧги кергил, кӧзи јаан, база сырсак уул. Иркитов Паслей, сӧӧги иркит, јатпак сынду, је сагышту кӱлӱк.\nБаатырлардыҥ сыйындары: Ороскоева Арана,сӧӧги база иркит, јатпак сынду, јаан кара кӧстӱ, јараш кызычак. Калтарова Сара, ччапты сӧӧктӱ, чачы кап- кара, семис, јараш кызычак. Бис ончобыс ӱчинчи класста ӱренгенис. Мынаҥ да ары јаба ӱренерис». Је кемде база кандый кожулта бар? Јок болзо, мындый письмо јараар ба?\n- Јараар! Јараар! Сӱреен јакшы письмо болды. Эмди оны ару чаазынга кем бичиир?- деп Паслей јакпыраҥдап чыкты.\nЈараш бичиштӱ Арана бичизин. Оноҥ бис ончобыс кол саларыс. Артканыгар бу бийик сойоктоҥ алтайысты айландыра ајыктап кӧригер. Мен дезе Аранага письмоныҥ сӧстӧрин кычырып берерим- деп Мишек јакарды.\nМен, Айдыш,Паслей, Сара айландыра ончозын ајыктап отурдыс. Сара бинокльдеҥ ыраак тууларды јууктада тартып кӧрӧт. Томӧн ӧзоктӧ туралар, сереҥкениҥ кабындый, кичине-ек кӧрӱнет. Ыраакта учы-куйузы јок каталышкан кӧк кырлар тизилип бараат. Урсулдыҥ суузы тыйрык – мыйрык јалтырап јадат. Машиналар кичинек коҥыстардый, тракла тӱрген маҥтажат. Бистиҥ ӱстӱбисте ару кейде телген айланат.\n- Эй, келгиле бери! Кол салар керек. Сен, Арана, бинокльдеҥ айландыра ајыктап кӧр. Ӧзӧктӧ энеҥ кӧрӱнерер болор бо? – деп, Мишек каткырат.\nПисьио белен. Мишек оны база катап нӧкӧрлӧрине кычырып берди.Оноҥ чичкечек труба ошкош эдип толгойло, чайдыҥ јылтыркай чаазынына бек оороп, капрон учукла тырс этире таҥып ифди. Тӧрткырлап салган таштардыҥ алдынаҥ эки ташты бис эптӱ кодорып ийдис. Муҥ јылдарга ийген письмоны оныҥ алдына јажырып салдыс. Онон ончобыс јергелей турала: « Кийӱ-ӱ кик!»- деп кыйгырып, агаш ӱлдӱлерисле баш ӱстинче ӱч катап јаҥып ийдис.\nОнчо керектер бӱткен соҥында, ончобыс кӧжнӧ, маҥыр јууп, айландыра ар- бӱткенди бинокльдеҥ јилбиркеп кӧрӱп турдыс кенетийин кстардыҥ « Јылан, јылан!» - деген чочыдылу кыйгызы угулды. Паслей колго учураган ташты алган бойынча, бырт ла болды. Арткан баатырлар оны ээчий база тидирт ле эттилер.\n- Кайда, кайда!\n- Бу таштыҥ алдындӧӧн кире берди!\nЈаан ташты бис ӧмӧлӧжип ийде салып ийдис. Оныҥ алдында неде јок эмтир. Јылан, байла, тынын алынып, кача берген болбайсын. Ийде салган тажыз токтобой саҥ тӧмӧн тоголоно берди. Јаан таш јолында учураган тыттыҥ јоон будагын сый сокты. Анаҥ ары эмеш тоголонып бараадала, кара јолдыҥ кырына токтоп калды. Тоголонгон таштардыҥ кӱзӱреген табыжы эбире јаҥыланып турала , ыҥ- шыҥ болуп калды.\nЈе керек болотон эмтир. Деремнеде бу кузӱрт угулган болор, байла- деп, Мишек араай унчукты.\nБистиҥ Мӱӱргӱлдӱ- Сойокко чыканысты кӧргӧн кижи јок болбой?- Арана Паслейге кӱлӱмзиренип ийди.\n- Та ла, та… Јаанам билзе, мениҥ ӱлӱӱмди беретен эмтир. Ӧткӱре байланчак не јаанам- депЮ Паслей санана берди.\n-А-а, эмдештеҥ ле чочып туруҥ ба, најым –деп, Айдыш каткырат.\n- Сеге, кӱрӱм, јакшы. Јаанаҥ сени бирде сабабай јат. Сени јаҥыс бала деп јажыркадып турган не.\n- Баатырлар недекҥ ле коркыбас- јалтанбас учурлу. Ол каргандардыҥ сӧзи чын деп бодобогор. Олор озогы улус не. Бичик- билик билбес. Чыбыктаарга турза, колго кирбеске албаданар керек. Удура сӧс айтпагар. Је арбаш, чугулдаш кажыбыска ла једижер эмей- деп, Айдыш ден билеркееп турды.\nБу ла тушта Мишек бисти јууп ийди. Кӱн тал- тӱштеҥ чик јок кыйа берген ӧй болгон. Бис , аштап калган улус, айылдарыс сайын јандыс. Мӱргӱӱлдӱ- Сойокко чыканыст,јолдо келеделе, кара текени мингенисти кемге де айтпас деп јӧмӧжип алдыс.\nЈААНАКТАР\n« Меге эмди он биринчи јаш барып јат. Энем мени « јаан айзак уул» деер. Мен ого бир де ачынбадым. А не ачынатан? Јаан болорго карын јакшы не. Кем де сени « командовать» эдип башка. Је кӧрзӧӧр дӧ: Айдар- мениҥ карындажым. Ол быјыл баштапкы класска барар. Мен оны кезикте « командовать» эдип турадым. « Оны эт, мыны жкел» деп јамыркаарга не аайлу дакшы! Ондый башкарыш кезикте карындажымныҥ кӧзиниҥ јажына да једижетен эмей. Ол тушта энем мениҥ суруумды берип ийетен эди. А бу јаанамды алзаар. Энемнеҥ торт ло башка кижи.Мени, айзак уулды, эмдигенче ле балам», « Эркиним» деер. Оныҥ уйаттузын, эби јогын ре деп айдар? Ого јӱк улустыҥ, анчада ла нӧкӧрлӧримниҥ кӧзинче онойдо айтпаган болзо кайдар. Кезикте мен јанааама ачынып та турган болзом, је неме ле болуп турганы јок. Ол ло « балам», ол ло « Эркин, Эркинежим» артканча ла. Ого ӱзеери јанаам ден байланчаҥ ла јаҥзыркак кижи не…» Мен мынайда сананып, алты толукту агаш айылда јадырым. Карындажым Айдар туку качан мениҥ койнымда « бырыксып» јадыры. Энем адам ла кожо кинолоп барган. Јанаам оттыҥ јанында чай ш ол уредип отуры. Удабай эжик калт эдип, тӧмӧн « крайда» јаткан Тоодой јаанак кирди. Тоодой, база мениҥ јаанамдый, байланчак ла јаҥзыркак кижи. Олор экӱ бириксе, орой тӱнге јетире « озогындазын ойгойртып, эртегизин эзидип» отуратандар. Јуртта солун- собырды ончозын угужар. Талканду чайды тастайганча шӱлӱреткилеер.\nБолбозын ба кудай- май! Тӧлӧстӧрдиҥ јуртына кату тӱжериниҥ белгези болбой адазын барып.\nТодырай- ол мениҥ энемниҥ энези, мениҥ јаанам болор. Јаанам јаҥы ла уккан кижи болуп, оп-соп тӱжер:\n- Кӧк јарамас, бу канайып турган туу болотон?! Кӧкӧ лӧ тӱште дедеер бе, былар? Тууныҥ ээзи чугулданып турган турбай. Јаҥду немени ай��а не јандап салгылабас? Огошторын кайдалык, озодоҥ бери јеезелеген- јеҥестиген јаандары кайткан бу?\n- Айла бу тӧлӧстӧрдиҥ јандарынаҥ кемдер арткан болотон? Тоолу ла јаан улус арткан турбай. Јаан ла дегени Јакар болор керек…\nМен јаанактардыҥ куучынын угуп, арай ла каткырбай јаткуаным. «Тууныҥ ээзи» бу ла иргеде орында јатканын јаанактар кайдаҥ билетен эди. Олор коркып тургандый, турундарды улай ла кӧнжӱткилеп, кезикте шымырыжып куучындашкылайт. Ол тушта олордыҥ айтканы угулбайт.\n- А бу Мӱргӱӱлдӱ- Сойокто эки мӱӱзинде кыйралу кара теке јӱргенин Бектирдиббн уулы Адучы кӧргӧн дийт не- деп, јаанам Тоодойдоҥ артпаска база бир солунды кодорып ла чыкты.\nТоодой јаанак бастыра ьойы јуурас- тырас ла этти: - Ол кулугур аҥчы неме эди.Ол дӧӧн аҥдап јӱрген болбайсын. Ол байлу тууга не аҥдап барган болотон? Кӧрзӧӧр оны ден арјаннаҥ кӧрӱнип јатканын…\nКара текениҥ мӱӱзинде « кыйра»- ол бистиҥ кайыш курлырыс болгонын мен тургуза ла билип ийдим. А керек дезе мындый болгон: бис кырдаҥ чур- чуманак тӱжеле, сууга эжинип баштадыс. Кӧк кумакка јадып, кӱнге « кадырынадыс». Айтпаза да јай јылдыҥ эј јакшы, эҥ јыргалду ӧйи. Бат мынайдала ойногылап јадала, менин бажыма баштак шӱӱлте кирди: талдардыҥ тӧзинде тебеелеп јаткан уулакту эчкилердеҥ кара текени тудала , минип кӧрӧр. Бот ол ло тушта теке тудар деп турала, кайыш курларыс текениҥ мӱӱстеринде јӱре берген. Эмди « кыйралу\" теке кӧрӧлӧ, Адучыныҥ куды чыккан ла болбайсын. Паслейди теке кийнинеҥ ары сӱӱзерде, канайда баш ажыра тоҥкос эдип калганын сананып,мен каткым келип јатканым коркышту. Је база саҥ башка ла каргандар. Олордыҥ сӧзиле болзо , « ол тууга чыкпа- ээлӱ», Кыдырай – Боомы тургакту,эски јурттар кӧрмӧстӱ… Эртен бир « тургакту»боомго барар керек. Анда кижиниҥ бажыныҥ куу сӧӧгин кайаныҥ јарыгынаҥ чыгара тартып алар керек.\nЈаанактардыҥ угуп јадала, уйуктап калтырым.\nКЫДЫРАЙ- БООМЫ\nБистиҥ јурттыҥ каргандары бу боомды « тургакту» боом дежетен. Кӱн ашса ла ол дӧӧн барарынаҥ јалтангылап туратандар. Бисти тӱште де анаар божоткылабайтан. Је бисти тудуп алар арга бар ба. Ончо балдар тӱҥейле боооиго баргылап туратан . Кыдырай –Боомы керегинде јӱзӱн ле јӱӱр куучындар јӱретен . Озогы чакта бу боомдо ал-камык улус кырылган дежер. Кезик каргандардыҥ сӧзиле болзо, ол ӧйдӧ Алтайга кара кыдаттар табарган, база кезиктери Алтайга сары моҥголдор табарган ӧй дежер. Оны чокым-јарт билер кижи јуртта јок. Кыдырай дегени кижиниҥ ады болгон эмтир. Ол керегинде Атраш ӧбӧӧн мынайда куучындайт: «Бистиҥ алтай албаты ас албаты. Озогы тушта олор ӧзӧктӧр, кобы-јиктер сайын јуртаган. Ол ӧйлӧрдӧ бистиҥ Алтайга кыдаттар, моҥголдор табарып туратан. Алтайларды тоноп, ӧлтӱрип, кулга айдап беретендер. Эмди бистиҥ бу ла јуртап јаткан јеристе озогы тушта Кыдырай деп кижи јуртаган эмтир. Ол аҥдап минер сок јаҥыс кысту. Кыдырай улай ла аҥдап, алу-јӧӧжӧ таап оны байларга аш-курсакка, эски-саскы тон-одӱкке толып јӱретен кижи болгон.\nБир катап ол аҥдай ла келерде, чадыр айлы јемирилип, оттын орды сооп калган болды. Јаҥыс уйы да, энелӱ-кысту да олјочыларга айдада бергени јарт болды. Ачу-коронго бастырган Кыдырай ӧштӱлердиҥ кийнинеҥ истежип барган. Је ӧштӱлер туку качан моҥгол јеринде једип калган деп, агаш-таштыҥ ортозына јажынып, тирӱ арткан ас-мас улустардаҥ укты. Је не де болзо, эмегенин ле кызын тонокчылдардаҥ јайымдап алар деген шӱӱлте Кыдырайга амыр бербей турган. Бу шӱӱлтезин канай бӱдӱретенин эм тургуза Кыдырай билбей јӱрген.\nКӱреҥ кӱстиҥ сыраҥай бойында «Тонокчылар база ла келип јат» деген табыш алтайлардыҥ ортозына тӱрген јайыла берди. Кӧп улустар ӧштӱлердеҥ тайга-ташка јажынып кача бердилер. Јаҥыс ла Кыдырай ичиле келген ӧштӱлер бу боомло ӧдӧр деп, ол билип турган. Артык јол јок. Кыдырайда кӧҥдӧй мылтыктаҥ ӧскӧ кандый да јуу- јепсел док болгон. Боомдо кайалардыҥ бажыла узун армакчы тартып, огош таштар чоккон. Качан ӧштӱлер боомды ӧдӱп ле јадарда, Кыдырай армакчыныҥ бир учун кезип ийген. Чоккон таштар олјочылардыҥ ӱстине кӱзӱреп-кӱркӱреп тӧгӱле берген. Бойы дезе кӧҥдӧй мылтыгынаҥ ӧштӱлерди адып турган. Моҥголдор кӧп болгон . Олордыҥ бир кезик кайучылары билдирбес јанынаҥ Кыдырайды курчаглап ийген. Качып барар јер јок. Эбире тирӱ арткан ӧштӱлер, бир јанында боомныҥ бийик кайа таштары. Ӧштулер маказынып, кыйгырыжат: «Колго кир, кожоҥду јӱрӱм сыйлаарыс!» Кижи кӱӱни јок олјочылар кижини канайда кыйнап, ӧлтӱрип турганын Кыдырай јакшы билетен. Ол јалтанбас , Алтайын, албатызын тыҥ сӱӱген кижи болгон. Калганчы окко јетире адыжып, Кыдырай мынайда кыйгырган эмтир : «Кара кускундардыҥ колына киргенче, кайран Алтайыма сӧӧгим калзын! Јакшы болзын мениҥ кызым Кӱнеш, эмегеним Арчынай!» Оноҥ ол бийик кайадаҥ калып ийген эмтир. Оныҥ ӧштӱлерге божоткон таштары эмди де ол боомдо јаткылары не.\nОныҥ учун ол боом «Кыдырай-Боомы» деп адалганы ол туру». Бу та чын болгон керек, та кеп куучын. Је Кыдырай-Боомында тоголоткон таштар чын ла бар. Боомныҥ ӱстинен кӧрзӧ, таштардыҥ ортозында куу сӧӧктӧр кӧрӱнер. Сырыҥай ла јарт кӧрӱнип турганы-ол кижиниҥ бажыныҥ куу сӧӧги. Бат, ол куу башты чыгарып алар деп бис јӧптӧжип алганыс. Айса ол Кыдырайдыҥ сӧӧк-тайагы? Искусственный скелет бистиҥ школдо туру ла. Чын баш болзо, ӱренерге артык не.\nКУУ БАШ\nЈурттыҥ учында Јонјолой-Кобызы деп чичке кобы бар. Јас келгенде, кӧктамандар эҥ ле озо мында кӧрӱнетен. Ол кобыныҥ оозында муҥ будакту карган тыт бар. Оныҥ тӧзине деремнениҥ бор-ботко балдары улай ла јуулып, « Керек-јарактарын» шӱӱшкилеп, ойногылап туратан. Карган тыттыҥ тӧзин бис « Штаб » деп адайтаныс. Канча кире улустыҥ бала тужы бу тыттыҥ тӧзинде шыҥырап-шыҥырап ӧдӱп калган. Ӱйелерди ээчий ӱйелер солынып ла јат… Јӱрӱм андый да – оныҥ агынын кичинек те токтодып болбозыҥ. Карган тыт тилдӱ болзо, ончозын тоолоп айдып берер эди.\nБир кӱн бис, мен- Чатпаков Эркин, Тырышкин Миша-Мишек, Мандаев Айдыш, Иркитов Паслей, Ороскоева Арана ла Калтарова Сара, «Штабка» алдындагызынаҥ эрте јуулдыс. Јуунда бир сурак турган:\n- Куу башты канайып ӧрӧ чыгарып алар?\n- Мен бодозом, ол кайаныҥ бажында турган кайыҥнаҥ армакчы буулайла, тӱжер керек – деп, Айдыштыҥ айтканы чын, јараар. Мен трӱжерим –деп, Паслей кӱлӱк болгоны кӧргӱзерге кайнап чыкты.\nБашчы баатыыр Мишек балдардыҥ шӱӱлтезин угуп алала, айтты: - Бууланала тӱжерге јеткерлӱ. Кайа бийик, узун буу ӱзӱлердеҥ айабас. Ол тушта «Кӧкӱлдиҥ кӧрмӧзиле» кӧзӧр ойноп, коно отурарыҥ, Паслей баатыр- деп, Мишек кокурлады. – Сараныҥ айтканы чын. Якорьды эмиктен эдип албай не бар анда? Арана ла Сара айылдарынаҥ кийим илип турган буу экелзин. Бис уулдар эмиктеҥ якорь эдерис.\nКӱн тапту ла јылып, ӧлӧҥдӧ чалын кургап турарда, бис Кыдырай-Боомына једе кондыс. Озо баштап ончобыс кайаныҥ ӱстинеҥ куу башты карап кӧрдис. Ол ондо ло јатканча эмтир. Мишек кийим илетен бууныҥ бир учына эмиктеҥ эткен ӱч айры якорьды колбоп ийди. Бир учын Паслейге туттуртты. Озо баштап якорь таштын кыбында јаткан куу башка чек ле илинбей турган. Бис ончобыс кайаныҥ ӱстине кӧҥкӧрӧ јадып алала, куу башты элижип-селижип «кармактап» турдыс. Учы-учында Паслейдиҥ «есть!» деген сӱӱнчилӱ ӱни угулды. Ол, стаканда суу чыгарып келеткен чилеп, чичке бууны саҥ ӧрӧ чебер тартып турды. Је бат куу баш бу ла бистиҥ алдыста. Ол маҥтай берер неме чилеп, кайаныҥ кырына чыгып ла келерде, мен оны эки колло кап ла алдым. Куу баш бистиҥ колдо! Сӱӱнгениске тыҥ кыйгырып ийдис. Баштыҥ сӧӧктӧри тыҥ ӱрелбеген эмтир. Бис оны эбире тудуп, ончо јанынаҥ шиҥдеп отурдыс. Баштыҥ кӧп тоолу тыйрык- мыйрык јиктери школдогызына тӱҥей, школго керектӱ болор.\n-Биологияныҥ ла зоологияныҥ кабинеди эмди бӧктӱ анда ремонт болуп јат. Валентина Ивановна амырап Москва барган. Ол келгенче башты кайда да сугар керек- деп, башчы Мишек айтты.\n-Тураныҥ јабузыныҥ алдына сугар керек. Анаҥ ол јылыйбас. Јаҥыс кемниҥ туразына апарар? – Сара бойыныҥ шӱӱлтезин айтты.\n- Башты мен аларым.\n- Не де эмес, уулдар! Башты меге беригер. Мен оны неге-неге оройло, кажаганга сугуп саларым.\n- Чын да дезеер, уулдар? Јайгыда кажаганга кандый да мал сукпай јат не оныҥ учун башты Айдыш алзын- деп, Мишек ончобыска јартады.\nОл ло кӱн Айдыш куу башты эски таарга салала, кажаганга илип салды. Эжикти јык ла бӧктӧди. Мыны кем де кӧрбӧгӧн эмей.\nШаҥкы јанак ла куу баш\nАйдыштыҥ јанаазы байлаҥчан кижи болгон. «Кӱн кырды ажа ла берзе, айылдаҥ ак сӱт чыгарбас, от чыгарып апарбас, тал-табыш кӧдӱрбес јобош јӱрер керек»- деп, јаш улуска јакып јӱретен.\nБӱгӱн Шаҥкы кажаганыҥ јанына базып келеле, оныҥ эжиги јабылу турганын кӧрӱп ийди. «Мыны кем бӧктӧгӧн болотон? Улай ла ачык туратан јок по?. Оноҥ «Акыр, бу кажаганыҥ ичи кургады не?»- деп, кажаганга кирди. Кажаганын ичи ару эмтир. Балдар бооро арчып салган не. Јери де топсып-кургап калган. Шаҥкы јаанак эбире ајыктап кӧрзӧ, толыкта эски таарда нени де кадуга илип салган эмтир. «Бу эски таарга нени суккан болотон?»- деп, таарды тыш јанынаҥ сабарларыла сыймады. Колына кату неме тудулды. Шаҥкы эмегенниҥјилбӱзи там тыҥыды. Ол озо баштап таарды тӱбинеҥтудала, кактап ийерге сананган. Је оноҥ : « Акыр, мында одывла беретен немези бар болотон болбозын» - деп, байлана берди. Учында тааарга колын сугуп, онон болчок куу неме чыгарып келди. « Акыр, бу не атазы болотон? Кӧзи јакшы јетпей турганын. А бу бир Айдыш јеенимнин тепкилеп туратан бутпол деп немези эмес пе? Ол оны бого не сугатан учурлу? Мыны тышкары јарыкка кӧрбӧгӧнчӧ, таныбайтан эмтирим»- јаанак куу башты тудунганча кажаганнаҥ чыгып келди. Оны ары- бери аҥдандырып турала, јама-ан ӱниле та алгырып ийди, та чыҥырып ийди болбогой. Куу неменеҥ јаан чокпок маҥдайлу, костиҥ ордына эки јаан кӧҥдӧйлӱ, оос-јаак јок кижиниҥ куу бажы Шаҥкыга та ырсайып турган, та канайып турган кӧрӱнген. Ӧрӧкон алтай кудайын тоолоп, кажаганныҥ эжигинде ийиктелип ле турды. Коштой јаткан айылдаштары бу калакты- алкышты угуп, айылдарынаҥ чыга кондылар: « Ӧрӧкӧн эзирик пе? Эдреп јӱӱлӱп туру ба?» Анаҥ- мынаҥ улустар јуулып, оп-соп тӱшкен турдылар. Јерде јаткан куу башты корӧлӧ, керектиҥ аайын билип ийдилер. Је ол баш келген болотон? Боомдо куу башты кем коркыбай экелген? Оныҥ јанында бир де кижи јууктар кӱӱни јок.\n************************************************\nМыныҥ кийнинде Шаҥкы јаанак оорып, бир эмеш јаба јадып ийген. Атраш таадак јаанакты арчынла аластап, арутап туратан. « Ӧрӧкӧн тыҥ чочыган эмтир. А канай чочыбайтан эди, а калак? – деп, Атраш айдала, каҥзазын бачылдада соруп отуратан.\nБистиҥ « Баатырларыска» ол тушта база тыҥ ла једишкен. Је бат, куу баш ол ло бойынча јок. Атраш таадак оны кайда эткенин кӧргӧндӧ , билер де кижи јок. Таарыла кожо аларын ол алган. Ондый да болзо, Айдыш јеениҥ ле оныҥ нӧкӧрлӧриниҥ кийнинен кӧк- кулак салып јӱрет. Јаҥыс кару јеенинт бастыра јӱрегинеҥ сӱӱп јӱрген куарганакты кем билбес? Ончо јаанактар ондый эмей база. Анчада ла Шаҥкы јаанак: « Ол бир Тырышкинниҥ сары кӧрмӧзине ле кожулбагар. Бажы- учы јок бала не»- деп, арбанып туратан.\nА ол « сары кӧрмӧс» бистиҥ башчыбыс болгонын јаанак кайдаҥ билетен эди.\nЭски букварь ла јаҥы бичик\nБир катап тӱнде јаҥы бичик ле эски букварьдыҥ куучындашканын уккан болзор! Бат, эмди отурып, ол куучынды угыгар, најылар.\nЭски букварьдыҥ јанында турган јаҥы бичик кӧӧройт:- О јайла, бу сениҥ бӱдӱжиҥди! Чырчыйа карып, ӱлбӱреп, ӱлтӱреп калтырыҥ. Ары ла капшай макулатурага сала берзеҥ, торт болор эмес пе? Эмдиги ӧйдӧ сен доӧн корӧр дӧ кижи табылбас болбой? Сени кӧрӧргӧдо кунукчылду. Мен бодозом, сен карыганынаҥ ӱлтӱреген эмезиҥ, а ондый ла сӱр кеберлӱ чыккаҥ: коркышту ла сагышту, мээлӱ деп бодонып, улустыҥ кӱӱнине тийеечи болуп… А мен-сӱреен јилбилӱ мени јаан да јаш та улус колго алып, јилбиркеп кычыргылайт. Мени јаан сый эдип улустарга да бергилейт. Је сен, мында тегине ле јер ээлебей ары ла макулатурага тайылгадыйыҥ!\nБу тушта эски букварь араайынаҥ «ха-ха-ха» деп, каткырып ийди.\n- Сен неге каткырып туруҥ?- деп, јаҥы бичик ачуурканып сурады.\nЭски букварь база катап саҥ башка каткырып ийеле, айтты :\n- Теп ле тегин неме сагыжыма келди: сени бичиген кижи кичинек тужында кычырарга менеҥ ӱренген јок по…\nКенетийин ончо ло полкалардаҥ кӧп ӱндер шылырашты: «Чын-чын айдат карган букварь»\nЈаҥы бичик мындый кӧп ӱндерди качан да укпаган, нениҥ учун дезе, оныҥ бу библиотекага келгени удабаган. Оныҥ учун ол: «Бу ончолоры карган немелер болбайсын!»- деп, тыҥзынып сананала, караҥуй полкада тымып калды.\nКӧктаман\nКӧктаман деп кичинек уулчак јуртаган эмтир. Кышкыда ол кырдыҥ алдында тон јерде уйуктаган, оныҥ учун ого сӱреен соок болгон.\nБир катап Кӧктаман уйуктап јадала, тӱш јеринде јасты коргон эмтир. Кӱн чалып, теҥериде ойноп, каткырып турды. Оныҥ јылузына ак кар кайылат. Коктаманга да јыллу. Боло берди. Ол јаска база сӱӱнип, коолодо кожоҥ јаҥырадат. Бу сӱӱнчилӱ кожоҥнон улам Кӧктаман ойгонып келди. Сынын серидип, керилип турат. « Бу, ла, јас једип келген болбайсын» - деп, Коктаман сананды. Бир кӱн ол чоокырайа кайылган карлу јердин алдынаҥ чыга конуп келди. Эбире ајыктанып Коктаманныҥ јӱреги сӱӱнчилӱ согула берди. Ол бойыныҥ јаан чаҥкыр кӧзин ачып, ару тенериге, јаркынду Кӱнге кӧрӱп, сӱӱнчилӱ каткырып ийди: - « Эзен бе, јас!»\nЈылдыҥ ла тулаан айда Кӧктаман јасты ончозынаҥ озо онойдо уцткып турар болды.\nЮРАСТЫҤ ТӰЖИ\nТӱшке јетире теҥери булутла туй тартылып, јарбынган баладый, тӱлтӱйип калган турган. Је тӱштиҥ кийнинде борорып, агарып келген. Баштапкы карды балдарга сыйлап беретен бе кандый деп тургандый, јалбак- јалбак ак карычактарды араай- араай баштады. Салкын да, соок то јок- јылу ла тымык. « Кар-р,кар-р»- дежип, каргаалар калактажат. « Кар јаап јат, кар јаап јат!» - деп, балдар сӱӱнижет.\nБу кӱн Юрас нӧкӧрлӧриле кожо кардаҥ наадайлар јазаган. Мында кижи де, айу да, ийт те, койонок то, турачак та, тӱлкӱнек те болгон. Бастыра наадайлар кандый сӱрлӱ, кандый јилбилӱ јазалган.\nОноҥ Юрас арыган-чылаган айлына јанып келди. Чала—была ажанып алала. Урокторын бӱдӱрерге отурды. « Эртен ар- бӱткеннеҥ , кычырарынаҥ мени сурабас: менде оценкалар бар. Орус тилдеҥ ле математикадаҥ бӱдӱрип аларым» - деп, Юрас сананат.\nЮрастыҥ ада- энези кедери койдо. Ол озӧктӧ јааназыла кожо. Ӱчинчи класстп Юрас « тал орто» ӱренчиктердиҥ тоозында чотолып турган.\nБат, бӱгӱн ол ар- бӱткеннеҥ « эки» темдек иштеп алга. Сурыбас деп бодогон- кайдаҥ! Эртен суббот. Энези бе, адазы ба ӧзок тӱжер. Дневникте темдектерди, ӱредӱчинин ајаруга бичигенин кӧрӧр. Ол је ле деген кызыл «экини» канай уйалбай кӧргӱзер? Оноҥ энези эмезе адазы ӱредӱчинин бойына да база кӱӱндери. База ла кӱӱнге тийген ӱредиш, јакылта. Адылыш та болоры јарт ийне. «Јок, эртен дневникти сугуп салар. Ӱредӱчи јууп алган деп айдар»- мынайда сананып, Юрас эмеш токынай берди. «Јок, ада-энемди мен канай тӧгӱндейтем- деп, ойто ло санаа-сагышка алдырта берет.\nМынайда кыйналып, Юрас, уйкузы узак келбей, орында јатты. Бу тӱнде Юрас саҥ башка тӱш кӧргӧн. Ол наадайларын кӧрӧргӧ барган эмтир. Је бу не атазы болотон? Тӱлкӱ- наадай јоон кызыл «экини» минип алган аай-коой јок туйладып, маҥтадып турды. Јаан кызыл «эки» дезе куйругы чычандап, тоҥкос-тоҥкос эдип, кижи ӱниле эрмектенип турды: «Тӱш, тӱш деерде! Мен сениҥ адыҥ эмезим мен- Юрастыҥ ады!»\n«А-а, кӱлӱктиҥ бойы бу келген турбай! Эй, кӱлӱк, адыҥды алып мин! Бу мениҥ адыҥ ине – деп, тӱлкӱ-наадай Юрастыҥ алдына јылбыҥдап турды. «Мин, мин! Ол сениҥ адын! Јалтанба, кӱлӱк!»- дежип, бастыра наадайлар чуркуражып, каткырыжып турдулар. «Менде мындый ат качанда болбогон! Бу ат та эмес, а кандый да «эки» темдекке тӱҥей неме туру не»- деп, Юрас тескерлеп, качып јӱгӱрерге албаданат. Јӱгӱрип болбой турат: оныҥ эки буды торт кӧбӧҥдий јымжак, анаар ла балбайып калат. Кызыл куйрукту «эки» оны айландыра маҥтап, коркок тумчугыла Юрасты тӱртет: «Мен сениҥ адыҥ! Мин ле, најы, бирде јалтанба!» « Оны сеге ӱредӱчи тудуп берди не! Ӧско кижиге миндирерге јарабас!»- дежип, наадайлар анаар ла чуркуражып, Юрасты арадап келдилер. «Мен јаҥыс ла сениҥ адыҥ, ӧскӧ кемниҥ де эмес!»- деп, јаан кызыл «эки» Юрасты эбире маҥтап турды. « Јок, јок, сен ат эмезиҥ, сен куйрукту «эки»! Сен-кӧрмӧс- деп, Юрас кыйгырып ийеле, ойгонып келди. Ол торт терлеп калган эмтир.\n-«Канайып туруҥ балам? Улаарып турган ошкош не бу? Учкандар тӱште не ле болгылар, оноҥ тӱнде улааргылаар»- деп, јааназы кимириктенет. Юрас аҥданып алала, уйуктаачы болуп, шык ла јада берди. Саҥ башка тӱжин сананып, уйуктап болбой узак јатты. «Эки алганы јаман неме эмтир? Келер урокто тӱзедип саларым»- деп, Юрас бойын бойы токынадып сананат. Оноҥ ол тату-тату уйкузыла таҥ атканча уйуктап калды.\nИЙТ ЛЕ БӦРӰ\nАҥчыныҥ чакпызына тӱ желе , ачап бӧрӱ тиштерин тарсылдадып, ачу-ачу онтоп, кыҥзып отурды. Бу тушта малчыныҥ ийди кырлыҥды тӧмӧн тӱжип клеетти. Калтырап отурган кок бӧрӱни кӧрӱп ийеле:\n- А-а, акабыс мында отурган турбай- деди.\n- О-о, калак, карындаш, јеткер болды. Анчыныҥ чакпызына айланбай каптыртып алдым. О-о, калак, јайнап турум болушсаҥ. Бис озогыдаҥ бери тазыл тамырыс јаҥыс тӧрӧгӧндӧр ине. Кӧрзӧҥдӧ: бис эку кандый тӱҥей-тыш бӱдӱмисле. Кылыкту јаҥыс та чек тӱҥей. О-о калак, ачузын,ачузын! Аккаҥа болушсаҥ, бу тӱбектеҥ айрызаҥ. Айры бутту алдамыш аҥчы келзе, акаҥды божодып саларын сен билзеҥ, карындаш- деп, кӧзи канду бӧрӱ јайнады.\n- Айры бутту аҥчы келзе, « Акамды» божодып саларында бирде алаҥзу јок эмей. Качан бир тушта угы тазыл бир болгоны база да чын эмей. Бӱдӱжис те эмеш тӱҥей. Ондо тӧгӱн неме јок- чын айтыгар. Је бир немени јастыра айтыгар ошкош. Бистиҥ кылык јаҥыс сыраҥай ла башка туру. Мен јакшымды кижиге јетирип јадым. А слер, « Акабыс», јаҥыс ла јаман шогорды јетирип јадыгар. Бу мсалдыҥ сеги- ол мениҥ ээмниҥ кабырган јабагазынныҥ сеги эди. Арсак тиштӱ бек чапкы да база онын чакпызы. Оныҥ слерди кӱндӱлеп салганын мен база кӧргӧм, је алдамыш аҥчы ба деген эдеер? Оны барып айдайын, « Акабысты» келип јеткердеҥ айрызын деп. Ийт онойдо айдала онон ары јелип ийди.\nКазыр бӧрӱ аркырап, ийттин кийнинен тап этти, је ачу корон сыска чыдабай, айрас эдип ары тӱшти. Јаман кылык јанынаҥ божоп јатканын бодонып. Бош ло мелирей берди.\nТаныспай Шинжин\nЧЕЧЕКТЕРДИҤ ПОРТРЕДИ\nЈураар школдыҥ директоры, Карл Сурович, тал орто сынду кижи, ӱчинчи јыл ӱренип турган балдардыҥ кыбына кирип келди.\nОл тӧртӧн јашка јаҥы кирген. Каткак бӱдӱмдӱ, чачы чала буурайа берген, эки алтын тиштӱ. Оҥ колы шалја тиштегенинен тыҥ ла камалгазы јок. Карын чек кургап калбаганы јакшы. Ӱни јымжак је ӧдӱ. Алдында колынаҥ ооруган да болзо, талазак. Ол јаантайын портфельдӱ јӱрер. Керек дезе кезик аразында класстарга да оны тудунуп алган јӱрер. Байла, уренип калган.\nКачан ӱчинчи класска кирип келерде, ончо балдар јалаҥнаҥ ӱзип экелген чечектерин, болчок шилдерге суу урала, ого тургузып, јурагылап отурган эмтир.\nЈӱзӱн-јӱӱр чечектер. Кӧрӧргӧ дӧ солун. Карл Сурович јуранып отурган балдардыҥ ортозы ла базып, кажы ла јурукка ајару салат. Ончо балдар акварельле јурагылап. Бир кезек једимдерге јеткен эмтир. Мында Зоя Шлыковна балдарла кӧп чырмайганы јарт. Будуктарла јураары кӱч неме эмей.\n- Карл Сурович, не-не бар ба ?- деп, Зоя Шлыкова онон сурады.- Не деп санаанып тураар?...: Акварельле балдар јурап кӧндӱкелек.\nДиректор портфелин јерге тургузып, эки колын кажыштыра тудуп, оҥ будын чала ичкери тургузып айтты:\n- Мен кӧрзӧм, карын кем јок. Талдама, талдама.\n- Калас мактабагар Карл Сурович- деп, келин кемзинди. –Јайылы јакшы иштезе, эзенде кӱскиде, чын једимдери кӧрӱне берер.\n- Балдар мен сананзам , јуруктарында чечектердиҥ бӱдӱм кеберинеҥ болгой, олордыҥ јыдын да будукла кожо чаазынга бичигилеп јат.\nӰ редӱчинин мындый мактылу сӧстӧрин угуп, кажы ла бала бойыныҥ јуругын ајыктайт. Билдибезинен јуруктарына тумчуктарын јууктаткылайт. Немеле јытанбайт ошкош. Карл Суровичти ӧчӧп турган болор дежип, ойто ло јурангылай берет.\n- Сенин чечегиҥ чаазыннаҥ канайда јытанат? – деп, сары чачы јардына јайыла тӱшкен кызычак оҥ јанында отурган уулчактаҥ шымыранып сурайт.\n- Чаазынаҥ јытаганча, стаканда турган чечекти јытаза, ол торт. – онызы каткырынып, карууны база шымыранып јандырды.\nОл орк кыс сол јанында уулчактаҥ анайда база сураарда, онызы чымыранды:\n- Карл Суровичтеҥ сура, ол айдып берер.\n- Нени?\n- Је чечегиҥ кандый јыт ла јуралып јатканын.\n- Је оны. Јурукчылар саҥ башка кайкамчылу улус ине. Ончозы эмес ле. Јаан јайалталу јурукчылар андый – деп, сары чачту кыс ол сол јанында улчакка шымыранып куучындап отурарда, Зоя Шлыковна айтты:\n- Табышты куучынды токтодыгар. Урок ӧдӱп јат перемена эмес ине. Балдар тымый берди. Карл Сурович эки ӱч баланыҥ јуругына кандыйда јаан эмес тӱзедӱлер эдип, кандый будукты салза јакшы болорын айтты. Је ол до шымыранып јартайт.\nКарл Сурович, мениҥ јуругымда чечек кандый јытла јытанат? – деп, атрайган чачту уулчак сурады. Оныҥ ӱнинде эмеш ӧчӧгӧн ӱн билдирди.\nБу уулчак јетинчи класста ӱренип турганы Карл Суровичке јарт. Јураарыныҥ ӱчинчи классында кандый ла класстардыҥ балдары бар. Ого коштой јаҥыс школдыҥ эмесч. Городто башка-башка школдордоҥ. Кем олорды јураарыныҥ школына келип ӱрензин деп албан ла кычырган? Јарды угала, бойлорыныҥ кӱндериле келип турбай. Бойлорры келип, кӱндериле јураагылап турган болзо, ӱредӱчилерге тыҥ ла кылчайбас керек. Тегин јерге не ӧчӧжӧр. Эне-адазы эмес, ӧскӧ улус ине. Ӱстине ӱредӱчилер. Јураарыныҥ.\nКарл Сурович бир кезек балдарды учы кыйузы јок кайкаар: не тегин јерге ӧчӧжӧр. Јураары- ол искусство. Ӱредӱчи- јураачылар јаҥы јураанып турган балдарга текши ууламјы берип јат. А бу балдардыҥ кӧп нургуны оны кайдаҥ оҥдозын.\nЈе балдар ончозы бир тӱҥей эмес. Кылык јаҥдарыла бой-бойынаҥ чек башка. Онын да учун кижи јилбилӱ эмес пе?\n- Слерлер нӧкӧрлӧр, - деп, Карл Сурович педсоветте айткан. – Кажы ла балага ајару болыгар. Аҥылу ајару. Олор- кижи . А кижи искусствонныҥ јолыла барарга јаантайын кӱнзеп јат. Јаҥыс ла башка-башка јолло. Кичеенгениле. Јилбиркегениле. Сӱӱгениле.\n« Зоя Шлыковна алдындагы турган керектиҥ учурын чын оҥдогон»- - Jанынаҥ бис билип турбай- деп, јиит ӱредӱчи келин Зоя Шлыковна јӧпсинген.\nдеп, Карл Сурович бир уулчактыҥ јуругын шиҥдеп сананды. Бу уулчак јетинчи класста. Јураарыныҥ- ӱчинчи јыл ӱредӱде. Кем јок. Кереги јакшыц.\n- Сен Тагыл будукты астаҥ салып јура- деп, Карл Сурович јуруктын ичкери јаар кӧргӱзип, айтты.- Кисточкала кӧп будук алзаҥ, јурук кирлӱ болор. Кӧрзӧҥ, ичкери алдында куандый кӧп будук јуулган. Онон улам бу јураганыҥ калас болордоҥ мат јок.\nТабыл јураарыныҥ школына ӱчинчи јыл јӱрӱп, бир де урок божотпогон. Је калганчы ӧйлӧрдӧ божодор јаҥ тапкан. Оныҥ јаан кара кӧстӧри кунукчылдыҥ кӧлӧткӧзине бастырганы иле, Зоя Шллыковна да, Карл Сурулович те, ӧскӧ дӧ ӱредӱчилер билер. Билер кижиге бир сӧс, билбес кижиге мун сӧс дегени бирӱзи.\nЈарт : уулчактыҥ кылык јаны кубулуп јат.\n-Он тӧрт јашка бараткан баланын кылыгы эм тургуза турумкай болр учурлу- деп, Зоя Шлыковна Карл Суровичке бу ла кӱндерде айткан…\nТабылдыҥ бастыра јураган јруктары бар. Айлында. Бир јаан альбомдо. Табыл кандый бир јурукты чачып ийзе, энези оны јууп алар.\n- Кийнинде бойыҥ кӧрориҥ. Јилбилӱ болор – деп, сӱӱнип айдар.\nУулчак кӧп катап бойын јураган. Кӱскӱдеҥ кӧрӱнип. Је нези де јарабас. Бирде јаактары бултак болуп калар. Кезикте кулактары талбак чыгар. Болбозо, тумчугы узун эмезе кыска ј��ралып калар . Анайып, кайда да он биринчи јуругы бойына туҥей болуп чыккан. Чачыф быјыраш ла бойы. Кабактары јалбак, койу. Јаан кӧстӧриниҥ кирбиктери чала узынзымак.\n- Оны јураган ӧйиҥ де, андый ок болор. Эмди сен эмеш кичинек, ӧйдиҥ учурын билбей јадыҥ.\nЭнезиниҥ бу состӧрин Табыл керектебес: јаантайын ӱредер ле ӱредер. « Мениҥ јураарымда не икерекги бар»- сананат.\nБӱгӱн Карл Сурович онын бир јастыразын кӧргӱскен. Чын, Табылдыҥ јуруктары кӧп сабазында кирлӱ чыгып турганы ол эмтир. Уулчак јаҥы ла оҥдоды. Зоя Шлыковна анайда чике айтпаган. «Сен нениҥ учун кирлӱ јурап јадыҥ деп айдала, нени де јартабайтан. Карл Сурович чилеп чикезин айдар керек. Ол тушта мен кӧп јакшы јуруктар јурап салар эдим. Бойыма ла» - деп, Табыл кунукчылду сананды.\nКарл Суровичтиҥ ӱреткен балдарынаҥ јурукчылар чыккан ла. Гродто, кайда ла иштегилеп јат. Табыл оны улустаҥ да угуп, бойы да кӧрӱп јӱрбей. Олордыҥ экӱзи керек дезе јурукчылардыҥ Союзыныҥ члендери болуп калган.\nКарл Сурович тегин ле ӱредӱчи. Канча јыл педучилищеде јураарыныҥ урокторын ӧткӱрген. Иштиҥ эмеш ле бош ӧйлӧрдӧ јуруктар јурайтан. Оноҥ оныҥ кӧп јуруктары кӧргӱзӱде турган. Крайда эки катап. Зональныйда база. Ас эмес. «Асты кӧпкӧ бодо» - деген бирӱзи.\nЭмди Карл Сурович јураарыныҥ јаҥы ачылган школыныҥ директоры. Јурукчылардыҥ Союзыныҥ члени. Табыл ол јанынаҥ јаҥы сананып турбай…\nУрок божоордо, Карл Сурович Табылды кыбына кычырды. Оныҥ јаан эмес кыбы кӧрӱмјилӱ. Школдыҥ кӱнеерик јанында.\nУулчакты алдына отургызып, портфелинеҥ јуруктар чыгарды. Олорды Табыл сӱрекей соныркап кӧрди. Јурукта јуралган чечектер чек ле тынду чечектер. Мал-куш, улус – ончозы чаазынга кыска ла ӧйгӧ шыҥ болуп тура бергендий. «Мынайда јурап ӱренген болзом»- ичинде сананды.\n- Бу јаан эмес бӱдӱмдӱ јуруктар. Јуукта ла јурагам… Бош јок – деп, Карл Сурович Табылла, јурукчы кижиле бодолду, куучындашты. – Кӧп ӧй болгон болзо… Амыраар кӱнде меге кирзеҥ… Куучындажарыс.\nКачан Табыл айлына келерде, энези кайкады:\n- Табыл, сенле не болгон?\n- Не де болбогон.\n- А не коркышту сӱӱнип тургаҥ? ... Јакшы темдек алдыҥ ба?\n- Јок … Је ого тӱҥей, эне.\n- Кай, јажыт эмес болзо, айтсаҥ, балам.\n- А оны кайдар. Тегин ле неме.\n-Тегин неме јок.\n- Је айтсаҥ, Табыл. Меге сӱрекей солун билерге… Јаҥыс сеге деп пе?: Адаҥа ла айтсаҥ. Је?\n- Јакшынак кӱн. Айас. Оныҥ учун мен сӱӱнчилӱ. Энези эки колын тизезине салып, отура тӱшти:\n- Сени кижи оҥдобос. Бирде кунукчылду. Ӧскӧ ӧйдӧ ӧткӱре сӱӱнчилӱ. Ондый ла болгон эдиҥ. Калганчы ӧйлӧрдӧ сенле та не болуп турган? Кайкайдым.\n- Калганчы ӧйлӧрдӧ Табылла не болуп турган деер? Ол – чыдап јат. Јан кылыгы кожо – деп, эжиктеҥ јаҥы ла кирип келген адазы куучынга киришти. – Бистиҥ уулыс чыдап јат.\n- Чыдаар кижи чыдабай база, адазы. Мында та не де ӧскӧ неме бар.\n- Алдырбас-ас, энези, - деп, адазы колјунгуш јаар базып, кӱлӱмзиренди.\n- Кӧп кычырып, кӧзиҥ ӱрелбезин- мынайда энезиниҥ айтканына Табыл ачынып туратан.\n- Кычырзын, кычырзын… Калас ӧй ӧткӱргенче, адазы оноҥ ары уулына кӱнзеп, болушкан айасту, сӧскӧ кирижер.\n- Јайгыда ӧй кӧп болгон. Табыл дезе сууда ла сууда, эжинер ле эжинер. Эжинбе деген эмес... Эжинзин. Је тоҥ ӧткӱре ӧйинеҥ не ӧдӧр.\n- Эне, тоҥ ӧткӱре ажынбазаар. Јут кӱнинде кижи канайып эжинетен?\n- Табылдыҥ айылдаҥ чыкпай курсак та оҥду јибей кычырганы «Алтай баатырлар» болды. Бу он бир томноҥ турган бичиктер. Табыл олорды ӱзе ле кычырган. Бир ӧйдӧ уулчакты баатырлардыҥ јӱрӱми кайкаткан. «Мен андый болгон болзом»- деп, албатыныҥ кереги учун тартышкан баатырды кайкап, оны јаҥыдаҥ бойы мактап сананатан.\nЭкинчи катап кычырганы база амадулу. База бир амадулу: бу кычырыштардыҥ кийнинде Табыл бичиктердеги дуралган баатырларды кӧрӱп јураганы. Кӧрӱжип јурай-јурай келерде, кӱнине тийген. Курсак та јир кӱӱни бузулган. Ол учуралды энези салбай турганы бу. Учында, чӧрчӧктӧрди талдап, бойыныҥ учурына келиштире санаа кӧрӱжине тайанып, кычырып,\nУчурына келиштире сурап баштаган. Ол јуруктарын Карл Сурович кӧргон лӧ.\nЈе келижери келишпези јанынаҥ неме айтпаган. «Саҥ башка- ла деген». Табыл оныҥ учурын ондобогон…\nБылтыр городто кинотеатрда, балдардыҥ јуруктарыныҥ коргузӱзи болордо Табылдын эки јуругы јараган. Анда оныҥ – Алтай – Буучай баатыр бойынын Аранай ла Шаранай деп ӧштӱлерин јеҥип чыкканы керегинде ле « Сынаруныҥ кожоҥы» деп јуруктары улусты кайкаткан. Улустыҥ кезиги « Сынару» деп кычырбаза да, је јурукты кӧрӱп, бу кыс сӱрекей јараш кожоҥдоп турган. Оны эбиреде агаштар јажыл бӱрлӱ. Чанкыр теҥериле куштар учат. Кыстыҥ алдында кӧс кайеадар јӱзӱн-јӱӱр чечектер. Сынару эки колын ичкери\nСунган, кара чачы јайылган, чийе тартыган кабактары учуп бараткан карлагаштый кӧрӱнет. Је јаан косторинде эмеш кунукчыл билдирет… Чӧрчоктин учурын алза ол јайым ла ырыс экелген от-јалбышту октябрьдаҥ озо болгон. Је јиит јурукчы ол учурдын бир ле керектӱ ӱзӱгин алып кӧргӱсти. Эмдиги корӱшле. Айса болзо, ол чорчоктиҥ аайынча јуралган.\nОл болгон кӧргӱзӱде Табыл Урсулов аҥылу јер алган. Керек дезе газетте де бичилген. «Сынаруныҥ кожоҥы» деген јуругы јарлалган. Мыныҥ ла кийнинеҥ Табыл бир јанынаҥ оморкоп, экинчи јанынаҥ кемзинип јӱргендий болды. Будуктар ла альбом- оныҥ баштапкы алган сыйы. Баштапкы једими, баштапкы сӱӱнчизи…\nТабыл јетинчи класстаҥ сегизинчиге кӧчӧрдӧ, Карл Сурович бир кӱн оны айлына кычырган:\n- Менле кожо Ак-Таш барарыҥ ба?.. Бу ла јайда јурап.\n- Анда канча кире јӱререр? – нениҥ де учун уулчак јилбиркеген. Не анайда сураганын бойы да билбеген. Айса, эне- адазы јӧпсибес, ийбес деп бодогон.\n- Бир ле эмеш ӧйгӧ. Он, он беш кӱнге. Кӧп лӧ болзо. Је јӧп пӧ- Карл Сурович уулчактаҥ карууны эмди ле аларга кичеенди. Келтей кӧзин имдеп ийди.\nТабыыл кӱлӱмзирене ле. Унчукты:\n- Кӧргӧй ,Карл Сурович.\n- Анда, Ак-Ташта туулар бийик, каскак. Ого коштой оҥ јанын��ҥ анда ар- бӱткени сӱрекей бай. Будуктардыҥ ӧҥи де јетпес. Ол тушта бир ӧҥди коргӱзерге, бир будукты экинчи будукла колыштырып, јаҥы ӧҥ чыгарар керек. Ол кандый јилбилӱ деп. О-о, билген болзоҥ, Табыл!.. Је кӧр бойыҥда. Барар болзоҥ барарыс. Барбас болзоҥ, мен јаҥыскан барарым…\nОл јайда Табыл городтоҥ ыраак Ак- Ташка барган. Чын да, мында кырлардыҥ бийиги коркышту. Чек ле теҥериге тӱрткӱлеп калган. Баштарында кар. Терен јиктеринде кар јайгада кайылбай турган ошкош.\nКарл Сурович ле Табыл бойлоры ла кожо јаҥыс та будуктар, чаазын, картондор, кисточкалар алган эмес. Олор анайда ок байкан, таар – тӧжӧк, аш- курсак алгандар.\nАк- Таш олорды соок эзини ле уткыды. Эҥирлер сайын оноҥ соок. Эбире туулар бийик, баштарында кар бар турганда. Кааҥ кӱнде тӱште изӱ. Керек дезе чамча да јок јӱрерге јараар. Кӱнниҥ чогы эдиҥди кызара кӱйдирер. Онызында бир де алаҥзу јок.\nЈураш- кӱниҥле. Карл Суровичтиҥ јаан эмес картон чаазынына ак башту туулар, ичкери јанында јажыл мӧштӧр, јӱзӱн ӧҥдӱ таштар, эжиле тӧгӱле тӱшкен кочкӧлӧр јуралат. Табыл дезе кӧргӧнин тегин карандаш ла јурап, кӱӱнине тийерде, акварельле будуп баштайт. Ј ебу да ого тыҥ эмес деп билдирет. Ол кӧп сабазында Карл Суровичтиҥ јанында . Оныҥ јураганын шиҥдейт. Јилбилӱ. « Анайып ла јурап ӱренген болзом, ол тушта јурукчы эрдиҥ бирӱқзи болор эдим» - деп, Табыл канча ла сананган.\nБир кӱн уулчак байканда тал- тӱшке јетире уйуктап калтыр. Огоно ло сого ло, айак- казанды кӧрзӧ, келтегей кӧзи неме кӧрбӧс. Туй јапшынып калган. Тӱкӱрӱктеп туруп, јӱк арайдаҥ ла ачкан. Эки кӧзиле лаптап кӧрзӧ\nКарл Суровыич јок. Ажана ла, јӱре бертир. Је Табыл јийтен курсак изӱ. Оттыҥ јанында.\nКачан Табыл кырга чыгып, ары- бери ајыктаза, кем де јок. Ӱредӱчи кайдаар барган болотон?\nУулчак ичкери базала, одоштой бийик тууны ајыктап турала, кенетийин будуктыҥ јыдын сезип алды. Ичкери кайдаҥ да эзин кезикте анаар согот. База ичкери базала, содон ташка чыгала кӧрзӧ, Карл Сурович байбак мӧштиҥ јанында сӱрекей тӱрген јуранып турган эмтир. Байла, мӧшти. Эмезе кандый бир тындуны.\nТабыл ого јууктай базып,јурукты канайда јурап турганын кийнинен ајыктайт.\n- Не, солун ба? – деп, кенетийин ӱредӱчи .\n- Эйе: … Сӱрекей солун. Кайкамчылу деп уулчак бар јок сӱӱнчизин кӧксинеҥ чыгара айтты.- корӧргӧ јарар ба Карл Сурович?\nТабыл тыныжын, сӱӱнгенинеҥ, араай тынып, ӱредӱчиниҥ кийин јанынаҥ там ла јууктайт. Сары ӧҥдӱ картонго Карл Сурови кисточкала будукты керекту јерге тӱрген сӱртӱп, ар- бери јыжып турат. Анда каа-јаа ла јерде кырдыҥ, агаштыҥ сомы јуралган эмтир. Айдарда ол јаҥыла јурап баштаган.\nАлдынаҥ ӧрӧ ӧткӱн эзин согот. Ол эзин эмес болзо, Табыл будуктыҥ јыдын да албас эди. Карл Суровичти та канча кире бедрей эди. Узак ла болбайсын. Мойнына узун шарф оронып алганын кӧрзӧ, мында кыш бодолду. Ого кӧрӧ, Табыл јука, јеҥил кийинип келген. Јаан удабай соок боло бергенин сезип, курбыйып чыкты.\n- ��чике-ей!- деп, уулчак айда салганын сеспей калды.\n- Не јука кийингеҥ?.. Мында тайга. Ол туку эбире кар- деп, ӱредӱчи сол колында кисточканы, будуктаҥ сӱртип алала, картонго јыжа согуп айдат.\n- Мында соок деп сананбадым да. Је кем јок.\nКарл Сурович оноҥ ӧскӧ неме айтпады. Анайып ла турганча, кисточканыҥ тийген јерлеринеҥ мӧҥкӱ башту одоштой туу, ичкери алдында каскак, сурекей тереҥ кобы илелип чыкты.\nАйас кӱнниҥ чогына кезик таштар алтын ошкош кӧрӱнет. Јурукка шак ла андый будук салынат. Оныла коштой јап-јажыл мӧш. Кӧлӧткӧлӱ. Карартым ӧҥдӱ.Кобыныҥ тереҥи база караҥуй болгоныла аҥыланат. Бийик тууныҥ ӱстинде теҥери кӧгӧрӧт. Ол туу кандый да санааркап тургандый. Је оныҥ бажында кары јетире кайылгалак. Алтын ӧҥдӱ таштарлу ла анда- мында мӧҥкӱ бӱрлӱ мӧштӧлӱ туу улуркак кӧрӱнет. Јруктаҥ ар- бӱткенниҥ улуркагы ла соок бӱдӱми иле билдирет.\nКарл Сурович кӧстӧрин јумган айасту, кисточканыҥ бажыла будукты кичинектеҥ алып, теҥериге сӱртет. Ары-бери јыжа тартат. База ла ала койот, ак кардыҥ будӱмин кӧргӱскен јердиҥ ӱстине сӱрте салып, кисточканы араайынаҥ , эрке јылдыра тартканынаҥ улам, теҥериниҥ кӧги карда јаркынндалат деп билдирет. Оныҥ учун кар мӧҥкӱ болуп кӧрӱнет. Кырдыҥ бажында соок болгоны јарт.\nТабыл чын јурукчыныҥ јураганын јаҥы ла кӧргӧним бу деп сананганы бу болды. Уулчактыҥ јаан кара кӧстӧри бирде кисточкада, бирде картондо, бирде кырда. Санаазында Карл Сурович кезик агаштарды, таштарды керексинбей, јурукта јаҥду ла сӱрин арттырып тургандый. Бир канчазын кӧргӱспей, таштап турган ошкош. Онызы јарт. Кандый да јалбак ташты эки- ӱч ле катап будукла јыжа соккон,- таштыҥ сомы артып калган. Аоныҥ јанында кичинек тытты кӧргӱспеген. Ол кайкамчылу.\n- Слер ол агашты не кӧргӱспедеер? – деп, Табыл энчикпеди.\n-Ончозы мындый кичинек картонго канай бадатан- деп, Карл Суровичтиҥ камалгазы ас оҥ колында чӧймӧксимек јука агашта (палитрада) чойлошкон ошкош будуктар јадат. Чек ле тирӱ чойлошкон ошкош. Ары- бери тыйрыкталып, чӧйилип, бой- бойына удура јылышкандый јаткылайт. Јаҥыс ла ӧҥдӧри башка: костый кызылы, кӧк- чаҥкыры, алтындый сарызы, комӱрдий каразы, сӱттий агы, бӱрӱҥкӱй кӱреҥи- кандыйы ла бар. Јурукчы ол ло чойлошкон ошкош сыга туткан будуктардыҥ баштарын кисточкала балбара согуп, палитраныҥ чике ортозына бириктирип, уймай согуп, палитраныҥ чике ортозына бириктирип, уймай согуп, колыштырып, ары- бери јыжып, оноҥ јуругына апарып сӱртет. Саҥ ла башка. Акварельди тыҥ ла мынайда колыштырып болбозыҥ. « А бу сарју ошкош будукла нени ле эдериҥ.. Санааҥ јеткенче» - деп, Табыл бойында сананды…\nОл јайда Карл Сурович ле Табыл коп јурук јурап алып, Ак- Таштаҥ јангандар. Ӱредӱчи Табылга кӧпти кӧргӱскен. Ар- бӱткенди канайда кӧрӱп јураарын јартаган. Керек дезе картонын, сарју ( масляный) будуктарын, кисточкаларын берип, баштап ла мында, Ак-Ташт, јураткан…\n- Мен јаҥыс та акварельле јурабай јадым- деп, кӱскиде школго келерде, Табыл нӧкӧрлӧрине мактанган. – Масляный будуктарла база јурап јадым.\nОноҥ балдарды айлына кычырып, ол јуруктарын јерге салып, кӧргӱзип турды. Јуруктыҥ кажызында ла бойыныҥ саҥ башка историязы бар. Оны Табыл ончозын јилбилӱ куучындап бергени сӱрекей јакшы.\nКыш ӧдӱп, јас келерде, байаа ла Зоя Шлыковна бир кӱн балдарга айткан:\n- Баштапкы июньде балдардыҥ јуруктарыныҥ кӧргӱзӱзи болор. Ого белетенер керек.Балдарды корыйтан телекейлик кӱнге учурлаган.\nО ло тушта Табыл Урсулов, эмди сегизинчи класстыҥ ӱренчиги, балдарла кожо экелген чечегин јураган.\n- Сениҥ чечегиҥ нениҥ учун јӱзӱн-јӱӱр эмес?- деп, Зоя Шлыковна сураарда, Табыл айтка:\n- Ӧскӧ чечектер керек јок.Јаҥыс ла чечекти јурайын деп.\n- Јӱзӱн-јӱӱр чечектерди јураарын кӱчсӱнип јадыҥ ба?\n- Јок. Олорды јураары карын јеҥил эмес пе? – деп, уулчак айтты. Ӱредӱчиге бу сӧстӧр саҥ башка угулды. –Је јураар болзоҥ јура ла- деди.\nОл кӱн јастыҥ јылу кӱни турган. Удабас школдыҥ кӱзӱҥизи калганчы катап шыҥыраар. Бойыныҥ ачу ӱниле « эзен болзын, балдар» деп айдар. СЧегизинчини божодоло, ӱренип баратан балдарга. Табыл сегизинчиниҥ кийнинде јурукчылардыҥ училищезине барар. Бежинчи класстаҥ бери амадузы ол.\nЭмди ого белетенери эҥ учурлу. Кӧп јакшы јурук болзо, экзамендерди табыштырза, кирерге јеҥилте эдер. Је бӱгӱн ого бу ла стаканда ак чечекти јурап салары јаан амаду.\nТабыл стаканды ла ак чечектиҥ текши бӱдӱмин карандашла сомдоп јурай сокты. Акварель будукты кисточкала алып, ак чаазынга сӱртип, јуругын будуп баштады.\nЗоя Шлыковна кӧзиниҥ учыла Табылдыҥ ижин кӧрӱп салып турды. Олјаҥыс катап оныҥ јанына базып келеле, стакан нениҥ де учун јаан јуралган эмтир. Резинкала стаканныҥ сомын арчып, јаҥыдаҥ јурап баштады. Карын оны будубаганы јакшы.\nОл ло кӱн Табыл јуругын јурап божоткон. Јурукта ӱч-тӧрт лӧ ӧҥ. Бирӱзи кӱреҥ, экинчизи ак, оноҥ – кӧксимек.\nАк ӧҥлӧ чечекти јураган. Сарызыла оныҥ ортозында ӱрен бӱдер койу ӧзӧгин јурап,јалбрактарын дезе чала јажыл ла бӱрӱҥкӱй кӱреҥ будукла будыган. Стакан эмеш сарызымак ӧҥлӧ јуралган. Ичиндеги сууныҥ урулган кемин билдирер- билдирбес чичке чийӱле кӧргӱскен. Бу чийӱде ак ла кӧк ӧҥдӧр биригип- бирикпей ле эки теҥдеп ӧткӧни иле. Ол- стакандагы суунын кеми. Суу јарым стаканнаҥ эмеш ле тӧмӧн.\nКарл Сурович калганчы уроктыҥ учында класска кирип келди. Табылдыҥ јуругын ӧнӧтийин кӧрӧргӧ сананган ба, айса кандый. Ӧскӧ балдар туку качан јангылай берген. Табылла кожо эки- ӱч ле бала арткан. Јуруктарын јуруктарын јетире јураарга.\n- Јакшы, јакшы- деп, Карл Сурович ончо балдардыҥ јуруктарын кӧрӱп, сӱӱнди. – А сенийи кайда?- Табылга баштанды.\nТабыл кургап калган јуругын газетке оройло, столдыҥ алдына сугуп койгон болгон. Чыгарып, ӱредӱчиге кӧргӱсти.\n- Ады не?- Карл Сурович сурады.\nТабыл сананып турала, айтты:\n-« Чечектиҥ портреди» деп адалар.\n- Неме-неме?\n- Чечектиҥ портреди.\n-Канайып? Кижи эмес ол!- Зоя Шлыковна кайкады.\nКарл Сурович јаан кӧстӧрин чичкерте јумуп, јурукты јуугынаҥ ла ыраагынаҥ ајыктады.\n- Зоя Шлыковна, Табыл јуругын чын адаган. Мен сананзам… Јаҥыс ла чечек. Ӧскӧ не де јок. Јаҥыс ла, мен бодозом, Табыл сениҥ јуругыҥ кунукчылду ошкош?... А?\n-Эйе, Табыл-Зоя Шлыковна јара киришти. Байа айттым не: јаҥыс чечекти не јурап јадыҥ деп.\n-Ого коштой јердиҥ чечеги мындый кунукчылду болор бо, Табыл? - Карл Сурович байагы шӱӱлтезин јаратпаган бодолду айтты. – Јас сӱӱнчилӱ. Чечек бойы да ырысту. Кижиге сӱӱнчи экелер учурлу.\nТабыл унчукпай турды. Ол бойыныҥ јуругына кылчас эдип кӧрӱп салат. Кожо арткан балдарда ӱн де јок. Бир кезек ӧйгӧг класстыҥ ичиле чымыл да учса, канаттарыныҥ табыжы угула бергедий ты болды.\n- Јаныскан болгон кийнинде чечекке канайып сӱӱнчилӱ болотон?- деп, учында Табыл уннчукты.- Коштой кӧп чечектер болгон болзо ,сӱӱнчилӱ, кееркемјилӱ, најылык болор эди.\nОл бойынча чечек керегинде эрмек айтпады.\n-Живописьти оҥдоп браатканы бу эмтир-деп, та нени де сананып, Зоя Шлыковна директорго коштой туруп, бӱдӱмчилӱ айтты.\nТабыл бу сӧсти угуп та турза, оныҥ учурына тыҥ да ајару этпеген. Ол сӧс журналдарда да учурап туратан. Јурукты бичип јат деп јурукчылардыҥ тилинде айдылатанын ол ундыбаган. Је « живопись» дегенин чокым ла оҥдобогон эмтир. Эмди карын Зоя Шлыковна оны эске алындырып ийди.\n- Живопись дегени – тирӱ јураары дегени. Чын, тирӱ болор учурлу. Анда кӱнниҥ чоргын ла ак- јарыкта канча ӧҥ барын – ончозын учурлу кӧргӱзер керек.\nКарл Сурович анайда јартайла, Табылдыҥ ӧштӱне сол колын салып айтты.\n- Сени художественный училищеге сӧс јоктоҥ алар. Мен ижемјилӱ айдып јадым… Јакшы, јакшы Табыл.\nОл ло кӱскиде Табылды художественный училищеге чын да сӧс јогынаҥ ӱренчи эдип оморкоп алганы јарлу болды.\nАЙАНА ЛА КУЧЫЙАКТЫҤ БАЛДАРЫ\nАйана тегерик ак чырайлу, кап-кара кӧстӱ, койу кара чачту кызычак. Былтыр ол баштапкы класста ӱренген. Эмди келер кӱскиде экинчиде ӱренер.\nАйананыҥ энези тышкары. Ол теректиҥ тӱзинде тӱк иирет. Теректиҥ јалбрактары эзинге тылырап, јайканыжып отурды. Айанада тышкары. Ол энезиниҥ јанында ойнойт. Оныҥ ойноп турган ойынчыктары кӧп. Сары чачту, чаҥкыр кӧстӱ наадайын бӧстӧрдиҥ ӧӧндӧриле чуулап, эркелеп јайкайт. Эбире тымык. Је андыйда болзо, боро кушкаштыҥ балдары сыйыптажып турганы угулат. Олор сап-сары оосторын ачкылап, энезин сакыглайт. Энези курсак экелзе, сыйыптажып јаандаглай берет.\nБоро ӧҥдӱ, тылырт эткен учушту кучийак балдарына кандый ла курсак экелет. Кезикте чойлошкон, кезикте чымыл эмезе кӧбӧлӧк. Јигедий ле јем табылза- балдарына. Бойы курсак јийтен, та јок. Је эки ӱч кӱнге ол амыр јок јӱрген: балдары курсак јиирге сыйыптажып ла турар.\nЭнези нени- нени экелзе ле, балдары мойындарын узада чӧйип, оосторын ачып, сыйыптажа берер. Курсакты јип ийгени мойнын кыскартып, токыналу отура берер. Экинчизи ле ӱчин��изи сыйыптажып ла турар. Энези јӱре берзе, ончозы тымый тӱжер.\nЭнези экелген јемидин бир де бир балазына, бир де экинчизине, ӱчинчизине береле, база ла уча берер. Јаан удабай ойто ло келер…\nАйылдаш кижиниҥ сары-чоокыр кискези јодроныҥ тӧзинде отурат. Ол јамакайларын јаланып, ӧрӧ бийикте кучкаштыҥ балдарын ајыктайт. Кучкаштыҥ уйазы јабынчыныҥ алдында. Тура дезе бийик.\nАйана бир де катап кучкаштыҥ балазын кӧрбӧгӧн болгон. Энези айтпаган болзо, кучкаштыҥ уйазында сары оосту азатпайларды корбӧс тӧ эди. А олордыҥ јаҥыс ла баштары кӧрӱнип турар, оноҥ ойто ло јоголо берер.\nЭмди кискедеҥ болгой, Айана да саҥ ӧрӧ кӧрӱп алган турды.\nКенетийин кучкаштыҥ бир балазы, энези учуп келерде, оозын ачайын деген бойынча, уйазынаҥ ажып, јерге келип тӱшти. Кучкаш балазыныҥ кийнтнеҥ, ок чылап учуп тӱшти. Азатпай тыҥ тӱшкенинеҥ бир эмеш кыймыктанбай јатты. Энези аайы-бажы јок сыйыптап, карыш ла бийикте балазыныҥ ӱстинде талбаҥдап турды.\nСары-чокыр киске эки ӱчле калыйла, азатпайдыҥ јанында турды. Кучкаштыҥ балазын ала койойын дезе, оныҥ энези сӱрекей тыҥ табыштынып, кискени балазына јууктатпайт. Киске бажын јабызадып, јада тӱжип калган. Кучкаштаҥ ол јалтанып болгодый.\nКучкаш база ла салбараҥ эдип, кискениҥ ӱстине келди. Киске сарыбас ла эткен кийнинде, кучкаштыҥ тӱги быркырай берди.\nБу ӧйдӧ Айана кыйгырып ийеле, кискеге калып келди. Киске јаман чочыган бойынча туура болды. Ол ӧлӧҥниҥ ортозы јаар калып, јоголып калды.\nБоро кучкаш бийик учуп чыгала, уйазына јетпеди. Ол јерде јаткан балазыныҥ јанына келип тӱшти. Кучкаш ойто јердеҥ кӧдӱрилип болбой, канаттарыла талбып, сыйыптап јатты.\nАзатпай энезиниҥ ӱнин угуп, борбойып калган отурды. Эки ӱч катап сыйыктап турала токтой берди. Энези дезе јерде согулып ла јатты.\nКучкаштыҥ балазы учар кемини јетпеген. Эки канадына кӱч киргелек. Кӧстӧриниҥ ӱстинде ле тӧбӧзинде јымжак ноокы тӱктер тӱшкелек.\nАйана кучкаштыҥ балазын колго аларга сананган. Је азатпай ары болуп талбас эткен. Ол оны јӱк арайдаҥ тудуп алды. Боп-бошпок алаканына салала, энезине экелди. Энези азатпайды колына алып айтты:\n- Јаш немени кызыл колго коп тутпа, балам. Колдыҥ короны ӧдор. Јерге божодып ий.\n- Энези туку ол – деп, Айана айтты.\nОл барала, јерде согулып, тыны там ла чыгып јаткан боро кучкашты экелди.\n- Эне, ол ӧлӧргӧ јат.\nЭнези кучкашты кӧрӱп, чын ла неме болбозын билип айтты:\n- Балдары шыралайтан туру.\nКӱнниҥ чогы изӱ, изӱ. Теректиҥ јалбрактары билер-билдирбес кыймыктагылап турды. Јабынчыныҥ алдында азатпайлар кезикте табышту, кезикте тым отургылайт. Каа-јаада экинчи боро кучкаш учуп келет. Сыйыптап ла ийзе, уйадаҥ боро-боро баштар чыга конор. Сары оостор ачылып, курсак сакып турар.\nЭкинчи боро кучккаш, байла, азатпайлардыҥ адазы. Ол каа-јаа ла нени нени тиштенип алган келер. Ачылган оостордыҥ бирӱзине салып ийеле, оноҥ туура јерге барып конуп алар. Ары- бери ајыктанып, ��мештеҥ сыйыптаар.\nУчы- учында ол уйага келбес болды.\nЈаан удабады, айылдаш балдар јуулып келди. Олор јӱк арайдаҥ ла тынып јаткан кучыйакты кӧргӱлеп, Айананыҥ колындагы оныҥ балазына килегилеп турды.\nАзатпайлардыҥ энези јуулган улустыҥ кӧзинче тымып калды. Айананыҥ кӧстӧринеҥ јаш кӧринди.\n- Эмди анда эне јок. Эне, слер бу азатпайга эне болороор бо? – деп, кызычак энезинеҥ сурады.\n- Не болбойтон. Је кучыйактын балазына сен эне болзоҥ, анаҥ артвк болор эди.\nБир канча уулчак кайдаҥ да барып чойлошкондор казып экелди. Је кучкаштыҥ балазы оозын ачпайт. Оозын албадап ачса, ӧлӧ бередеҥ маат јок. Оны канайда азыраар, кем де билбей турды.\nКӱн ажарга кырдыҥ бажы јаар јууктап отурды. Айананыҥ адазы иштеҥ келерде, айылдыҥ јанында кӧп балдар јуулып калтыр. Ол, кызыныҥ колында кучкажакты кӧрӱп, сурады:\n- Бу мыны кайдаҥ алгаҥ, балам?\n- Ол туку уйадаҥ келип тӱшкен – деп, Айана да, оок балдар да ӱн алыштылар.\n- Ада, кучкаштыҥ балазы аштап калган. Курсак берзе, јибей јат- деп, Айана адазына айтты.- Оозын чек ачпас.\nАйананыҥ адазы бир чойлошконды алала, «пс-пс, сып» деп эки-ӱч катап сыйыптап ийди. Кучыйгаш оозын ачып, сыйыптап баштады. Кызычактыҥ адазы чойлошконды оныҥ оозына салды.\nАнайып ол курсакты јип алды.\n- Анда эмди эки азатпай арткан- деп, Айананыҥ адазы унчукты. – Олорды база азырар керек. Кӱн ажып баратккан. Курсак јиир ӧйлӧри једе берген.\nКучыйактыҥ уйазы бийик. Ого чыгырга узун текпиш керек.\nАйананыҥ адазы айылдаш эр кижиле кожо барып, кайдаҥ да текпиш экелген. Оны тургузала, јабынчыныҥ алдында азатпайларды тойо азырап салдылар.\n- Сен, балам, олорды азыраарга турзаҥ, энези чилеп, « пс-пс», «пс-пс» деп сыйыптап ийзеҥ, оосторын ачып ийер. Ол тушта курсакты оозына салып берер. Ӧткӱре тойо азыраба.\nАйананыҥ адазы тал- орто сынду, јалбак кара кабакту кижи. Ол кӱ-чакту да, иштеҥкей де. Оныҥ да учун эки кижилеп экелген текпишти ойто јаҥыскан апарып салганы ол.\nОл удабай једип келди. Оноҥ кичинек картон кайырчак алала, оныҥ какпагын, келтейлери бычакла ӱйттей кезип баштады.\n- Слер нени эдип јадаар, ада?- деп кызычак сурады.\n- Мен кучыйактыҥ балдарына уйа јазап јадым. Оны бис тӱште тышкары тургузарыс. Тӱнде дезе айылга кийдирип саларыс.\nКучыйактардыҥ балдарын Айана ла оныҥ нӧкӧрлӧри беш алты кӱнге азырагандар. Олорды кӧп сабазын Айана азыраган. Аана, адазы чылап, «пс-пс, сып» ла дезе, азатпайлар оосторын ачып ийер. Эмди бут бажына тургулаза, таралјыбас. Бу ла кӱнде элбек болгон картон уйа эмди олрго тапчы деп билдирет.\nБир кӱн кучыйактыҥ балдарын азырап јадарда, кенетийин бирӱзи учуп чыккан. Ол тураныҥ ичине ары-бери учуп, кӧзнӧккӧ канча катап табарган.\nАдазы иштеҥ келерде, Айана айтты:\n- Ада, кучыйактыҥ балдарын эмди божодорго јараар ба? Бирузин ле артырып аларыс.\n- Каврындаштары јӱре берзе, јаҥыскан артып, ол тыҥ кунугар- деп, Айананыҥ энези куучынга киришти.\nАйылдыҥ ичинде тымык. Кӱнниҥ калганчы чокторы казарып, кырлардыҥ баштарын ӧчӧмик јарыдат.\nАйана нени де сананып отурды. Ол кӧстӧрин кӧдӱрбейт.\n- Энем, адам, бис олорды ӱчӱлебис божотсоос кайдар, а?\nАйана ада-энезиле кожо тышкары чыктылар. Олор ӱчӱниҥ колында кучыйактыҥ кара ӧҥдӱ азатпайлары. Олор учар кемине једип калган. Канаттарына кӱч кирген.\n- Мен божодып јадым!- деп, Айана айдала, кучыйагашты ӧрӧ кӧдӱрип, божодып ийди. Кучыйагаш учуп, узак јок јодрого конуп алды. Айананы ээчий энези, адазы божоттылар. Олордыҥ божоткон кучкаштары теректиҥ будактарына кондылар. Ары-бери кӧргӱлеп, сыйыптажып, оноҥ ээчий- деечий учкулай берди.\nОлор эмди алдынаҥ бойлоры азыранар. Айса болзо бого келип, ада-энези чилеп, бир- бирӱзи уйа тартар.\nСУУ ЈАНА БЕРГЕН\nБаза ла јааш, јааш…\n-Божобос кайткан јааш. Бу теҥериде кандый кӧп суу јуулган? – деп, алты јашту Аржан аказынаҥ сурады.\nАржанныҥ он бир јаш. Јааш кӧк теҥериге кайдаҥ јуулганын ол кайдаҥ бтлетен. Сананар керек.\n- Билбезим, Аржан-деди.\n- Сен менеҥ јаан. Ончозын билер учурлу. Бот.\nАргачы бу он бир јажына јетире мындый ла неме укпаган эди. Бежинчи класска кӧчкӧли бала мындый сурак сураарын сескен бе ?\n- Э-ээ,сен школдо нени уренгеҥ?- Аржан кайкады.\n- Мен бе? – Аргачы ус сабарыла бойына кӧргӱсти. Ичинде та не де чым эде берди. Байла, ол Аржанныҥ каарып айтканы.\nАржан козин сыкыйтып, аказына сӱмелӱ кӧрӧт. Јаактары боп-бошпок. Сабарлары, алакандары база андый.\nАргачы карындажынаҥ јажыла јаан да болзо, је сыны тыҥ ла бийик эмес.\n- Меге чынын айтпазаҥ, удабас сен чилеп, сыным узундай берер. Ол тушта јааш кайда барып турганын билип алрым- деп, Аржан база ла куучын баштады.\nЭки карындаш јааш јаап турганын кознӧк ажыра кӧргӱлейт Тышкары ойнорго бербей јат. Бу ла ээчижип алала чыкса, ургундай берер. Ӧнӧтийин неме ошкош.\n-Ӧлӧҥ чабыны башталган да… Јааш јаабай кайда барзын- энези јартаган.\n-Нениҥ учун, эне, ӧлӧҥ чабынында јааш кӧп јаап јат?- Аржан ол ло тарыйын соныркады.\nЭнези оны тыҥ ла чокым билбейт. Чын ла, недеҥ улам? Ӧлӧҥ лӧ чапса,јааш јаар деп улустаҥ угуп јӱретен эди. Ол ло айас бойы да анайда айдып турганы ол болбой:\n- Јаш ӧлӧҥдӧ кӧп от ӧлӧҥ бар… Олорды кижи таап болбос. От ӧлӧҥдӧр чабылза јааш јаар.\nЭнезиниҥ јартаганы чын болгодый.\n-Бот оны Аргачы билбес!-Аржан сӱӱнди.\n-Оныҥ билбезине не сӱӱнип јадыҥ,Аржан?\nЭнезинин мындый сурагы кичинегеш уулынын сӱӱнчизин кезе чаап ийди ошкош.\nБу ӧйдӧ Аргачыда ун де јок. Санаазында энези оныҥ адаанын алгандый. Кайтса да, Аргачы энезиниҥ јаан уулы. Ого ӱзеери школдо ӱренип , бештерге.\nАдаанын албаза. Баштак карындаштыҥ табы ба? Јабыс корӧргӧ јарабас.\n- Јок ,эне, - Аргачы јӧпсинбеди.- јааш ӧлӧҥди чапканынаҥ коп јаап турган эмес. Ӧскӧ шылтактаҥ улам јаап јат. – База кандый шылтактаҥ улам ? Је айт, угайын.\nАргачы унчукпай барды. Сыртын тӧмӧн буттары сайгак кара коҥыстар манташты деп билдирди. Энезине удура сӧстӧрди какайда айдар? «Ол мениҥ с��стӧрим болор эмес»- деп, шӱӱй сокты.\n- Сен энемнеҥ кӧп билериҥ бе? – байала Аржан качашты. Ол колыныҥ башпарак сабарын тумчугыныҥ бажына сайала, арткан тӧрт сабарла ары- бери јаҥыды. Мынызы не дегени- « Тенектиҥ бойы». Алдында Аргачынынҥ каны катты.\n- Је балам айдып берзин. Нениҥ учун јайгыдајааш кӧп јаап јат?\nБалдардыҥ энези јааш јаарынын шылтагын билерге турганы айдыш јок.\n- Билбес, эне- аржан оозын јапайт.\n- Не керек сеге?! Не, керек- Аргачы атыйланды.- Тен јаҥысла берип ийерим. Кӧрзӧҥ кандый.\n- Болор! – энези эки уулын токтотты.- карындажыҥ кичинек. Ого ачынба Аргачы.\nАргачыныҥ ачыныжы ӧдӧ берди. Эмди энезине ле эмди билеркеп турган карындашка јааш ненин учун јаап турганын јартаар керек.\n- А, јааш кайдаҥ келип турганын билереер бе?- Аргачыныҥ кемнеҥ сураганы јарт эмес. Алдында эки кижи: энези, карындажы.\n- Айтсаҥ- Аржан бачымдады.\n- Айса,. ук чаптык этпей\n- Билер болзоҥ, Аргачы баланы не јайнадып туруҥ- энези энчикпеди.- Мен де угайын.\n- Э-ээ, билбес- Аржан энезинин јанында болорго айтты.- Капшай айтпай турганда… Билбес не. Энем чын айткан. От ӧлӧҥди чапса анча ла кӧп јааш јаар. Оны мен база билерим. А сен дезе билбезиҥ, Аргачы.\nАргачы, байа токынаган бойы, эмеш тарына берди. Тилгерексип турганы не. Нени де билбес. Тӧгӱне ле от ӧлӧҥ лӧ , от ӧлӧҥ.\n- Јок эне, - Аргачы бӱдӱмчилӱ ӱниле эрмегин баштай сокты,- јааштыҥ кӧп јаап турганы ӧлӧҥ чабынында эмес.\n- А неде?- энези јӧпсинбеди.\n- Акырзаар… Ӱспезеер куучынды – Аргачы шӱӱлтезин учына јетире шӱӱп айдарга сананды. Энези эмезе карындажы киришпейтен болзо.\n- Јааш, билер болзоор, булуттардаҥ јаап јат.\n- Онызы јарт, балам. Айас теҥеридеҥ јааш јаап туратан беди?\n- Токтозоор… Бот јааш кайдаҥ? Јердеҥ деп айдар керек. Суу јерде ийне. Ӱзӱ кӱндерде јердиҥ чыгы буу болуп, теҥериге чыккан… Бот. Оноҥ ойто јааш болуп јаап јат.\nАргачы куучынын токтодып ийди. Энези ле карындажы унчугышпады. Аржан отурып, ӱшкӱрди:\n- Ол ло бо?\n- Анаҥ артык угайын деп?- Аргачы јаан кижиниҥ кебин тартынып айтты.\n- Аржаннын кӧстӧри суркурап чыкты..\n- А сен, Аргачы, билериҥ бе? Мынаар бу јаткан јааштыҥ суузы кайда барганын?\n- Кайда барган деп сурак.. Бу изӱ кӱндерде ойто ло буу болуп кейге чыкты не. – Аргачы ол ло јартаганы аайынча айтты.\n- Бот сен јастыргаҥ- Аржан кӱлӱктенип чыкты. – Ол суу јана берген.\n- Кайдаар?- Аргачы кайкады.\n- Је кайдаар деер? Ол јолдо кӧлдӧлгӧн ончо суу јаан суу јаар јана берген… Агеерен.\nАргачы кӧзноктӧҥ карап кӧрзӧ, јолдо суу астап калтыр. Тегин де ойдосымак јер болгон. Јааштыҥ суузы кӧлдӧлип калган јадатан. Эмди јок. Каа-јаа ла ойдыктарда суулар, кӱскӱ чилеп суркурап јатты.\nАргачы кӧрӱп турза, јааштын суузы агып, јаткан суу јаар барар аргазы јок. Је кичинек карындажыла сос былаашпады. Сананды: «Сууныҥ барар јери эки :саҥ ӧрӧ буу болуп чыгар, оноҥ јердӧӧн шиҥир».\n- Јок, Аржан, кайтса да айт.. Суу канайда јана берген?- Аргачы карындажын туйуктап тударга сананды.\nАржан, јаактарын бултайтып, сананып айтты:\n- Јердиҥ алдыла. Ол озо баштап јер јаар шиҥип тӱшкен. Оноҥ јердиҥ алдыла јаан суу јаар дана берген. Оныҥ учун ол туку агып јаткан суу јаандай берген.\nАргачы, Аржан, энези анаҥ ары куучындашпадылар.\nБОРИС КАНАРИН\nМӦҤӰН ТАМЧЫ\nКӱнниҥ чогы таскактыҥ јабынчызын изидип ийерде, мӧҥӱн тамчы уйкудаҥ ойгонып, соройып алган тошты тӧмӧн јыҥылап келеле, чек ле сӱӱри бажына кадалып калды.\nКӱнниҥ кӧзи јылый берерде, бир ӱӱр кучкаштар кӱр-мар учкулап, таскакка кундылар. Олор јас келгенине сӱӱнгилеп, чыйкылдажып, канаттарын талбыгылайт. Олордыҥ јараш кожоҥдорын мӧҥӱн тамчы угуп отурала, саҥ тӧмӧн калып ийгенин бойы да билбей калды. Ол «торс» этире кандый да орого келип тӱшкен. Эбире кӧрзӧ: туйук ла ээн. «Эмди нени эдер, мынаҥканайып чыгар?»- деп, кӧзиниҥ јажы милтирей берди.\nАнайтканча, јаан удабай «торс-тарс» эдип, тамчылар секирижип, мӧҥӱн тамчыныҥ орозына ээчий-деечий тӱже бердилер. Олор бийик-бийк секиргилеп, мӧҥӱн тамчыга јууктап келдилер.\n- Сен неге козиҥниҥ јажын мелтиредип отуруҥ? Мӧҥӱн тамчы- деп, сурагылайт.\n- Ородоҥ чыгар аргамды таппай, кунугып отурум!-деп, мӧҥӱн тамчы каруузын јандырды.\nКем јоок, карындаш. Кӧрзӧҥ јас једип келген. Ончо ло тынар тынду неме сыр јыргалда. Бисле кожо ыраак јол-јорыкка белетен, ӧтпӧгӧн јолдор ӧдӧрис, кӧрбӧгӧн јерлер корӧрис- деп, олор мӧҥӱн тамчыга айттылар. Мӧҥӱн тамчы чын кайда да болбогон. Ол кыжыла таскактыҥ ӱстинде кардыҥ алдында јаткан. Јас келзе, кайда барарын, нени эдерин билбеген. Тамчыныҥ айтканын угуп. Сӱӱне берди.\nКӱн ӧксӧп, јер топсый берерде, тамчылар ончозы јуулыжып ийдилер. Баш тамчы ороны быза тееп ийеле ичкери болды, арткандары оны ээчий јол-јорыкка атандылар. Олордыҥ сыр-кожоҥынаҥ јараттардагы кардыҥ алдынаҥ сыксылып чыккан тамчылар ойгондылар. Анайып, тамчылар јас келгенине сӱӱнгилеп, бой бойлоры бириге бердилер. Эмди мӧҥӱн тамчыныҥ карындаштары суучак болуп, кобыны тӧмӧн шуҥуп ийдилер. Олор бирде бурылчыктарды эбиргилейт, бирде саҥ тӧмӧн учурткылайт.\nМӧҥӱн тамчыга мындый јорук сӱрекейй јарады. Јолой олор уулчактардыҥ чаазыннаҥ јазаган кереп терин де айдагылайт, теермендерди де иштеткилейт. Јыраалардыҥ ортозыла одӱп, сай- кумактарла јол јазагылайт. Олордын сӱӱнчилӱ кожоҥдорын, шоркырап брааткан табыжын кулактарын талбайтып, кураандар да сонуркап уккылайт. Бу ончозы мӧҥӱн тамчыга солун болды.\nЈе токуназы јок јол-јорык тӱни –тӱжи улалат. Јолой олорго база суучактар кожулгылайт: кату јерлерди јыра согуп, калыҥ тошторды агыскылайт. Олордыҥ ортозында мӧҥӱн тамчы баатыр кепту барып јатты. Тӱн болгондо, ӱйдези јогынаҥ, тӱш болгондо, амыры јогынаҥ ыраак јол-јорыкка барып ла јаттылар. Огош балдар јаратта јӱгӱрӱшкилеп, олорды ӱйдешкилейт.\nКарганактар суучактардыҥ кожоҥын угуп, кознӧктиҥ алдында кӱнзегилеп отургылайт.\nМӧҥӱн тамчы карындаштарыла кожо ыраак Тӱндӱк јаар ууланды. Анда олорды јаан теҥистер, талавйлар сакыйт.\nАУЧАКТЫҤ ТӰЖИ\nАлтын –сары кӱс качан ок тӱгенип калган. Сары јалбырактар, шылырууш кургак ӧлӧҥ, агаштардыҥ бурлери- ончозы терен кардыҥ алдында сыр уйкуда јаттылар. Арка –тууны ак кар буркеп салган.\nБойыныҥ јаан некей тонын кийип алган Соок-Таадак кобы-јииктердиҥ карын бирде ӧзӧккӧ тӱжӱрет, бирде ыраак турган мӧштӧдиҥ ортозына куйундалат.\nШак ла ол ӧйдӧ кушкаштар чибиниҥ бе, мӧштиҥ бӱриниҥ, ортозына киргилеп алала, канаттарын јамынгылап, ӱргӱлеп отургылайт. Койоноктор дезе сокко тоҥбоско, аралдыҥ ортозындагы тоштыҥ ӱстиле маҥтаглап јӱргӱлейт. Трымакту аҥдар кышкы ичегендеринде козырыктагылап, бир јанынаҥ база бир јаны јаар аҥдангылап сыр ла уйкуда јатгылайт. Анайып, ончо аҥдар чылап, Айры- Таш деп койу агашту аркада јуртаган эне айыл ла ада айыл балазын койдонгылап алала, јылу ичегенинде база тереҥ уйкуда јатгылайт. Олордыҥ ичегени јоон байбак чибиниҥ тӧзинде болгон. Кичинек уулчагы сокко тоҥбозын деп, ада айу агаштыҥ бӱрин, кургак јалбрактарды кыш тӱшкелекте тажып алган эмтир. Оныҥ учун јымжак тӧжӧктиҥ ӱстинде айучак сайрап, терлеген бурлаган јатты. Онойып јадала, коркышту јараш тӱш кӧрди.\n«Айучак кырдыҥ эдегиле јӱзӱн јараш чечектердиҥ ортозыла јайпаҥдапбазып брааткан эмтир. Јайгы кӱн чап-чаҥкыр теҥеридеҥ оны кӧрӱп, бойыныҥ јылу чогыла јылыдып, кӱлӱмзиринет. Айучак бут бажына туруп чыгала, чечектерге конуп калган ап-апагаш кӧбӧлӧктӧрди тударга умзанат. Је оноҥ эш неме болбойт. Таҥмалар чечектен чечекке конгулап, канаттарын кееркеде јайылгылап тургулайт. «Кей ару-у, јилек јулукту-у, мёд тату-у»- дежип, адарулар айучактыҥ јаныла «шуу» эдип учгулайт».\nЈуулукту јилектиҥ, тату мёдтиҥ јыды айучактыҥ тумчыгына јаба согуп ийген деп билдирерде, ол тилин јаланып ийеле, ойгоно чарчады.\nАйучак јаткан тӧжӧгинеҥ тура јӱгӱрип, ичегенинеҥ чыгара јеткелекте, адазы будынаҥ ала койды.\n- Сен бу соокто кайда барага туруҥ, кулугур, чарчап каларга туруҥ ба? Кыш эмди де божоголок, јылу тӧжӧгиҥе јат- деп, айу огырып ийди. Айучак адазыныҥ казыр табыжынаҥ коркып, јымжак тӧжӧгине јадала, чӱчеле тереҥ уйкуга кире берди.\nУзак та болбогон, айучакка ойто ло јараш јас, мёдтиҥ тату јыды ла адарулардыҥ кӱӱлеген учужы, кайда да суучактыҥ шоркырап акканы, кушкаштардыҥ чыйкылдашканы тӱжелди.\nАйучак ойгоно чарчап, ичегенинеҥ чыгарга јеткелекте, эне айу јиткезинеҥ капты.\n- Турар ӧй јеткелек, тышкары шуурган шуулап јат. Угуп туруҥ ба, тӧжӧгиҥе јат, уулым- деп, эне айу балазын некелеп уйуктадып салды.\nКичинек айучак кара топчылардый кӧзин јумуп ла ийерде, оныҥ кӧзиниҥ алдында ойто ло тату мӧттиҥ јыды, јулукту кып-кызыл јиилектер кӧрӱне берди.\nИчегенинеҥ чыга конды. Айучактыҥ кӧзин јаркындалган кӱнниҥ чогы кылбыктырып ийди. Эбире кар кайылып калган, оок суучактар ӧзокти тӧмӧн јарыш эдип шоркырашкан јатты. А јаан байбак чибичекте јас келди, јас келди дежип, ӱн алышкылайт.\nЭне айу ла ада айу ойгонгылап келгилезе, уулчагы тӧжӧктӧ јок болды. Олор чочыгылап, айтпаҥ –тейпеҥ эдип ичегенинеҥ чыга конгылаарда олорды јаскы кӱн уткуды.\nЈоон айулар кыжыла такталып калган тӱктерин сергидерге силкингилеп, јаскы кейди тереҥ-тереҥ тынгылап, ичегениҥ оозында турдылар. Олор кичинек уулы јас келгенине сӱӱнип, эне-адазын эбире маҥтап, кӧкип ойнойт. « Бистиҥ кичинек уулыс јасты тегиндӱ тӱженбеген турбай» - деп, эне-адазы јаска сӱӱништи.\nСАЛКЫН ЛА ЁЖИК\nМынаҥ озо Алтайда кичинек ёжик јуртаган. Оныҥ айлы койу чибичектердиҥ ортозында, кичинек агычакта болгон.\nБир катап кӱскиде јемзеп, кере ле јалбырактардыҥ ӱстине аҥданып, ийнедий тӱгине ума јок кӧп јалбрактар јууп алган.\nКенетийин не де кӱӱ леп келеле, оныҥ јӱктенип алган јалбырактарын туш- башка чачылтып ийген. Ол ары- бери кӧрзӧ, эш ле неме јок. Байагы куӱлеген неме салкын деп, йжик серенип ийди.\nЈе бот, кичинек ёжик салкынга јолыгар деп бек сананып алды. Ол чокчоҥ этире маҥтап келеле, бийик карагайдыҥ тӧзине ты-ым отура берди. Карагайдыҥ бӱрлери араай шуулажып турган. Ёжик саҥ ӧрӧ кӧрди. Эш ле неме корӱнбейт. Айдарда, салкын јажынып калган болор деп: « Салкы-ын, сен б ебу-у!»- деп кыйгырды. Кенетийин бӱрлердиҥ ортозында кара кӧстӧр тостойып кӧрӱнди.\n- Ээ, бу салкын болбой кайтсын- деп, кичинек ёжик сӱӱне берди. – Сен ке-ем?\n-Мен тийиҥ!- деп, барбак куйрукту, ач-амыры јок таҥма будактаҥ будакка секирип, каруузын јандырды.\n- А мен сени салкын болор деп бодогом- дейле, ёжик чек кунуга берди.\n- Сеге салкын не керек болды, ёжик?- деп, тийиҥ брбак куйругын јӱктенип сурады.\n- «Тутса- тутса- тудулбас, кӧрзӧ- кӧрзӧ- кӧрӱнбес» салкын деп неме бар дешкен, мен оны кӧрӧргӧ турум- деп, кичинек ёжик ыйламзырап, каруузын јандырды.\n- Је андый болзо, мен сеге болужарым. Тегин јерге кӧстиҥ јажы тӧкпӧ , карындаш- деп, тийиҥ карагайды тӧмӧн табырада маҥтап келди. Ол карагайдыҥ эҥ ле алдындагы будагына отурып, ёжикке айтты:\n-Јазап уккыҥ… Бу карагайдыҥ ары јанында јаан эмес, јараш чечектӱ агычак бар. Анда кичинек ойдыгаштыҥ тӱбинде салкын јуртап јат. Ол тӱнде де, туште де амыр јок јӱрет.\n- Сеге быйан болзын, тийиҥеш- деп айдала,ёжик јол- јорыкка ууланды. Анча- мынча болбой, ол терлеген- бурлаган, кичирек агычакка једип келди.\nДе кӧрӱнбейт.\nОл чат ла болбой: «А-у, э-эй, салкын, сен кайда-а!»- деп,кыйгырып ийди. Эбире тыы-ым. Бир де табыш угулбайт. Кайда да таштардыҥ ортозында суучак шооркырайт. Ёжик санааркап, бир эмеш турала, базардыҥ кажы ла јанында, ичегеннеҥ калјан борсык чыгып келди.\n-Салкынды кӧрдиҥ бе? – деп, ёжик сурады.\n-Э-э ол, амыраарын билбейтен. Туку качан уча- берген. Кайдаар барганын саҥысканнаҥ сура. Ол ончозын айдып берер- деп, борсык « кыр-кыр-кыр» этире кыртылдап, ичегенине кире берди. Ёжик кородоп,ойто ло узун јолго атанды.\nБир ле кӧрзӧ: арда-мында кезектей турган талдарга једип келтир. К��нетийин јырааныҥ ортозынаҥ саҥыскан шыйтылдаганча учуп чыгала, талга конды. Ол ёжикти кӧрӱп ийеле, куйругы чычас-чычас, ӱни шайт-шайт эдет.\nСаҥыскан, саҥыскан, салкынды кӧрдиҥ бе? – деп, ёжик токтомыр јогынаҥ сурады.\nАйтканча ла ёжиктиҥ кулагыныҥ јанында не де кӱӱлей берди. Ол чочыганына отура тушти. Кӧрзӧ: саста ӧлӧҥ толкуланат, тыттардыҥ баштары эҥилет. Теҥериде булуттар јылыжат. Тӧстӧктӧ термеен айланат. Кичинек ёжик алаҥ кайкап турала : Салкын, сен кайда?»- деп кыйгырды.\nЈаан удабай ёжиктиҥ кулагыныҥ јныла не де кӱӱлеп ӧтти.\n- Мениҥ айлым агаш аразында,кеен јалаҥдарда. Сууларда- бастыра јерде… - деген сӧстӧр угулды.\n- Асен не кӧрӱнбей јадыҥ?- деп, ёжик сурады.\n- Је, бат кӧр- деп, салкын айдарда ла, быјыраш башту кайыҥаштыҥ јалбрактары элбиреже берди.\nЁжик алан кайкап: « Салкын, сен бу турбайыҥ» - депайдып, айлы јаар маҥтады. Олор јарыжып тургандый, бирде салкын. Бирде ёжик озолоп, ичкери мендедилер.\nАнайып, ёжик ле салкын тушташтылар.\nАлександр Ередеев\nСалымныҥ кӱрмеги\nКуучындар\nАлбаты-јоным, мал-ажым,\nАлтайыҥа арбыдап ӧс\nАжулардыҥ арјанда\nКырды кырлай кирбиктер ошкош мӧштӧргӧ ай бир эмеш ӧйдӱгип, чогы кӧстиҥ јажындый сыксылып турала, теҥериге јалтырап чыкты. Мындый ӧйдӧ Алтай кӧдӱриҥилӱ ле улу! Кӧгӧлтирим чайык тӱшкен ӧзӧктӧр куулгазынду. Айдыҥ меестер кандый да кубакай ла алыс. Аткысталып барган сындар амыр лa тымык. Ойгор, оҥбос деген кимирт ыйыктардыҥ jимирттӱ ӱстинде...\nАлты салаазы айга јалтырт эдип, аҥ чыкты аркадаҥ. Тура тӱшти кырлаҥ jepгe. Сын-арказы јаркынга мызылт-мызылт. Тыҥдаланат,ајыктанат. Кеендиктиҥ кейин кедейип, јыткарып туру. Сезингедий серемјилӱ неме joк болордо, caҥ тӧмӧн ол басты. Кӧбӱ, ӧлӧҥ отоорго, кӧӧркий тузуркап калган ине. Шак мындый тымык тӱнде маказы канганча јалап алаачы кујуры бар. Japaжaй јайаҥдап келеле, ак кyjypгa бажын сукты. Шалт, шалт эткен jaлаш кандый тату угулат. А мӱӱзи дезе тазылдый.\nНе де jырс ла этти. Кӧстиҥ чедиргени jep башка чачылды. Kyjyp оны caҥ тӧмӧн мергедеп ийди ошкош. Jep-тeҥepи «о-о, у-уй!» — деп бустап, кайдаар да ырай берген. Сыгын билинип келзе, маҥтап барадыры. Та ӧзӧк кечкен, та кырлаҥ ашкан. Тыныжы буулат, тыны чыгат. Кӧстӧринде дезе кӧк оттор... Ай сары айу чылап аймаштап, арказынаҥ тударга тургандый. Кӧксине кортон кирип, чагып-чагып туру. Аҥ мӧшкӧ јӧлӧнди. Тыҥдаза, кулагында узун сыҥырт. Бу кандый сыгын эдип туру? Сӱзӱжерге турган ба? Алты айры аайланбайт. Суузап турганы да коркышту. Бастыра кобылардыҥ суузын ӱзе де ичсе, суузы канбас!\nСыгын таралјып, ичкери басты. Агаш-таш оныла кожо не јайканат? Туулар тумантып, ырап баргылайт. Керек дезе качан да уурзынбаган мӱӱзи мойнын бӱктей базырат. Бир алтам, эки алтам, кандый кӱч базарга! Эди-каны jимирт-jимирт. Сыгын шыркалу болгонын jaҥы оҥдоды. Акыр, бир эмеш амырап алар. Сыс киреленер болор бо. Айры бутту кокымай, сеге не јаманым јеткен?\nКӧксиме коронду кортоныҥды не божоттыҥ? Јаан болзо, кујурым јаладым. Айры бутту кокымай, јажына ла мени не истейдиҥ? Бир катап мени јастыра аткаҥ. Je нениҥ учун, нениҥ учун?!\nСыгынныҥ кӧстӧринеҥ jaш тамып, јалбрактарга чалындый тӱӱлип туру. Кӧгӱсте сыс эмеш тымып, аҥ бажын салактадып, токынай берди. Эмди оныҥ кӧгӧрӧ берген кӧстӧринде jaп-јapт кӧрӱмдер... Ол јап-јажыл айаҥда мыйгагыла экӱ туру. Оныҥ мойнын эрке јалайт. Олордыҥ јанында чоокыр бозузы текшилеп турганы коркышту. Ойноп-ойноп алала, энезин келип эмет. Копшоп-копшоп турган јаагында ак кӧбӱк. Эрке, сӱтсӱ jыт келет. Оноҥ мыйгак бозузыла кайа кӧрӱп, туманга кире бердилер. Сыгын ээчий базайын ла деерде, ачу-корон арка-сынын ӧртӧп ийди. Aҥ онтоп ийеле, ӧҥдӧс этти. Сок jаҥыс бойы эмтир. Суу, суу?! Аржанга једер керек. Јадыш joк. Сыгын таралјып, ичкери jыт аайынча басты. Оныҥ кӧстӧри кандый да тӱп joк немедий кӧгӧлтирим. Мыны ай кӧргӧнчӧ кӧрбӧйин деп, кирбиктий агаштарга јаркыны сыксылып, ыйлап-ыйлап ажа берди.\n***\nТаҥары jyyктa тайгаҥла jopт: сыныҥ да јеҥил, санаа-кӱӱниҥ де бийик. Бу тушта ӧскӧн-чыккан jериҥ сениле тудуш немедий. Ары-бери ајыктан: нениҥ де учы-куйнына, јажыдына једип болбой тургандый. Канча ӱйелӱ ажулар аш: јаҥыдаҥ кайкалдар ачарыҥ. Мыны ончозын эди-каныла сезип, Кармакай араайынаҥ јортуп барадыры. Јӱзин агаш шабылап ийбезин деп, бӧкӧс-бӧкӧс эдет. Јеерен адыныҥ базыткыры сӱреен мал. Чыгыт ӧрӧ, тен, јӱткип-јӱткип барадар jaҥду. Тискин де тутурбаза табы. Кармакай бойы да боду бӱтпеген эр. J а ж ы јаанай да берген болзо, сындарды сыр јелишле ажа берер. Сын-бели сыстаза да, «сылт» эдип унчукпас кижи. Јаантайын ла каткырынып јӱрген неме ошкош чырайлу. Эрин кара сагалы кичинек коркок тумчугыныҥ алдында ары-бери јайылып, кыймыктап jӱpep.\nОл «чу-чу!» — деп тапчыланып, чала кертеш jepгe чыгара jopтyп келди. Кадын бажы Ӱч-Сӱмер кӱнниҥ баштапкы чогына костый јалтырап туру. Карчый-терчий јастаныжып алган туулар тып-тымык. Јердиҥ талазы ногон-кӧк.\nКармакай эбиреде ајыктайла, Кујурлу-Арт jaap ууланды. Озодо оду болгон арташта кижи конуптыр. Кӱли изӱ ле бойынча. «Акыр, бого кем келетен болотон? - Кармакай кара сагалы кыймыктап, шымыранат. — Јок, бу тегиндӱ эмес. Kyjyp сакыган. Мыныҥ аайын-тӧйин кӧрӧр туру». Ӧлӧҥдӧ исти кести. Ол кижи бир болчокты орой согуп, Kyjypгa бартыр. Кармакай чала сезинип, адын агаш ажыра буулай сокты. Бойы кырлаҥга араай чыкты. Мында кујурлар кӧп. Одоштой кырлаҥ- кырлаҥ таштарлу, тилим-тилим меестер. Элик-aҥ чыгарга эптӱ тозуулдар. Отурды, отурды, ӧксӧй берди кӱн. Аҥ аткан кижи бар болзо, ары-бери баспас кайткан?\nЭш ле неме билдирбесте, Кармакай мылтыгын jӱктенип, ады jaap басты.\n***\nКармакай эки сууныҥ белтирине тӱжӱре јортты. Тискинин кайра тартып бир эмеш сананып турала, кобыны ӧрӧ ууланды. Ӧй тапту ла тал-тӱш. Изӱге мӧштӧр мелиреп калган. Кей jyкcy-y.Аттыҥ чымылтып та турганы коркышту. Чек тискин туттурбас — бажы каҥкас-каҥкас. Ӱйген-сулук — шыҥкырт-шыҥкырт. Кӧгӱске ӱргӱ тӱжӱр��п турар. «Бу, байла, мениҥ калгачы јортыжым болбой...» — деп, Кармакай ичинде сананала, «калганчы» деген cӧcтӧҥ чочый берди. Оноҥ бойын бойы кӧмӧлӧди: «Ыраланба, учкан! Јаан болзоҥ, пенсияга чыгып јадырыҥ не. Јӱдеп jӱpбезеҥ Алтайыҥа тӱҥей ле јорторыҥ. Акыр, «јӱдеп» дееримде, чындап, jopтсом — белим сырт ла эдер, ӱргӱ тартар болды. Јопонныҥ jyyзында алган шырка ине. Кижиниҥ јӱдеп jӱpгeни, байла, бу. Алдында Кармакай мындый эр эди бе? Јаҥыс ла егерь болуп иштегели одус jылгa jyyктай берген...\nЈеерен ады тарый-тарый ачу-ачу бышкырып ийерде, Кармакай санаазынаҥ чечиле берди. «Акыр, бу мынай ла бышкырбайтан joк по? Кандый јоболто ырымдап туру бу? — дейле, адын мактады. — Јееренек јолды биле-ер. Аржан суу jaap кӧрзӧҥ, јӱткип ле туру».\nБир эмеш jopтyп баратса, кобыныҥ сол јанында меесте ӧлӧҥди тракторло тепсегендий, саҥ тӧмӧн-саҥ тӧмӧн јыҥылап тӱшкен истер јадыры.\nЭ-э, айулар эмтир. Калак, бу тушта олор кӱнӱркек, казыр тужы эди. Ајыктанар туру — дейле, ӧбӧгӧн jӱктeнип алган карабинниҥ бӧксӧзин сыймап кӧрӧлӧ, мылтыгын уштып, ээриниҥ кажына ӧҥӧрӧ салып алды. Тискинди ле бош салбас керек. Бир кезек чаалдардыҥ ортозына кире јортордо, ады шокырып, туура чарчады. Кармакайдыҥ колы карбас ла —мылтык качан ок белен. Ол тӱжӱре калыды aттaҥ. Кӧрзӧ: једеген ӧгӱс айу бу ла! Тунгак кӱрт эдип, келип ле јадыры. Тарсылдайт тиштери, булгайт бажын. Кармакай шыгап алган. Карабинниҥ карулы эки кӧстиҥ ортозына јапшынды. Айу кижиге чике кӧрӱп болбой, тура кылчас эдет. Оноҥ бутпаштап чыкты. Бу тушта карул оныҥ тӧжине јапшынды. Казырлана берген аҥ тамаштарыла аймаштап, огырып турганы коркышту. Кармакай качан да мындый немеге учурабаган эди. Бажыныҥ тӱги бӧркин кӧдӱрип тургандый. Эди-каны јимиреп, эки јарды соой тӱшти. База ла бир алтам этсе—адар! Айуныҥ ачып алган кып-кызыл оозына шыкап, нениҥ де учун «кыш, кыш-ш, аҥ јобош!» - деп турганын билбей туру. Айу ичкери талтас – мылтык јырс! От јалт – кӱлӱк чалкойто ло барды ошкош. Ыш сеҥе тӱже берерде, айу эки кулагын ала койып, тоолонып јадыры.\n- Адыш деп неме андый болбой... Кыш деерде, укпай, кижиге не чурагаҥ?..\n- Кармакай шымыранып, ады jaap болды - тоолонып, тоолонып тымып калбай… Кайра кӧрӧлӧ: «Кӧдӧк!» - деп белиҥдейле, туура калыганын ӧбӧгӧн билбей калды. Байагы айузы jыpaa jaap течпес эдип калды. Кармакай мылтыгын јаҥы кӧргӧндий, эбиреде тудуп, сагалдары ары-бери јылыжып, удаан кайкап турды. Оноҥ айтты:\n- Бу не адыш, уул? Беш ле алтам jок пo? Јӱдеп jӱpгениҥ бу туру! — Оноҥ ол бойын бойы токынадып, мактап ийди. — A-а, чындап, кулагын кырпай шыкаган ошкожым. Андый болзо, уул, адыш сенде турбай...\nОноҥ тиштери кажангдап, кӱлӱмзиренип ийди.\nJe, карын, ээрлӱ ады тыҥ ыраак ойлоп барбайтыр.\n* **\nКӱн тал-тӱшти кыйып, јӱгӱрӱгине кире бертир.\nАржан суу ыраак артпаган. Ого чай ла кайнадымга једе берер. Јеерен ат чымылтып, бажын кекип-кекип барып ла jaт. Ойто ло бышкырыш эмес бышкырыш. Кармакай байагы учуралды сананып, бажын јайкады: «Јок, беш ле алтам немени jaзып ийген эмтирим. Бу айу-бӧрӱниҥ кӧптӧгӧни коркышту. Мыйгактардыҥ бозуларын, эликтердиҥ чааптарын терип јип салгылаар болды. Мынаҥ ары та не болор? Туйгакту аҥ ӧспӧй барар болды ба? Бӧрӱниҥ ӧлтӱрижин бергем ле... Акыр, эки јӱcти ажа берген ошкош. Je олордыҥ астап ла турганы joк. Јердиҥ аҥын канайып ийер оны. Чындап, мен пенсияга чыксам, кемди ордыма кӧстӧйтӧм? Мында јаандарым ондый кижини ордыҥа таап сал дешкен. Кату иш ине. Керде-марда улусла уружар керек. Аҥ-кужын, алтай-jepин сӱӱген уул таап алатан болзом, санаам токыналу jӱpep эди. Калай-малай кижи егерь болотоны токтозын...\nЈе, бат, аржан суу ӱч јердеҥ бу чоргып јадыры. Кармакай бого ӱделеерге адынаҥ табыш јок тӱшти. Ӱзеҥи-колоҥын мындый jepгe шыҥыратпайтан эди. Ол чебер алды. Адын ырада апарала, армакчылап салды. Мында ӧлӧҥ деп немениҥ калыҥын! Базып та болбозыҥ. Чӧҥӧ берериҥ. Аржанныҥ окпынынаҥ соккон эзинниҥ арузын, јеҥилин! Айландыра кандый ӧҥдӱ чечектер joк? Тайгазып, ӧлӧҥзип јытанып јатканын? Байалык сынду, jaaн мӧштиҥ тӧзинде келген улуска эптӱ оду. Кармакай ого от салды. Оноҥ аржаннаҥ суу аларга эҥчейип, бажын сыймай тудуп, шымыранат:\nАрыган сынды jeҥилтep\nАлтайымныҥ сӱди слер.\nКӱӱнди ӧрӧ кӧдӱрер\nКӱн јаркынду эми слер.\nАртабастыҥ арузын\nАлбатыма беригер?\nЈайалтаныҥ japкынын\nJaш ӱйегe jaйагap?\nЧындап та, таштыҥ кыбынаҥ саҥ ӧрӧ чоргып чыккан кутук апагаш ӧҥдӱ. Торт ло мӧҥӱн ӧрӱм ошкош, толголып-толголып туру. Кӱнниҥ чогына кӧрӱнер-кӧрӱнбес куулгазынду солоҥылу. Шоркыраган табыжы тату, јылу. Оны уксаҥ, санаа-кӱӱниҥ jeп-jeҥил!\nКармакай кӧс-бажын jyнyп, чайын асты. Одуныҥ ыжы јобош, ап-амыр. Мында бу jyyктa кижи болтыр. Банкалар јадыры. Балыктардыҥ сӧӧги де кӧп. Јудаган ла таҥма эмтир. Коштой турган мӧштиҥ шаҥдазын та не јаҥдаган? Јаламаларды да чечип салган. Бу кайткан кӧрмӧс? Кармакай ол тушта ӱстине jopтyп келген болзо, керек коомой болор эди. Кармакай отурып, ичинде табыш joк арбанып сананат: «Мынаҥ ары кажыбыс ла бу кижи чилеп јӱрзебис, jep-алтайда не артар! Кижиниҥ jepи - кабай, тыны-тыныжы. Јаражын сыйлаган jaйаазы. Оны кургадып, ӧртӧп салзабыс, кемниҥ шоры — бойыстыҥ шорыс. Кейт, байлу, агару аржанныҥ jaнынa мындый санаа сананбайтам...» дейле, чочып, чӧйгӧнин чыгарды. Оноҥ чайын чӧйӧ-ӧ ууртап, табылу-у шӱӱне берди.\n***\n- Акыр кӱн кырга бир сӧӧм лӧ арттыр. Отурыш јок. Чадырлу-Ойыкты карап кӧрӧр туру. Мындый jaкшы эҥирде кемизи-кемизи аҥдап jӱpӱ эмеш пе... — Ӧбӧгӧн качан ок ээринде. Атанар ла дезе, андый кижи ол — куйушкан-колоҥы, кејим-токымы чӱрче ле чыт эде берер. Јорыгы јеҥил, кӧнӱ.\nБу не атазы! Aҥ jaткaн jep, терстӱ кан! Кӱӱлешкен чымылдар. Кармакай атпас этти, адынаҥ јайылып ис кести. Бого шыркалу aҥ jaткaн туру не! Кӧгӱстеҥ келген кара кан! Апшыйактыҥ сагалы тыртас эдип, нениҥ де учун јардында мылтыгын ушта тартты. Чырайы куп-куу. Јыдыркап, ары-бери каҥкас-каҥкас. Койу ӧлӧҥди уймаштап барган ис. Кармакай оны истеп барды. Оны бӱгӱн ле кижи аткан. Шыркалу кӧӧркий, байла, аржанга келген. Табыш угала, ойлой бертир. Je jaдындaжы кӧп. Јӱдеп калтыр. Ол Кату-Јарык jaap бартыр. Кармакай немени оҥдоп ийбей база. Једеген сыгын. Кайда-кайда јыгылары japт. Кара jepгe калганча, истеп табар, мӱӱзин де болзо алар. Планга табыштырып ийбей. Эдин малчыларга айдып бергей, чӧйип, кадырып алгай. Jaжытту аҥчы тӱҥей ле табылар. Э-э, байагы одуда конгон кӱлӱк ол эмтир. Керек кујурда болгон. Эм japт.Кем ол? Ол бо?.. Таптым... Ады-јолы оноҥ... Озо јартына чыгып, быжулап албай...\nШыркалу немени истебейтен, там кейтиге берер. Кайып, кетеп кӧрӧтӧн эди. Быжу да, јобол до болбос.\nМынайып јӱргенче качан ок эҥир. Томонок-чымылдар торт кара туман. Тумчук-ооско кирип кайнайт. Агаштардыҥ кӧлӧткӧлӧри туку качан кобыны кече бертир. Тӱжиле чалдыгып, изип калган ӧлӧҥниҥ јыдын койузын, ӧдӱзин! Аҥ бир jиктиҥ тӧмӧн бартыр. Анча-мынча кетеп, шиҥдеп турганча, кем де бир тарый мылтык атты. Кӧдӧк! Бу не атазы! Кујурда кижи бого канайып карыжып келген? Бу ӧскӧ кижи болбой! Мыныҥ аайы-тӧӧйин кӧрӧр» — Кармакай ӧҥӧлӧп, табыш јок jopтты.\n***\nЭки уул кичинек, jӱгӱрӱк суучактыҥ јанында јарјаак аҥ сойып туру.\n- Алдында отурарыста айткам, андый ла болды. Эм бӱттиҥ бе? — бирӱзи омок сурайт.\n- Сениле кожо бу ла тайгага артып калар кӱӱним бар! — экинчизи joбош ӱнденет...\nБу ла тушта мӧштӧрдиҥ ортозынаҥ фуражкалу кижи чыга jopтyп келди! Бат, милиционер! Керектиҥ божогоны ла бу! Уулдар коркыганына куп-куу. Колдоры тыркырап, чек тыны чыга бергендий.\nКармакай олорды кӧрӱп ийеле, бойы да оп-соп, «кӧдӧк!» — дейле, тискинин кайра тартты. Таныш эмес улус мында эт-jyy јайрадып јадыры. Оноҥ тайганыҥ тайгазы болор: jopтyп барар ба, кайдар?.. Кем билер олорды... Јок, барар ла... Je, карын, лесник кийимдӱ кижи турбай, милиционер ле болбогоны јакшы! Уулдар эмеш токынай бергиледи.\n- Јакшы, јакшы ба, уулдар? Бӧӧрӧк-јууны aҥтарып алган турбайаар. Бу алтайры турбай. Јакшы, јакшы. Карын, алтайыҥ берген. Мыны сойбой не оп-соп тура бердеер? Мӱӱзин озо баштап кезип алаар? Эм ол сыраҥай ла јымжак тужы: ӱрелер, сыйрылар.\nКарамкай адын буулап садды. Оноҥ канјаазында каптыргадаҥ курч малтазын чыгарып, сыгыныҥ мӱӱзин кезе чаап, оны узун, койрык сынду, jӱзи толбулу, чачы атрак сары уулга берип, айтты:\n- Ка, ол туку быдакка илип сал? Айла мыныҥ уурын, бек ле jepгe ил?\nКармакай jaнында турган јиитке кылчас эдип кӧрди: ачык-јарык чырайлу, кабакыр, ӧдӱ, курч кӧстӧрлӱ сынгыр уул туру. Чачын база кыскарта кезип салтыр.\n- Буслер кажы jердиҥ уулдары?\n- Мени канайып таныбай тураар? Мен – Аргачы, Байлайдыҥ уулы. А ол нӧкӧрим – Яшка, городтыҥ.\n- Сен, торт, адаҥныҥ баштерезин кийип алган турбайыҥ. Айса, кижи адазын тӧзӧбӧй. Је, уулдар, мыны не кӧрӧр, сыйра, шылбалай тартып ийели!\nӰчӱ сыгынды сойо бердилер. Уулдардыҥ колы-буды кабышпайт. Кармакай каранынаҥ кӧстиҥ кырыла кӧрзӧ, олордыҥ томырактары топчызын базып ийзе, «ша��т» эдип ачыла береечи кертек-курч кӱлӱктер эмтир. Мындый немелерди андый jepгe отурган улус эдип билетен эди.\nКармакай чат-мат иштенип, эпчил-эпчил тудунып эрмектенет:\n- Акыр-акыр, ӱйени анайып омырбайтан, берет, кӧрӱп ал, шак мынайда, бойы ла алына берер. Алтайыныҥ aҥын сойзо, байлу-чӱмдӱ неме, балдар. Оҥоры-тескери тудунза, соондо неме учурабас. Мыныҥ семиргени не болгон аҥ. Торт, ак мешке! Акыр-акыр, карын-јуузын, кыймазын шак мынайда алатан неме.\nУулдар бу ӧбӧгӧнниҥ эпчилин кайкажат. Бычагы тийзе ле, кажы ла уйе-сӧӧк бош немедий. Малта эш керек joк: ооктоп-ооктоп туру. Уулдар этти будактар сайын илгилейт. Кармакай сыгынды сойып, бир ок эскиде, экинчизи jaҥы тийгенин кӧрӱп алды. Айдарда, оны байа тӱнде кyjypдa шыркалаган эмтир.\nКармакай чат-мат тура jӱгӱрип, тиште буурды аҥдандырат. Јилинчиктер оттыҥ кыйнында ӱзи шыркырап бышкылайт. Котелоктор санаa јок ажып, эт-јуулу бортылдап кайнагылайт. Кармакай jилинчиктep сооло бербезин деп чыгарып, соодып койды. А буур тапту ла чыкту тужы. Јымжак, калай бышса амтанду. Одуныҥ јанында jaйы-ым. Јиликсип, буурзып турганын...\nКармакайдыҥ jӱрегинде кандый да чочыду. Уулдардыҥ чырайы соок, кату. Чала јимиреҥдеп турарыҥ. Аргачыны тӧрт jыл мынаҥ кайра айдай берген дешкен. Эм jaнып келгени, байла, бу туру. Ондый jepдеҥ келген кижи андыйзымак ла... Там ӱстинде егерь кижи. Туттурганы japт. Јеткерлӱ. Ajapыҥкай болор керек...\n- Эй, уулдар, јилик-буур бышкан, келип јигер! — деп, Кармакай кыйгырды.\nАргачы ла Яшканьнг келижи кандый да кӱӱн-кӱч jок.\n- Аҥныҥ јилигин сый согуп, малдыҥ дезе japып јийтен jaҥдy — дейле, ӧбӧгӧн карара чонуп калган joдоны торс этире бычагыныҥ арказыла сый согуп, јилигин корт этире соруп ийди. — Сӧӧги jyкa, эткир сыгын болгон эмтир.\nУулдар унчугышпай, база торсылдадып, кортылдадып ла отурдылар.\n-Бу аҥ карын, слерге канайып белен учурады? Макалду: белтир jep, сууныҥ jaны. Кӱлӱкти канча катап аттыгар? — Кармакай јардак, омок ӱниле сурады.\n- Јортуп келетсебис — бу ла туру! Атсам — ышла jaп ла. Бис экӱ бу jyyктa тӱрменеҥ jaнып келгенис. Кожо отурганыс. Яшка јакшы алтайлап билбес. Энези алтай, адазы орус. Кайлык кижи туру. Бойы jaкшы уул. Уур-кӱчте бой-бойыска болужып јӱргенис. Мен ого ӧскӧн-чыккан јеримди јаантайын куучындайтам. Катудаҥ чыксабыс кырла jopтopыc, aҥ адып берерим дейтем. Алдында јылкычы болгом, слер, байла, билер болбойоор. Јанып келеле, сугуп салган бир јаман трап мылтыгымды јӱктенип келгеним бу. Кӧрзӧӧр оны: татап калган неме.\nБу aҥ учурабаган болзо, мындый неме... Эмди оныҥ каруузына туратан турум. Штраф jaaн, билерим. Оны бийдимле тӧлӧӧрим бе? Ойто тӱрме, ол ло... Билерим: слер, егерь улус, керегеерди бӱдӱререер. Оҥдоп јадым. Катап тӱрме болзо, болгой... Канайып ийер, бурулу да... Алтайымныҥ сынына jopтуп алганым jaкшы... Былар, мында jaҥыc ла мен бурулу. Яшканы билбес болыгар, ого тийбегер? — Аргачы чырайы соок, табылу ӱниле куучындап отурды.\n- А, карын, ырысту эмтириҥ Аргачы. Алдырба-ас, алтайына эзен-амыр jaнып, нӧкӧриниҥ кӱӱнин кӧдӱргенде не коомой. Бодоп ло кижиге jаман не сананып туруҥ, уул? Тоҥ ло мени не деп?.. Мынаҥ ары нени иштеерге- туруҥ?\n- Сананып кӧрӧр. Агаш-ташка ла jyyк jӱpгeн болзом.. Ойто јылкы кабырайын дезем, бергилегей не.\n- Мен эртен ӧзӧк тӱжеле амырайын деп. Болор јаш јеткен. Јорторго чыдашпай бардым. Jaш улус иштезин, кату-кабырды олор јеҥзин.\n- Јок былар, иштегер ле. Эмди де катан бойоор.\n- Кӧрӧриҥде ле андый не. Јаҥы айттым, jaш улуска јол берер керек. Сокор тутканын ычкынбас деген чилеп, амыра деерде, амырабай онтоп-сыктап та турза, jepин јайлабастар бар. Кандый да болзо, jaш улус ишти jaҥырта баштаар ине. Је мениҥ ле санаам андый. Ӧскӧ улустыҥ та кандый?\nОл экӱниҥ куучынын оҥдобой, Яшка чек тӱлтӱйе берди ошкош. Мыны Кармакай сезип, оноҥ орустап эне-адазын, тайга-таш japaп туру ба деп сурады. Яшка каруузына эки-ӱч ле сӧстӧрлӧ берет. Ого мындый шылаш јарабай турганы кырлас-кырлас эткен jaaгынаҥ билдирди. Ӧбӧгӧн ичинде сананат: кыјыраҥтып турган кижини кайдалык, арып-јобоп калды не, катуда jӱpгeнде, андый болуп калбай база. Јаш кижи мынаҥ ары иштеп кӧндӱксе, тӱзелип калбай. Јабысты jaмaн айтпас... Эртеннеҥ ары эрмектеже бербей. Кижиниҥ бойында да мындый бала-барка бар эмей. Акыр, ого чаптык этпес туру. А бу Аргачы куучынчы бала эмтир.\n- Је кижи алар ба, уул? — оноҥ сурады.\nАргачы кӱлӱмзиренип ийеле, айтты:\n- Оны, былар, Кокышевтиҥ сӧстӧриле айдып берейин:\nКамык алтай кыстар кӧп,\nКажызын алар — эй, эй, эй-эй,\nӦйди сакып эр Патей\nӦҥӧлӧп јӱрди меҥдебей...\nКармакай јарсылдада каткыра берди. Буурын сыймап, jӱк ле арайдаҥ токынады. Яшка ӧрӧ турала, суучак jaap кӱдӱрейип басты.\n- Бу нӧкриҥниҥ чырай-бажы кандый бӱрӱҥкӱй неме туру?\n- Андый ла эмес эди. Слердеҥ коркып туру не.\n- Сен ол нӧкӧриҥди эмди ле барып токтот: jилик јиген кижи соок суу ичип ийбезин. Аҥныҥ ӱзи jyмypгa тоҥзо - ӧлӱм!\nАргачы тура ла jӱгӱрди, сурт ла этти. Анда экӱ удаан куучындажат, колдорын jaҥыжaт. Шаҥ-маҥ табыш.\nОдуныҥ јаны јайы-ым, ӧлӧҥ такталып калган. Ӱч котелок бортылдап турганы санаа joк. Ӱзи ажарда, «шар», «шар». Јалбыш та этсиреп калгандый. Ӧрӧ кӧдӱрилет, јабызай тӱжет. Бӱгӱн мыны кӧрзӧ, чып ла чын аҥчыныҥ кокту одузы. Кейде јиликсӱ-ӱ jыт. Apjaнынаҥ Кармакайды пенсияга ӱйдежип тургандый. Кӧпӧгӧш jaйгы эҥир. Кӧк ӧлӧҥгӧ чамча јок, серӱӱнденип јаткадыйыҥ.\nАргачы саай-саай алтап, кӧстӧри карачкылап калгандый базып келди. Апшыйак этти чыгарып салтыр. Удабады, оны ээчий Яшка чугулду бӱдӱмдӱ јетти.\n- Је эмди эт ажап кӧрӧли, уулдар? - дейле, Кармакай табакты баштады. Ол кыйыҥ јадып, эки ӧлӱ кадар јуулу кабырганы курч бычагыла эптӱ кезип, јиишке тапту кире берт. Уулдар да оноҥ артпайт ошкош.\n- Ой, былар, катуга отурган улус кандый да соок сыркынду болуп калатан эмтир - Аргачы нениҥ де учун нӧкӧри jaap кылчас этти. - Je мен мынаҥ ары jакшы јӱрзем, иштешти кӧргӱзерим. Тен, бууныгып калгам. Ол тушта тюремщик деп айдып кӧргӱлезин.\n- Аргачы, сени кем анайда айдат?\n- Јанып келеримде, кезик немелер чыпылдажып турбайты.\n- Сен олорго ajapy этпе, балам. Билерим, билерим, бар ондый немелер. Керекке алба, омок ло jӱp.Ундылып калбай. Чын, јакшы jӱpӱп иштезеҥ, јaaктyгa айттырбазыҥ, јарындуга јыктырбазыҥ.\nЭй, былар, бу кижиниҥ чыккан-ӧскӧн jepинеҥ кару неме joк эмтир! Сананзам, чек эди-канымла тудуштый. Анда јӱреримде — санаам бу ла кырларда! Шатра деп ӱлгерчи мынайда бичиген эди:\nСӱттий айдыҥ тӱндерде\nСӱнем чаҥкыр Алтайда.\nМындый сӧстӧр кижиниҥ кӱӱниле кӱрмектелип турар. Кандый да тармалу, апту. Бистиҥ јердиҥ ӱлгерчизи мынайда айткан:\nЫраакта jӱpӱп сананзам,\nЧыккан jepим тынымдый.\nКажы ла ӧскӧн ӧлӧҥи\nКанымла тудуш немедий…\nКармакай сагалын сыймап, кӧтӧрин шуурып, унчукпай барды. Оноҥ ӱшкӱрип ийеле, унчукты:\n- Бу тен, сӱӱрен тыҥ алкыштар болтыр. Кижиниҥ ӧкпӧ-jӱpeгинe ӧдӧр, ал-санаазын айладар...\nУул дезе кунукчылду кӱлӱмзиренип ийеле, чалкойто јада берди.\n- А бу нӧкӧриҥ оорып турган болды? Не јадындап туру? Барып суразаҥ?\n- Јок, былар, ол санааркап јат. Кижини кем билер… Амырагай... Слер егерь болуп иштеп келгенеер удап калды. Мен кичинек тужымда бу ла кийимеер. Ижигеердиҥ учуры jaaн,байла, кӱч те болбой?\n- Андый эмей база. Јеҥил иш кайдаҥ келзин. Уурчы аҥчыларла кезе-быча тартыжары кайда. Аҥ-куштыҥ, агаш-таштыҥ тоозын бил, агын суулардыҥ арузын кичее: je ончозы ла сениҥ керегиҥ эмей.\nАргачы саҥ ӧрӧ кӧрӱп јадарда, оныҥ кӧстӧри кандый санаалу, јалакай болгонын Кармакай jаҥы ла ајыктап оҥдоды. Ол шак мынайда јадып-јадып турала, кемзинчек пе, кандый да joбош ӱниле сурады:\n- Былар, мен слерге бир ӱлгер кычырып берейин. Јолдыктары кажык па, кандый, уксаар? Слердий jaaн улус чындык ӱлгерге сезиҥкей. Ол мынайда башталат:\nАйлаткыш орогон чаҥкыр кей\nАгаш-таштыҥ тынган тыныжы!\nТӱмен калыкка бу телекей\nТапчы болбос — бир кабайы!\nJe бат, ӧрӧкӧн, оноҥ арыгызы чала бойымныҥ ичиме јарабай турган јолдыктар. Акыр, учында мынайда бичигем. Та japaap, та јок.\nЈеткерлӱ чакта каруулда бис,\nJepиcкe чебер кон јӱрерис...\nМен бу ӱлгерди байа јолой чӱмдегем. Тен, apjaнынаҥ ийдил кел турганда. Je, былар, кандый эмтир? Кажылгак, кату болбой.\nКармакай: «јолдыктар», «ӱлгер» деген сӧстӧрдиҥ учурын оҥдобой, бир эмеш сананып отурала, айтты:\n- Э-э, сен таадаҥныҥ канын тарткан болтырыҥ. Ол тайга-ташка јӱргенде, алканып јӱретен ӧрӧкӧн эди. Айса Алтайына келзе, андый болбой база. Ару, ойгор сӧстӧрдӧ не jaмaн бар. Алкыжыҥ јакшы ла эмтир. Аргачы таҥкы кодорып, турунла оны кӱйдӱрип алды.\n- Бу таҥкыны чачайын деп. Je кижини божотпос таҥма болтыр. Болалбай јадым...\n- Болалбас не бар ондо? Тайгага таҥкылаза, јыт-быјap. Aҥ-куш туку кайдаҥ ла jыт алар. Солыктап, бышкырып, камык jep ӧткӱре jecкинип маҥтажар. Алдында мен де таҥкылагам эдим. Чачып ла ийдим. Арајанды каа-јуу амзап ийип турбай. А сен, Аргачы, ол јанынаҥ кандый?\n- Тӱк! Кӧрӧр дӧ кӱӱним joк. Бир катап ичеле, jeткep эдип сал��ам. Мында jaнып келеримде, нӧкӧр уулдар меге аракылу јеткендер. Ичпей турум дееримде, айткылап тургандары коркыш. А бойлоры мылjыҥдaжып, бой-бойы согушкан. Мынайып јӱрзебис не болор. Уулдар учы-тӱбин не сананбайт не? Чындап, былар, эмди наркомания деп неме элбей берген. Байла, уккан болбойоор?\n- Jок, joк, укпадым. Ол кандый неме? Јаҥы сорт аракы ба?\n- Jок, ол сӱреен јеткерлӱ корон.\n- Корон болордо ӧлбӧс пӧ?\n- А ӧлбӧй. Ол кижини озо баштап аптап, тартып алар. Оноҥ божогоны ла ол. Оны мактаҥ, кендирбаштаҥ эдип, уколдонып, ичип јадылар. Озо баштап, коркышту јараш јерге учуп барар, кудайдыҥ чӧрчӧктий телкемин кӧрӧр дежет. Шак мынайып јӱӱлтип турала, мекелеп, кӧрмӧстиҥ jepинe экелер. Бат, бу тушта ӧлӱм. Алтай jepиниҥ japaжын ундып саларыҥ. Сеге не де керек jок болор. Оныҥ oлjoзынa кирбеске, ченебес, амзабас керек. Jaш улусты jaкыыp, ӧштӱзиниҥ бӱдӱжин айдып берер. Кӧрдигер бе, кижиде кандый јеткерлӱ ӧштӱлер бар. Аракы, наркотик - келер ӱйебисти jeтпec санаалу, мылjы, jӱӱлгек эдетен коркышту jaaн jeткep.Оны токтодотоны бойыстаҥ камаанду.\n- Аргачы, бу сениҥ айтканыҥнаҥ баштере јемиреер неме турбай... Баш бол, јерде не ле бар!\nJaaндy-jaштy куучындажып отурганча, ай кырдаҥ чыгып келеле, тыҥдаланып туру.\n- Кӧдӧк, отурып калтырым. Акыр, ат армакчылап салайын. — Кармакай јеерени јаар басты.\n***\nОл ойто келзе, Аргачы отты jаанада салып ийген эмтир. Бойы тӧгӧлӧнип, макатып јадыры. Оны кӧрӱп, ӧбӧгӧн кӱлӱмзиренип ийди: «Тайгазын санап калтыр». А нӧкӧри мӧштиҥ тӧзинде уйуктап калтыр. Акыр, балдарга чаптык этпес, амыразын. Кармакайда не болзын: токымы — тӧжӧк, ээри — jacтык.Мылтыгы јанында. Ол jepгe конзо, јаантайын андый.\nСалымы башка ӱч эр. Сӱттий айдыҥ бу тӱнде, санаалары ӱч башка кайып барган...\nАргачыныҥ кӧксинде дезе кӧрӧ тӱштий кӧрӱмдер. Jaш јӱрӱминде баштап ла индиккен ундылбайтан учурал.\nАргачы он класстыҥ кийнинде јылкычы. Сӱреен сӱӱнчилӱ ӧйи. Амадузына јеткен туш. Сӱӱгени эрјине мал. Јал-куйругы јалбыштый, мойындары чоргодый. Кӧстӧринеҥ чедирген чачылып тургандый. Олорды кӧрӱп jӱрерге кандый japaш! Je иш иш ле: јеҥил кайдаҥ болзын. Корон соок, јут-јулакай. Ээрдеҥ тӱшпес јортыш. Чыгым, ӧлӱм этпеске кичеениш, тартыш. Кожо малдап турган кижи - Joлдoш. Jaжы jaaн, бойы јалакай, кӱӱнзек ӧбӧгӧн эди. Экӱниҥ ижи кӧндӱккен. Комыдал јок.\nБир кӱн Аргачыны ӧзӧк тӱшсин деп, айттыру келген. Јиит уулда не болзын, тӱниле маҥтадып ийбей база. Jылдыcтap оныҥ јарыткыжы ине. Энези эшке конуп алала, конторага келерде, бышпак сары чырайлу управ Айабас айтты:\n- Фотоҥ бар болзо, клубтыҥ заведующийине экелип бер.\n- Мыны кайдарга тураар? — Аргачы алаҥзып сурады.\n- Mынаҥ ары озочылдардыҥ ортозына отургайыҥ.\n- Эп јок, бойсын. Уйатту-у.\n- Канайып туруҥ, сендий јараш уулдаҥ кыстар кӧс албай турзын. Их, мен болгон болзом, а! – дейле, Айабас Амырович чаҥкырзымак кӧстӧрин јылымзу-у шуурып ийбей кайтты.\n- Аргачы фотозын алып, клубка jeтти. Мыныҥ кемизи заведующий? Улуст��ҥ сурулап укса, Каймина Роза дешти. Кыбында јогыла. Аргачы сакый берди. Каймина деп улус бу jерде јок. Ӧскӧ јердеҥ келген кижи болбайсын. Удабады, куу ошкош узун мойынду, ээлгир, чичке сынду кеберкек кыс кирип келди. Аргачыныҥ jӱpeги селт эдип калды. Кызара тӱшти.\n- Клубтыҥ башчызы слер бе?\n- Эйе, эйе - мен. Слер Эзендеев Аргачы ба?\n- Эйе, ол ло кижи.\n- Je кып тӧӧн киреер. Экелдеер бе?\n- Эйе, бу. Та japaap, та јок.\nРоза узун, кызыл тырмактарлу колдорыла фотоны алып, ajыктай берди. Оноҥ колын чабынып ийди:\n- Japaap, japaap! Бу, тен, художественный сӱрлӱ фото турбай.\nАргачы бӧрӱгин уужап, кыс бала чылап там кызара берди. Кыска чике кӧрӱп болбой, кылбыгып туру. Роза нени де бичиирге эҥчейип ийди. Бу тушта Аргачы оны лаптап ajыктады: оозы оогош, эки кызыл jaлбpaк ошкош эриндер. Јаактары ойдыкту, бошпок, кӧбӱ. Кабактары билер-билбес талбынып тургандый. Ачык мойны ап-апагаш. Бу кыстаҥ саҥ башка тату, баш айланар jыт согуп туру ошкош.\n- Не унчукпай бардаар, нени-нени куучындазаар?\nОныҥ ӱни база кандый да апту, jypeккe табарар кӱрмек-кӱӱлӱ.\n- Тайга-ташта jypгeн кижи нени кӧрӧр, угар... — Аргачы агаш-ташка jӱpӱп, кӧпти кӧрӱп, билип алган да болзо, таныш эмес кыска тургуза ла канайып куучындазын база. Кей-кебизин неме деп айдардаҥ айабас.\nБу баштапкы кӧрӱш-таныш. Оныҥ кийнинде jyyндapда. Учы-учында туштажулар jӱpeктиҥ кычыртузыла. Роза Oҥдойдыҥ балазы. Чапты сӧӧктӱ. Барнаулда ӱренген. Аргачыныҥ ол кыс керегинде билери бу ла.\nБир кӱн эҥирде отурала, Јолдош кӱлӱмзиренип, Аргадаҥ сураган:\n- Бу калганчы кӱндерде чырайыҥ не бӱрӱҥкӱй? Эй- эй, уул, jӱpeгим сезип ле jaт. Ӧткӱре кӧрӱп ле ийетен кижи эдим. Je, меге айтсаҥ, чып-чын сескем бе? Мыны нӧкӧринеҥ не jaжыpap. Мен де эр эмей...\n- Слер сӱӱш деп немени канайда оҥдоп jaдaap?\n- А оҥдобой. Билбей. У-у, мен jиит чагымда, байлабайтам, кыстардыҥ jаагынaҥ тургуза ла окомдоп ийетем.\n- Кыстарды ба?\n- Айса кемдерди деп.\n- Ончолорын ба?\n- Ончолорын да эмес болзо, јобожын, кару-јаражын. Мен, тен, кортон болгом не! Оком эткен jaaгы канча кӱн кып-кызыл jӱpeтeн јок по.\n- Слер ончозын деереерде, онызы не болотон?\n- Айттым не – кару-јаражын jытап турбай... Талдап...\n- Оноҥ талдап таптыгар ба?\n- А таппай. Эмди ле кожо отурган эжим - Кӧбӧлӧк. Ол јаражы чорт то эмес болгон — деп, Јолдош учында орустап ийди. — Оны ээреп, јӱрегим мелиреш болгон ло.\nЈолдош агаш будыла jepди казай тееп, курчып чыкты. Ол андый кижи: неме айтса тумчук-мурды јылыжып, колдоры эки башка барар. Керек дезе сабарлары да чычаҥдап, куучынына кирижер. Јуук отурарынаҥ јалтанарыҥ колы тийердеҥ айабас. Тегенек ошкош сагалду копшык јаактары jaaктaшкa талбас та кандый кижи болбогой. Мындый нӧкӧрлӧ кожо иштеерге кандый jакшы. Кунукпазыҥ да. Каткырып ла божобозыҥ.\n- А бу слердиҥ будыгар кайткан? Сурап угайын дейле, тидинип болбой jӱpгeм.\n- А не сурабас. Ол бо? Јуу-чак тужында болгон неме. Тӧртӧн ӱч јылда бистиҥ јерде тыҥ аш бӱткен. Мындый тӱжӱм келин-кечкиндердиҥ, бала-барка��ыҥ кӱчинеҥ эмей база. Кижи кайкаар: тӱндӱ-тӱштӱ кыра сугаргылаар. Мен бригадир болгом. Је бат, ашты кезип, кладтап алдык. Фронтко тӱрген аш ийер керек. Ол тушта арзак тиштӱ барабан дейтен неме болгон. Оны аттарла айландырар. Табыжы jaҥыс ла тар-тар, кӱп-кӱп. Арзак тиштӱ оозына снаптарды чачып ла турдык. Капша-ай, капша-ай! — деген кыйгылар. Јегилӱ аттарды айдаачыныҥ сыгырыжына кулак сайылар. Мен кӱпӱлдеп, чайнанып jaткaн барабанныҥ оозыныҥ јанында. Канча кижиниҥ чачып берген снаптарын оноор чачып, мергедеп ле турдым. Ол кӱн меге эртен фронтко атанатан бичик келген. А мен дезе барардаҥ озо канча ла кире кӧп аш согуп салайын деп. Таҥары jyyк. Меҥдеп турала, тайкылала, будым барабанныҥ оозына кире берт. Байлазын ба, jаҥыс ла быјырт-кыјырт. Кӧстӧримде оттор... Барабан чайнанып болбой тура берген. Аттарды тескери бастырып, барабанныҥ тиштеринеҥ будымды арайдаҥ айрыган дежет. Билинип ле келзем, Кадынды кемелӱ кечирип jaткылaды. Оҥдойдыҥ больницазына сыҥар будымды кезип, тыным калган. Оныҥ кийнинде агаш бут эдип берген. Темигип баскан кийнинде, эр кайдаҥ отурзын. Јылкычы. Агаш будым карын бек, соокко тоҥбос — деп, Јолдош кокырлап ийди, — тен, той-сай тушта бијелезем: так-так, ток-ток! Шак мынайып, Кӧбӧлӧкти колго кийдирип алганым ол. Ол аксак-бӱксек неме деп jeктeбeген. Санаалу да, керсӱ де. Бат, кандый сӱӱш, бат кандый кыс! — Јолдош ӱйин аайы-бажы joк мактап ийди.\n- А јӱрегеердиҥ мелирежи оноҥ эмеш киреленди бе, былар?\n- Кайдаҥ, уул, там барган. Эмди ле «Кӧбӧлӧгим» деп сананып ийзем, ӧзӧк тӱжер кӱӱним келер. Акыр, Аргачы, сен кижи сӱӱген ошкожыҥ. Сезип турум.\n- Эйе, тыҥ сӱӱп jaдым, былар. Јӱрегим сыстайт. Саҥ башка неме!\n- О-о, андый болзо, эртен ӧзӧк тӱш. Мынайып, тайгалап јӱреле, ырызыҥ ычкынып ийдиҥ. Мен малды кӧрӱп турбайым.\nАргачыныҥ чырайы jарый тӱшти. Оноҥ саҥ башка сурак берди:\n- Кӱнӱркеш дегени не былар? Мениҥ јӱрегимде ондый неме бар ошкош. Оҥдобой јадым, айса ол — сӱӱш?\nЈолдош кедес этти. Чӧймӧк чырайын сыймап, санана берди. Тапкыр, чечен кӱлӱкте ӱн де јок.\n- Сӱӱш ле кӱнӱркешти бойым да булгап јӱретен кижи эдим. Кару кӧргӧн кызыҥа ӧскӧ уул jaпшынып турза, ичиҥде «чым» эде береечи неме кӱнӱркеш болордоҥ айабас. Сӱӱбей турган кижиге кӱнӱркебезиҥ де, керексинбезиҥ де... Калак, мен оҥдоп болбойдым...\nАргачыныҥ ӧзӧк тӱжери кӧптӧгӧн. Роза оны изӱ-изӱ окшоп, айдатан:\n- Мен jaҥыc ла сени сӱӱп јадым. Јер ӱстинде сенеҥ ӧскӧ менде кижи јок. Сӱӱп јадым, уктыҥ ба!\nМындый сӧстӧргӧ уулдыҥ jӱpeги та кайылган, та мелиреген. Ӧй јилјиргендий, кӱн чогына кӱмӱш, ай japкынына алтын кожулгандый. Бир катап Аргачы энези Оймокко айткан:\n- Энем, той эдерге турум.\n- Кемди аларга туруҥ балам?\n- Роза деп кысты.\nЭнези ол экӱниҥ jyyгын улустаҥ туку качан угуп салган. Келин болорго турган баланы каранынаҥ кайып, кӧрӱп ле jӱpгeн.\n- Кей-кебизин бала болбозын. Јазап санан.\n- Јо-ок, эне.\n- Качан той эдерис?\n- Ноябрьдыҥ байрамында. Јараар ба?\n- Не japaбaйтaн эди. Мал-аш семис, иш-тош когызаган туш.\nБу јӧптӧжӱниҥ кийнинде, сакылталу кӱндер тoрт ло ӧтпӧй тургандый. Кӱскери Аргачы азыктаачы болуп келип jaткaн. Јолой joc japып турган таныш уулдардыҥ одузына тӱшкен. Олордыҥ кӱӱнине болуп, баштап ла аракы амзаганы ол. Је тыҥ ла эмес. Тӱн тапту ла кире берерде, Аргачы caҥ тӧмӧн jeлдиpип ийген. Јурттыҥ ӱстиги бажында теректиҥ тӧзинде эки кижи кучактажып алган туру. Јииттер эмей база, Аргачы кӧрбӧӧчи болуп ӧдӧргӧ сананды. Оноҥ нениҥ де учун энезиниҥ «кей-кебизин» деген сӧстӧри санаазына кире конды. Ол эки сом jaap jopтпой, ӱстиги joллo jopтты. Бир тураныҥ apjaнынa адын буулап салала, теректиҥ jанынa араайын ӧҥӧлӧп келди. Олор турганча. Чын эмеш пе?.. Таныш ӱн, Розаныҥ... Оноҥ ол ло сӧстӧр... Кыс айдат:\n- Мен jaҥыc ла сени сӱӱп јадым. Јер ӱстинде сенеҥ кару менде кем де joк.Сӱӱп јадым, уктыҥ ба?..\nOноҥ эриндердиҥ тату табыжы. Уул кижи тракторист Тийиҥбей эмтир.\nАргачыныҥ ичи-бууры аҥдана берди ошкош. Эди каны калтыражат. Кӧстӧри чоокырланып, ойто бастыра бойы изий тӱшти. Каталышкан эки сом јаар, кӱдӱрейип ыркыранып басты ошкош. Јууктап келерде, бирӱзи jӱгӱре берди. Јаҥыс ла элбес эдип калды.\n- Мында кемдер?! — Аргачы алгырьш ийди.\n- А сеге кем керек? Чаптык этпей ары бар, уул. Мында алган катыҥ joк — Тийиҥбей jaaн оборы борбоҥдоп, колын тӧжине чалый салып, табылу базып келди — Је сеге не керек, Аргачы? Роза jaҥыc мени сӱӱп jaт, билдиҥ бе? Ортобыска кирижерге бе? Керек болзо бу! — дейле, Тийиҥбей Аргачыны тӱрттӱрип ийди.\n- Э-э, сен онойып па, а мен дезе мынайып... Аргачы кынында бычагын ушта тартып, jылбыpт этирип ийгенин бойы да сеспей калды. Oноҥ нени эдип ийдим дейле, ичкери тап этти.\n- Тур, тур. Јаманым ташта? Ӧлбӧ, Тийиҥбей, ӧлбӧ! Улус айдып келерим. Сакы, сакы!\nАргачы улусты ойгозып, теректиҥ тӧзине баштап келген. Тийиҥбей уур шыркалу ондо jадыры... Je бат, ол ло... Тургуза ла телефондош. Тийиҥбейди больница, Аргачыны тӱрме jaap апарган.\nКачан japгы ӧдӱп турарда, Роза мынайда айткан:\n- Мен ол экӱни бир де сӱӱбегем. Бойлоры мени сӱӱ деп некегендер. Оноҥ кӱнӱркежип бычакташкан. Мениҥ мында бир де буруум joк.\nБaт кандый «сӱӱш» ле «кӱнӱркӱш» болгон. Розаныҥ айтканын Тийиҥбей ле Аргачы угуп, бойлорын кандый јабыс болгонын оҥдогон. Ого удура бир де сурак бербегендер. Кийнинде угуп jӱрер болзо, Роза кӧп «запасной уулдарлу» болгон эмтир. Эмди бу ап-ару айдыҥда оны сананарга кандый уйатту ла коркышту.\n***\nКармакай дезе быјыл мал-ажына ӧлӧҥ-чӧп эдип аларын шӱӱп јаткан. Ол байа аҥ шыркалу келген деп уулдарга айтпаганы jaкшы. Олор кадык аҥ адып алганына оморкозын. Бойлорын эр бис деп бодозын. Кату jӱpгeн балдар јилик-бӧӧрӧк jип алганы кандый jaкшы. Бу Аргачыныҥ Чырбык таадазы не аайлу аҥчы кижи эди. Аткан огы jepгe тӱшпейтен. Одус јылдарда кӧрӱк-момон аҥдап, Совет jaҥгa jaaн јӧмӧлтӧ эткен. Ол тушта гран арјанында терелер алтындый баалу болгон. Оныҥ учун ол ӧрӧкӧн Москвага барып jӱpгeн. Калининниҥ ��олынаҥ кайрал алган. Бистиҥ jepгe баштап ла сыйга алган тырсайла маҥтаткан. Бу Аргачы jaкшынaк уул эмтир. Санаалу да, чечен де. Акыр, оны бойымныҥ ордыма арттырарга сӧстӧп кӧрӧйин. Мындый уулдар егерь болбозо, кем болор. А ол Яшка деген уул чала кату, кӱркет болгодый. Кӧстӧриниҥ соогы коркышту. Кӱлӱк нени-нени эдерге турган болгой. Кандый да сезим-ырымым тудат. Акыр, таҥ атканча уйуктабас туру. Катуда jӱpгeн кижи карамданбас та болуп калатан эди. Кармакай мынайда сананып, узак jaтты.\n***\nЯшка ӧҥдӧйип келеле, ойто jaдa берди. Уларып туру ба?.. Joк. Оны эмди мындый санаалар ӧйкӧп, кыйнап туру. «Нени эдер?.. Байа бу фуражкалу кижи аркадaҥ чыгып келерде, Яшка не аайлу коркыган. Селт эткен санаазы — качып jӱгӱpep. Оноҥ кӧрзӧ, ол кижиниҥ чырайы токыналу, кӧстӧри кӱлӱмјилӱ. Јок, бӱдӱш теемей. Эртен ле ӧскӧ кижи боло берер. Бисти тудуп алган. Јурт Советке апарар, баш ажар штраф. Оны неле тӧлӧӧрим. Оноҥ мылтык кайда! Кыскарта айтса, ой тӱрме! - Яшка бажын кабыра тудала, онтоп ийди. – Јок, јок, ойто ол jepгe кирер кӱӱним јок! Аргаданар. Керечи табылбас. Бӱгӱн ле оны бого божодып салза, кем де таппас. Аргачы кайда да барбас, айтпас. Керекти озо эдип ийерим, а ол кожо болгон, туйуктанар. А биске кем де сезинбес. Кӧп сананыш јок…\n** *\nКармакай карамтыгып jӱpe берди. Неме шылырт этти ошкош. Ӧбӧгӧн каран бастыгып, ойгонып болбой јатты. Оноҥ, карын, айрыла берди. Кӧзин ачып, кылчас этсе, Яшка элбеҥдеп, нени де эдип туру. Оноҥ коркойып, ӧҥӧлӧп келедири. Бу не атазы! Уларып турган ба? Ол тура тӱшти. Бастыра бойы тыыдынып калгандый. Бойы ачылар томырактыҥ шылт эткен табыжы. Кертек бычагы айга јалтырт эдип калды. Кармакай коштой мылтыгын сыймай туты. Кӱлӱк келип ле јадыры. Кармакай: «Э-эй! — дейле, мажыны базып ийди. Тайга-таш селес эдип калды. Аргачы арбанып, чочып тура јӱгӱрди. Яшка качан ок тӧжӧгинде.\n- Не болды, былар?! Ух, чочыганымды! Јӱрегим арай јарылбады!\n- Та уларыгам, та кайткам: аркадаҥ кара неме келген ошкош эди. Аткам. Байла, айу! — Кармакай арка јаар колын уулап, арбанат. — Барып кӧрӧйин. Јыгылып калган болгой...\nОл мылтыгын тудунып, ӧҥӧлӧп барды. База ла jыpc этти. «Тӱк!» — деп, анда тӱкӱрип турды.\nЯшка ӱркиген-чочыган болуп, оп-соп сурайт:\n- Что случилось, Иргачи?\nНӧкӧри дезе ого тӱнде айу келген, ӧбӧгӧн оны аткан деп japтaйт. Яшканыҥ санаазы jарый тӱшти. Сеспеген... Эмди оныҥ сыны jeҥил. Ол от салат, чай азат. Jӱгӱрип турганы коркышту. Бойын кандый да јеткердиҥ кырынаҥ айрылганын jaҥы сезет. Карганат, тӱкӱринет.\nКармакай караҥуй арканыҥ тӱбинеҥ уулдарды кайдар эмеш деп ajыктап, каткыга кӧкси jaҥыc ла кӧкпӧс-кӧкпӧс. Сӱме дезе, сӱме! Оозын туй тудунза да неме болбос, каткызы ийдилип келет. Оноҥ арбанаачы болуп, чырайын соодып, одуга базып келди:\n- Кӧрзӧҥ, кандый санаалу! Арайдаҥ калды!\n- Маҥтай берди бе, былар?\n- Кайдаҥ, ол мында ла айланыжып турган болбой. Алдырбас, кайдалык оны.\nЯшка чай урган, эт чыгарган тӱймеп туруп. Куучын эмес куучын. Jap-jaaк. Таҥ кӧгӧрип, адып келди. Атанар ӧй јеткен.\n- Эй, былар, ол мӱӱсти слер алыгар. Бис оны кайдарыс — Аргачы айтты.\n- Балдардыҥ тапканын кайдарым. Эп joк эмес пе?\nЯшка оҥдоп ийеле, jӱгӱpип барала, мӱӱсти экелип берди.\nКармакай быйанын айдып, јакыды:\n- Je, алгай. Слер бачымдабай, ол камык этти тузап алыгар.\nОл суу изитти, ого ачу эдип тус чейди. Этти чӧйӧ кезип, сууга суга салып, будактарга арта салат. Салкын аай ыш келип турзын дейт. Чычайа када берер. Артынарга баду, јеҥил болор. Учында јакыды:\n- Калак, одугарды јакшы ӧчӱреле атаныгар? База аҥдабаар, табыш болор.\nАргачы Јееренекти экелип ээртеп ийди. Кармакай таралјып туруп ӱзеҥизине тееп, атанып ийди. Уулдар мӱӱсти ӧҥӱрип берди. Ӧбӧгӧн учында сурады:\n- Аргачы, сен мениҥ ордыма иштеериҥ бе?\n- У-у, былар, иштебей, иштебей! Јаҥыс japaтпac болбой…\n- Мен айтсам, ончолоры jӧп. Айдарда, амырап алала, меге кел. Ишке кийдирип саларым.\nУулдар оныҥ кийнинеҥ узак ajыктап турдылар.\n- Отличный мужик! — дейле, Яшка ӱшкӱрип ийди. Оныҥ кӧстӧри кандый да бурулу. Мыны Аргачы сеспеди.\nУндылбайтан ӧйлӧр\nШоферым машиназын эптӱ эбиртип, барып лa jaт ӧзӧкти ӧрӧ. Алдыста мӧштӧр уткып келгендий, кийнисте чибилер ӱйдежип арткандый. Катап ла joрыкташ, кайда ла јолыгыш...\nАнча-мынча бардык: эки јолдыҥ белтири. Кажызыла мыныҥ баратан? Шофер кӧрӧт меге суракту. Бирӱзи jап-jaҥы, кӧп истерлӱ. Экинчизи ӧлӧҥдӱ — озогы јолдыҥ сомы. Белтирде тарадай јеккен jeepeн ат. Ээзи оны айландыра базып, нени де jaзaп туру. Тура тӱштис. Эжикти ачып сурадым:\n- Јакшы?\n- Јакшы, jaкшы ба? Слерде не бар? — ол кижи айдала, аттыҥ тӧшбуузын тыҥыда тартат. Ајыктазам, кандый да таныш: тыкыраш мойын, айбас-уйбас эдеечи кыймык. Оныҥ тыртас эткен јардында кандый да кыјыраҥтыш. Бу недеҥ болотон? Э-э, мениҥ «јакшы?» деген эжери јок сӧзим ого, байла, japaбaгaн, кыртыжына тийген туру. Алтай улус: «jaкшы, jaкшы ба?» — деп, эзен-амырын суражатан эди. Байагы кижи аркалык бууны ӧрӧ тартарда, эки оломо кыҥырай бергендий. Олор бескеленип, jopыкка меҥдеп тургандый. Аттыҥ сын-арказы jeҥилe тӱжӱп, бажы каҥкас этти. Эки јарды эрчимдӱ эр эбире басты јегилӱ адын. Чын эмеш пе? Кемди кӧрӱп турум? Jок, ӧскӧ кижи болбой... Селт этти jӱpeгим, изий тӱшти јӱзим. Ол мен jaap кӧрӧлӧ, серпий сокты бажын. Jaҥыc jepгe тоҥо берт ошкош. Бу канайып турган улус деп, чочый берди шофер до. Оныҥ кӧстӧри дезе ары-бери сурт-сурт: бирде ого, бирде меге.\n- Бу сен бе, Эрмек?! — машинадаҥ октолып чыктым.\n- А кем эмтир, Эрејей?\nЭки joлдыҥ белтиринде эзендеш, кабра кучакташ, эске алыныш...\nЭрмекле экӱ эмди одус јылдыҥ бажында онойып ойто тушташтыс. Бис зооветтехникумды кожо ӱренип божоткон эдис. Качан да сӱӱген эдис бир кысты. Ол бала биске кылчас та кӧрбӧгӧн јoкпo. Онызы салымыска, карын, jaкшы болгон.\n- Эрмек, мындый удаган кижиге кӧрӱнбей кайда jӱpгeҥ, уул?\n- Кайда jӱpдим деер оны база, јеримде ле. Сен корреспондентеп турган кижи бистиҥ jepгe келер эмезиҥ, кайдаҥ јолыгатаҥ эд��ҥ. А бу сен эрин сагалды качан эдинип баштагаҥ.Кижи таныбас та. Копшык чырайыҥа japaп jaт. «Ӱй кижини тулуҥы, эр кижини сагалы japaндыpap» — деп, озогы улус айдыжатан joкпo. Акыр, бу не арыгаҥ, уул? Je мен сениҥ куучыныҥды радиодоҥ угуп ла турбай. Ӱниҥ jaйa-a, чӧйӧ-ӧ, танып ийбей база. Чындап, кожо ӱренген балдарга joлыгып туруҥ ба?\n- Айса, joлыгып турбай. Олор сен чилеп суру joк болуп калган эмес. Кажызы ла: «Бу Эрмек кайда, туштадыҥ ба?» — дежер. — «Joк» — дезем, айдыжар: «Ӧткӱн-ӧдӱ кӱлӱк эмди, байла, Орто Азияда болбой». Олордыҥ кӧп сабазы бийик ӱредӱлӱ зоотехниктер. Кезиктери jaaн, jaмылy иштерде.\nЭрмек алдында чылап бажын серпий согуп, чачын сыймай соготонын таштабайтыр. Эмди онойып ийерде, саамайларында буурыл кылдар кӱнге jaлтыpт эдип калды:\n- А сен ӱренеле зоотехник болбогоҥ бо, Эрејей?\n- Оҥдойдо Ийинде беш јыл тартыштым. Je оноҥ будым jopтышка чыдашпай барган. Учында Москвада Литературный институтты божотком. Эмдиге ле зоотехник ижимди улалткамча. Радиодо jypтхоз берилтелер белетеп јадым. Малчыларла, специалисттерле теҥ-тай куучындажып jӱpгeним ол не. Зоотехник эмес болзом, jaҥы эп-аргаларды албаты-joнгo japтaapгa кӱч болор эди. Акыр, ол jaнынаҥ токтозын. Эп joк. Мактана бердим ошкош.\n- Алдырбас. Нӧкӧрине кайдар ол. А мен ceгe оноҥ кӧпти куучындаарым. — Эрмек ортон сабарын ла эргегин бириктирип, «шалт» этирип ийди. Бу оныҥ база бир озогы кылык-јаҥы. Мынайып ийеле, кӧстӧри чийилип, јаактары јайылып, кӱлӱмзиренетени ол ло бойы. Jaҥыc ла чырайы кара болуп калтыр.\nКуучындажып туруп калган улус турбайыс. Мен тегин де jaaкыp кижи, эзире бергемдий эрмегим там ла кӧптӧй берди ошкош.\nOнoҥ шоферго кыйгырдым:\n- Jӱгӱрӱк, нӧкӧримле келип таныш!\nЭку эзендешти, танышты, эптӱ эрмектешти. Jӱгӱрӱк чоҥ чырайлу, эттӱ-канду эр. Кӧстӧри каткылу, ачык-јарык уул. Бойдоҥ бош. Экӱ јорыктап јӱреле, оноҥ кокырлап сураарым:\n- Jӱгӱрӱктиҥ jорыгы jӱгӱрӱк, jopгo эмтир, а сен каранынаҥ кыстарга имдеп туруҥ ба? Сӧстӧп береер дезеҥ, мен ол јанынаҥ салымду кижи. Jaҥыс ла тукурып ий – ап ла…\nJӱгӱрӱк тижи кажаҥдап, каткырып ла барадар. Бу тушта машиназы, тен, комыс чылап коолой берер.\n- Эмди сен кайдаар баратан кижи? Бистиҥ айылды барып айылда? Келеле кирбей барзаҥ, тен, тыҥ ачынарым, Эрејей! Тарадайлу барарыс. Нӧкӧриҥе айтсаҥ?\n- Эрмек Jӱгӱреккe сӱмелӱ имдеп ийди. Экӱ качан ок јӧптӧжип ийген болуптыр. – Буу јиит уул мынаар деремнеге конуп алгай. Божотсоҥ нӧкӧриҥди. Бис, карган улус, эмеш куучындажып та аларыс. Эртен белтирге сени јетирип саларым.\n- Эйе, эйе мен бого сакып аларым, былар - Јӱгӱрӱк сӱӱнип чыкты.\n- Jарайт, japaйт,кӱлӱктер! — дедим.\nЭрмектиҥ сабарлары ойто ло тарый-тарый шалт-шалт. Билерим, бу оныҥ коркышту тыҥ сӱӱнгени.\n***\nБис Эрмекле экӱде не болзын, јар-јаак тарадай jaap бастыс. Ол мени колтыгымнаҥ тудала, jeп-jeҥил кӧдӱрип, тарадайына отургызып, айтты:\n- У-у, бу мыныҥ јеҥилин, чек кӧбӱк!\nБу сӧстӧргӧ ичим чала чым ла... Мен буттарымды тырлаҥдадып чече��кедим:\n- Јажы јаанап, тойынып jӱpгeн кижини анайып айтпазаҥ, кӧрмӧс! Кижи карды болчойып, чала кертеҥ-кертеҥ эде јааныркаарга jaт, оной чала баса кыйа-тейе теберге jaт, а сен, эрлик, кижини кӧбӱк деп! У-у, мыныҥ колдоры торт кайыш. Кадып калган эт турбай. Кату учуктар.\nЭрмек каткырып, меге коштой отурып, адын «чӱ-чӱ!» - деди. Буттарыс калаҥдап, барарга јакшызын. Кӧлӧсӧлӧр тӧгӧтсийт. Аттыҥ базыды табылу. Тарадайга отурбаганымнаҥ бери та качан, та канча јыл. Чек jӱpeксип, jaш бала боло бердим ошкош. А кӱн кандый айас. Ӧзӧктиҥ ичине јымжак, чаҥкыр ынаар толуп калган. Ого агаш-таш чӧҥӧрдӧ, кӧгӧлтирим ӧҥдӱ. Кӱӱк адйа мындый болбой база. Јериҥниҥ кеен талазын сезериҥ, учы јоктыҥ учына jедерге турарыҥ. Јалбраксу кейге кӱӱн-санааҥ кайдыгып-кайдыгып, кайдаар да уча бергеҥдий. Агаштардыҥ ортозы jaap ајыкта: чейнелер уйалып, кызарып, туйказынаҥ сеге кӧргӱлейт. А јолдыҥ јаказында кандый ӧҥдӱ чечектер joк деер! Бу кижиниҥ јажы jaaнaй берерде, јашӧскӱримди таныбай: «Бу сен кемниҥ балазы эдиҥ?» — деп, канайып сурайтан эди, шак онойып бу чечектерди чала ундып, ады-јолдорын сурулап угар кӱӱниҥ келер эмтир.\nТеҥериниҥ тӱбинде тейлеген тегерийте айланып jӱрӱ. Ол ӧйдиҥ колбузын, бийик ле јабыстыҥ судазын канадыла чийип тургандый. Кандый да илбӱ кӧрӱмдер сезип барадырым.\n- Не тымый бердиҥ нени-нени куучындазаҥ? — дейле, Эрмек кабыргама чаканактап ийди. Ол бойы да бир эмеш ӧткӧн ӧйине чӧҥӧ берген болгодый. Ат базар-баспас барадыры. Кӧлӧсӧлӧрдиҥ нези де чыкырт-чыкырт. Укса уйкулу немедий.\n- Бала-баркаҥ канчу?\n- Тӧртӱ. Чыдагылап калган, јаандары бала-баркалу.\n- Ас, ас турбай. Менийи он эки. Кажызы jaaн, кемизи кичинек — ундып та салган ошкожым. Балдарымныҥ балдары — кыймырт! Айлыма jyyлзa бадышпас. Эрке-е немелер ине... — Эрмектиҥ сабарлары чычас эделе, шал-шал этти. Тууразынаҥ ajыктазам — кӧзиниҥ учында чийӱлер сӱӱнчилӱ. — Акыр, Эрмек, нении иштеп туруҥ? Зоотехник ле болбойыҥ?\nОл ӧҥдӧс эдип, јӧткӱреле, унчукты:\n- Мен не ле болгом. Куучындазам таҥ ажар.\nНӧкӧрим бричкениҥ ӱстине\nчала кыйыҥ jaдып ийди.\nКӧлӧсӧлӧрдиҥ табыжы кылыр-кылыр, аттыҥ jaлы jaйаҥ-jaйаҥ. Oнoҥ кaa-jaa бышкырыш. База ла бир эмеш тымый бердис.\nКандый japaш Алтай бу. Кезек-кезек чибилер ле мӧштӧр. Тегерик-тегерик айаҥдар. Ортозыла барган озогы joл. Туйук аралда ап-ару суу. Кӧксиҥе бадышпай, јӱрегиҥди jымыpaдып, тату сыстадып турган сӧстӧрдиҥ кӧбизин! Чыгара айдайын дезеҥ, чинееҥ јок, мылырап калгаҥдый. Јаҥыс ла jaaн тынала, ӱшкӱрип ийзеҥ, байла, jeҥилe тӱжериҥ. Бат, кандый куулгазыду Алтай бу! Ол сени топчы-јинјилӱ тӧжине кучактанып, эркеледип тургандый...\nЭрмекти мен билбей: тил-оос кӱлӱк деп. Алдында зооветтехникумда ӱренип турарда ӱлгер бичип туратан. Тили чечен, курч јок по.\n- Айдарда, «мен не ле болгом» дедиҥ бе? – мен Эрмекти эске алындырып ийдим.\n- Je ук. Диплом карманда, jaнып ла келбей база. Ол тушта бу ла барып јаткан ӧзӧктӧ колхоз болгон. Чыккан-ӧскӧн jерим. Амыра�� эштеп алала, конторага келдим. Председатель узун койрык сынду кижи. Тес кара чырайлу, басса белкенчегин jaйкап турар. Ады-јолы Кунуков Карча Казатович. Кӧстӧри сӱмелӱ, суртулдап турар. Улус оны ӧскӧ јердеҥ келген кижи дежет. Нениҥ де учун баштап ла тарыйын оны кӧрӧлӧ, кара санаалу неме деп шӱӱй соктым. Кӱлӱмзирензе, тыртыйтып турар эриндери ичиме japaбaгaн. Je кижини тыш бӱдӱминеҥ не јаман айдар. Карча Казатович меге айтты:\n- Je уул, сен бу колхозто баштапкы ӱредӱлӱ зоотехник. Экӱ колбулу иштеерис. Jaш кижи сен jaaн онойып баш билинбе. Јастырзаҥ, менеҥ ӧскӧ кем де ӧрӧ тартпас. Ӧскӧ улустыҥ сӧзине, сайгагына кирбе. Мен эт ле деген немени эдип тур. Индикпезиҥ, jамыҥ да бийиктеер.\nОныҥ бу сӧстӧрин угуп, айса болзо, ак-чек санаалу, jaкшы кижи болбой деп, алаҥзый бергем. Ол ӧйди бойыҥ билериҥ не, малды мал ла деп кабырып јаткан туш. Ук јарандырар иш чек joк. Оны сомдоп турган кижи бар эмес. Je ижимди мынаҥ ла баштаар деп шӱӱп алдым.\nТурлулар сайын јорыктап, малчыларла куучындажып, малдыҥ аайы-тӧйин шиҥдеп, ӧйди сакып јӱрдим. Эдетен керектеримди быжулап алдым. Колхозтыҥ правлениези болордо мындый сурак тургустым: койлорды ылгайла, класстар аайынча тургузар, сӱттеҥир уйлардыҥ бозуларын ӧскӱрип малданар. Укту кучалар ла букалар садып алар. Карча Казатович yгyп-угуп отурала, чырайы сооп айтты:\n- Э-э, уул шакпырт баштаарга jадыҥ. Кажы ла койчыныҥ малын собыратаны, ары-бери айдайтаны белен бе? Камык чыгым болор. Je чыдалыҥ јетсе, эт ле, кӧргӧйис. Оныҥ «кӧргӧйис» деген сбзинеҥ меге болуш этпезин сезип ийдим. Не-не болзо, бажыҥа сууны бойыҥ урун дегени. Правлениениҥ члендери шык ла. Карча Казатович «А» дезе, «а», «Э» дезе «э» дейтен улус болтыр. Ого удура сӧс айтпас. Бӧрӱктерин уужап, caҥ тӧмӧн бӧкӧйип алган отургылаар. Олорго кыјыгым курып турганын не деер. Jаан jaштy улусла канайып чечеркежер. Канайдар база, ижимди кӱч јеткенче бӱдӱрер деп бек сананып албай база. Байла, болужар неме табылар ла болбой...\nОл тушта кижи от-калап та. «Акыр ла болзын ончозын кӧргӱзерим» дебей база!\nАк маҥдайлу јеерен тайды ат эдип алдым. Oзo баштап эҥ ыраак сӱт саар фермага барарга шыйдындым.\nОл ӧйдӧ кижи та кандый, та кандый: тен, ийиктелип-ийиктелип турарым. Отко-сууга тӱжӱп, анда-мында согулып турар јаҥду. Сӱттиҥ койузын кемјийтен шилдеримди, бозулар ла уйлардыҥ кулактарына темдек салатан темир сыргаларымды артынып ла ийдим. Мениле кожо Бабаев Борис деп садучы баратам дейт. Карын јакшы, эш болуп jорторго jaкшы. Ала-кӧнӧ ӧш тартынып каткыра беретен кижи эмтир. Јаан тозырак кара кӧстӧрлӱ, бойы чала корчок. Белинеҥ оору кӧӧркий. Кокырчызы коркышту, меге айдат:\n- Анда јалаҥ jaш кыстар. Ал санааҥ чыгар болбой.\n- Андый ла болзын — дедим.\nЭрмектиҥ сабарлары ойто ло шалт этти. Эргегиҥ кертейтип ийеле: «Во! Оноҥ ары ук!» — деди.\n- Бористиҥ айтканынча, энем эшке барып jарана бердим. Ол тушта бистиҥ мода кандый эди, билериҥ не? Кара костюм, кончын чурана чылап тӱрӱп алган хром сопоктор, ак чамчаныҥ јаказын чыгарып, јайа салып алар. Башта чала кыйыҥ кепка. Керек дезе, чӱрмежиҥ быјыраш болзын. Кӱскӱнеҥ кӧрӱнзем, бат, ондый уул туру. Ол јылдардыҥ эрлери ондый болгон ине. Адымныҥ чылбырынаҥ јединип, саай-саай базып, Бориске келдим. Ол кӧстӧрин ӧрӧ-тӧмӧн эдип чыпылдады:\nАтту кижи тӱжӱп кӧрӧр,\nЈойу кижи јадып кӧрӧр\nКош аркадый кирбиктӱ,\nКоо кырлаҥ тумчукту\nЭрле кожо jopтотон турбайым!\nЭкӱ каткырыжып, куучындажып, атанып ийдик. Борис кенек те болзо, адына килеп, каскак jepгe joйy базатан кижи болтыр. Оны кийнинде уккам: улуска аш-курсак, чай-тус јетирип, бойына килебес садучы деп. Кыштыҥ корон соогы да болзын, турлулар сайын садыжып јӱрер. Эмди сананзам, кандый бийик кӱӱн-санаалу улус болгон. Борис кийнинде јада калган.\nОл јарылгадый изӱ. Терлеп-бурлап адысты агаштыҥ кӧлӧткӧзине амырадып јадып эҥирде фермага јеткен јогыс па. Уй сааш божоп калтыр. Ыраагынаҥ ла сӱтсип, уйсып, ӧтӧксип турганы коркышту. Сен, Эpejeй, билериҥ не: jaйгы ферма канайып јытанатан эди. Јакшы-ы, кару-у, је меге ле андый, ӧскӧ улуска кандый билбезим. Эптӱ, japaш јер болтыр. Удабады, ийттер чур-чуманак торсыктап келдилер. Агаш айылдардаҥ улус чыгып кӧргӱлейт. Баштапкы ла айылга тӱштик. Бу уй кабыраачы ӧбӧгӧнниҥ jypты болтыр. Таныштык, куучындаштык. Кара сагалду, багыраш кӧстӱ, ачык-јарык кижи. Уулчактар адысты армакчылап салдылар. Борис тургуза ла экелген јӧӧжӧзин јайрада салып, садыжа берген. Кӧрӱп отурзам, чындап та кеберкек, кемзинчек кыстар. Кижи јaap чике кӧргӱлебес, кӧстиҥ кырыла ла, туйказынаҥ... Ајыктай берзеҥ тен, кирер jepин таппай баргылаар, качарлары кызыл таҥдак ошкош. Нени де шымыраныжып, каткырыжып, Борисле садыжып тургулайт. Уй саачы кыстар андый не: ап-ару быштак ошкош. Учында эжиктеҥ табыш joк бир кыс кирип келди. Мойны чичке, узун, ээлгир сынду. Kejeгeзиниҥ jooнынай, japдына согулып турар. Кыскарта айтса, оны кӧргӧн лӧ бойынча нениҥ де учун куу деген куш санаама кирген.\n- Оныҥ ады кем, оноҥ ары не болды? — деп Эрмектеҥ сурап ийгенимди билбей калдым. Hajым колын јаҥыды:\n- Акыр, озолобозоҥ, кижиниҥ куучынын ӱспезеҥ. Кӧрзӧҥ, кӱлӱктиҥ каны кайнай берди ошкош.\nТарадайыстыҥ jopыгы jылap-jылбac. Јееренек те базар-баспас. Карын јакшы, анайып ла барзын. Не бачымдаар.\n- Je бат - дейле, Эрмек оноҥ ары улалтты, - ол кыс эжиктеҥ кирип ле келерде, jӱpeгиме мелирӱӱш сысту оору табылган эмей. Capjy ичсе кандый эди, бат анайып тыркырап турар. Айса, сӱӱштиҥ сарјузын тургуза ла анаар ла ичип ийген кижи андый болбой. Терлебес бойым терлеп та кайткам. Уйалбас бойым уйалып та кайттым болбогой. Ол кӱн таҥды кӧрӧ адырган јокпом. Кӧзимди јумзам ла, ол бала алдымда алдымда турар. Кыстар кӧрбӧгӧн эмезим, та кайткам. Мен Эрмектиҥ ол туштагы мынайып маҥзаарганын japтaapгa, оозымды ачып ла јӱреримде, ол ийниме таптап токтотты:\n- Чыдашсаҥ кижиниҥ тили чечилип, кӧндӱгип ле келерде, эрмекке киришпезеҥ. Je акыр, оноҥ ары тыҥда. Jaйгы таҥ удаар эмес. Сомдолып, толбуланып ла келерде тышкары чык, ары-бери бас, тоҥмок сууга jyнун - сын сергий тӱшпей база! Кӧгӧлтирим јалаҥда кӱреҥ, кара, ак уйлар јаткылары. Кезиктери туруп, куйруктары чычайып, керилип тургулайт. Удабады - кӱнчыгыш кӧбӱрип, кызарып келди. Jaлбpaктapдa тийиҥгаттар ошкош чалындар таҥдакка мӧлтӱрежип турганы коркышту. Эбиреде тайга кандый улу! Учына jeтиpe оҥдоп болбос кайкал! Мен ол тушта jepимниҥ japaжын, кеенин баштап ла ачкан ошкожым. Баштапкы сӱӱш мени теҥериге кӧдӱрген, jepимe jaйкаган. Бат, кижиле не болуп jaт. Туулардыҥ јажыл эдектерин тизеленип, окшоп салар кӱӱним келген. Алтайыма, албатыма бастыра ийдемди, билгиримди береечи болуп чертенип тургам. Удабады, сабаттары каҥыражып, кыстар уй саарга баргылайт. Нениҥ де учун jӱpeгим селт ле этти. Кӧрзӧм, кечеги кыс барадыры. Куда-ай, базыдын јаражын, сыныныҥ ээлгирин. Алаатып туруп калтырым. Оноҥ атпас ла эделе, кажы ла уйдын сӱдинеҥ кемјӱ аларга узун шилимди тудунып, уй саачылардын jaнынa келдим. Тамзыктап, сордырып алган сӱдимди аҥылу кемјӱлӱ стакандарга уруп турдым. Оноҥ кажы ла уйдын адын бичиир керек. Кечеги кыстыҥ јанына келдим. Ол бир jeepeн уйды саарга чӧмчӧйип отурды. Тизелериниҥ коозын, јаражын!\n- Jaкшы, jaкшыба? — дедим. Бойымныҥ ӱнимнеҥ чочый бердим.\n- Jaкшы, jакшылap ба, былар?\n«Былар» деген сӧс јӱрегимди ӧртӧп ийбезин бе. Тоҥ ло мен јажы jaaн кижи эмезим.\n- Уйаардьпг ады не?\n- Сыҥар-Мӱӱс. Бойы сӱттеҥир — деп айдала, кӱркӱреде саай берди. Узун шилимди сабадына сугуп, керектӱ сӱтти сордырып алдым. Каран кӧрзӧм, кыс эрдиниҥ учыла кӱлӱмзиренип отурды. Тескери санаам чагып ла ийди: эр кижиниҥ бӱдӱжин, кыс кижи чилеп шилге сӱт jyyп jӱpӱ деп турган болбайсын. Тӱште алган кемjӱлepимди центрофугага толгоп, кислотага кожуп баштадым. Байагы кыс jaнымa базып келеле, сурады:\n- Бу нени эдип турганаар?\nМен Эрмекке чала кыртыштанып айттым: «Байагы бала», «Ол кыс» ла деп турарыҥда, оныҥ адын не сурабас, не айтпас! Уйдыҥ адын сураган, а баланыҥ - јок. Бу сен кандый caҥ башка кижи, Эрмек?\n- Je акырзаҥ оноҥ ары уксаҥ. Эйе, ол бала јаныма келерде, бастыра бойым изий бердим ошкош. Кыстыҥ ӱни де caҥ башка кару-у.\n- Бу не керектӱ неме, былар?\nМен ого кемјӱӱрди берип кӧргӱстим:\n- Бу сары capjy канча кире кӧдӱрилтир. Кандый тоого јеттир?\n- Тӧрткӧ.\n- Je бат, Cыҥap-Mӱӱcтиҥ сӱдиниҥ койузы «тӧрт», а бу уйдыҥ «ӱч». Шак мынайып, бастыра уйлардыҥ сӱдиниҥ койузын билип алзабыс, келер ӧйдӧ олордыҥ тижи бозуларын талдап, саар уйлар эдип малданарыс. Кулактарына темдек сырга тургузып, журналга бичиирис. Meгe болужараар ба?\n- Кандый солун неме-е! Айса, болушпай, былар!\nУх! Бу «былар» деген сӧс јӱрегимди ӧйкӧп турганын. Эрмек бир кезекке унчукпай барды. Ол чылбырды силкип ийерде, уйуктап бараткан ат чочып, кулактары сертес этти. Тарадай ташка соктыгарда арай ла ажа конбодым.\n- Эpejeй, байа чын айткаҥ: коно адын сурабагаҥ деп. Алаатып калгам ��е, уул. Экӱ сӱттиҥ койузын кемјип ле турдыс. Тен, јаражып, кӧндӱгип, иштей бердис.\n- Сен мени «былар» дебе. «Эрмек» ле де. Слер кем эдеер?\n- Мени «слер» дебей, «Агуна» ла дезеер.\nТижи бозулардыҥ кулактарына темдектӱ темир сыргалар тургузарына база ла Агуна болужып турат. Jaҥы ээжиле олорго japaш аттар адаар болдыс. Бу јанынaҥ болушчым тен салымду. Кезиги эмди ле санаама кирип туру: Томыртка, Торлоо, Кӱнгајы, Койон, Сымда... Јaжы jaaн уй саачылардыҥ болужыла сӱттенгир уйлардыҥ бозулары болгон кунајындарды талдап, аҥылу ӱӱр тӧзӧгӧм. Кеҥидеҥ укту бука садып алып, олордыҥ угын јарандырарга шӱӱгем... Комсомолдыҥ качызы Jaзaкчынов Александрла экӱ jaшӧскӱримниҥ уйлар саар фермазын тӧзӧгӧнис. Александыр эмди ле санаамнаҥ чыкпайт: кандый керсӱ уул эди. Узун сынду, арык. Улай ла јӧдӱлдеп jӱpeeчи кӧӧркий болгон. Баскан базыды да, айткан сӧзи де тоомјылу. Apjaнынаҥ ла башкараачы салымду бӱткен ошкош. Јараш, бойдоҥ кыстарлу фермага уйлар кабыраачы уулдар да келген. Эмди сананзам, кандый нак, иштеҥкей jииттep болгон.\nИштиҥ кийнинде эҥирде чурана эмес чурана, кожоҥ эмес кожоҥ. Сӱт сааш деп неме бу не. Оны мында ла толгоп, capjyны кайылтып, флягаларга урала, складка аткарып јадарыс. Удабады, бат, ферма аймак, колхоз ичинде озочыл. Кандый кыстар joк деер: бирӱзи кӧзи мелтиреп, каткырып ла jӱpep, экинчизи узун кирбиктери ӧткӱре туйка ајыктап, нени де сананып турар. Кажызын ла кӧрзӧҥ — сакылта, cӱӱш. Jap-jaaк та, унчукпас та кылык-јаҥдузы бар. Олордыҥ ады-јолын сеге айдып кайдарым. Сӱреен jaкшы кӧӧркийлер ине. Бош ӧйдӧ кандый бир бичикти jaбa кычырарыс. Мӧштиҥ кӧлӧткӧзине јадып алып, кычырган кижини тыҥдап јадарыс. Бой-бойысты јастаныжып аларыс. Кезикте мен jaмaн-jyмaн ӱлгеримди де кычырып ийеринеҥ уйалбайтам. Јӱректе кӧрнӧӧ, от то андый болбой база, уул! Эрмек: «Тыр-р» — дейле, токтодып ийди јалку адын.\n- Мында аржан суу бар. Тӱжӱп, јунунып алаак. Мыны кӧндӱре ӧтпӧйтӧн jep. Менде ак бӧс бар, ме, ол кайыҥга буулап сал. Албатыныҥ jaҥы. Тууныҥ эдегинде таштаҥ сыксылып jaткaн сууныҥ арузын, серӱӱнин! Ичип ий — санааҥ jaлт эдер. Эрмекле экӱ кӧкип турганыс торт jaш балдар. Эптӱ, jымжaк ӧлӧҥдӱ jepгe байдастанып ийдик.\n- Ой, уул, теп ле тегин не байдастанар, тарадайыма барып келейин бе, jӧп пӧ? Одус jыл кӧрӱшпегени бу не аайлу неме...\n-A-а, эйе… Тарадайыҥа барып келзеҥ? Кӱлӱк кӧмзӧлӱ турбай—деп, ӧҥдӧс эдип айттым. Адыс тапту ла амырап, отоп алды ошкош. Кичӱ изӱ ай эртен ле баш талар эмес пе? Незин бачымдаар дештис. Макатып, куучындажып jaдырыc. Озо баштап иш-тош, оноҥ jӱзӱн-базын нек-сак керегинде.\n- Эрмек, оноҥ ары не эди, куучындазаҥ?\n- Агуна ла мениҥ ортобыстаҥ суу акпас, торконыҥ јигиндий јуук—деп, нӧкӧрим кижи кӱйӱнер эде айтпай кайтты. — Атту jopтco коштой, чайлап отурза, база jaбa. Кӧстиҥ кырыла кӧрӱжип, каранынаҥ эркеледижип jӱpepиc. Мен оныҥ кӧлӧткӧзи — Агуна кайда— мен анда. Ол до андый. Бисти ондый деп, бастыра ферма билер. Ортобыска ла кирип тур��аны joк.Карын, jӧмӧп туратан ошкош. Олор бис экӱни каран алыжып койгон деп бодойтон болор. Анайып та сананбай: экӱ койдоныжып уйуктаарыс. Jeандый-мындый неме joкко ло... Уул ла уул чылап. Japдысты тийдирижип аларыс, таҥ атканча кемис те аҥданбас. Бӱтпей туруҥ ба, Эpejeй, не кӱлӱмзиренип јадырыҥ чып ла чын, уул! Чын, jaaн сӱӱш андый неме турган joкпo. Тидинбезиҥ, уйалып јадарыҥ. Jaaштy тӱн эҥ артык! Айылдыҥ каазазына тамчылар тыдыр-тыдыр эдип турганын экӱ ӱргӱ ажыра тыҥдап, узак куучындажып jaдaлa, шык ла уйуктап каларыс. Эртен тура эди-каныстыҥ jылyзы ӧкпӧ-jӱpeгискe јылымзу-у ӧдӱп калган турар. Чын, чын, уул, кыс кыс ла чылап, уул уул ла чылап. Тӧжӧктӧҥ турар кӱӱниҥ joк.Агунаныҥ кара, койу чачы jaaгымa урулып калган jaдap. Оныҥ ап-апагаш узун мойны тум- чугыма jyyк, сӱтле амтанду jытaнып турар. Бу тушта jep ӱстинде мендий ырысту кижи кайдаҥ келзин. Байла, бу jӱpӱмниҥ судазы, оныҥ ӱргӱлјик јайалтазы!..\nБир кӱн мени ӧзӧк тӱшсин деп, элчи келт. Конторага кирип келзем, Карчага Казатовичле кара-кӧк галифелӱ, jaлтыpaшкaн сопокторлу, jaжыл кительдӱ кижи отуры (Ол тушта jaaн иште онойып кийинетен joкпo.)Таныштыс. Угуп турзам, аймактаҥ jyyн эдерге келген кӱлӱк болтыр. Ады-јолын ундып салтырым. Андый ла бийиркек бӱдӱштӱ неме. Чала кезем сыркынду ӱниле айтты:\n- Нӧкӧр зоотехник, эмди слердиҥ колхоз сӱт саабас, а подсос болор. Биске эт керек. Оҥдоп туруҥ ба? Jyyндa улуска онойдо айдарыҥ.\nМениҥ кыртыжым куурыды:\n- Мен jӧп эмезим. Биске сӱт те, эт те керек. Оны бойыс эдип аларыс. Ондый укту ферма тӧзӧп алгам. Удабас, келер јылдарда, бистиҥ уйлар укту, сӱттеҥир болгылаар. Олор эт те кӧп берер аргалу. Фермамды jaйрадарга бербезим.\nОл кижи куугарып, кӧстӧри сооп, орустап кезетти:\n- Ишь какой! Решение райкома, ого удура ба! Ол сеге нени айткан, анайда эт! Вот все. Кедерлезеҥ сӧс кату болор. Сен эмди еще кичинек.\nОноҥ правлениениҥ jyyны башталды. Карчага Казатович кату сыркынын тартынып, кабагын тӱӱп, бастыразын подсос этсин деп, јакарулу сӧзин айтты. Правлениениҥ члендеринде сӧс тӧ јок. «А» дезе «А» ла эмей. Јаагын, ээгин кӧгӧртӧ кырып алган кительдӱ кижи, шоҥкор чылап, олорды кезе кӧрӱп отурды. Мен турдым ла, куучындадым ла:\n- Албатыга сӱт керек јок по? Ой нӧкӧрлӧр, бу jacтыpa. Сӱттеҥир уйларысты бозуларыла кожо салып ийигер деп, бисти jaкып туру бу келген кижи. Мен билерим, бозу ээп салза, сӱт јок отуратанын. Кӱч ӧйлӧрдӧ уй эмизип салзам, энемнеҥ чыбык jeдижeтeн эди. Тилим шак мынайып толголып туру. Биске подсос дейтен эп-арга керек јок дежеер! Карчага Казатович чӧймӧс тура jӱгӱpип, узун кӧкси ичкери эҥчеҥдеп, кыйгырды:\n- Оны укпагар, jaш бала... Райкомныҥ, аймакисполкомныҥ јакарузын бис шӱӱжер, кӧрӧр учур јок. Этсин деген—эдерис! А сен, Эрмек, бӱгӱн ле бар, ферманы јоголт, подсостыҥ ӱӱрлерин тӧзӧ. Дояркаларды отпусти домой. Общем, марш! Тескерлеп турала, керекке кирдиҥ.\nКарча Казатович сиреҥдеп базып, колын аайы-бажы joк jaҥып баштады.\nJyyныҥ кийнинде конто��ада jaҥыскан удаган отурым. Ала-кӧнӧ лӧ кышкырар, ыйлаар кӱӱним келген. Эр кижи анайда берзе уйат болбой. Эpejeй, сен зоотехник болуп иштегем деериҥде, байла, ол ло ӧйлӧрдӧ база мындый немеге туштаган болбойыҥ? — Угуп ла отурым: тӱп ле тӱҥей эмтир. Сени, карын, бюрого апарып сойбогон турбай. А мени дезе улусты тескери баштап туруҥ дейле, коркышту эткилеген joк по. — Акыр ла, ук ла, ондый керек болоор. Адымды ээртеп алып, ферма jaap маҥтадып ла ийдим. Ичи-буурым коскорылып, ийдим тудуп братканымды не деер. Фермага једери бу jep бе, оноҥ тал-тӱштиҥ кийнинде атанган кижи болзын, јолой эҥир кире бербей база. Ол кӱн бу бойым нени сананбадым, оны айтпазам да jaкшы. Адым кӧк мӧӧн тер, сынга чыгып келдим. Эмди ле санаама кирет: сӱттий айдыҥ тӱн. Алдымда нени де сананып калгандый тымык ӧзӧктӧр лӧ туулар. Качанныҥ качан да ойгор Алтайым! Јок, мындый тартыштыҥ кийнинде, байагы ла правлениеде куучын эмей, кижи бу jepинниҥ кайкалын ajыктап, jaaн тынып, сыны јеҥиле беретен јаҥду.\nОл тушта санангам: тӱкӱрейин ол Карчага ла галифелӱ немелерге. Je канайып ийериҥ, олордыҥ колында јаҥ. Бистий немелерди чымыл чылап сыга базып салар. Бат, эмдиги ӧйдий болгон болзо, таҥмаларга бот бу деер эдим. Куда-ай, мен мындый ӧйди кӧрбӧс деп бодогом: кӧрзӧҥ эмди бюрократтарга кандый согулта. Албатыга кандый jaҥ берилген. Демократия, гласность - дегени јӱрӱмди арутап, чындык јолго, Ленинниҥ айтканынча барзын дегени эмес пе?! Ол тушта мен, jaш болгом, чындык эдерге турарымда ол ло Карчага ошкош немелер камык нерваларым јиген. Карын, Горбачевтый эр табылып, орооныстыҥ экономический ӧзӱми туйук боло бергенин билеле, албатынаҥ јажырбай, Ленинниҥ јолыла баштаганы јакшы. Ол перестройка улу керек. Мактанып туру дедиҥ, Эрејей, перестройка дегениҥ эҥ ыраак jepгe jaткaн мен, малчы кижи, эҥ озо оҥдогом. Акыр, одус jыл кӧрӱшпеген эмезис пе, нӧкӧрим. Байа, куда-ай, сени чала таныбай турганым не деер. Je чала jaнташ бутту кижини танып ийбей. Нӧкӧримди, нӧкӧримди... Ой, уул, сениҥ балдарга бичиген чӧрчӧктӧриҥди мениҥ балдарым коркышту кычырар. А мен айдарым не, ол мениҥ кожо ӱренген најым. Сениҥ радиодо балдарга курт-куш болуп ӱнденип тураачы чӧрчӧгиҥди бу карган да бойым талганча каткырып угарым не, Сашка. А бу сен, мени ле угуп отурар кандый кижи?\n- Эрмек, байа јолой куучыныма киришпе, тым отур дедиҥ не. У-у, мениҥ тилим чечилзе, уул, сеге сӧс тӧ бербес кижи мен. Joбoштоҥ joop чыгар дегенин билериҥ не, Эрмек?\n- А билбей. Акыр, бу ичкен-јиген немелердиҥ арткан-калганын бу аржан сууныҥ jaнынa таштабак. Ару болзын, отурган jepиc. Кудайыс jaмaн кӧрӧр. Сашка, эмеш кӧнӱ куучындазаҥ? Алдырбас, куучындабазаҥ јакшы. Сени радиодоҥ угуп ла турбай. Карын, мен кӧ-ӧп эде куучындайын. Мен андый кижи не, чала тултук кижини сӱӱбес. О-о, баш болзын, аржан суу, канча ӱйеге бала-баркабыс бу Сашкала экӱ чилеп, туштажып, ырысту jӱpӱп, jaкаҥa амырап отурзын, агару бойыҥа бажырып јӱрзин! Сашка, атанак па? Эpejeй эр не, нӧкӧрине тушташкан, куучындашкан! Кӧп јайаҥдабай, ол атты бери једин! Машиналу маҥтадып, мал ундып койгон болдыҥ, шилемир. Сашка, байагы бойыла айткан кокырларыҥа ичим торт каткыга јарылды. Ка, атка jӱгӱp.\nОйто ло тарадайдыҥ чыкыраган кӧлӧсӧлӧри. А мен jap-jaaк.Ӱстимде чап-чаҥкыр теҥери, айландыра jaп-јажыл јалаҥдар. Јанымда дезе нӧкӧрим... Ӧскӧ неме куучындай берген Эрмектеҥ сурадым:\n- Je оноҥ не, фермага келеле?\n- Фермага маҥтатканча ла келбей база, не дeп. Аттаҥ тӱжӱре калып, ары-бери саай-саай базып, айылдарга кирдим. Кара тӱн чырайымды кыстар, келиндер кӧрӧлӧ, чала оп-соп ло. Не болгон? Олорды jyyп, jyyн этпей база не деп. Je айттым japтын: «Ферманы колхозтыҥ јаандары јайратсын деди. Подсос дейтен неме болор. Эмди байла, ӧзӧк тӱжӱп, ӧскӧ ишке барар тураар».\nКыстар деп немелердиҥ табыжы торт јелечилер. Мени арадап келгиледи. Неме болбозын јартадым. Олор ончозын билип ийбей, jaш эмес.\nЭртегизинде тал-табыш, ый-сыгыт. Кыстар уйларын сыймап, айрылыжып јатканын кӧрӧргӧ дӧ ачу. Мениҥ де кејиримде не де туруп калгандый. Уйлар да нени де сескилеп, мӧӧрӧжип турганы коркышту. А мениҥ Агунам чеденге артылып калган кунукчылду туру. Балкашка кийеечи сопокту, кара јӱкпелӱ, ак-чоокыр чамчалу. Кеjези јардында кыймык joк. Jӱpeгим шимирт эдип, эди-каным изий тӱжӱп, чоколдонып, шымыранып ийдим:\n- Агуна, ӧзӧк тӱжеек, айыл-jypт тудаак?\nКӧзим тумантый берт. «Јок» - дезе, бу jep-алтай јарыла бергендий санаамда. Табыш та јок... Мен чала тыркырап турум ошкош. Агунаныҥ кирбиктери база. Чын эмеш пе! Кӧрзӧм, Агуна бажын кекип ийди.\nБат, уул, мен чып ла чын озогы алтай той эткем. Кӧжӧгӧниҥ кийнине бажын тарап, тулундарын ӧргӧн кийнинде, Агуна jaҥы очокко казан аскан, а мен оны ойто чыгаргам. Алтай албатыньнг jaaн учурлу jaҥы бу. Сананып jӱpзeм, салган одыс ӧчпӧй, он эки бала азырайтан ырызыс ол ло туш биске берилген...\nАйыл-jypттy токынап, јада ла бердим... Je кайдаҥ токынаш болзын, колхозтыҥ койлорыныҥ тӱгин ылгап, класска бӧлип, јилигим арай ӱзӱлбей jӱгӱриш болгон ло.Кӧрӧр болзо, олордыҥ тӱги ӧткӱре чичке, 64-70 качество. Тудуп ийзеҥ ӱзӱлип јадар. Малдыҥ эди-каны мылјы, jaжy болуп калтыр. Ол ӧйдӧ Доброгорский деп ученый Кеҥиде меринос койлор ӧскӱрип, таркадып турган тужы. Эмезе оны «Алтайский тонкорунный» укту койлор дежетен. Шиҥдеп, керектиҥ аайын билип ийдим: бу мындый укту койлор бистиҥ jepгe јарабас. Кырлу, ташту одорлорго чыдашпас. Тоҥ ӧткӱре тӱги ӱлтӱреп јырааларга кар чылап артып калат. А бойлоры тас. Оноҥ кураандары чыкса, мылјы, кӧстӧри соолып калгандый болот, ӧлӱ, тӱги быјыраш, тас. Ӧлӧри коркышту. Чычкак оору айрылбас. Мынаҥ ары бу койлорды бу ла угыла ӧскӱрзе, jaaн jeткepгe келерин оҥдоп алдым. Кӱскиде Оҥдойдо племстанция меринос куча алзын дежерде, јыгa мойноп ийгем. Оныҥ ордына jepбойынаҥ кату тӱктӱ кучалар талдап алып, чичке тӱктӱ койлорго кошком. Качан олор тӧрӧӧрдӧ, кураандары чыдамкай, чыгым да ас. Мындый ��ш эки-ӱч jыл ӧдӧ берт. Кураандары чыдап келерде, тӱгиниҥ чичкези 54-56 качествого тӱшти. Сӱӱнип турганым коркышту. Арай ла болзо, ученый боло бербей турдым. Чындап та, кандый да болзо, бойыныҥ баштаҥкайы, тапкыры. Je бат, Эзенов Эрмек баш билинип, койлордыҥ угын ӱреп туру деп табыш чыкты. Карчага меге кылаҥдап кӧрӧр болды. Ойто ло аймакка алдыру эмей база. Jypтхоз бӧлӱктиҥ баш зоотехниги Цыбин деп jaжы jaaнaй берген кижи кабинедиме кир деген. Ол jaкшы орус болгон. Кӧстӧри чала кӱлӱмзиренип айтты:\n- Сен чын эдип јадыҥ. Je Доброгорскийди ончозы jӧмӧп jaт. Оныла мен тартыжып jaдым. Мениҥ шӱӱлтемди ижиҥле jaҥыc сен јӧмӧдиҥ. Эмди биске орто кату тӱк, чыдамкай укту койлор керек. Олор тоҥ ӧткӱре ӱрелип барадыры. Бӱгӱн бис экӱни сойгылаар. Кату кезедӱ де болордоҥ айабас. Je jaлтaнбa, омок тудун.\n- Айтканыгарга быйан болзын — дедим. Цыбинниҥ айтканынча райкомныҥ бюрозында ийнеге келер тере јок эде сойып салбай база. Калганчы кату кезедӱ эдилди. База бир caҥ башка неме болгоны санаамнаҥ эмдиге чыкпас. Jaйгыдa койлор ӱрендеп, бир jылдa эки катап тӧрӧдӧр деген тӱймеен качан болгон эди, м-м-м, акыр, бу кажы jыл?..\n- Ол бо? 1960 јылда — дедим.\n- Сен ол шакпыртта база турушкаҥ ба?\n- Айса, не ле болгоныс. Изӱ jaйдa кажаалаш болгон ло....\nАкыр, мен оноҥ ары бойымдыйын айдайын. Сен куучынга киришпе — дейле, Эрмек быјырада керилип ийди. — Ол ло jыл кичӱ изӱ айда јайгыда койлор ӱрендезин деп, кату јакылта келди. Ӱстинеҥ тӧмӧн бисти сыга базып, сӧс тӧ айдарга бергилебес. Јаандардыҥ машиназы кӱркӱреп једип ле келер:\n- Давай, давай! Канча кой ӱрендеген, сводка ла сводка!\nМен айдып јадым:\n- Кайда да Кавказтыҥ бийик, соок кырында эдилген бу ченеш биске келишпес. Тегин jepгe jaйылa койлорды кажаалап, семиртер ӧйин ӧткӱрип саларыс. Соондо кышкыда ӧлӱм болор.\nАймактаҥ келген кӱркет бӱдӱмдӱ, оборы јаан, белин јӱктенип базар кижи мени кӧмӧлип jaт:\n- Ойтоло удурлажып јадын. Быјыл эки катап койлор тӧрӧдип, кураандар албазаҥ, кызыл беледиҥди столго экелип саларыҥ! Кайда барарыҥ, сени jepгe jaпшырa сыгып ийерде. Семинарда бисти ӱреткен, jaкыган: «Кой кулагын кыймыктадып ла ийзе, оны тудала ӱрендегер».\nМен Јыланду-Оозы деп jepгe бир ӱӱр койды кажаандап, болушчыларымла ӱрендешти баштап ла ийдис. Койлор кучазабас, чек ле аргабыс чыга берген. Јайгы кӱн изӱ. Чымылдар, сайгактар малга амыр бербес. Тебеелеп jaткaн койлор баш та кӧдӱрбес. Сок, ӧлтӱр де — кыймык та joк. А сводканы кӱнӱҥ ле берер керек. Бир катап ӱрендеечи Баслеев Пейтке сайгак чагарда тыртас-тыртас эдип, текпиленип турган койго колын уулап, айдат:\n- Кӧрзӧӧр, кӧрзӧӧр, ол кучазап туру. Тудала, урендейин бе?\n- Ӱренде ле, сводкага кош ло — дедим.\nОноҥ ол кӧлӧткӧдо тынаастап jaткaн койлорды ажыра алтап, ӧҥӧлӧп јӱреле, чымылтып, кулагын кыймыктадып jaткaн койго ус сабарын, тӱртӱрип, кышкырат:\n- Кӧригер, бирӱзи база ла кучазай берди!\n- Je тут ла, сводкага кош ло!\nКийнинде Пейткеле мыны эске алынып, ичис талганча каткырыжып алатан эдис.\nАй кире малды кыйнайла, тайгаладып ийдим. Учында не болгон? Кураан да joк, кышкыда ӱӱрдеҥ тыҥ чыгым болгон. Мындый чыгым ӧскӧ колхозтордо тыҥ болгон эди. Je оныҥ бурузына кем турган? Шык-мак, табыш та јок. А бистиҥ оозысты туй тудуп койгондо кайда барыҥ? Je мен јуундарда ончозын ак-чегин улай айдатам. Оноҥ улам не деп: истежӱ, кысташ, ӧч алыш. Андый да болзо, аймактыҥ кезик јаандары кижиниҥ адаанын алып та турары бар. Олор до чын санаазын чыгара айдарынаҥ кемнеҥ де јалтанып турганын кижи оҥдоп турбай. Ары-бери ајыктанала, jaрым ӱниле айдыжар: «Чын тартыжып, айдып јадыҥ, je». Бу ла «je» дейле ӱзӱлип калган ӱнинеҥ немениҥ аайы japт эмей. Малчылар меге болужып, карузып јӱргӱлейтен эди. Олор сыным сергиткен, санаамды јарыткан jyyк улузым.\nЈe бат, мындый уур ӧйлӧрдо кӱӱнимди ӧрӧ кӧдӱрген эҥ ле jyyк эжим Агуна. Бу тушта бис эки уулду. Арып-јобоп јанып келгемде балдарымныҥ тӧштӧрин јыткарып, бастыра бойым јеҥиле тӱжер. Агуна кӧп сӧс айтпас, joбoш, керсӱ-ӱ кӧӧркий ине. Ол кап-кара кӧстӧриле кижиге суракту, оноҥ кандый да токыналу кӧрӧлӧ, айдар:\n- Алдырбас, эжим, кунукпа. Jaaн болзо, чын керек учун тартыштыҥ не. Омо-ок jӱp. Акыр\nкеп сӧс бар эди?\nА мен алыраҥдап, узак сананып таппазам, Агуна japa-aш эриндери jaлбpaктый jaйылып, меге айдып берер:\nАрмакчыдаҥ - ат јыгылбас,\nАйттырганнаҥ кижи алдырбас.\nАндый эди бе, кандыйэди?\nМен joлдыкты Агуна јымжадып ийгенин сезип унчугарым: «Айттырганынаҥ кижи ӧлбӧс» дезеҥ.\nАгунаныҥ кабактары ӧрӧ талбынып чочыйла, эрдиме сабарын салып токтодор: «Киш-ш ӧлӱм дeп сӧс айтпа?»\nЧындап та, кижиниҥ кожо отурган эжи – салымныҥ судазы, келер ӱйезине тын беришкен кудайы. Оныҥ учун сеге бир ӱлгер кычырып берейин бе. Ол кемниҥ - бойыҥ билип ийериҥ. Je ук:\nКайда ла јӱрзем, качан да\nКайран јерим кожоҥымда.\nКандый ла кӱӱндӱ тужында,\nКару айлым санаамда -\nЭнемниҥ чайы,\nЭжимниҥ чайы,\nТалкан салган\nТату чайы.\nАпагаш шаjыҥ айактаҥ\nАйылдап келзеҥ амзаарыҥ.\nJapaш јайылган јыдынаҥ\nЈалакай кӱӱнди сезериҥ -\nЭнемниҥ чайы,\nЭжимниҥ чайы,\nСуузын канар\nСӱттӱ чайы.\nКӱӱнди ӧрӧ кӧдӱрер\nКӱнистеҥ урган јаркындый,\nАрыган сынды jеҥилтер\nАйыстыҥ сары чогындый -\nЭнемниҥ чайы,\nЭжимниҥ чайы,\nКаймак каткан Алтай чайы.\nЭрмек нӧкӧриме унчукпай колымды берип, эзендежип ийеле, jaaн быйанымды айттым:\n- Баш болзын сеге, нӧкӧриҥди ундыбай, кычырып jӱрген эмтириҥ!\n- Андый болбой, алтай литературазын, тӧрӧл тилин сӱӱбеген тушта, ол кижи бе? Мен алтай бичиктерди ончозын кычыргам. Эмди уулдар, нени бичибегей деп сакып ла jӱpeдим. Акыр, мен оноҥ арыгызын куучындайын ба? Jӧп пӧ?\nКолхозыс тыҥып, ӧзӱп ле келерде, колхозторды бириктиреле, совхоз тӧзӧйтӧн деген јакылта ӱстинеҥ тӧмӧн jeдип ле келди. Аймактаҥ машина эмес машина, јаандар эмес jaaндap келгилеп, jyyндap ӧткӱрип, аайы-бажы јок кӧлзӧӧн баштадылар. Бистиҥ контораныҥ эжигиниҥ бажына «Эмдиги ӱйе коммунизмде jадар» деп лозунгты качан ок бичип ийдил��р. Карчага Казатович чыга jӱгӱрип, улуска japтaйт:\n- Айла јуун болор. Колхозты joгoлтop, совхоз тӧзӧӧр деп айтса, ончогор кол кӧдӱреер. Совхозты тӧзӧп алзабыс,чӱрче ле коммунизмге једе берерис. Бот, ол керегинде бу бичикте айдылган. Кем-кем тескери неме айтса, кату керекке кирер.\nУлус унчугышпайт. Jaaн букваларлу кызыл бӧскӧ кӧргӱлеп, нени де тереҥ санангылайт.\nКазакпай деп ӧбӧгӧн бӧркиле терин арчып, арык ийдерин кызынып, араайын, ӱни тыркырап унчукты.\n- Мындый кызыл бӧскӧ бичилгенде, байла, чын туру. Алдында партизандап, актарла јуулажып јӱреле коммунизмди кӧргӧйим не деп сананатам. Удабас кӧрӧтӧн эмтирим. Салым кандый jaкшы,бу ырыс эмес пе, улустар. Јуунда эки-ӱч ле сӧстиҥ бажында jӧп по деген сурак турарда, колдор кара агаштый кӧдӱриле берген. А јуртты кӧчӱреле, совхозтыҥ тӧс деремнезин јаанадар дежерде, отурган улус чала кӱӱлеп чыктылар.\nМен ӧрӧ туруп, бойымныҥ кӧксиме тыыдынып калган ачуумды айттым:\n- Joк, колхоз болгон, анайда артсын. Келер ӧйдӧ ол сӱреен байып ӧзӧр аргалу. Je албанла бириктирип ийзе, а бу јуртты кӧчӱрбес, совхозтыҥ отделениези эдип арттырар. Албаты-joн чыккан-ӧскӧн jepинe јатсын!\nJe мениҥ айткан сӧзим теп-тегин ле куру jep. Туку ла качан ӱстинеҥ тӧмӧн шӱӱп, белетеп койгон немени канайып та болбос.\nУдабады, улусты албанла кӧчурип баштады. Эҥ ле озо магазинди, школды јапкан. Ол тушта улус кайда баратан эди. Совхозтыҥ тӧс jepинe jypтaapгa кӧчӧ бербей. Карчага Казатович мениҥ jааҥыртуумныҥ ӧштӱзи, улусты тескери сайгаткан деп, райкомго јетирип, база ла ийнеге илинер тере јок эде сойдырган. Ол кижи эмес, ийттиҥ ле ийди. Ол јамы сӱӱр таҥма. Совхозтыҥ директорынынҥ заместители бололо, чек кедейип чыккан. Улуска чике кӧрбӧс, айткан сӧсти укпай, jaҥыc л а колын jaҥып ийер. Базыды да кыйа-тейе. Кожо иштеген улусты таныбас.\nБу ӧзӧктӧҥ камык албаты-јонды кӧчӱре берерде, Агунала экӱ бир ӱӱр торбоктор кабырып артканыс. Балдарыс чыдап, школдоор ӧйи једерде, канайдар база, энемди тӧс jypткa кӧчӱргенис. Чындап, бу ӧзӧктӧ бистеҥ ӧскӧ Иженер, ӱйи Чыдыҥ деп каргандар арткан. Бир катап оныҥ айлына келзем, ӧбӧгӧн нени де тереҥ сананып, сагалын сыймап отуры. Оноҥ кӱҥӱрӱӱш ӱниле унчукты:\n- Јуу-чак тӱшкендий не шакпыраган эл-јон бу. Олјого барып jaткaн неме аайлу. Jep-jypтын таштап, бу, тен ыра болбой.\nЧындап та, ол ӧрӧкӧндӧр арттарда, бу ӧзӧк ээнзиребей турган. Эртен-эҥир айлыныҥ ыжы чӧйилип турар. Ары-бери јӱрӱшкен улус ого тӱжер. Аскан чайы jaaнтайын белен. Алдында олордыҥ айлына кем киретен эди. А эмди эжигинде амыр јок, бу ла кӧрзӧ, чакыда кем-кем келип тӱжӱп јадар. Каргандар улус келзе коркышту сӱӱнгилеер. Чай азып тӱймей бергилеер. Бир катап, јайлуума jaҥы айыл тудуп аларга барып јадала, јолой ӧрӧкӧндӧрдиҥ айлына кирип келдим. Изӱ кӱн. Каргандар уйуктап јадыры. Очоктыҥ эпши јанында Чыдыҥ, эр јанында Иженер. Баштары биригип калган, jaҥыc jaстыктy. Кӧрӧргӧ эптӱзин, јаражын. Кӧӧркийлер кӧп јылдарга канды�� эптӱ јӱрди не? Эжик калт эдерде, «Уй, кӧдӧк!» — дейле, тура jӱгӱрдилер. Чайлап отурала, сурадым: «Слер, jaaн кижи, айдып берзеер, бу ӧзӧккӧ jaҥы јайлу тӧзӧйин деп, кандый jep эптӱ?» Ӧбӧгӧнниҥ сӱӱнгенин не деер. Талтас-малтас тура јӱгӱрди. Элбек бӧс штаны jaйбаc этти. Ол мени jeдинип чыкты: «Ол туку белтирди кӧрӱп туруҥ ба? Бат, мал турарга эптӱ jep. Мен оны озодоҥ бери карай карузып, кӧрӱп jӱpгeм, балам. Бого jypт тӧзӧгӧн кижи деп сананатам. Бат, бат, балам!»\nОл тушта мындый сӱӱнчилӱ чырайды качан да кӧрбӧгӧм. Чырайында чырыштары joгoлo бергендий. Чыдыҥ эмеген чӧкпӧҥдӧп чыгып келеле, база ол јерди мактады: «Бала-барка да ойноорго тӱс jep!» Чыдыҥ тургуза ла чеген асты. Мени барбай, сакы дешти. Иженер байдастанып, малтазын билӱ ташла курчытты. Табыжы jaҥыc ла «шик-шик». Ӧрӧкӧн jиидиркей берди ошкош. Мен андый да болзо, апшыйакла кӧрӧргӧ бардым. Чын, jep ичиме јарады. Оноҥ ойто келзем, тышкары алты ӱйелу чакы јадыры. Иженер чӱрче ле jaндaп, чертип салган болтыр. Ол айтты:\n- Ка, мыныҥ бажынаҥ тут, апараак!\nОны турлуум болотон jepгe апарала, кондырып салдык. Ӧбӧгӧн ташты очоктой тургузала, от одырды. Ак сагалын сыймап ийди:\n- Бат, мында айлыҥ, очогыҥ болор.\nЧыдыҥ jaҥы сааган сӱт ле арчын экелди. Иженер чӧӧдӧй отурып, ӱрӱстеп, сагалы барбаҥдап алкай берди:\nАк сӱди ажынып јадар,\nКӧк сӱди кӧӧрчӧктӧп турар\nАйыл-јурттыҥ судазы,\nАй-кӱнниҥ алдына\nАлкыш-быйан бычызын!\nКорболоп ӧскӧн балдары\nКой арчынныҥ бӱриндий болзын,\nАрбыдап ӧскӧн ак малы\nАт арчынныҥ бӱриндий кӧптӧзин!\nАпшыйактыҥ ӱни бирде jaбызап, бирде бийиктеп турарда, кандый да улу сыркынду. Оноҥ ол шымыранып кӧп-кӧп неме айткан... Оноҥ бери кӧп јылдар ӧткӧн, бала-баркабыс та, мал-ажыс та амыр-эзен јаткан.\nЭрмек сабарларын катап ла «шалт, шалт» этирип ийеле, колын уулады:\n- Кӧр, ол турлу мениҥ, jeдип келдис.\n***\nЭжикте алты ӱйелу чакы туру. Алты толыкту айылдаҥ узун мойынду, кеберкек келин чыгып келди. Кӧргӧн лӧ кижи, je кайда? Эзендештис, јакшылаштыс. Оноҥ ол келин Эрмекти шылай берди:\n- Je, балдар айылды кандый сакып јаткылары? Картошконы сугарган эмтир бе? Кече келетен кижи, не удаган?\nЭрмек јобожып, ӱни jaбызап, ончозы лa jaкшы деди. Oноҥ бажын булгай соголо, jap-jaaк-айтты:\n- Бу кижи мениҥ алдында кожо ӱренген нӧкӧрим. Корреспондент кижи.\n- Мен бу кижини байа танып ийгем — деп, Агуна кӱлӱмзиренип унчукты. Эрмек кӧзи багырас эделе, кайкап калган мен jaap кӧрӧт.\nАгуна оноҥ ары japтaды:\n- Слер бир катап Горныйга озочылдардыҥ jyyнынa барарымда кара кайырчакка куучынымды бичидеер не?\nМен эске алынып, japкырап чыктым:\n- Байа слерди кӧргӧн лӧ кижи, чек кайда туштагам, санаама кирбей турган. Э-э, ол тушта слер Иштиҥ Магыныҥ орденин алган јoкпoop!\n- О-о, озодоҥ бери билижер улус турбайаар. Чала jӱpeгим јаманданып туру! — деп, Эрмек кокырлап ийди. — Эне, бого не турус. Чегениҥ бар болзо, ассаҥ а? А мен кой сойойын!\n- Карыганча кейин таштабас jeдышкaм не бу — дейле, Агуна каткырды. Кандый jaкшы нӧ��ӧрине тушташса. Ӧткӧн jӱpӱмисти эске алынып та алза jакты!\nЭҥирде Эрмектиҥ балдары торбокторды кӱркӱреде айдап келгиледи. Ол кӱн бис ӱчӱ тӱниле куучындажып отурганыс, Эрмек бу ӧзӧккӧ јашӧскуримди jӧптӧп, jaaн ферма тӧзӧӧрим дейт. Айса болзо, келер jылдapдa jaaн, japaш јурт болор. Эмди jаҥыртуныҥ ӧйи, баштаҥкайыҥды кем де буудактабас, карын, jepиҥe, ижиҥе ээ бол дейт. Чын. Эрмектий эрлер бар да, jeҥӱ де болор эмей...\nЭртезинде Эрмек мени jӧптӧйт:\n- База бир конуп ий, тойо куучындажып аларыс.\n- Шофер эмди сакып jaткaн болбой...\nЭрмек эки ат ээртеди. Судур деп уулын учкаштырды. Ол ойто ат экелетен кижи.\nКатап-катап эзендежип, атанып ийдим. Соондо айылдап келеечи болдым. Эмеш ырайла кайа кӧрзӧм, Агуна да Эрмек колдорын јаҥып турулар...\n«Бӧ-ӧл, бӧ-ӧл. јыгылба, балам...»\nБарчый иштиҥ бичигин ачып ийерде, «чыгарган» деген сӧс кӧзине сылт ла илинди. Ол оны капшай лa jaaп ийеле, недеҥ де jaлтaнып, ары-бери сурт-март ajыктaнды. Канайдар база, керек болгон ло эмей база... Актаныш та joк. Кайдалык, иш кайда барар. Керек болзо, ӧскӧзине кирип албай. Барчый бичигин тӧш карманына сугуп, колын jaҥып ийеле, фуражказын ӧнӧтийин кыйыҥ кийип, кирпич эдер заводтыҥ конторазынаҥ чыга конды. Сопокторы базарда, тен, тизирт-тизирт. «Бажыҥ, бӧкӧйтпӧ, эр!» — деп, ол бойын бойы jакарйла, колын карманына карызына јетире сугала, чоркойып, оозын чала тыртыйтып, сыгыра берди. Оны joл кечире кӧрзӧҥ, базыды саҥ башка: ӧҥӧлӧп бараткан неме ошкош. Бойы дезе тӱҥзӱйип, чала ичкери тыыдынып калган тыкыраш. «Шыйт» этире jepгe тӱкӱрип ийеле, тура берет.\nТышкары jac, jылjыpaгaн балкаш. Кайда ла мачылдаш. Ӧрӧ-тӧмӧн сунган машиналар. Олордыҥ тоҥуп калган, кӱӱн joк соок шил кӧстӧри jaлтыpт эдип ӧткӱлейт. Уксaҥ, jaҥыc ла шуу ла шуу. Кандый да трактордыҥ таманы ташка кыjырт эдерде, эт-кан, тиш јимирт эдип калат. Барчыйга бӱгӱн ончозы кыјыраҥ шалба. Калаҥызы jaaн бир эр кижи анда-мында талтаҥдап, оныҥ jaнынча ӧдӧп јадала: «Здравствуй, браток!» — деерде, Барчыйдыҥ кыjыгы курыганы коркышту. Ол сигаредин тилиле оозыныҥ эки jaнынa ары-бери јылдырып, jaaгы кырлас-кырлас эдип барадала, сананды: «Бу кижи бойы да андый болгон эмес пе...»\nБарчый нениҥ де учун автостанцияга барып, амырап алар кӱӱни келди. Отургушка кертейе јӧлӧнип алды. Бачымдаар немее јок. Атанып jaткaн улусты ajыктап, деремнези jaap jaныксай бергенин не деер! Чындап та, бого не шыралаар. Оҥду јадар jepи де јок. Айса, ада-энем jaткaн jypтымa кӧчӧ берейин бе? Узанып jaткaн таадазы кӧзине кӧрӱнип келгендий: ол Барчыйды малта тударына ӱредет. Ол бойы коркышту ус кижи: этпес немези jок. Агаш jaндaapы кандый јилбилӱ неме. Курч мис кӧнӱ ойноп барадар. Кайа кӧрзӧҥ: агаш кип-килеҥ japa-аш! Барчый да ус: комыс, топшуурды кӧп лӧ эткен эди. Эмди ол ундылып барат ошкош. Акыр, канайдар? Кӧчӧ берейин бе? Арылык-берилик санаа Барчыйды шыраладып туру. Joк, тӧрӧл тӧс городко не jaтпac. Кемниҥ городы бу: бистиҥ эмей. Карын бого узанып кӧрбӧс пӧ. Мынaҥ ары тура��ар тудуш тыҥыыр дежет. Барчый мынайда сананып ийеле, сыны jeҥилe бергендий. Оноҥ деремнедеҥ келген таныш улус мында бар болуп айабас. Олор айдыжып барар: «Барчый автостанцияда кураҥылап калган отурган. Байла, кемди-кемди «саарга» сакып jaт».\nОл тура јӱгӱреле, капшай ла тураны эбире сокты...\nБалкашту кобыныҥ бажында потпыштый болчок туразына jyyктaп келеле, Барчый омок-јимек, эрдиҥ эри болорго чырмайды. Фуражказы чек саамайда, чырайында бир ле кеминде тудуп алган кӱлӱмjи. Базыды чала саай-саай. Мындый эр недеҥ алдырар. Ӧнӧтийин ӧмӱрин ачып алган чамчазынаҥ тӱктӱ тӧжи кӧрӱнет. Сыгырып, келип ле jадыры. Балкаш jacкaп jaткaн каймак ошкош — бач ла бач. Jaйымгa чыккан суучактар кобыны тӧмӧн мыйрыҥдажып, суркуражып агып jaттылap.\n- Бӱгӱн не эрте jaнгaҥ, чырайыҥ не омок? — ӱйи Аксана кӧзин шуурып, сурады. Ол ак бышпак чырайлу чала оруссымак бӱдӱмдӱ келин. Ачынып билбес jaҥду кӧӧркий. Бийик эјектӱ туфлязын кийзе, ӧгӧӧнинеҥ узундай берер.\nБарчый ӱйиниҥ ээлгир курлазынаҥ кучактап, нении де айтпай, кӱлӱмзиренип ийди. Тургуза ла Аксанага jyнуп салган кийимдери бууга илижип турды. Барчый јӱреги шимиреҥдеп, эптӱ ӧй келиже берерде, айтты:\n- Мени иштеҥ сӱрӱп ийди.\n- Мындый болор деп, туку качан билгем. Ого не сӱӱнип тургаҥ? — деп, Аксана чӧкӧмӧлдӱ ӱниле араай унчыкты. Нӧкӧрлӧриҥле аракыдаба деп, кижи айдарда угуп турган эмезиҥ.\nЭжи «Сен угуп турган эмезиҥ» деп, кандый да карыкчалду, комыдалду айдарда, Барчыйдыҥ ичи-бууры коскорыла бергендий. Ол кыҥыс та ӱн јoк. Чырайы бӱрӱҥкӱй, ал-санаа.\nКичинек, тапчы да болзо айылдыҥ ижи божоор эмес. Ары-бери иштенип турганча, эҥир кире берген туру не?! Аксананыҥ отпусказы божогон, эртен таҥла ишке барар керек. Ол кийим кӧктӧӧр фабрикада кӧкчи.\nБарчый эште не бар деп: бир тӧжӧк, стол ло айак-казан. Столго коштой јаан кайырчак. Оны таайы берген сундук. Ары-бери јадар јер бедреп кӧчсӧ, јаан арга немее. Бастыра јӧӧжӧзи ого ло ӧй. Тудунган, барган. Карын јуунак. Бу городко башка кыпту, эжиктӱ тура табатаны тирӱ чак.\nТынчу jacкы тӱн. Алтай улус ондый тӱнди «тӱшкендӱ» дейтен. Jылу туман тӱжӱп, теҥери тереҥжип, карарып, јылу, чыкту тӱн турар. Кар бу тушта аайы-бажы јок кайылар, суучактар шылыр-шылыр агып јадар. Аксана ла Барчый бӱгӱн эрте уйуктаарга јаткандар. Je кайдаҥ уйку. Куучындажып јаткылары. Койдоныжып алза, кандый јылу. Эди-каныныҥ эркези алыжып, там ла там тату ӱргӱге тартар. Караҥуйда тураныҥ ичи кандый да кеен, элбек немедий. Аксана эжиниҥ бырчыт балтырларлу колына бажын салып, тӧжин сыймап јадыры. Ол экӱ бириккели бир jыл. Барчый черӱдеҥ келеле, айыл-jypт тудатам деген. Тойдыҥ кийнинде, алдынаҥ айылду, одырган отту болорго, ол экӱ јадар jep бедреп, бу городты бир эдип айланган. Je карын, кичинек те болзо, бу тура табылган. Ээзи кем јок эмеген. «Jaш улус, бутка-колго турганча јадаар» — деген. Барчый дезе кирпичтер эдип турган заводко jaкшы ла иштеп турган болгон. Оноҥ саҥ башка уулдар табылган. Барчый олордыҥ абына киргенин де билбей калган. Биригип ийгилер, сиреҥдежип тургулаар. Акча ла алза—аракыдаш. Барчый канча ла олордоҥ айрыларга сананган. Je кожо иштеп турган нӧкӧрлӧринеҥ канайып аҥыланар. Кожо ичпезеҥ, ачынгылап тургулаар. Эҥ ле jaмaн неме: иште эзириги. Канча катап јакылта, кезедӱ де болгон, je «нӧкӧрлӧр» укпаган, бат, учы-учында сӱрдӱриш...\nАксана эжиниҥ санаазын билип, араай, уйку аразында кимиректенди:\n- Мынаҥ ары канайып jaдapыc, экем? Айылдыҥ ээзи «чык» дезе, кайда барарыс? Баш болзын!\nОныҥ ӱшкӱрген ӱни бу караҥуй тӱнле уур бириге бергендий.\n- Иш кайда барар деп. Эртен ле бедреп барарым. Карыкпа, кушкажым.\n- А ол аракызак нajылap айрылар ба?\n- Ол jaнынаҥ jaҥы ла сананып jaткaм...\nАксана ӧгӧӧниниҥ колтыгына бажын сугуп, jылy тынып ийди. Оноҥ оныҥ тӧжин сыймап, эрке-е унчукты:\n- Акча jyyп алала, тура садып алаак? Кӧзнӧктӧри jaaн, айландыра чедендӱ, огородту. Тӧрт кып болзын! Балдарыс башка кыпта jaдap. Школго ӱренгилеер. А мен кӧзнӧктӧримниҥ алдына jӱзӱӱн-jӱӱp чечектер ӧскӱрер эдим. Сен олордыҥ japaш jыдын jытайла, ишке арыган сыныҥ jeҥилep! Иштеҥ келип jaдaлa, jaaн туралу улусты кӧрӱп, чала кӱйӱнип, анайда сананар болдым…\n- Эптӱ-јакшы jӱрзeec, ондый тура бисте боло-ор. Je јаҥыс ла... — дейле, унчукпай барды. Барчый санаазыла база jypyк jypaп, кӧрӱп jaтты: ол jaaн кӧзнӧктӧрлӱ тураныҥ jaнындa гараж тудуп туру. Ол чап-чаҥкыр ӧҥдӱ «Жигули» садып алган эмтир.\n- Билериҥ бе, менде кандый jaжыт бар? — Аксана Барчыйдыҥ киндигинеҥ чымчып ийди. Онызы тыртас эделе: «А-а, неме? — деди. Оноҥ бадырмаш сабарлары- ла ӱйиниҥ ичин сыймап, шымыранды:\n- Билдим, билдим... Jaкшы, jaкшы...\n- Сен оны кайдаҥ билип ийдиҥ, кӧрзӧҥ, jыткырын мыныҥ! — деп, Аксана араай каткырды.\n- Канайып билбейтен эдим. Ада болор каным тартып jaт. Карын, уул болды ба? Meгe кыс керек, Аксана.\nJapa-aш, jaccy-y таҥ атты. Калганчы кар кайылып, шылбыйып калтыр. Аксана ижине барды. Барчый, бажы-кӧзин тарап, эмеш japaнып аларга сананды. Кӱскӱдеҥ кӧрзӧ, адыраш кӧстӧрлӱ, тудуш кабакту Барчый ла туру. Јаагында јаан кара меҥ, эрин сагал. Мыны кӱскӱдеҥ улай ајыктап турбай. Бӱгӱн Барчыйга тоомјылу кӧстӧр, токыналу чырай керек. Маҥдайын јуурып, соок кӧрӱп ийерде, ондый кижи боло берт. Эм jaҥыc ла кыймыкты табылу эдер керек. Эм иш бедреп барарга japaap.\nJe бат, Барчый «директор» деп бичиктӱ эжиктиҥ jaнында. Jӱpeкcиpeш... Сакыш... Учында кеберкек качы кыс киреер деди.\nКирип барза, чоокыр галстукту, очкалу, чаҥмак, чала тӱҥзӱк кижи отурды.\n- Јакшылар ба?\nДиректор унчукпай, бажын кекип ийди:\n- Кандый керектӱ jӱpeep, угуп турум?\n- Слерде иштеер jep бар ба? Аҥылу специальность јок, је узанып та ийерим, ӧскӧ дӧ колдыҥ ижин эдерим.\n- Улустар биске керек. Ка, иштиҥ бичигин берзеҥ?\nБарчый онызын карманынаҥ алып берди. Директор кычырып кӧрӧлӧ, сабарлары столды торсылдадып, унчукпай барды. Оноҥ чырайын jымжaк эдеечи болуп, чаҥмагын сыймап унчукты:\n- Доргой мой кече ле келген болзоҥ, иш болгон. Ба��а бир кижи алгам. Канайдар да аргам јок. Алдырбас, jӱpӱмдe не ле болбой... Jaш кижи сен ишти таап албайыҥ. Келишпейт... — директор иштиҥ бичигин сабарыныҥ бажыла тудуп, ойто берди. Барчый эжиктеҥ чыгарда, нениҥ де учун ол «jaкшы болзын» деди. Joлoй бир уул joлыкты. Ол Барчыйдаҥ сурады:\n- Мен мында иштеп тургам. Биске иштеер улус кӧп керек. Мен бригадир. Улузым једишпей jaт. Сен бистиҥ директорго кирип jӱpдиҥ бе? Ишке алды ба?\n- Јок. Мен кирип jӱpгeм — дейле, Барчый кӧндӱре басты.\nОл уул оозын ачып, ийнин кӧдӱрип-јабызадып, кайкап артты.\nЭмди Барчый «заведующий» деп бичиктӱ эжиктиҥ jaнындa эки ийнин кызынып, jyyнaк отурып, сакый берди.\nКирзин деерде, кирди. Столдыҥ арјанда јиит кижи отуры. Галстук эш јок.\n- Jaкшы, jaкшы ба?\n- Эзен, эзен бе? — дейле, заведующий ӧрӧ туруп, колын берди. Экӱ эзендешти.\n- Не jӱpeep? Байла, иш јанынаҥ болбой. Бис радио, ажыра биске улус керек деп јарды бергенис. Келгенеер јакшы! Иштиҥ бичиги бойоордо бо?\n- Эйе – дейле, Барчый тӧш карманынаҥ алып берди. Спортсмен бӱдӱмдӱ, шулмус заведующий бичикти ачып кычырала, нениҥ де учун јӧткӱрип ийди. Оноҥ Барчый јаар лаптап ајыктайла, айтты:\n- Акыр, мында сакып ал. Мен удабазым.\nОл иштиҥбичигин тудунып, чыга берди. Ол так-так эдип базып, кандый да кыпка кире берди. Барчый сакыды ла сакыды. Удап калган кийнинде, заведующий кирип келди. Ол айтты:\n- Мында бойыныҥ кӱӱниле чыккан деп не бичибеен. Мен болзом анайда эдер эдим. Алдырбас, эртен кел, јарты чыгар.\nОл иштиҥ бичигин ойто берди.","id":"<urn:uuid:c77dcd98-236f-465b-b2bc-ae5d93b65bd5>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/EREDEEV.HTM","date":"2018-10-17T05:24:09Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00327.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999976158,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.999997615814209}","num_words":73953,"character_repetition_ratio":0.02,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.204,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17188.6,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Пупыйланныҥ öчи. Эрмен Тöлöсов.\nБойым керегинде сöс.\nМен Бар(1962) jылдын кочкор айыныҥ 22 – чи кÿнинде Шабалин аймактыҥ Каспа jуртында тööлöс сööктÿ кижиниҥ билезинде чыккам. Адам, Алтайыстыҥ jарлу бичиичизи Кÿÿгей Чырбыкчинович, тöрт jыл мынаҥ кайра оорудаҥ улам jада калган. Энем Зоя Янгановна бастыра jÿрÿминде колхоз – совхозтыҥ ижинде иштеп, эмди эзен – амыр, тыш бойы амыралтада отуры. Бистиҥ биледе алты карындаш. Мен экичизи болорым. Карындажым Владислав, псевдоними Айастан Чынат, ÿлгерлер чÿмдеп, бир канча бичик чыгарып салган. Ол Арасай тергеениҥ бичиичилер биригÿзиниҥ члени. Айдарда, бистиҥ билени бичиичилер отогы деп айтсам, байла, jастырбазым да, артык сöс айдып мактанып та турганым jок болгодый. Мен бир баланыҥ адазы, кызычагым Быйансу школдо ÿренип jат.\nКаспаныҥ толо эмес орто ÿредÿлÿ школында алтынчы класска jетире ÿренип, 1975 jылдыҥ jайында Горно – Алтайск jаар кöчÿп келгенис. Оноҥ ло бейин эмдиге jетире калада jадырым. Мында jети, сегис классты национальный школдо божот��ом. Ол öйлöрдö мен арасай тилиле чек куучындап билбес болгоным школдогы ÿредÿме jаан салтарын jетирген эди. Оныҥ учун сегизинчи класста ÿренип тура, аай – баш jок «аксаҥдап» кунурай береримде, адам керектиҥ аайын оҥдоп, ÿредÿлÿ jылды божодоло, Майманыҥ экинчи нöмерлÿ (ол тушта) СПТУ-зына барып, трактористке ÿрен деп айткан эди. Адамныҥ меге баштанган сöс – эрмегин класстыҥ башкараачызына jетиргеним сагыжыма кирет. Jе ÿредÿчилер ол тушта бойлоры да оҥдогон болбой. Меге, байла, кöстöрин jумала, сегизинчи класстын аттестадын табыштырып берген деп сананып jадым. Бат, мениҥ jÿрÿмим СПТУ – даҥ башталган деп айдарга jарар. Мында арасайлап та, таҥкылап та, öскöзине де ÿренгем. Ӱч jылдыҥ туркунына jиит кижи неге ÿренбес деер. Ӱч jыл ÿренип, Каспага барып, ÿч ай тракторист болуп иштеп, оноҥ Горно – Алтайска буурылгам. Ол туштагы автоном областьтыҥ тöс калазында ла Барнаул калада кöп тоолу иштерде иштегем. Олордыҥ бир кезектери: кош коштоочы ла тÿжÿреечи, кочегар, калаш быжыраачы, станочник, фрезеровщик, Горно – Алтайсктыҥ драма театрында сценага от jарыдаачы, монтировщик, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте он jылга jуук корреспондент…\n1999 jылда Туулу Алтайдыҥ государственный университединиҥ филология факультединиҥ алтай бöлÿгин ÿренип божотком. Бичиирин Майманыҥ СПТУ- зында ÿренип тура баштаган эдим. Ол öйлöрдиҥ туркунына статьялар, очерктер, интервьюлар, куучындар кöп бичилген.\n«Бу jарыктыҥ алдында» деп повезим «Эл Алтай» журналда кыскарта jарлалган ла оноҥ до öскö жанрларла jайаандык ижимниҥ эрчими öҥ алынган.\nЭмди бу ак jарыкта кöргöн баштапкы бичигимди куучынымныҥ адыла «Пупыйланныҥ öчи» деп адап, кÿндÿлÿ кычыраачыларга сыйлып турум. Кеендиктиҥ jайааныныҥ бу jуунтызына кокыр куучындар, тегин куучындар, оогош болчомдорго «Jуҥучак» деп повесть ле газетте jарлалган бир кезек статьялар кирген. Бичигимниҥ jаманын – jакшызын слер, кару эл – jон, бойыгар ылгап, адакы сöсти слер айдатан турыгар.\nТоогонымла Эрмен Тöлöсов.\nПУПЫЙЛАННЫҤ ÖЧИ\nГородто таш тураларда чычкан кайдаҥ келетен. Чычкандар дезе агаш тураларда болот, олордыҥ jеезелейтен jери анда. Таш тураныҥ баштапкы кадында болзо айткай эди, эйе, ол кÿрÿмдер потпойлодоҥ келип турган деп, jе бежинчи катка кайдан келет. Кезик улус кыптардыҥ ортозында тежиктерле эмезе трубаларла дежет. Jе оны кем кöргöн.\nБат, коммунальный тураныҥ бежинчи кадында jаткан Адабасовтордыҥ билезинде чычкан деп тынду табылганынаҥ бейин бу айылга чак тÿшкен. Бу ла базайын дезеҥ, шылыр – малыр алдыҥнаҥ чычкан, о кöдöк! Эмезе ай аразында уйкудаҥ алмаарып туруп келзеҥ, олор тÿҥей ле тÿймежип чыгар. Jетпезине тежиктиҥ кырына кедейип алала, куйругын чычас эттирип кире берер.Бу кÿрÿмдердиҥ мынайда баштактанганында jаман jок, алдырбас. Олор анаҥ jаан кылыктар кылынатан. Тен тирÿ жуликтер. Темдектезе, кайда бир тилмек калаш артып калза, ÿйттей jигилеп салар. Сары таҥла оны сананып, чайлаара да jескинчилÿ. Керек дезе, бир катап бидондогы сÿтте бир кöлчин таҥ атканча эжинип, кызыл тыны кыйылып, бу jарыктаҥ ыраган деп, бир öйдö Адабасовтыҥ ÿйи Салкындай эjебис шулурып jуретен.\nКыскарта айтса, чычкан деп нем ебу билеге нени кылынбаган деер. Кудай ла дезеҥ, кандый шыра! Тен баспактаза да тÿгенбес неме. Jе дезеҥ, урулыжып jадар неме кайдаҥ короор. Оноҥ улам белиндеш те, арбыш та, керек дезе чычканныҥ бажында чугаан да болзо беретен. Кискени не тутпас дезе, öнöтийин эткен неме чилеп, бу билеге ол тынду jарабай турган.\nБат, бир катап мындый учурал болгон. Адабасовтыҥ беш jашту очы уулы, Пупыйлан, уйкудаҥ алмаарып туруп келеле, jузи – оозын арутап аларга jунунгушка кирген эмтир. Кранды ачып, jÿзин ÿрÿстеп ийгежин, кöзиниҥ кырына кара неме эбелген. Ваннанныҥ тÿбинде jаткан болчок кара немеге колын сунуп тудуп ийерде, кандый да jымжак. Мынаҥ улам jескинип, ол кайра ташталды. И- татай, бу не атазы болотон! Оноҥ jунунгыштыҥ одын кÿйдÿрип, ширтеп ийер болзо, чычканныҥ балазы. Кудайга баш болуп, Пупыйланныҥ эне – адазы, ака – эjези – кемизи ишке, кемизи ÿредÿге тарап – таркай берген öй болгон. Мыны Салкындай эjебис кöргöн болзо, Пупйланга: «Ол бир немеҥ jадыры, тÿрген кедери ташта кÿрÿм! » - деп айдар эди.\nЭмди де зе, Пупыйлан бу jе ле деген тураныҥ ичинде сок jаҥыскан. Кÿрÿмниҥ jескинчизи де jылыйа берген, нениҥ учун дезе, мында чычкандар(5 бÿк) табылганынан бейин бирÿзин тудуп алатан деген Пупыйланнын сыраҥай бийик амадузы болгон. Бир öйдö ол тышкары барарга, шкаптаҥ майчык öдÿгин бедреп турарда, оноҥ jе ле деген чычкан мантаган эди. Оны сыбыртап келерде, онызы тежик jаар кире берген. Бери jанында шулмузы jедер деп jÿткип, эжикти кенейте ачайын дейле, оныҥ jаагына маҥдай бойло моҥдоп алган, мынан улам кöс – баштаҥ от- чедирген чачылып, полго отура тушкен. Качан энези иштеҥ келерде, кöрмöзиҥ айгыр чычкан кöргом деп, тынаастап туруп куучындаган эди…\nПупыйлан амадузына jеткем деп, кöк – мööн чычканныҥ балазын чаазынга салып, кургадарга кöзнöккö экелген. Пупыйлан мыны та нениҥ де учун ол бир кöргöн айгыр чычканныҥ балазы деп сананган. Ол «кööркийегин» кöзнöетиҥ эдегине jараштыра салып койоло, мыжылактап, ыкчап jадып, уур тактаны кöзнöккö jетире сÿÿртеп экелеле, отурып, чычканныҥ балазы качан кыймыктанар деп кетей берди.\nЧычканак ол ло бойы öчöшкöн неме чилеп, тен чым да этпей jатты. «Балада» сöйтöҥ чычкандардыҥ ошкош тÿктер кайдаҥ келетен. Арка – белинде jаҥду ла боро jуҥ. Куйругы, кулагы, будаштары кып – кызыл.\nПупыйлан бойыныҥ амадузына jеткем деп сÿÿнип, табынтызын аjарып отурды. Чычканак бу öйдö кÿнниҥ изÿ чогыныҥ алдында бу jарыкты таштап баратканыныҥ кажы jанында болгон. Пупыйлан оныҥ тирилерин чат сакып болбой, кухняга барала, бир тилмек калаштыҥ ÿстине сарjудаҥ уймап, алаканыла таптап алала, стаканга сÿтттеҥ уруп, кайра бурылган. Оноҥ чычканныҥ j��нына отурып, ажана берди. Jаскы кÿн тыҥ изиткенинеҥ чычканактыҥ бир jаны чÿрче ортозына кургай берген. Мыны ширтеп отурган Пупыйлан чычканныҥ балазын чаазыныла катай айландыра согуп, келтей кабыргазын кÿнниҥ алдына тöгöп салды. Сарjулу калаштыҥ амтандузы да сÿрекей, ÿстине сахарлу болзын. Айтпа да, эрдиҥ ажаныжы кöнÿ барган. Стаканда сÿдин ÿзе ичип алган учун, эмди оозын чыктыдар неме jок болгон. Мынайып ла сÿрекей ажанып отурала, кенете онтыгып, jÿзи – бажы кызарып, карыла берген. Öрö туруп, коларткышла jÿзи- оозын арлап, ойто келип кöрöр болзо, бат ол сеге, кöрмöзиҥниҥ кöзи jарылып калган, тумчугыла кейди арга jоктоҥ тÿртÿп турды.\nБайла, бу jарыктыҥ алдында jÿрÿм деген неме мынайда башталат. Эмди кöк –албанла тирилген чычканакта бир чыкырым болуш jок болгон. Оныҥ узун да эмес болзо, jе алтай – кудайдаҥ ары jанынаҥ берилген jÿрÿминиҥ башталганы бу болор.\nМыны кöрÿп ийген Пйпыйлан деген кöрÿмниҥ сÿÿнчизин адам айтсын. Чычканныҥ балазын айландыра ширтеп, колы – будынаҥ тудуп (6 бÿк) турды. Керек дезе, араайынаҥ арка – белине ÿрÿп ийерде, оныҥ боро jуҥыселеҥдежип турган. Чычканактыҥ кыймыктажы да кöптöй берген. Jÿрÿм улалып jат! Пупыйланныҥ сÿÿнчизин айтпазаҥ да jарт. Кыскарта айтса, кижи балазы бу «балала» нени кылынбаган деер. Оны кÿскÿдеҥ де кöргÿскен, jаш балага бодоп чууга да орогон. Бу бастыра шакпырттаҥ Пупыйлан бойы да арый берген. Мынайып турганча, болчок кара бажына чычканакты азыраар деген jаҥы шÿÿлте эбелди. Jе немеле азырайтан. Кухняга кирип кöрöр болзо, сÿт jок. Нени эдер? Jе öрö турган öрöкöнгö баш болуп, шкапта бир болуштоп прастак турган. Оны ары – бери экчеп, койтылдада jайкап ийеле, белеҥир айактыҥ тÿбине бир чыкырым «койт» эттире уруп, электроплиткага изидип салды. Бир эмеш jылыдып ийеле, амтанду болзын деп сахар себеп, бу чейинтини бир литрдиҥ банказына уруп, чычканакты азыраарга барды.\nКöрöр болзо, чычканак чек ле чатпайта ажанып алган чылап, сайраган кептÿ, борбойып калган jатты. Азырайтан эбин таппай, кайраканды шил jаар божодып ийди. Чычканак мынайып jада, тöрт саныла сахарлу простактыҥ ÿстине барып тÿшкен. Божодып ийеле, канайып ажанар деп, Пупыйлан оны шиҥдей берди. Чычканак барып тÿшкен ле соондо, тамаштары ла ичи прастакка ÿлÿштеле берген. Пупыйлан мыны тыныш албай аjарып отурды. Онызы дезе, ажанардыҥ ордына, бодоп ло тÿртÿнип турды. Чычканак та нени де бедреген чилеп, шилдиҥ тубин айландыра арга jоктоҥ кыймыктанып, jемзенген кептÿ jÿрди. Пупыйлан оныҥ кылыгын тууразынаҥ аjаруга алып, керек дезе канча катап айланганын тоолоп отурды. Ӱч катап эбирип келерде, «О-о , кöрмöзиҥ jетире турбай» - деп кимиректенди. Анайып отурала, ол бойы jаскы кÿнниҥ чогынаҥ мелиреп, тереҥ уйкуга атана берген. Качан эжиктиҥ «калт» эткени угуларда, сай ла ол тушта ойгонып келген, та удаан, та ас уйуктаган, ол керегинде бойы да билбес. Эмеш ле болгон ошкош.\nЭҥир. Кöрöр болзо, энези ле адазы иштеҥ ээчижип алган келген эмтир. Олор бÿгÿн ишjал алган, алама – шикир аш – курсакты эге- тöгö экелген.\n- Курсак кайнадар керек – деп, Адабасов ÿйине баштанып айтты. Мыны угуп ийген Пупыйлан сÿÿне берген. Кÿрÿм тÿжине ажанбаганынаҥ амырын jылыйтып, тура ичине таштала берди. Öткÿре кööрöгöнинеҥ шилин кучактанганча энезиниҥ алдында турды.\n-Эне, а , эне?\n- Не болды? – деп, картошко jонып отурган Салкындай ÿнденди.\n- Байа мен чычканныҥ балазын тудуп алгам не, эне. Кöрзööр, кандый кичинек неме. (7 бÿк)\nЧычканнаҥ болгой jöргöмöштöҥ jескинип турган энези мыны кöргöн бойынча картошко ло бычагын ычканып, ол ок öйдö белиндеп ийди.\n- О!.. Бу кöрмöзиҥ кижиге немени кöргÿзет. И- татай, мыныҥды кедери эт – деп, Пупыйлынды jаза кöмöлöп, jиткезине чыт эттире тажып ийди.\nJаҥы газеттер кычырып jаткан Адабасов, алыс jердеҥ бу табышты угуп, ол кыптаҥ ÿшкÿргенче келди.\n- Мында не болгон?\n- Ол уулыҥды кöрзöҥ, тынду немени канай кынап jат. У, тирÿ jылан –деп, энези ÿнденди.\n- Чычканныҥ балазы сеге не керек болгон? Мынаҥ да болгойыныҥ бажына чыгалбай jадым.\n- Мыныҥды кÿрентик тööн – деп, кылайа тура берген уулына Адабасов ÿнденди.\n- У кöлчин! Тирÿ немени мынайып кыйнаарын кемнеҥ кöргöҥ? Кöрзöҥ оны, эмдештеҥ андый, чыдап келзе не болор – деп, энези арбана берди.\n- Болор, энези, болор – деп, адазы Пупыланга бурылып, - чычканыҥды тÿрген ташта – дейле, кедерлеже берген уулчагыныҥ кичинек jардынаҥ эки сабарыла ийдип, ÿнденди.\nПупыйланныҥ байагы сÿÿнчизи öдÿп, адазына кызына берди. Эмди ол адазыныҥ алдына jашкайактып калган кöзин кылайтып, шилин кучактанганча тÿлтÿйе туруп алды. Чек ле Адабасовтыҥ бойы. Jе Адабасов бойыныҥ керегиниҥ учына jетпегенче, jана баспас, ол андый кижи.\n-Кöрзöҥ, оныҥ öчöжип турган немези не. Бу немеҥди чачарыҥ ба, jок по?! Чачпазаҥ, тышкары конорыҥ.\nУулында ÿн де jок, ол ло бойы. Адазын тöзöгöн болзо, канайдар оны.\n- Сен меге кöп кедерлешпе, уул, кедерлешпе – деп, адазы кезем ÿнденип, ус сабарын чычаҥдадып турды. –Мен кедерлешсем, не болор – деп jана болорго турала эбирип, - андый болзо, чычканыҥла кожо эжиктиҥ ары jанына туруп ал – деп, öчöжö берген уулчагына тарынып, Адабасов оны кöк албанла эжиктеҥ чыгарып салды.\nЧай азым öй öткöн кийнинде, уулы, байла, чычканду шилин таштап ийген болбайсын деп, энези эжикти кайра ачып, Пупыйлынды аjарды, jе шилемир ол ло бойы. Чындап та айтпаза, кандый бала болгон?\n- Jе кир, балам, канчазын сокко турар.\nЭне кижиниҥ jуреги jымжап, уулчагын ÿйге кычырды.\n- Jок, эмеш турзын, кедерине салдырган болзо, турзын. Эмеш (8 бук) маказы канзын, соокко тоҥзын – деп, Адабасов кухнядя jараш jытту картошконы булгап унчукты. Качан эжик jабылган кийнинде, Пупыйлан арга jокто чычканына аjару салды. Онызы саҥ öрö чыгарга шилдиҥичинде тырмактанып турган. Тырмактары андый кичинек, ап – апагаш кемирчек не, кемирчек. Керек дезе, оныҥ тырмактары шилдиҥ катузына чыдажып болбой, бÿктелип турган. Мынайып турганча, эжиктиҥ ары jанында ада – энезиниҥ ÿндери угулды:\n- Бала чарчап браат, ÿйге кийдирер керек. Баланыҥ кÿÿнин канай jандырар – деген энезиниҥ ÿни угулды.\n- Андый болзо, канайдар оны, кедер уулыҥды кийдир ле – деп, адазы айтты.\nЭжик ачылып, энези Пупыйланды:\n- Jе кир, балам, кир – деди.\nУулыныҥ бажын сыймап, Уйге кийдирип келди.\n- Эне, а эне. Бу шилди орынныҥ алдына тургузып салайын, jибе? – деп, öпöзи öчÿп калган Пупыйлан сÿÿнгенинеҥ улам ÿнденди.\n- Эйе, балам, эйе. Ол машиналарыҥныҥ jанына тургу зып сал.\nПупыйлан мыныҥ кийнинде jымырткалу картошколо чатпайта ажанып алды. Оноҥ дезе адазы ого Сынару керегинде чöрчöкти кычырды, мыныҥ кийнинде «Кöзÿйке», «Сартакпай»- Пупыйлан мыны угуп jадала, уйуктап калган.\n… Ол бÿгÿн эрте турган. Эне – адазыныҥ ишке байа jаҥы ла jÿре бергенин чайдыҥ изÿзи кереледи. Дазап туруп ажанып алала, орынныҥ алдында кече сугуп салган чычканына барды. Ол кööркий jÿк тынду jаткан. Бастыра бойы ÿлÿш, тÿниле сахарлу прастакка аҥданган болбайсын. Пупыйлан мыны кöрö чыдап болбой, куйругынаҥ эки сабарыла каптырып алала, чыгара тартып, кургазын деп, кöзнöккö салып койды. Эмди оны туразынаҥ кöрзö, таакылыгын неме ошкош, самтырайып калган. Пупыйлан шилин jайып, кургада арчыйла, jымжак ла jылу болзын деп, бöстиҥ ööнин салып койды. Оноҥ ойынчак айакка сÿттеҥ урала, чычканактыҥ алдына jылдырып берген. Мыныҥ кийнинде кööркийегин бажынаҥ тудала, сÿтке сÿстÿрди. Онызы дезе, кече бойы öчöшкöн чилеп, мойножып турган.\n- Кöп кедерлешпе, «уул», кедерлешпе. Оноҥ öскö тышкары конорыҥ! – деп, чычканакты кезедип турды.\nМынайып ла турганча, эжиктиҥ токулдаганы угулган. Пупыйлан бир эмеш öйгö алаатый береле, оноҥ чычканактыҥ куйругынаҥ кабып, шилдиҥ ичинлеги jымжак тöжöк jаар божодып ийди. Ол jööжöзин бадырар jерин таппай, jунунгушка апарып салган. Капшай ÿстине кöскö илинбес, анда эмеш караҥуй болгон. Оноҥ чыгып келеле, jаан ÿшкÿрип(9 бÿк)\n- Кем анда?\n- Мен, мен таай öгööн – деп, эжик ары jанынаҥ кату ÿн угулды.\nАчып ийер болзо, Öлбöзöк jеени.\n- Jакшы, кичинек таай, су – кадык кандый, мал – аш амыр энчÿ бе? – деп, нени айдып турганын бойы да оҥдобой, анаар ла ÿрдÿртип келди.\n- Jакшылар – деп, тайлу – jеендÿ кол бойдоҥ тудужып, эзендештилер.\nÖлбöзöк jирме jаштаҥ öдö берген уул болгон. Бийик сынду, кара- кÿреҥ чырайлу, та кандый да кижи коркыгадый кезем кöрÿштÿ. Ак jарыкка jайалып, арайдаҥ каларда андый атла адап салгандар. Ол бÿгÿн jурттаҥ кöндÿре ле город келген.\n- Кичинек таай, киного барарыҥ ба? Эмди он саатка барjат. Удабастаҥ кино башталар.\n- Киноныҥ ады не?\n- Айjадым не, борчолордыҥ кинозы болор. На, капшай jÿгÿр, оноҥ öскö оройтып каларыҥ – деп, карманынаҥ ÿлтÿреп калган салковойды берип ийди.\nАнча – мынча болбой туруп, Пупыйлан кино кöрöргö jÿгÿре берген. Кичинек таайы тайыла берген соондо, Öлбöзöк кеп – кийимин арутап, тÿзедип алды. Канча кире jунбаган кирин чупчуп аларга, jунунгушка кирип, ваннага толтыра изÿ суу агыскан. Сууныҥ изÿзин колло билÿлеп, эжип турала, чаканагы кенете ванага томыра салып койгон jалбагаштыҥ ÿстиндеги шилге илинди. Мыныҥ бажында шил кöҥкöрилип, чычканак суу jаар шуҥуй берди.\n- О, болчок! Бу не атазы боло берди? – деп, сууда тырлаҥдап jаткан чычканакты кабып: - О-о, кайраканыҥ мында турган турбай! – деп, чек ле табылбас немени таап алгандый, сÿÿнип турды.\nÖлбöзöк чычканактыҥ куйругынаҥ тудуп, суу jаар «оп- аа» табышла божодып, оны эжиндирип баштаган. Чычканактыҥ кызыл тыны кыйылардыҥ кажы jанында сууда арга jокто чакпыланып турды… Jе кандый ла тынду немеге jÿрÿми баалу. Öлбöзöк оны эжинзин деп, семис сабарлу алаканыла «болуш» jетирерге, сууны толкуландырып турды. Качан толку чычканды кöмÿпийгенде, оныҥ кайда да jÿрегиниҥ алдында сÿÿнчилÿ, jымжак сезим эзелип келет.\n-Ой, акыр, акыр, матрос! – деп, чычканныҥ бажынаҥ тудала, байагы шил jаар ойто божодып ийди. Кара – кÿреҥ jÿзинде ап – апагаш тиштери кажаҥдап, - сакал, матросым, сакал – дейле, тонилгиштеги курткызыныҥ карманынаҥ та нениде бедрей берди. Оноҥ байа сыра(10) ичкен чичке jелим комыргай чыгарып, шыгалап, ÿйди jаар тарый – тарый ÿрÿп ийди. Нени де тереҥ шÿÿнип, комыргайын эрке сыймалап турды. Чек ле бир тура тудатан кижи, талдама деген агаш кöрÿнзе, jакшызынып канайда сыймалайтан эди, Öлбöзöк шак ла анайып турды.\n- Эйе, бу jараар – деп, ичин сыйманып, ойто бурылды.\nКой öзöргö турган кижи jеҥине кан уймалбазын деп канайда шыманып алатан эди, Öлбöзöк шак анайда эдип, сол колына тырлаҥдап турган чычканды алып, оҥ колыла чичке jелим комыргайды кийнинеҥ ары сугуп ийди. Бу чÿм – jаҥ тÿгенген соондо, ол комыргайдаҥ ÿрÿп баштаган. Анайып, баштап тарыйын тырлаҥдап турган чычканак чыкырым öйдöҥ токынай берген. Тöрт саны jер – балыктыҥ чылап, тöрт башка сирейе берип, чек болчойып калды. Оноҥ кей чыкпазын деп, комыргайдыҥ тежигин самынла сыксып, суу jаар божодып ийерде, ол кайкалап jÿрген. Оныла бир эмеш ойноп ийеле, ойто катап ÿрди. Эмди дезе чычканныҥ ÿлÿш jуҥы да атырайыжа берген, комыргайдыҥ бажында кандый да кып-кызыл неме. Баштап тарыйын оны кем де чычкан деп таныбас. Мыныҥ кийнинде Öлбöзöк комыргайдыҥ ÿйдин такып бöктöйлö, «матрозын» суу jаар бийиктеҥ, ак айастаҥ jер jаар баштапкы калыш деп jарлап ийеле, божодып, öткÿн сыгырышла ÿйдежип салды. Чычканак барып тÿжеле, ичи тыдыла берген. Сууныҥ ÿстинде jаҥду ла кызыл чейинти туруп калды.\nБу дезе ак- jарыкта туй ла бир кÿн jÿрген бала болгон. Мыныҥ кийниндеÖлбöзöк ол ло байагы шилге оныҥ бар – jок сööк –тайагын кайып сузала, туалет jаар тöгÿп ийди. Ак- jарыкка jайалып, арайдаҥ каларда, Öлбöзöкти айылдагы улустар кöп-кöп jаш jажар деп айдышкан. Бир катап jеткердеҥ айрылзаҥ, кара бажыҥ кажайганча jÿрериҥ деп, албаты тегиндÿ айтпаган. Онызы чып ла чын. Бу Öлбöзöктий немени öлтÿрзеҥ де öлбöс.\nОноҥ ол ваннага jаҥы��аҥ суу агызып, бошпойто jунуннып алды. Чыгып келеле, байа арутап салган кийимин кийип, кыстарга jолыгарга меҥдеп, айылдаҥ чыкан.\nБу öйдö Пупыйлан таайы кинодоҥ солыктаганча келеле, jунунгуштаҥ чычканын кöрöр болзо, онызы кайдаҥ келзин. Бу Öлбöзöктиҥ кылыгы деп алаҥзыбай турды. Эмди Пупыйланныҥ öзöгинде не болуп турганын кем де оҥдобос. Кöксинде кайнап турган коронды кемге тöгöр. Jаҥыс ла оны, Öлбöзöкти, сакыыр керек. Jе сакы ла сакы, ада- энези айланып келгендер, ончозы бурылгандар, jе Öлбöзöк jеени jок. Бу кÿн Öбöзöк Уч тÿнниҥ аразында келген. Пупыйланоны чат сакып болбой, адазыныҥ jылу койнында тату уйкуны кöлзööрип jатты. (11 бÿк)\nТаҥ jаҥы ла адып клеедерде, Адабасов уулчагын ойгосты, барып jеҥилденип алзын деп. Пупыйлан ÿренип калган учун капшай ла туалет jаар чатпаҥдада берди. Бу öйдö оныҥ кöзине Öлбöзöк jеени илинген. Jеени jаткан кыптööн кирип келгежин, кайраканныҥ jылу уйкуда козырыктап jаткан эмтир. Пупыйлан кöп сананбастаҥ полды сыймалай берди, нениҥ учун дезе Öлбöзöк кеп – кийимин качанда илбес болгон. Колына та не де тудуларда оны сÿÿртеп, кыптаҥ араайынаҥ чыга берди. Мыны jазап ширтеер болзо, кирге карбайа кадып калган носок ло тизелери балкашка ÿлÿштелип калган штан. Пупыйлан носокторды алып, штанды эжиктиҥ алдындагы тежик jаар кийдире тебип ийди. Носокты сÿрее- сÿке таштайтан кöнöк jаар мергедеди.\n- Чок мала, бот, чок мала! Эртен будыҥ тоҥор – деп, Пупыйлан Öлбöзöк jеенинеҥ öчин алып алганына сÿÿнип, чоксырап турды.\nСАДЫП ИЙГЕН\nТайа деген атту болчок кара кöстöрлÿ уулчак бу jыл экинчи классты jеҥдеп чыккан. Эмди дезе jай- öлöҥ ижиниҥ сай ла кайнап jадар öйи. Школдыҥ балдары jайгы амыралтага тарап – таркаган соондо Таныҥ энези, Jинjилей – эjебис, бригадирле куучындажып, балазы jайды калас соотоп öткÿрбезин деп, колхозтыҥ öлöҥ ижине буул тартаачы эдип бичидип салган.\nТайадын бригададаҥ бу байа jаҥы ла jедип келеле, калтар адын сууныҥ ол jанында турган аттыҥ сарайы jаар агыдып ийген.\n- Акыр, эjем – эштööн баркелер бе, кандый – деп, уулчак аайы – бажы jок öйинеҥ öткÿре быжып, ÿнденди.\n- Анда немени таппай калгаҥ? Эҥир ле кирзе барадым деер. Базыдыҥды токтот – деп, Jинjилей очоктогы турундарды ичкерледип, унчукты.\n- Айла кожо магнитофон ойнодойыс деп.\n- Андый болзо, эртен öнöтийин ойгоспозым. Тойорыҥ. Сениҥ алды – кийниҥе канчазын jÿгÿрерим. Оjик бойыныҥ адына да барбас па?!\nТайа энезиниҥ арбыжын укканчаукпайын дегендий, эки колын карманданып алып, эжиктеҥ чупчула берди.\n- Кöрзöҥ оны, эмдештеҥ кижиниҥ сöзин укпай турган! Мынаҥ ары не болор. Акыр ла болзын, акаҥ келзин. Кöрзöҥ оны, колдорын карманданалып, кижини бокко до бодобой барганы ол не.\nТайаныҥ эjези тöҥ бажында jадып турган. Эjезинде Тайадаҥ эки jашка кичинек Айа деген шулмус уулчак болгон. (12 бÿк)\nТайа чадырынаҥ чыгып келеле, болчок туразын эбире согуп, тöҥ бажы jаар уланды. Jаҥы jылда чибичекти jарандырган чылап, ка��ча тÿмен оок jылдыстар теҥери тÿбин кееркедип ийгежин, олор экÿ ээчижип алып, туйка санааларын бÿдÿрерге jол – jорыгын баштап, атанып ийдилер. Айа караҥуйга кöзи темикпегенинеҥ таайызыныҥ кийнинеҥ бÿдÿриле – суксурыла араайнаҥ ÿксÿп браатты. Анайып бир эмеш баскан соондо, jедер jерине jедип келдилер. Jарчаала курлап салган чеденниҥ jанына jууктай базып келеле, бир эмеш тымый тÿжÿп, Тайа керекти баштаарга чала тидинбей, кайдаҥ кирзе jакшы дегендий, курч кöстöриле ай – карҥуй тымыкка кöмÿлген огородты кöс jумбастаҥ ширтей берди. Бу Теркей деп кижиниҥ огороды болгон.\nАры кирерин кире бербей база, jе моркопторло аайлажып, тыҥ ла табыш кöйлöткöн соондо, бастыра неме калас jайрадыла берерин Тайа ару кöксиле сезип турган. Канайдар оны. Тÿҥей ок канайып – кунайып шыраҥкайланып, баштаган керектиҥ учы – тÿбин эбелтер керек. Бастыра немени чокым ла jарт эткежин, jакшы болор эди.\n- Тайа, а Тайа, jе кайдаҥ киректер? – деп, энчикпей турган Айа таайыныҥ чаканагына сÿстÿртип, jарым ÿнле унчукты.\n- Акыр, сакал. Кöртуруҥ ба оны – деп, Тайа оҥ колын Теркей – эш jаар уулап, кезем ле чокым айтты.\nАй- караҥуй тÿн киргенче, Теркейдиҥ ÿйи огород jаар баштанып алып, кöзнöктöриниҥ кöжöгöзин эмдиге jетире jаппаган болтыр. Оныҥ учун jарык отту тураныҥ ичинде болуп турган керектер тышкартынаҥ jап – jарт эбелип турды. Теркейдиҥ ÿйи эжиктиҥ jагындагы орында нени де шидеп отурган. Теркей дезе, оныҥ алдында ары – бери баскындап, айы –бажы jок таҥкылап турды. Оноҥ камалек печкениҥ кабыргазына jöлöнип, ÿйи jаар баштанып, ус сабарын чычаҥдадып, нени де коркышту айдып турган.\nБу jурук чеденде артылган таайлу – jеендÿге jап – jарт кöрÿнип турган деп айдар керек. Бÿгÿн Теркейдиҥ каны кайнап чыкканын эки борчо алаҥзу jоктоҥ билип, макалду ла аjыктап турдылар. Айа ла Тайа бу чугаанды тузаланып эмди ле киреле, кызыл башту кööркийлерди бир иске бастыртып ийер эди. Jе олордыҥ каруулу керегинде кöзнöктиҥ jабылбаган кöжöгöзи буудагын jетирип турган. Бир jанынаҥ jазап туруп сананза, мындый айалга карын да jакшы эмес пе. Jарык отту тураныҥ ичинеҥ ÿч тÿнниҥ аразында тышкартында не болуп турганын эрликтиҥ бойы да кöрбöс болбой. Андый эмей база. Jе öнöтийин эткен (бÿк 13) неме чилеп, кöзнöктöҥ дайымга чыккан оттыҥ jаркыны моркоптордыҥ сай ла ÿсти орто тöгÿлип турган.\nБу jарыктыҥ алдында сагыштаҥ шыралу не де док болбой. Айа ла Тайа кöжöгöлöрдиҥ бöктöлöрин чат ла сакып болбой, адакыды тыны ÿзÿлген немелер чилеп, чалынду öлöҥниҥ ÿстине jергележе jада бердилер. Олор экÿ мынайып ла jатканча, болчок тураныҥ оды «jап» ла. Бу ок öйдö не де кöрÿнбей барган. Чек ле бастыра неме элен – чактыҥ экпинине олjолодып, jер – тамызына кайыла бергендий болды.\n- Таайы, а таайы,от öчöрт, капшай барактар – деп, Айа онызын тарый – тарый таркыжактап, аргазын таппай турды.\n- Акыр, меҥдебе. Олор амырап jада берзин.\nАйа бу öйдö ач – амырын jылыйтып, огородт��ҥ эдегине таштала берди. Мынайып ла ÿкÿстеп, эдер немезин таппай турала, чеденниҥ бир jарчаазын татап калган кадузыла катай, ай – караҥуй тÿнди чочыткан кептÿ, сыктада тартып ийди.\n- Болорзоҥ, олор эм тургуза уйуктагалак- деп, Тайа алаканыла jеениниҥ jиткезине тажып ийди.\nБлар экÿ керекти меҥдебестеҥ табылу, бастыра немени jылма апарар деп аайлаштырып турганча, Теркей – эштиҥ «кыҥзып» турар эжигиниҥ ÿни öткÿн угулып калды (табыш деген немеанчада ла тÿн аразында сÿрекей билдирет). Байла, уйуктаар алдында тышкары чыккандар болбой.\n- Бу кÿн jударга туру эмеш пе? Кудайга баш, эртен айас туратан болзо, ол эки – jаҥыс немени чачып алар эди – деп, Теркейдиҥ ÿйиниҥ ÿни jап – jарт угулды.\nЭмди тымык – тымык. Мындый караҥуйда нени ле эдерге jараар. Бистиҥ эки jеткеерис байагы кодоро тарткан jарчаазыныҥ ордынаҥ jылан чылап «шылырт» эткилеп, Теркейдиҥ болчок туразын базаалап келдилер. Блар экÿ мынайып огородтыҥ тал – ортозын эҥчейалып öткöндöр.\n- Биске мынаҥ ары jыларга келижетен эмтир – деп, кийнинеҥ кöкпöҥдöп клееткен jеенин токтодып, таай кижи jакару берди.\n- Олор бисти кöрийер эмес – деп, чалынду öлöҥниҥ ортозыла jыларга кÿчсинип турган Айа таайына удура «шып» этти.\n- Кöрийер – эш эмес, мен нени айдарым, сен бÿдÿрер учурлу. Jарт! – деп, jеенин кезелеткен айас jакару кептÿ jарым ÿнле jартады.\nЭмди блар экÿ моркопторго jетире арткан – калган jолды jылып баштадылар. Тайа jада тÿшкен ле кийнинде, келескен чилеп шылырап, узун öлöҥдöрдиҥ ортозына кайылып калды. Кöлчинниҥ эпчили де сÿрекей. Кийни jанынаҥ jылып клееткен jеенине оныҥ jаҥыс ла патинказы (14 бÿк) караҥдап турган. Jерле jыларга темикпеген Айага бу jол кÿчке келижип, jылган сайын уур ÿшкÿрип ле онтоп турды.\nОл мынайып ла шыралай – боролой öҥöлöп браадала, кара бажыла неге де сÿзÿп алды. «Йо -о» - деп, jарым ÿнле кыҥзып, бу не боло берди деп сыймалап тудуп кöргöжин, таайыныҥ аткак таманду патинказы болды.\n-Не онтоп – сыктап барадырыҥ? – деп, алдында кöс кадалар караҥуйдаҥ Тайаныҥ ÿни угулды. – Теркей угуп ийзе, не болор? Кыҥзыжыҥды токтот.\n- Меге де ачу болгон.\n- Кöп «ачузыба», оноҥ öскö бербеҥди береим\n- Моркопторго jетире узак арткан ба?\n-Мениҥ ле кийнимнеҥ jыл, удабастаҥ jедерис – деп, Тайа грядкалардыҥ ортозы jаар кийдире шылырай берди.\n- Йо – о! – деп, Айаныҥ ÿни такып угулды. - Бу кыйгылуны ол jарым ÿнле эмес, а тапту чокым эттире айткан.\n- Эмди анда не болерди? Ала- кöндöлöҥö не чаксырап барадырыҥ?!\n- Мында кандый да кара чалкандар бар. Кижини не чагыйен.\n- А не коҥкылдап барадырыҥ. Бÿгÿн Теркей тудалза чы, эртен jакшыны сакыба – деп, Тайа jол- jорыгын анаҥ ары улалтты.\nЭмди кандый да ачу болзо, ÿн чыгарыш jок деп, Айа кезем сананып алды. Оноҥ öскö Тайадый неме чын jулкуурдаҥ айабас. Саат болбой jылышка темиге берген кичинек немениҥ онтожы да когызап барды. Оноҥ грядкаларга jетире jылып келеле, «jе карын» деп бойында сананып, уур ÿшкÿрди. М��ныҥ кийнинде арык колдорыла алама – шикир маала – ашту грядканы тинтип баштаган. Мынайып ла тибиринип турала, нениҥ де бÿри арык сабарларына илинген соондо, оны каптыртып, ыкчап туруп jула тартып келди.\n- Таайы, а таайы, моркоптор мында – деп, jарым ÿнле Тайаны кычырды.\n- Кайда?\nАйа колында тудунып алган jемин таайызына берди. Тайа оны ала койып сыймалап кöрöрдö, кандый да jоон неме болгон. «Бу не атазы болотон» деп, апагаш курч тиштериле кыjырада чайнап, амтамтап кöрди. (15 бÿк)\n- Бу тату чалкан туру не. Мындый jоон моркопты сен кайдаҥ кöргöн? – деп, jеени таап берген jемди кедери таштап, оозында артып калган чалканныҥ оодыктарын туура тÿкурип, караҥуйга ойто ло кайылып калды.\nБаза бир эмеш öй öткöн кийнинде, Тайаныҥ ÿни кайдаҥ да тууразынаҥ угулды.\n- Ой, уул, бейин кел. Кызыл баштулар мында jергелешкен эмтир. Эмди блар экÿ амтанду аштаҥ амзап, сайрай бердилер. Мынайып ла тургажын, кенетийин…\nКенетийин дезе, айас – кааҥ кÿнде теҥериниҥ тÿби jарылгадый, Теркей – эштиҥ кöзнöктöри jарый тÿшти. И-и, калак! Jаҥыс ла тутуртпас керек. Айалга кенетийин кубулганынаҥ кöлчиндер бир эмеш öйгö алатый бердилер.\n- Качак – деп, Тайа jеенине jакаруны берип, кöс тыгынбас караҥуйдыҥ тамызыдööн калып, кайылып калды.\nАйа тура калбай, тайыныҥ кийнинеҥ солуктай берди. Jарчаала курланган чеденди канайда ажыра калыганын Тайа бойы да билбей калган. Оҥдонып ла келерде, айдары jок атырайтып брааткан эмтир. Кийнинде кемниҥ де ачу- корон кышкызы, кижиниҥ öзöк – буурына тийгедий, караҥуйды öткÿре jаҥыланып турды. Байла, Теркейдиҥ арбыжы болбайсын. Jок, оныҥ ÿнине тÿҥей эмес. Бу дезе jеениниҥ сыктажы болгон.\nКыйгыга jана болуп шуҥуп келерде, Айа чеденге илинип калган тырлаҥдап турды. Чек ле илмектеги тон чылап салактап калган. Оноҥ оны илмектеҥ айрып, анаҥ ары тадырадып калдылар.\nТайа jылу тöжöгинде кööп jаткажын, белине не де кÿч эткени билдирди. Ого ачу болгон. Ойгоно чарчап келгежин, оныҥ алдында сабуур тудунып алган энези турды. Аjалага согуп ийгенинеҥ тоозын – тобрак кöдÿрилип, потолок jаар тартылып турган.\n- Эм jетпезине сениҥ учун кижиниҥ jузи кызаратан туру. Айылда курсак jетпеген чилеп, ол öскö улустыҥ огородын тоноп туруҥ ба?!\nКöлчинде ÿнде jок.\n- Акыр ла болзын, суранбазыҥды кöргÿзерим, шÿткер – деп, меҥдей – шиҥдей кийинип jаткан уулчагыныҥ jалмажына кÿч ле… (16 бÿк)\nJУҤУЧАК\n(Повесть)\nБыйансу баламга\nÖзöктö öскöн теректиҥ jоон быдагыныҥ элбек белинде энелÿ – кысту jуҥдар jуртаган. Бир кÿн, качан таҥдакталып таҥ адарда,тамырланып кÿн чыгарда, Jуҥучактыҥ (кызычагыныҥ ады) энези сабатты тудунып, чоокыр уйын саарга, ÿйдеҥ чыккан болтыр.\nJуҥучак бу öйдö чадыр айылда jылу ла jымжак тöжöктиҥ ÿстинде эрке кÿлÿмзиренип , байла, jараш ла сÿÿнчилÿ тÿш кöрÿп, сайраган болбой, сыр – уйкуда jаткан. Энезиниҥ эрке балазы бир эмеш öйдöҥ ойгонып келерде, айылдыҥ ичи ээн – кем де jок. Ол jодродый болчок кöстöрин ары – бери суртулдадып, эжиктеҥ чыгарга сананды. Jе кенете оныҥ болчок кара бажына кече бе, башкÿн бе энезиниҥ jакыганы илинди: «Сен, балам, тышкары чыгардаҥ озо эжиктиҥ тежигинеҥ кандый кÿн турганын аjарып, табылу ширтеп ал. Кÿн айас, эзин jок болзо, чыккайыҥ. Jе салкын, эзин, jаҥмыр тушта айылда ла отур, оноҥ öскö сени учура берер».\nЭмди болзо, Jуҥучак энезиниҥ jакылтазы аайынча эжиктиҥ тежигинеҥ болчок караларыла сÿрекей кеен ар – бÿткен ээлеген тышкартынды араайынаҥ аjарып кöргöжин, кааҥ – айас кÿн турды, салкыннаҥ болгой эзин де jок ошкош. Эзинниҥ тыныжы билдирбей турган. Оноҥ кöбöҥ ошкош кöпöгöш, ап – апагаш кöбÿктий плаjазын кийип алала, бажын тегин де болзо эжиктеҥ чыгарып, кааҥ – айас кÿнди кайкаган кептÿ кöрÿп турза, анда кöбöлöктöр сÿрÿш ойногылап, сыр – сÿÿнчиде jÿгÿрÿжип турдылар. Бу öйдö оныҥ база ойноп jÿгÿрер кÿÿни келди. Оноҥ боп – бошпок сабарларлу колычагыла каалганы араайынаҥ кайра салып, айас кÿнниҥ алдында кöбöҥдий ак пла -jазы jайылганча чыгып келди.\nСолоҥыныҥ öҥиндий jап –jараш кöбöлöктöрдиҥ сÿрÿш ойногонына куды кайнап, кÿйÿнген кептÿ ары – бери сыр - jÿгÿрÿште солуктай берди. Анайып ла турганча, та кайдаҥ да анаҥ, алыс jердеҥ та кандый да jылу эзинниҥ тыныжы элбиреп, оны бойыла кожо куйбудып, кей телекейине алып чыкты. Бу öйдö Jуҥучактыҥ тыныжы буулып, бир ле оҥдонып келзе, тынчу кейге бууныгып, та кайдаар да учуп брааткан болтыр. Эмди ол кöрöр болзо, jер – телекей, ар – бÿткен кандый jараш, кандый кеен! ОЛ мындый дарашла баштапкы ла катап таныжып турган. (17 бÿк) Алдында оныҥ jап – jажыл телекей, ÿстинде онын орчылаҥныҥ кÿн деген jаркынду jылдызыныҥ кееркедим кÿлÿмjизи. Бу кÿлумjизи оны jаан телекейге чыкканыла колбой уткып тургандый билдирет. Jуҥучак бу баш айланар кеен jарашты кöгÿске бадышпас сÿÿнчизиле аjарып, араайынаҥ учуп ла jадат, учуп ла jадат…\nКенетийин та кайдаҥ да кара терс булуттар казырланып аҥданып, кааҥ – айас теҥериниҥ кöпöгöш чырайын бÿркеп ийди. Jаан удабай казырланып чыккан коркышту булуттар кабактарын jемире кöрÿп, jер кöксин торгулта кизиреп, калапту кöстöри чагылыжып, адакыда jаш бала чылап кÿҥÿреде ыйлай берди. Эмди болзо, сыгылып турган оныҥ быштагы кöнöктöй берди jер – энени.\nJе Jуҥучактыҥ ырызы тарткан немедий, шак ла бу калапту öйдö кандый да эски тураныҥ jабынчызыныҥ ÿстинде болгоны, оны болзо аргадаган. Ол тöгÿлип келген ургун jааштаҥ качып, jастыра – мыстыра сабадып, кандый да jаан jалбрактыҥ алдына кайа да кöрбöй отура берди. Бастыра бойы тыркырайт, эди – канына соок jайылат. Мындый jаан jааштаҥ оны аргадаган jалаҥ кептÿ jалбрак та чыдашпай, кирер jерин таппай турды.\nЭмди Jуҥучактыҥ байагы ак плаjазынаҥ плаjа кирези артпаган болгодый, бастыра бойы балкаш, ÿлÿш, кöк мööн. Ол казыр кылыкту ургун jаашка сабадып – сабадып, оныҥ соок тыныжына кöрöргö тоҥо до берген ошкош. Эмди там ла там мелиреп браадат. Оноҥ ол тереҥ уйкуга атана берген ошкош.\nОл мынайып та канча кире jаткан эмезе та канча кире уйуктаган- бойы да билбес. Jе кайда да уйку аразында оныҥ колынаҥ кем де тарткыжактап, - тур, балам, тур, кызым, jанак – деп ÿнденип турганы угулат. Качан ол оҥдонып келерде, jанында энези турды.\nКÿн ол ло бойы ого эрке кÿлÿмзиренет. Бу öйдö оныҥ кöбöҥдий ак плаjазы да кургай берген. Энези оны jединип алып:\n- Ыйлаба, балам, ыйлаба. Турада от салып койгом. Байа картошколу бöрöктöр быжыргам. Jанак … - деп, айлын кöстöп, энелÿ – кысту араайынаҥ кыймыктанып ийдилер. (бÿк 18)\nJуҥучактыҥ…\nЭнелÿ-кысту анайып jол –jорыгын кöндÿктирип ийгендер. Jе айлы – jуртына айланып jÿргенче, теҥери чырайы jемтийип, кöзи – бажы оныҥ чагылып, айдары jок быштаган карам jоктоҥ сыгып ийди. Оныҥ учун олор экÿ конуп – тÿнейтен туразына jедип – jетпей туруп, кöнöктöй берген кöлчин jаашка кöмöлöдö сабадып калдылар.\nТышкары баштактанып турган jаҥмырга кöк – мööн öдö берген энелÿ – кыс болчок туразына кирип, кÿр – кöксинеҥ уур jÿк сыдырыла бергендий, улу ÿшкÿрип ийдилер. Jаашла кожо келген сооктыҥ тыныжы тышкары телекейди бийлеген де болзо, jе тураныҥ ичи jылу ла ару болгон. Ӱстине, байа быжырган картошколу бöрöктöрдиҥ амтанду jыды эм тургуза серибегенинеҥ, Jуҥучактыҥ тумчугын туй алып, чилекейин де агызып ийген ошкош.\nБир эмеш öйдöҥ энези печкеге эки полешка таштап ийеле, чай изитти. Jаан удабай jазап туруп кургадынып алган Jуҥучак ла энези столдыҥ эки кырына одош – тедеш отурып, табылу чайлай бердилер…\nКызычактыҥ алдында jап – jажыл сÿрекей jараш алтай учы – кыйузы кöрÿнбей jайылып калган jатты. Оноҥ бу jажыл телекейдиҥ ортозыла чöйилип барган орык jолло кичинек бала кайдаар да ары, кÿнчыгышты кöстöп, бойыныҥ алдына араайынаҥ кöкпöҥдöдип братты. Jуҥучак бу кеен ле jараш jерди алаҥ ла кайкап аjыктап, айдары jок сÿÿнип, jаркынду кÿнниҥ чогыныҥ алдында jÿгÿрип – jÿгÿрип, jап – jажыл тöҥди ажа берди. Оноҥ база бир эмеш ичкери jÿткип, недеҥ дн чочыган кижи чилеп, оозычагы оныҥ ачылып, тоҥгон кептÿ туруп калды. Кöрöр болзо, ыраак jокто кандый ла баалу- чÿмдÿ кайырчактыҥ эжиги алча чалынып калганынаҥ ого jууктай базып келерде, анаҥ jес акчалар, кöпчиген суу чылап, ажынып, jажыл öлöҥниҥ ÿстинде jайрадыла тöгÿлип калган jаттылар. Мыны кöрÿп ийген Jуҥучактыҥ сÿÿниш эмес сÿÿнижин адам айтсын. Jе шак бу öйдö оныҥ болчок кара бажына картошколу бöрöктöр дö, кызыл – кÿреҥ теертпектер де эдип турган кулурыныҥ тÿгенип братканы ол ортозына илинерде, jес акчалардаҥ алып, карманына салып турды. Тургуза öйдö энезинде акча jок, jе кулур кÿннеҥ – кÿнге когызап jат. Карын оны алатан «кылбыштырдыҥ» табылганы бир тузазын jетиретен туру.\nJес акчалардаҥ jаҥыс ла кулурдыҥ баазын эмес, jе онойдо ок öскö дö курсак – амактарды алатанын jеткилинче jуунадып, анаҥ ары jорголой берди. Анайып бир эмеш барадарда, та кайдаҥ да чыгып келген jе (19 б) деген ийт арт – март эдип акшыганча, оныҥ ÿстине чурап келген. Мыны кöргöн Jуҥучактыҥ болчок jÿреги «борт» эдип, ал – сагыжы чыгып: «Эне, болужыгар» - деп, ачу –корон кыйгырып, ары болуп элес эдерде, кирелÿ бÿткен тайгыл оны куйруктап, плаjазынаҥ тиштеп алды. Казыр ийттиҥ азузынаҥ айрыларга чиректенип, чакпыланып, jаан тÿбекте Алтай – Кудайын кычыргандый,аайы – бажы jок энезип тургажын, та кайдаҥ да ыраактаҥ: - Не болгон, балам? – деген энезиниҥ таныш ÿни угулып келди.\nJе Jуҥучак анайып бастыгып, улаарып jадала, ойгоно чарчап келерде, энези оны кучактап алганын jаҥы сести. Jе карын, Кудайга баш, тÿш jери болтыр.\nЧоокырак.\nJуҥучак арбынду jаашка айдары jок öткöнинеҥ картошколу бöрöктöҥ тойо jип алала, jылу турада мелиреп, тереҥ уйкуга ол ортозына атана бергенин бойы да билбей калган. Кöргöн коркышту тÿжиниҥ кийнинде, бу тÿн ол энезиниҥ jылу койнында jажыган кептÿ тату уйкуга кöмÿлген эди.\nЭртен тура ойгонып келгежин, кÿн jаҥы – jаҥы ла jарылып турган болтыр. Энези дезе тышкары, Чоокырак деп чололоткон чоокыр уйын айланып, бозузына оны ийдиртип, саап отурган. Ийнегенниҥ öзöгинеҥ бар- jок сÿдинсабакта чала толбос эдип шыкпаарып алала, ÿйге кирип келерде, Jуҥучак jÿзи – оозын арутап, орынныҥ ÿстинде jараш – jараш jуруктарлу кандый да бичикти кöрÿп jатты. Бир эмеш öйдöҥ чайлаш – эш тÿгенип, айак – казан аруталып jунулган кийнинде, энези Jуҥучакка баштанып ÿнденди:\n- Эмди кийинип алала, бозуны чеденге сугуп, Чоокыракты кедери меестööн уларып сал. Оноҥ оны кöрÿп турар керек. Балазак кадыт кöкö – тÿште де jедип келзе табы.\n- Эне, мен кечеги ле ак плаjамды кийип аларым.\n- Сары таҥла соок болбос по?..\nОт – калаптый Jуҥучак ого- бого jетпей туруп, эртен тураныҥ сооксымак ару кейи ээлеген тышкартындööн чупчулып келди. Оноҥ сыр jÿгÿрÿк бажына jерде jаткан быдакты кармай алып, Чоокырактыҥ jанына качан ок jеде конгон. Ийнектиҥ бозузы арткан – калган амтанду сÿттиҥ калганчы чыгын сыгып аларда, кызычак оны чедендööн кийдирип , эжигин (20 б.) болзо топчылап салала, чоокыр уйын айдап, меести кöстöп кыймыктанып ийди.\nЧоокырак баштап тарыйын ары – бери булаҥдап (Балазып турганына болбой кайтсын), айылдыҥ эжигинеҥ айрыларга мойножып, jе адакыда Jуҥучактыҥ шаҥкылдууш ÿнинеҥ качкандый, амырынча меес jаар ууланза артык деген чилеп, jол-jорыгын кöҥкöрö алып, акара – баш jогынаҥ кажатты тöмöн калып ийди. Ол ло сайгактаган кептÿ jелип, jаан эмес сууны кесире ууланган. Jе кызычак оны ээчий атпаҥдадып, кÿрди кечип, ийнегине jедижип алды. Оноҥ бир эмеш айдап браадарда, уйла та не боло берген. Онызы тургакка туттурткан немедий, ары да эмес, бери де эмес чек ле кадап салган казык чылап, ол ло jерине тура берди. От калаптый Jуҥучак отко – сууга тÿшкендий, Чоокырагыныҥ алды – кийнин айланып,онызын чыбыктап ла jат, чыбыктап ла jат. Андый да болзо, ийнек турган jеринеҥ кыймыктанып барар деп сананбаган да ошкош. Jе кöс тыгынбас ай – караҥуй тÿн болгон болзо, кызычак сереҥке де чагар эди. Канайдар оны, эм тургуза ат кулагы кöрÿнбес айдары jок караҥуй эмес, а jайдыҥ кааҥ кÿниниҥ эртен турадагы jаркынду ойи турган эди.\nМындый шакпыраштыҥ бажында Jуҥучактыҥ чынаазы чыгып, баспай барган уйынаҥ чöкöп, оныҥ куйругынаҥ ала койып, Чоокырагыныҥ ач белин айдары jок чыбыктап, тарынган кептÿ айдап турды. Шак ла бу öйдö, кааҥ кÿнде теҥери тÿбинеҥ jалкын тÿшкендий , уйдыҥ öзöгинеҥ кандый да ийде баjырап – буjурап, ак – jарыкка jарылып чыккан. Кичинек бала ол öйдö не боло бергенин бойы да оҥдобой калды. Jе база бир билинип келгежин, уйдыҥ чычкагына кöптиртип салган сыр – ыйда турган болтыр.\nJуҥучак ÿренерге кÿÿнзейт.\nЭмди энелÿ – кысту jуртаган алаканча алтайда кыштыҥ сыылап турар корон соогыныҥ аткыйланып турган öйи болды. Тышкартындööн jаҥыс ла тал – тÿш кирезинде, ару кей тынып алар дегендий, чыгатан эди. Jе кере – тÿжине айылда jаҥыскан отурарга оныҥ арып чылары да, эригери де jолду болды. Айлында база эдер неме jок. Телевизорды канчазын кöрöр, «айыл» эдип ойноорго бош арыган, а öҥдÿ jуруктарлу бичикти канчазын ноолоор. Чек кÿÿни соогон. Учы – учында кунурай да берген ошкош. Ол мындый эрикчелдÿ öйлöрдö кöп сабада кöзнöккö кадалып алала, тышкары аткыйланып, куйундалып турган казыр кыштыҥ ойынын карачкыл киргенче ширтеп отурар болды. Анчада ла школдоҥ jанып отурган балдарды карыкчалду аjарып, кара болчокторыла ÿйдежип салатан. Кызычактыҥ бортык кöксин ээлеген кандый да ийде оныҥ школго ÿренер деген кÿÿнин кÿннеҥ – кÿнге тÿймедип турган. Калганчы öйлöрдö «школго барарым» деген оору эрмегиле энезиниҥ ай-кулагына амыр бербей барган.\nБÿгÿн Jуҥучак кöзнöктиҥ jанында тактага отурып алала, школго барып jаткан балдарды болчок караларыла кÿйÿнген кептÿ ÿйдежип отургажын, энези кирип келди.\n- Эне, а эне. Меге jетрат ла карандаш садып берзегер. Школго барар керек не.\n- Бу куртту не деп калактайт. Кандый – андый школ. Школго кÿскÿде барарыҥ. Оноҥ öскö школ ло школ. Тен ай – кулакта амыр jок.\n-Jе, эне, jе. Ӱренер кÿÿним келjат. Карандаш ла jетрат сатберзер.\n-Jе,jе. Час сельного барала экелгейим – деп, балазыныҥ кÿÿн – санаазын токынадып койды.\nКачан энези кийинип – эштейле магазинге тайыла берерде, Jуҥучактыҥ сÿÿниш эмес сÿÿнижин адам айтсын. Тегин де кичинек тураныҥ ичинде оныҥ буды полго тийип – тийбей, анда – мында согулган, эдер немезин таппай турды…\nУзун мойынду кыштыҥ сары таҥы. Тышкары соок деген кöлчин казыр бÿдÿмин тартынып, jетпезине куйундалып jатты.\n- Jуҥучак, бу не керек кööп jадырыҥ? Тур. Балдар школго барjат, капшай тур! – деп, энези кызына аjару салды.\nJуҥучак энезиниҥ мындый эрмек – сöзин уккан ла кийнинде, «школ» деген тармалу сöс оны тöжöктöҥ тургуза тартып келди. Изÿ чайдаҥ чала – была ичип, школго оройтыбаска меҥдеп, кийине берген.\nБир эмеш öйдöҥ тере тонду кызычак тÿлкÿ бычкак бöрÿгин кулагына jетире кийип алган, jурттыҥ ээн jолыла кара jаҥыскан кöкпöҥдöп брааты. Оныҥ бар jок санаазында школго оройтыбазы болгон. Jе канайдар, урок башталып калган. Jуҥучак jетрат ла учап алган карандажын койнына сугуп алала, школдыҥ туразына jууктай базып келгежин, оныҥ jанында бир де болчок бала jок болды. Уроктор башталып калганы jарт. Эмди ол школдыҥ эжигин кайра салып кирерине тидинбей, ойто эжик jаар уланып, баскындап турды. Кем- кем болгон болзо, кожо кирер эди. Jаҥыскандыра кандый да уйату. «Кирип барзам, ÿредÿчи не деп сурагай не?» - деп, бойында сананып, чала эпjоксынып, - «Jе тÿҥей ок кирер керек» - деп амадап, меелеймн суурып алала, нениҥ (22) де учун ÿлÿштелип калган алаканыла эжиктиҥ темир тутказынаҥ алып ла ийерде, онызы магнит чилеп туткага jапшынып калды. Мынаҥ улам чаҥырып ийеле, колын jана тарткан.\nЭмди болзо, оныҥ ÿренер кÿÿни jанып, сокко каардырып алган алаканыныҥ сызына чыдашпай, ыйламзырап туруп, айлы jаар jорголой берди.\nКÿреҥ ирик.\nJуҥучактыҥ школго кирерге тидинип болбогоны оныҥ айылда ÿренерине бир де будак jетирбеген. Кызычак ол ло кÿннеҥ ала тал – тÿшке jетире ле узун кышкы эҥирлерде энезиниҥ болужыла ÿренип баштаган.\nБÿгÿн сары таҥнаҥ ала теҥери чырайы бÿркÿ турган. Байла, оныҥ да учун тышкары, алдынга кÿндерге кöрö, андый ла соок эмес болды. Оныҥ учун Jуҥучак тал – тÿш кирезинде тышкары чыгатан ээжизин бузуп, ого jетпей туруп, тон – öдÿгин кийип, ÿйдеҥ суурыла берди. Оноҥ туразыныҥ ла чадырыныҥ ортозында бир эмеш öйгö jемзеп jÿреле, чанагын jедингенче тош jаар уланган. Анда jыҥылаза артык.\nJе тошко чанакла jыҥыларга арай ла эп – jок. Нениҥ учун дезе чанак мындый килтиркей jерле кöнÿ маҥтабай чала кедерлешкен, мойношкон кептÿ тууралап, айлана согуп, не ле болуп jÿзÿн – jÿÿрленип туратан эди. Ӱстине Jуҥучактыҥ бу ла jыҥылап ойноп турган jеринде сууалгыш ойып койгоны оны чочыдып турган. Билбес аразынаҥ чанак – эжиҥле катай ол ойдыктööн дö калыдып ийзеҥ табыҥ. Оныҥ учун кызычак чанагын jаратка, кардыҥ ÿстин еамырадып салала, картонныҥ кандый да jемтигин jок jердеҥ таап, оныла jыҥылап баштады. Кату чаазынныҥ ÿстине отурала да, jадала да макаҥ канганча jыҥыла, бойыҥныҥ кÿÿниҥде.\nКызычак шак ла мынайда ойын – jыргалага кöмÿлип, сайрап jатканча, алыс jердеҥ койлордыҥ мааражы угулды. Ол картонын тудунганча öҥдöйип келеле, öркö чилеп, сирейе берип кöргöжин, бойыныҥ койлоры кÿреҥ ирикке баштадып алганчубажып клееткен. Jе энезин анаҥ – мынаҥ аjарарда, эм тургуза jок. Ол сабат тудунганча койлорыныҥ кийнинеҥ бир эмеш табынча келетен туру.\nКÿреҥ ирикти кöрÿп ле ийген кийнинде, Jуҥучактыҥ кÿÿн – чырайы сооп, болчок jÿреги борт эдип калды. Эмди ол барар jерин таппай, тошло jылгыр базып та, jÿгÿрÿп те албазын билип, карлу jаратка тайкыла, тайкыла jÿк öлбöгöндö чыгып ла келерде, кÿреҥ ирик бойыныҥ jемидин аjарып ийеле, коруланар jер бедреп, кöс кöргöн jер jаар кыйгы – кышкыла солуктап барды. База ла бир сезип ийгежин, оныҥ кийнине тыҥ согу��та болгонынаҥ кардыҥ ÿстине кöҥкöрö барды. Оноҥ туруп – туралбай jÿреле, jÿк арайдаҥ öйдöйип, айдары jок кату öйдö Алтай – Кудайынаҥ болуш сураган чылап, энезин кышкырып, анаҥ ары jÿгÿрди. Эмди болзо, ыраак jокто тал турганы бир аргазын jетирбей кайтты. Кызычак кÿреҥ ириктеҥ коркыганынаҥ корбо будакту талга канайып чыга бергенин бойы да оҥдобой калды. Кöрöр болзо, талдыҥ арай ла бажына jетире тартына бербегенин jаҥы сести. Jе сÿзеген ирик бойыныҥ jемидин калас jерге таштабаска öскÿзиреп калган jаш талды ач – амырын jылыйтып, аҥтара сÿзип ийгедий айланып турды. Чек ле: «Сени бÿгÿн мында кондырбаганча, айрылбазым» - дегендий болды. Jе эрке кызын коркышту айалгадаҥ jаҥыс энези келип айрыган.\nЧымалыныҥ эрjинези.\nУзун мойынду кыш бойыныҥ ал – камык ижин бÿдÿрип салала, бийлеген ширеезин jас деген эрÿ чырайлу эрге табыштырып берген. Онызы керек – jарагын бойыныҥ öйинде башкарып, jараш плаjазы jайылган jай деген кыска jарбыган кептÿ jайладып ийген.\nЭмди jайдыҥ кидим öйи де болзо, jе алтын – сары чырайлу кÿстиҥ айланып келери сезилип турган öй болды. Бу тушта энелÿ – кысту ( айас – кааҥ кÿндердиҥ бирÿзинде) jурттыҥ jанында jырга – агашка бастырткан аркадööн сары таҥла уй jиилектеп кыймыктанып ийгендер. Бир эмеш те болзо, кышкыда jийтен аш – курсагын jуунадып албай.\nБыjыл ар – бÿткен Эне – Алтацдыҥ «маала - ажын» албаты – jонго артыгынча сыйлаган. Jуҥучак ла энези jыш арканыҥ öзöгиндööн тереҥжиде кирбей jадып, кызыл – марал уй jиилек ээлеген jерге курчадып ийген. Анайып, энелÿ – кысту баш айланар öзÿмди араайынаҥ, бачымдабастаҥ терип баштады. Чынын айтса, олор экÿ кöнÿ ле сабаттарына толтырар деп jÿткÿй берген эмес, озо баштап солун аштаҥ солдоп – олдоп тойынып алар деп jöптöшкöн эмей. Баштаҥ ашкан тайалардыҥ, курт – коҥыс ээлеген öлöҥ – чöптиҥ ортозыла тибиринип, jараш jытту уй jиилектерле соотош тадыра öйдиҥ туркунына улалган. Jуҥучак jиилектиҥ ортозында уйаланып jердеген курттаҥ jескинип, кажы ла jиилекти ÿзе тартып, ичи – тыштын табылу ширтейле, оозы jаар божодып турган. Кызычакка jыш агаштыҥ ортозында серÿÿн де болгон болзо, jе тайа деген эдÿ оныҥ эди – канына амыр бербей, алтам сайын тырмап, сыйрып турарда, ол чала ак jерди кöстöрди, анда jыраа-чырбагал чаптыгын jетирбес те. Анайып, ол кызыл чырайлу jиилектердеҥ тойо, карды сыстаганча амзап алала, кичинек кöнöгине бирдеҥ – экидеҥ терип баштады. Jе кирелÿ öйдöҥ оныҥ кичинек сабадыныҥ толор бажы jарталап келген.\nЭмди ол jоон тытты эбире базып, оныҥ арjанда чубашкан кызыл öрттий jиилектер jаар кыймыктады. Jе тыт агашты бу эбирейин дегежин, оныҥ jолында чымалыныҥ уйазы кöкпöйип калган jатты. А оныҥ ÿстинде кайнап тургандый ак кöбÿк, уур тынгандый айас мыжылдап jатты. Ск ле чоокыр уйын сааганда кöнöккö шыкпарылган сÿт канайда кöбÿктелип туратан эди, мында шак ла андый болгон. Jуҥучак эмди болзо, бу тирÿ немедий ак кöбÿкти аjарып, бир чык��ырым öйгö алаатый берип туруп калды. Jе кандый ла солун неме кажы ла кижиге солун эмей. Кызычак бу кöбÿкле бир эмеш сонуркап турала, оноҥ jилбиркеген айас, алаканыла тынаастап jаткан ак немени jалмай соктырып, оозына экелеле,амтандап ийди. Jе амзаштыҥ бажында кöбÿктиҥ бир чыкырымы тумчугына jапшынып, кычыгайлап ийерде, онызын тырмагын кептÿ арчып, арткан – калганын плаjазына арлап алды.\nОноҥ мындый солун неме керегинде энезине кöргÿзерге оны айдып алала келерде, байагы кöбÿктиҥ изи де артпаган. Чек ле чöрчöктöгидий: «Турган изи болды, барган изи jок болды».\nJУҤУЧАК – БАШТАПКЫ КЛАССТА.\nАлтын – сары эдеги jайылган, алама – шикир ажы тöгÿлген ай чырайлу алтын кÿс Jуҥучактыҥ алтайына база катап айланып келди.\nБыjыл Jуҥучакка jети jаш толгонынаҥ, баштапкы класска барар деп, энелÿ – кысту бу кÿндерде ач – амырын jылыйткан айдары jок шакпырап турдылар. Эртен- соҥзуннаҥ баштапкы катап баштапкы класстыҥ эжиги ачылар. Кандый сÿÿнчи, кандый ырыс! Андый эмей база. Кижи ак – jарыкка туулып, санаа – сагыш алынатан jаан учурлу jÿрÿм.\nШак бу öйлöрдö мен сыгын айдыҥ сыр jылу кÿндеринде сыгынга аҥдап барар деп мылтык – бычагымды сÿркÿштеп, арчып, ок – таарымды белетеп отурганчам, Jуҥучак айлымныҥ jанынча, та неге де меҥдегендий, солуктаганча, шуу-шуургандый шуҥуп браатты.\n- Jуҥучак, Jуҥучак!- деп, эки оос кыйгы салзам, элестелип брааткан jаш бойы ол ортозына тура тÿшти. – Кайдаар меҥдейдиҥ, Jуҥучак ? Ӱйге кирип, талканду чай ичал.\nМыныҥ кийнинде, jодро кара кöстöрлÿ Jуҥучагым jол ортозына алаатыбай, ло айас бура согуп, болчок турам jаар ууланды. Эпчили де сÿрекей. Бу чайлаш ортодо ол бойыныҥ керек – jарагын алдыма болзо тöгÿп берди. Jодро кöстÿ кызычактыҥ jетиргениле, ол эртен таҥла школго барар деп, аркадаҥ чечектер кöрÿп jÿрген болтыр. Jе саргарып чыккан сары кÿс бойыныҥ керегин эдип, агаш öлöҥди шалтаҥдап, чалдыктырып баштаган öй болды. Эбире турган алтайдыҥ jажыл – торко чырайы бир эмештеҥ кунурап, оҥуп баштаган.(Быjыл кÿс эрте келген болгодый). Канайдар оны. Ар – бÿткен нени эдетенин, ижин канайда баштайтанын кемнеҥ де сурабас…\nЭртезинде кÿн деген jаркынду jылдыс межеликтиҥ ары jанынаҥ jаҥы – jаҥы ла кÿлумзиренип клееткежин, мен уйкудаҥ туруп,айылдыҥ ичинде ле тышкартында бор – кар ишле чуркуражып турганчам, кÿн тапту öксöй берген. Оноҥ огородымда öзÿп турган чечектер jаар ууландым. Ол кööркийлердиҥ кöп сабазы ÿлтÿреп чалдыга да берген болзо, jе олордыҥ ортозында – кеен jараш чырайы оҥдобогондоры база да арткан болтыр. Эйе, шак ол чечектерди ÿзÿп, букет эдип алала Jуҥучак – эштööн ууландым…\nЭмди Jуҥучак баштапкы катап баштапкы класска барарга белен болды. Jуҥучак, ÿрен! Санаа – сагыш алынарга амада, jÿтки. Айса болзо, албатыҥа тузалу кижи болорыҥ.\nЭКИ СТАКАН ЛА ЛАВАШ\nКректиҥ аайвн бултаарпай айткажын, Айдар деп jиит уул быjыл школды божодып, толкулар чыла тÿрÿлип jадар миллионодор тоолу эл – калык jуртаган Ленинград каланыҥ училищезине бе, эмезе институдына ба, айса болзо, университедине киретен экзамендерин jеҥилу табыштырып, Москва ажыра jанар деп, «Казан» вокзалда борорып калган турды. Поездтиҥ «Москва - Барнаул» деген маршрут – jорыгы удабастаҥ кыймыктанып, jаадаҥ божоткон согоон чылап, Алтайды кöстöп элестеле берер…\nАйдар jанарга Омсктööн тÿжÿп, ол ажыра барар эди. Jе jиит кижиге Аоасайдыҥ айдары jок согулып турар jÿрегин кöрöр деген кинчектÿ санаа амыр бербей барарда, билетти Москва ажыра алганыол туру. Оноҥ ол Москваныҥ «Ленинград» вокзалына тÿжÿп келеле, андагы кызыл бöрÿктÿ уулдардыҥ бирÿзинеҥ «Казан» вокзал кайда турганын сурулап алды. Кöрöр болзо, ыраак jокто – jол кечире болтыр. Барып, агын суу чылап тÿрÿлип jаткан эл-jонныҥ ортозынаҥ öдÿп чыгала, билеттиҥ кассазыныҥ эдегинде jинjилер чилеп тизилип калган улустыҥ учына туруп алды.\nЭмди Айдардыҥ санаазында билетти компостирвоать эдип алала, поезд кыймыктанарга jетире вокзалдаҥ ырабай jадып, Москвала «таныжар кÿÿн» болгон. Jе тоҥдырма – эшле соотоп ийер дегежин,оныҥ карманында акча да болор акча jок. Jÿк ле канча да салковой. Jе онызы да jолдо, эки-jарым кÿнниҥ туркунына, ажанып – тамзыктанарыныҥ акча – манады. Керекти маалкатпай айтса, экзамендердиҥ тÿгенер бажы эбелип клеедерде, Айдардыҥ «кылбыштары» когызап браатканыла колбой,ол jолдыҥ акчазын тереҥжиде сугуп салала,калганчы кÿндерде ажыра – тежире тамзыктанышты чала киреледип, орозо тудуп баштаган дезем, байла, jастырбазым. Эмди билеттиҥ кассазыныҥ ачыларын сакып турган jиит кижиниҥ ичи кыйкырап – сыйкырап, чöрчöктöгöн кептÿ оптолып турганынаҥ айдары jок ажанар кÿÿни келип баштады. Оныҥ ажандыра амадаган санаазыла болзо, билетти Барнаулга jетире компостировать эдип, арткан – калган акчага калаш – эштеҥ алып, поездте тыктана тамзыктанып алала, уйуктаар. Öйдиҥ коп сабазын уйкула öткÿрер. Эки кÿн удайт эмеш пе. Поездте анда – мында баскындап, согулып турганча, эжер кÿн элес эдип jÿр калар. Бир ле кöрзöҥ - Барнаул, оноҥ jеберен Улалу. Оноҥ болбозо, ары кöрöлö, бери кöргöлöктö кеен – jараш jуртыҥныҥ кÿлÿмзиренген чырайы алдыҥа сениҥ тура берер…\nJаан удабай jинjилер чилеп тизилген улус, касса ачылганыла колбой, ыраак jолго атанарга турган поезд чилеп, араайынаҥ кыймыктана берди. Мынайып, саат болбой туруп, Айдар Ленинградтаҥ тÿшкен биледин Барнаулга jетире темдектеп берзин деп, кöзнöктиҥ ары jанында отурган кеберкек чырайлу келинге сунды. Ол оны акча чылап шылырадып, кассалык аппаратка ойо – тейе соктыртып, оноҥ Айдарга кайра jандырардыҥ ордына удура беш салковой сураган. Бу ок öйдö jиит кижи керектиҥ аайын чала оҥдобой калган ба кандый, такып сурады: (27)\n- Неме, неме дедигер? Кандый беш салковой?\n- Компостер учун.\n-Jе мен jолдыҥ баазын Барнаулга jетире Ленинградта тöлöп салгам.\n- Онызын оҥдоп jадым. Jе, текши ээжи аайынча, компост��р учун ÿчтине база беш салковой тöлöйтöн туруҥ – деп, алтын – сары чачту келин алдында турган jиит кижиге керектиҥ аайын чокымдап jартады.\n- Слер мени тöгÿндеп турган болбойыгар.\n- Бÿтпей турган болзогор, бу ээжини кычырыгар – деп, кассир алдында турган jиитке кыjыраҥтып, jÿс –чырайы чырчыйган кептÿ кубулып, чек ле «И –титий, сендий кöстÿ тöҥöшти тöгÿндалып тайатан ба» дегендий, ус сабарын коркойтып ийеле, кöзнöктиҥ пластмасс шилизине токылдадып турды…\nКанча öйдиҥ туркунына кассаныҥ каалга болгон тежиги кайра ачыларын сакыган эл – jоон очыратта мындый буудак тура берегнине чала кыртыштанып баштаган. Кассаны эдектей чубашкан улустыҥ ортозында кандый да шымыраныштар, уур ÿшкÿриштер камызып ийген от чылап, араайынаҥ кÿйбÿреп баштады. Шак ла бу айалга сöс бажынаҥ сöс болуп, уйалу jыланныҥ калыҥ jуртында баскан эдÿге ууланган шыркыраныштырдый, оос – тил кара jаҥыс кара jаҥыс Айдардыҥ ÿстине урулып келди. Jиит кижи jÿрÿминде баштапкы катап мындый согултага алдыртып, айдар сöзин таппай, эдер – тудар аайын билбей, ÿстине тöгÿлип турган уур бескелÿ оостордоҥ кемзинип, айрылып албай, jÿзи бажы кызарып, колы – буды тырлажып, арт – учында ары ла алзын дегендий, тыркыражып турган колыла штаныныҥ карманынаҥ беш салковойын суура тартып, пластмасс кöзнöктиҥ ары jанында отурган jаражай келинге jылдырып берди. Бÿгÿн тышкартында ээлеген кааҥ кÿнге кöрö, кассалык залда андый ла изÿ эмес болгон. Jе Айдардыҥ, нениҥ де учун кызарып калган чырайынаҥ тер тöгÿлип, нейлон чамчазы сыртына jапшынып турган. Оноҥ ол ÿлÿштелип калган алаканду колыла кöзнöктиҥ тежигинеҥ öркö чилеп öҥдöйип клееткен биледин ого – бого jетирбей, оҥ колыла jалмай согуп, бу коркышту jердеҥ чочыган кептÿ кедери ташталды. Ээ, калак, кандый уйат, кандый шыра! Шак бу öйдö такпайла соктырткан ийт куйругын айра минген чилеп, туура барала, билединиҥ чырайын табылу ширтеп, оноҥ чамчазыныҥ тöш карманына сугуп, вокзалдаҥ ырбап, тышкары чыкты.\nАнайып, очыратта болгон керектеҥ маҥзаарып, тынчу кÿнниҥ алдына бир эмеш тыныш алынып, араайынаҥ токынап, арт – учында кебине кирип, кайра jаткыш тактага кедейе отурып алды. Бир эмеш тыштанган (28) айас ал-камык кармандарын аҥтара – теҥкере тинтип, аркан – калган акчазын алаканына чогуп келди. Кöрöр болзо, jÿк ле салковой беш акча. Канайдар оны. Ол до болзо кылбыш, ол до болзо арга. Jе алдында эки-jарым кÿнниҥ туркунына чöйилип баратан учы – кыйузы jок узун jол…\nКачан jайгы кÿн арка- тууга jöлöнип, эҥирдиҥ карачкыл чырайы бозом кебин jер- öзöккö jайарга jеткелекте, Айдар «Москва - Барнаул» деген поезд турган перронго чыгара базып келди. Бу öйдö оныҥ карманында салковой, оноҥ болбозо, беш акча тыштанган кептÿ амырап jаткан. Jаан удабай ол бойыныҥ вагонын табып, поезд дööн уур санааларын jÿктенгенче сорыла берди.\nАйдардыҥ эмди болзо арып – чылаганы да сÿрекей болгон. Ӱстине кÿндер туркун��на оҥду ажанбаганынаҥ öзöк – бууры ооруга табарткан кижи чилеп кинчектелип, буды – колы тырлажып, jÿс – чырайынаҥ ачу тер сызылып турды. Ол боро – куреҥ уур чамаданын терепчилеген кептÿ сÿреедип, бойыныҥ jерин таап алала табылу отурып, уур ÿшкÿрип ийди. Оноҥ пиджагын, чамчазын, штанын суурып, футболка ла трикозын кийип алды. Бу керектер башкарылган соондо сандырап – чучурап турган jиит ÿдежеечи – проводник келинге салковойды тöлöп, тöжöк – jастыгын алып, экинчи ярустагы орынын jазап, ого чыгып алала, кöзнöктиҥ ары – jанында элестелип jаткан jалаҥдарды, кобы- jиктерди, тöҥдöрди аjыктап ла ол ок öйдö радио не керегинде куучындап турганын угуп-укпай jадала, араайынаҥ мелиреп, кезек öйдö атпас эдип, поездтиҥ чыйрак маҥына токыналу серпилип, там ла там уйкузырап, саат болбой jадып, тереҥ уйкуга атанып калды…\nМынайып, ол та канча кире уйуктаганын бойынаҥ болбой, байла, кем де билбес. База ла бир оҥдонып келгежин, jайгы эҥирдиҥ бÿрÿҥкÿй сомы ар – буткенди олjолой бергени кöрÿнип турган. А кöзнöктиҥ ары jанында jалаҥдар, тöҥдöр, jурттардыҥ отторы элестелип öдÿп ле jадат, öдÿп ле jадат…\nJиит кижи тапту ойгонып алала, сööк- тайагын тызырада керилип, jяс – чырайын уужап, оноҥ öҥдöйип келеле, бойын аjарып кöргöжин, аjала – эш jамынбастаҥ тереҥ уйкуга бастыртып, кöмÿлген болтыр. Оноҥ бир эмеш амыраган айас радио угаачы кижи болуп jадала, алдында айак – калбактыҥ шыҥырты угуларда, анда не болуп турганын ÿстинеҥ тöмöн илиндире ширтей сокты. Jе анда оҥду неме jок. Кöзнöккö чагана чылап jапшынып калган столды ÿч jе деген эр олjологон кептÿ аралап, чай – чуй, такаанын эди, калбаса – салбасала ойногон кептÿ мачылдада тыгынып, ол ортозына, каа-jаада эрмек кÿрмеген айас,бир-эки сöстöҥ(29) алыжып отурдылар. Олордыҥ öйдöҥ – öйгö öзöк – кöксинеҥ ташталып чыккан чолтык, кенjе сöстöринеҥ уккажын, оҥор эмес, а немец укту кÿлÿктер болгоны jарталды. Оноҥ ол та нени де сананып, бир эмеш jадала, калганчы кÿндерде кардында оҥду курсак болбогоны кöксине эбелди. Бу санаалар алыс jердеҥ элестелип келерде, байа мончо аштап турганын сеспеген эр бойы, эмди анаар ла тыгынып ийер кÿÿни келип турды. Анайып турганча, карманыныҥ кактанчызы дегендий, беш акчазы кÿр-кöксине илинип келди. Санаа-билимниҥ кармагына алдырткан байлыкты сабарларыныҥ бажына илдиртип, карманынаҥ суурып алды. Оныла проводник келинге бир стакан шикирлÿ чай jакыткан (jе ол акчага öскö нени аларыҥ)\nОноҥ араайыныҥ, кöрÿк чилеп шылырт эдип, экинчи ярустаҥ сыбырылып тÿжеле, туалет тööн jеҥилденип аларга ууланды. Качан анаҥ jана болуп айланып келгежин, байагы ÿч кÿлÿк столды амырадып, орындарында тестек карындарын кöдÿрип албай уур ÿшкÿрип, толгодып турган ийнекке бодолду, аҥданарга кереес дегендий, онтоп jаттылар.\nАйдар аруталып калган столдыҥ эдегине jапшына берип, шикирлÿ чайынаҥ, эриндерин jидиртип, бир уурт амзап, jайгы эҥирдиҥ сомына кöмÿле берген тышкартынды кöк албанла аjыктап, канатту куштый поездтиҥ учужына тоҥдолып, Алтайын кöстöп шуҥуп jатты. Оноҥ стакндагы чайыныҥ jарымын шöлÿреде ууртап, а экинчи бöлÿгин табынча ичерге, толык jаар jылдырып салды. Анда турзын.\nАйдар мынайда отурганча, байа jаҥы изÿ тарыйын ичип ийген чайы оныҥ öзöк – буурын öдÿп, кан – тамырына шиҥий берген кийнинде санаа- сагыжы да jалт эдип, бойыныҥ jерине тура бергендий билдирген. Jе öзöк – буурды кÿйбÿредип, кычыкайлап ийген чай деген кÿрÿмниҥ оптузын адам айтсын. Ӱстине байагы jе деген улус ажанып алала, арткан – калган курсагын öнöтийин эткен неме чилеп, салапанга оройло, Айдарды ачаптырган кептÿ столдыҥ ÿстине салып койгондор. Эмди болзо jиит кижи кынjыдагы ийтке бодолду ÿстÿ – jуулу курсактыҥ алдында кыйналып отурды. Jип ийейин дезеҥ – jип албазыҥ, тудайын дезеҥ – тудуп албазыҥ. Канайдар, чаканагыҥ jуук та болзо, jе тиштеп ийер аргаҥ jок. Мыныҥ бажында jиит кижи чилекейин ажырып отурды. Öзöгинде атыйланып чыккан ач ийдени кöмö базып öчÿрерге байа толыкка «табынча» деп тургускан чайынаҥ бир уртамды кылт этирип алды.Бу öйдö арбанып чыккан ач öзöк элес öйгö токынай берди ошкош. Jе саат болбой jадып, ол ийде атыйланып, тÿймеп, такыптаҥ – такып тур чыкты. Ары jанынаҥ аҥданып келген ачсыркаштыҥ куйунын бир эмештеҥ де болзо токынадып саларга, байадаҥ бери öзöк – буурын öйкöп(30) турган «табынча» деп арттыргызып салганын ого – бого етирбей бир тынышла кургадып ийди. Е андый да болзо, канча кÿнге коҥылтаҥ jÿрген ич – карын, сокор тутканын ычкынбас дегендий, бойыныҥ сурагыла Айдарга амыр бербей барды. Оноҥ ол орынына чыгып алала, пиджагынын карманын такып тинтиди. Оныҥ сезими мында кайда да канча да кире акча «jажынып» калганын сезип турды. Jе бар-jок кармандарын, кара – jерди бир эткен дегендий, кöдÿрезин коскоргон до болзо, jе акча jытту байлыктыҥ кÿлÿмзиренген чырайы эбелбеди. Анайып, оныҥ арга – чыдалы чыгып, Ярус- орынында поездтиҥ экчелгенине jöмöжип, неге де сöйкöнгöн кептÿ, jайканып jатты. Эмди оныҥ сагыжында ал-камык аш-курсак, анчада ла jаҥы сойгон койдыҥ ÿлтÿреде канайып салган тепшидеги эди болгон. Эге-тöгö эт-jуу ортозынаҥ кыймага уруп салган, кöс – чырайы jылтырап турар jуулу, согонолу канныҥ бÿдÿжи вагонныҥ экчелгенине кöзиниҥ алдында jылтырап баратты. Мындый санаалардыҥ тармызына алдырткан jиит кижиниҥ там ла ажанар кÿуни келип турды. Ол бир кезек öйгö ал-камык санаазын кемирген алама-шикир аш – курсактыҥ ортозында ары уйуктап jаткан эмес, бери ойгу эмес теп ле тегин мелиреп jатты. Jе учы-учында бу «ÿстÿ-jуулу» санаалардаҥ чöкöбöс бойы чöкöп, там ла там уйкуныҥ абына толгодып, оныҥ тату ла jымжак телекейине оролып, адакыда кайылып калды…\nJайгы кÿн туку качан öксöп тö калган болзо, баштапкы курста ÿренетен студент кижи тöжöгинеҥ öҥдöйöрдöҥ болгой, ойгонбогон до ошкош. Jе андый да болзо, оору эмес кижи канчазын jалбагынаҥ jадар дегендий, бир эмеш öйдö тереҥ уйкудаҥ тирилип келди. Кöрöр болзо, кайран бойы кара терге алдыртып салган эмтир. Кижи анчада ла кöп кÿндер туркунына айалга jарт. Айдар нениҥ учун кара терге алдыртканы ого, байла, база jарт.\nJиит кижи ойгонып келеле, бут бажна турарга меҥдебей, öчомик кÿÿн-санаазына олjолодып,арга jоктыҥ шыразына алдыртып, араайынаҥ тууjырап jатты. Ол öҥдöйип туруп келерге jалкуурып турган эмес, а оорып-сыстап турган сööк-тайагын алып чыгарга кучи jетпес болгондый билдирген. Бир эмеш öйдöҥ албаданып, шыраҥкайланып, тöжöгинде jайрадылып калган эди-канын jууй тартып, экинчи ярузынаҥ сыйрылып, полго тÿжÿп алды. Эр бойында ийде – чак деген билимниҥ та канча кире артканы ого jарт эмес. Буттары оны укпай, ала кöндöлöҥö тырлажып, чек отура берер кÿÿни келип турган. Оноҥ ол коларткышты jиткезине арта салып, jÿсjунгуш тööн арга jоктоҥ сÿртеле берди. Анда jеҥилденип –эштейле, кÿскÿдеҥ бойыныҥ jÿс- чырайын ширтеген айас,(31) jунуннып баштады. Айдардыҥ чырайын туразынаҥ кöргöжин, андый ла комой деп билдирбеген. Jаҥыс ла болчок кара кöстöри, ÿкÿнийинеҥ де ары эмес дегендий, оҥкойып, jÿзи öҥ-сур тартпай килейип, jаактары копшыйып ла бастыра бойы сооксымак тердиҥ олjозына алдыртып салган болды. Ӱстине уур иш эткен кижиниҥ сööк – тайагы эртезинде сыстап тургандый, бастыра бойы уужалып калгандый билдирген.\nЭмди Айдар меҥдебестеҥ кöзи-бажын, арка-белин jунуп турган айас, кÿскÿ дöон кылас эдип, - jе керектер кандый, уул? – деп, боынаҥ сурады. Ол мынайда эрмектенип ийерде, оныҥ jымжак ла табылу ÿни, эмди болзо кандый да каткак ла айдылган сöстöри чокым ла jарт угулган. Оноҥ ол тапту jунунып алала, стенеге jöлöнгöн айас сийе бажына отурып, тыштана берди. Анайып, ол-бу ла болгончо, оныҥ болчок караларына полдо чейилип калган балкаштыҥ ортозында шыралап jаткандый, кандый да тегерик сарызымак неме эбелди. Бир эмеш эҥчейип, ол тегеликти сыймаштап ийгежин, сÿр – чырайын тат алып брааткан бир акча болды. Кÿÿн –кÿч jок оны полдоҥ алып, арчып ийеле, кöрÿп отурды. Бу акча кандый бир оҥду эдимниҥ баазына турбас та болзо, jе сереҥкени jеҥдеп чыгарында алаҥзу jок. Кандый да кичинек суучакта бойыныҥ тоомjызы бар.\nКелер öйдиҥ студентти тиш- оозын арчып, кöс- бажын jунуп аларда, кÿнниҥ кöзин кöргöндий тыны кире берди ошкош. Эмди нени эдер?! Эдетен неме эм тургуза jок. Акыр, чындап, чамаданында Ленинградтаҥ садып алган jаҥы бичик бар… Чамаданынаҥ кызыл-кÿреҥ кадарлу бичигин суура тартып, чалкойто jадып, кычырып баштады. Бир бÿкти кöк албанла jеҥдеп, jе анда не керегинде айдылганын чат оҥдбой калды. Байла, меезиниҥ иштеер де, оҥдоор до кÿÿни jок болгон. Санаазында артып калганы jаҥыс ла кандый да кижиниҥ ады – та дон Карлеоне, та дон Карлсоне – сагыжына jакшы кирбей турды. Оноҥ öчöшкöндö дегендий, оны jеҥдеп чыгарга, ол бÿкти такып кычырды. Jе оныҥ меези эрчимдÿ иштееринеҥ чат мойноп, адакыда «jе бойсы��» дегендий, туй тебинип ийген. Чалкойто jадып кычырганынаҥ туза болбозын Айдар акту бойы сезип, эмди болзо кöҥкöрö jадып, кабыжа берди. Jе мында да эш-неме келишпеген. Оныҥ учун кедерлеже берген бичигин чамаданына амырадып салала, jÿзинеҥ чыкырымнаҥ сызылып турган терин арчып, суймайа jадып алды. Угуп jаткажын, немецтер бойыныҥ тилиле jар-jаак шулуражып, чайлажын баштап ийгендер. Алдынаҥ öрö jабыра согуп турган согононыҥ ла ыштаган калбасаныҥ jыды оныҥ тумчугын туй алып, бажы – кöзин айландырып турды. Шак бу айалга оныҥ байадаҥ бейин тууjырап jаткан ичи-кардын тÿймедип, ашташтыҥ ийдезин ойгозып, чилекейин агызып ийген. Эмди болзо оныҥ ичинде (32) не де атыйланып, амыр аткан Айдардыҥ ач- амырын ÿзÿп, айдары jок кинчектей берди. Jиит кижи ыштаган калбасаныҥ jыдына оролып, кÿÿн-санаазыла кызыл- кÿреҥ калбасаны ого-бого jетирбей ажыра салып ийген де болзо, jе оныҥ карды там ла там суранып, алама-шикирди айдары jок некей берген. Мындый суранчыкту некелтеге оныҥ кöгÿс ийдези чыдажып болбой, кечеги ÿстÿ-jуулу этке кöчти. Анчада ла кыймага урган кандый, jаjаай кысты jараткан чылап, кÿÿн –санаазы jеткенче айдары jок jип турган. Байла, арга- чыдалы jеткенче тыҥ ла тамзыктаган болбой. Jе мындый санаалар Айдардыҥ эр бойын учы-учында чек чöкöдип ийди. Куру кейле эм тургуза кем де тойо ажанбаган. Jиит кижи токыналы jок кардыныҥ кылыгына чыдажып болбой, öҥдöйип келеле, немец уктуларда ширтегежин, олор чатпайта ажанып алган токоорып jаткылады. Оноҥ ол тöжöк jастыгынаҥ jылбырап тÿжÿп келеле, суу ичкен айас jÿзÿн jунуп аларга коларткыжына тартылды. Jе тапту öйди кетежип турган неме чилеп, jети ай карынду ÿй кижиниҥ ичи ошкош ичтÿ тууразында jаткан немец мышкылактап туруп:\n- Сен нениҥ учун ажанбай тургаҥ? Айса болзо, акча jок? – деп сурады.\n- Мен орозо тутjадым – деп, каткак ÿниле чокым карууны jандырып, ол ок öйдö нениҥ де учун буды тырлажып, jÿзи арбынду терле бÿркелип баштады.\nАйдар бойыныҥ айалгазын jарттаҥ-jарт оҥдоп, кеминде таҥзыктанбай турганынаҥ чагы уйадай бергени бу айландыра jаткан ичтери штандарынаҥ ычкыры ажыра тöгÿлип турган jоон тоормоштый улуска билдиртпеске албаданып, jÿсjунгуш jаар бурылардыҥ кажы jанында, болчок караларына пиджагыныҥ эдегинде уймалып калган тоозын эбелди. Оны резина чылап чöйилип келеле, тарый-тарый катаарда, онызы эдектеҥ айрылбайын дегендий мойножып турарда, оны эки колыла ужап баштады. Бу ок öйдö (качан кирди уужап турарда) оныҥ чичке арык сабарларына эдектиҥ ичинде кандый да кату неме тудулып, кадып калган балкашту ужаарга бербеди. Оноҥ оны сыймаган айасту кöрöрдö, кандый да тегерик кату неме болды. У ок öйдö ол бу, байа, акча болор деп, нениҥ де учун сананып калган. Jе улустыҥ кöзинче эдекти тинтиирге тидинбей, пиджагын илмектеҥ алып, - акыр, jÿсjунгушка арутап алар керек – деп, бойына айткан да болзо, jе öскöлöри база уксын дегендий, чала тыҥыда ÿнденген. Оноҥ ��уалетке кирип келеле, байагы акчага бодолду кату немени эдекти эдектей тибирип, таап алала, ол ары кандый тежиктеҥ кирип jажанганын бедреп, чат табып болбой, арт –учында карманды аҥтарып кöрöр болзо, анда бир кичинек jыртык бар болтыр. Анайып, ол тежик ажыра пиджактыҥ эдегинде та качаннаҥ бери jеезелеп уйалаган, jÿс чырайы ай-кÿндий jалтыраган эки акчаны чыгарып келди. Эмди оныҥ акту бойында туй ла (33) ÿч акча болгон. Бу акчага тургадый акча эмес те болзо, jе аштап-сузап jÿрген Айдарга айдары jок арга болгоны айтпаза да jарт эмей. Ол jок jердеҥ таап алган баалу-чуулу манадын бумажнигине байлаган кептÿ салып алды. Эмди ле барала, шикир jок чай ичип алар кÿÿни келди. «Акыр, оноҥ» - деп сананып, соок терге алдырткан jÿзин jылу суула арлаган кептÿ jунуп, бойыныҥ одузы jаар ууланды.\nКелер болзо, байагы ÿч тоормош jар-jаак куучында, каткы эмес каткыныҥ , сÿÿниш эмес сÿÿништиҥ телекейине алдыртып койгон кöзöрлöп отурдылар. Айдар олордыҥ мындый кылыгын jÿрегине jуук алып, кыртыштана берди. Оноҥ коларткыжын эптÿ бÿктейле, jастыгыныҥ алдына салып, бу тойу-ток улустыҥ сыр-сÿÿниш кылыгын jаратпай, мында отурбай, коридорло тегин ле баскындап jÿрейин дегендий, jана болуп ичкери jÿткиди. Шак бу öйдö ÿйдежеечи келин кемге чай керек деп, улустаҥ сурулап турган болтыр.\n- Бейин бир стакан шикир jок чай – деп айдала, акчазын эмди тöлööр бö эмезе кийнинде бе? –деп, бумажнигин пиджагыныҥ карманынаҥ суура тартып сурады.\n- Эмди де, кийнинде де – башказы jок – деп, келин каруузын jандырды.\nJиит кижи тойу карынду тойбозындар öнöтийин уксын, кöрзин деген амадула акчакабындагы чаазындарды ала кöҥдöлöҥö шылырадып, байа jажырып салган баалу-чуулу байлыгын алып, проводникке берди.Онон акчакабын трикозыныҥ карманына сугуп, бойында: «Вот так, вот так, jаҥыс слерде эмес, менде де акча бар, вот так, чок мала» -деп, олорго кородоп кыртышканына чоксырап, маказырап ийерде, кÿр-кöксинеҥ кандый да уур jÿк тÿже бергендий сезилип, вагонныҥ коридоры дööн чыгара басты. Бу öйдö поезд кандый да станцияга jедип келгени оныҥ токтой-токынай бергенинеҥ билдирди. Айдар кечедеҥ бери тышкары чыкпаганы керегинде эске алып, эмди кÿр – кöксине ару кей толтырып аларга, вагонныҥ ачыла берген каалгазы jаар ууланды.\nТышкары jылдыҥ jай деген jаркынду öйиниҥ сÿрекей jарамыкту кÿни турды. Jиит кижиниҥ ÿстинде тырмактыҥ каразынча да булут jок ап-айас, чап-чаҥкыр теҥери кааҥ кÿнниҥ иргилjинине мелиреп тургандый, токыналу амырап jатты. А будыныҥ алдында изÿниҥ тыныжына чыдашпай кÿйÿп jаткан асфальт уур тынып, иргилjин болгон тыныжын ак айаска таштап jадат. Айдарды буды-колы тырлажып, перронго чыгып келерде, кÿн деген jаркынду jылдыстыҥ килемjи jок чокторы оныҥ бÿткÿл бойын бууй алды. Мынаҥ улам тегин де арга jок jииттиҥ кöзи – бажы айланып, караҥуйлай берди. Ол jаҥыс ла jыгылбайын деп, карачкылга алдыртып брааткан санааларын бар – jок кÿчиле бир аай jуунада тартып, вагонныҥ эжигиниҥ тутказынаҥ силбектенген кептÿ тудунып алды. Мынайда ол та канча кире турганын бойы да билбес. Айса болзо, jаҥыс ла ак-jарыкты jайаган Алтай-Кудай ÿстинеҥ тöмöн ширтеген болбой. База ла бир оҥдонып келгежин, туткадаҥ тудунганча эр бойы турган болтыр. Поездтеҥ тÿшкен улус тееркеген кептÿ токоорып, ары – бери баскындап турдылар. Кичинек балдар сыр-сÿÿниште, jаҥы чыккан кураандар чылап текшилеп, jÿгрижет. Карган jаанактар огурчын- согурчыннын, помидор-сомидорын, кайнаткан катрошколорын поездтиҥ öзöк – буурынаҥ какталып келген эл-jонго саткылайт. Асфальт ол ло бойы бу кÿн качан ажар дегендий уур тынып, чек ле удаан öйгö торологон кижи адакыда канайда тиже, кöбö беретен эди, шак ла анайда тестейип калган амырап jатты.\nАйдар туткадаҥ тудунып алала, тыныш алынып, база эмеш туруп, оноҥ араайынаҥ кыймыктанып, перронло баскындап баштады. Анайып турала кöрöр болзо, ыраак jокто, изÿ кÿнге алдырышпазым дегендий, кедейип калган колонка турган. Бу ок öйдö оныҥ сагыжына тöрöл jуртындагы кааҥ – айас кÿндерде айдары jок соок, jер – энениҥ öзöгинеҥ сызылып чыгып jадар шилидий ап-ару, коркырап агып jадар кара-суу илинди. Оноҥ ичип алзаҥ, кандый да jакшы, колы-будыҥ jеҥиле, эр бойыҥ тойо бергендий билдиретен.\nБат, оныҥ да учун колонканы кöрÿп ийеле, кандый да болзо эне-jердеҥ чыгып jаткан суула тынын бир эмеш те болзо, кийдирип алар деп сананып, jорыгын ол jаар улалтты. Мында ол бойыныҥ алдына нени де кимиректенип, кöзи-бажын jунуп, адакыда ÿч-тöрт уурт ичеле, оныҥ туразында нени де сананып турды. Бу öйдö, чындап та, оныҥ öзöк-буурында саҥ башка кубулталар болуп, тыны кÿр- кöксине кире берген деп, jап-jарт сезип калды…\nJаан удабай поезд ондор тоолу вагондорын jединип алып, jол –jорык эмди де узак дегендий, уур тынып, озо баштап серпиле тартылып, оноҥ араайынаҥ кыймыктана берди. Бир эмеш оҥдонып алган студент одузына келип, jаҥы ла тургузып салган изÿ чайына аjару салып, тустап ичсе jакшы болгодый деп сананып, jанынаҥ öдÿп jаткан проводник келиннеҥ тус сурады. Онызы нениҥ де учун ÿнденбей, jаш бала чылап бажын jайкаган. Айдардыҥ ÿйдежеечиге баштанган мындый сурагын угуп ийген немец:\n- Ой, уул, мында тус бар – деп, сеп-семис ус сабарыла столдыҥ ÿстинде jаткан салапан jаар кöргÿсти.\nАйдар олорго тегин де кыjыраҥтып турган бойы: «Сенеҥ эрмек сураган чылап»-деп, ичинде сананбаган да болзо, jе кöргÿзип берген тузынаҥ кыҥыс эдип эрмектенбестеҥ, кылас эдип кöрбöстöҥ, (35) бир чыккырым алып, кара чайын тустап алды. Оноҥ ол кижиге одоштой отурып, тышкартында элестелип турган ар-бÿткенди табылу аjыктап, изÿ чайдаҥ шöлÿредип браатты. Jе столдыҥ ары jанында мет ле эдип тестейип калган кижи дööн аjарар кÿÿни jок болгон. Изÿ тусту чайды табыланып ичкенинеҥ оныҥ öзöгин кандый да сÿÿнчилÿ сезим ээлеп баштады. Анайып, нени де сананып отургажын:\n- Сен ала кöндöлöҥö не терлеп тургаҥ, айса ��олзо, jÿдештеҥ кинчектеледиҥ бе? – деп, одоштой отурган тестек öгööн та каарып, та тегин сурады.\nБу кожо барып jаткан улуска тегин де кыртыштанып, каны болзо кайнап турган jиит кижиге мындый jетирÿ эдерде, оныҥ тийбес jерине тийе бергендий билдирди. Оноҥ атыйланып, айу-бöрÿ бодолду арт-март эдип чыкпаска, бойын jÿк арайдаҥ тудуп:\n- Кем нени, jе бийтÿниҥ санаазында jаҥыс ла мылча – деп каарып, токыналу айткан да болзо, jе кизиреген айасту сезимниҥ ийдези кÿр-кöксинеҥ тÿ, токыналу айткан да болзо, jе кизиреген айасту сезимниҥ ийдези кÿр-кöксинеҥ тÿҥей ок чупчыла берди.\nJиит кижидеҥ ого удура мындый эрмек угуларын сакыбаган «тоормоштыҥ» тили тартала берген бе, эмезе тыктай тыгынганынаҥ ба, ол элес öйгö эрмек кÿрмеп сöс айдар аргазын jылыйтып:\n- Jе андый эмес не… Чындап, jопондор база тусту чай ичип турган эди бе?\n- Кедери эт. Jопондор эмес, тöбöттöр – деп, ол кижини туй чабып: «Тусту чай сендийинеҥ артык, и-титий, чочко ошкош неме чорты билериҥ»-деп, маказыраган кептÿ ичинде сананды.\nБу тегин де кызынып калган бойы, эмди болзо, тестек кижиниҥ оныҥ ÿстине уруп турган тегенектий эрмектерине ол чыдажып албай, там ла там кыjыраҥтып, косту отко баскандый, эдер-тудар аргазын таппай, бойыныҥ ярузы jаар борсык чылап тартына берди. Тусту чайдаҥ ичип аларда, оныҥ сыны бир эмеш jеҥиле бергендий билдирген… Оноҥ ол сÿрекей уур иш эткен кижи чилеп, уур тынастап, кöзнöктиҥ ары jанында элестелип jаткан орык jолдорло бÿркелип калган кобы-jиктерди болчок караларыла тууjыраган айас ÿйдежип jатты. Ол мынайып карамтыгып, кезек öйдö ала кöҥдöлöҥö атпас, колы-буды тыртас эдип, уйкуныҥ телекейине там ла там чöҥÿп, адакыда, кандый да ÿзÿк тÿштер кöрÿп, оныҥ тамызында кайылып калды.\nАйдар бир ле оҥдонып келгежин, jайгы эҥир туку качан койыла берген öй болды. Ол бойыныҥ бÿрÿҥкÿй, карачкыл сомыла ак jарыкты ээлеген кееркедим ар- бÿткенди кучактап, тату уйкуныҥ абына чöҥöргö кöҥкöрилип брааткан. Качан поезд кандый да станцияга токтой берерде, (36) мында тÿжетен улус арчымак – тудунчактарын сÿÿреткенче, ачыла берген эжик jаар уландылар. Оноҥ jаан болбой туруп, jарымызы коҥылтаҥ боло берген вагонго jаҥы улус кирип баштады.Эмди Айдар вагонныҥ öчöмик одыныҥ алдыла öдÿп турган солун улусты араайынаҥ аjыктап jатты. Тын jок кöстöриле öткöндöрди анча-мынча öрÿмдеп тургажын, сыкык кöстÿ, кара сур чачту азиат укту кижи jе деген чамадан сÿреткенче, öдö берди. Керек дезе ого, Айдарга, аjару салып ийген ошкош. Мынайып, бир эмеш jатканча, оныҥ ал-сагыжына чедирген чачылгандый, кÿÿн – санаазы кенете jарый тÿшти. Эмди болзо оныҥ кÿр-кöксине бйагы азиат укту кижиниҥ сеп-семис jÿзи тийбес jанынаҥ тийип барды. Шак бу öйдö jииттиҥ санаазы сыкык кöстÿ кижиниҥ сÿр-чырайын айландыра куйундалып: «Айса болзо, алтай кижиэмезеказах-деп, - jе кандый да болзо тÿҥей ок азиат, айса болзо, оноҥ бир болуш болор, jе неде не маат jок…» - деп, сокор тутканын ычкынбас дегендий, алтай- кудайдаҥ ары jанынаҥ ийилген сур-чырайды кÿÿн- санаазыла айланыжа берди. Эмди ле jерге тÿжÿп, ол кижини табып алала, таныжып-эрмектежип эки-ÿч салковой сурап, рестораннаҥ тыга ажанып ийер кÿÿни келип турган. Айдар ол-бу ла деп сананып тургажын, кöрöр болзо, акту бойы полдо турганын jаҥы сести. Оныҥ кайда да анда öзöгинде тÿÿлип калган сезими оны ол кижи дööн ийдип турган да болзо, jе эр бойы нениҥ де учун ары тартыларга тидинбей турган. Jе бу ок öйдö базып барала, акча сурап ийер кÿÿндÿ болды.\nАйдар барайын ба, барайын ба деген алаҥзыштыҥ ортозына кыстадып, арылык –берилик болуп та канча кире турганын билбес болгодый. Оноҥ база ла кöрзö, бойыныҥ орынына чыгып калтыр. Канайдар, jол-jорыкта jÿрген кижи арып- чылап калган Тÿнде амырар керек. Ӱч тÿниҥ аразында ÿч кöрбöгöн кижини ала кöндöлöҥö тÿймедип, не керек шакпырадар. Сурайтан немени кÿн-эртеде сурайтан jаҥду. Jе кудайдыҥ кÿни jаҥыс эмес. Ртен таҥдакталып таҥ атса, тамырланып кÿн чыкса, айса болзо, керектиҥ аа йы jарталар…\nКÿн öксöп калган… Айдардыҥ санаазында ол туку байа jер бозорып ла турарда, ойгонып калгандый билдирген. Jе андый да болзо, бир эмеш öйдöҥ ойто ло тереҥ уйкуныҥ абына алдыртып, бойыныҥ санаазында бойын öйдöҥ öйгö jылыйтып турган. Турайын деп сананып, кыймыктанып ийгежин, бойыныҥ эди-каны бар ба, jок по дегени билдирбей турды. Анайып jатканча, кенетийин оныҥ кÿр- кöксинде «кечеги азиат укту кижи» деген билимниҥ чедиргени чагыла берген. Бу чедирген, байла, jиит кижи öҥдöйип турарына jаан арга берген. Нениҥ учун дезе (37) таҥкы азым öйдиҥ бажында ол бойыныҥ ярузынаҥ полго «мет» эткендий, сÿÿредилген кептÿ тÿжÿп, коларкыжын jиткезине салып, jунунгуш jаар куун- кÿч jок сÿртеле берди.\nБир эмеш öйдиҥ бажында jунунгуштаҥ кайра бурылып, кечеги кара кижини бедреерге умзанды. Оныҥ санаазында ол кижиле озо баштап jакшылажып, кайдаҥ – эштеҥ деп сурап, оноҥ куучын- кумыйдыҥ аайын чала келиштирип турала, билдирбезинеҥ калаштыҥ баазына, jирме акчага, экелетен чокым планду болды. Jе качан калаш деп ийерде, оныҥ тыҥ ла анайда тÿптенип ийер кÿÿни келбей турган. Ач-öзöк, айса болзо, табынча атыйланып, тÿймеп баштаар. Оныҥ айы эм тура jарталгалак. Кудай бойы ла кöрзин.\nМынайда сананып, ол араайынаҥ «кара кижини» бедреп браадала, кенете öзöк-бууры селт эдип, тын эди jимирт этти. Бу не боло беоген?! Анда ол кижи отурды! Бу öйдö оныҥ санаазы оны укпай турган да болзо, jе нени эдер?- деген чолтык кÿÿн кайда да анда, кöксиниҥ тÿбинде, чочыдулу кÿйбÿрттиҥ абында болды. Акыр, эмди ле барала, озо оос ло jакшылажып, оноҥ – колло… Оноҥ чала jууктай отурып, оноҥ… Эмди ле кыймыктанар деп сананып тургажын, удура кижи кöрÿнди. Акыр, мыны öткÿрип ийеле,базынар. Удура чыккан кижи öдö берди. Айдар араайынаҥ азиатка теҥдежип, jакшылажып ийеле, ол jаар бура согордыҥ ордына кöнÿ jÿткиди. Байла, улай ла туалетеп турганынаҥ темигип калган. Ӱренгени аайынча jунунгушка барып jунунып,кол-бут тырлашпазын деп бойын бек тудунып, эди ойто барза, кöндÿре ле базып келеле, колдоҥ – колло jакшылажып, керектиҥ аайын ачыгынча чыгара айдар учурлу. Мында коркор, уйалар неме jок. Анайып бек сананып, ол кижиниҥ отурган jерине jууктап келеле, ол jаар бура согордыҥ кажы jанында кöрöр болзо, ол база кандый да кижиле кабак аракы ичип отурдылар. Бу ок öйдö öскö кижиниҥ кöзинче акчаны канайып сураар ла акыр, оноҥ деп сананып, кöндÿре öтти. «Jок, ойто кайра бурылар ба кандый… АНайдарга jарабас… Ол jаҥыскан болзо, сураарга да jакшы. Jок, кайра барыш jок… Ол кижи чала калай берип, jаҥыскан артса, сураарга да jакшы, эрмектежерге де макалду, тöзöмдÿ… Калаҥы кижиниҥ jÿреги де jымжак…» Бу ла мынаҥ да öскö санаалар оныҥ тумандалып калган меезин айланып, керектиҥ аайын канайда баштаарыныҥ учына чыгып албай барарда, ол одузы jаар басты. Ол оҥдонбой турган… Байла, акча деген санаа оныҥ кÿр- кöксин öйкöп, арт-учында чöкöдип ийген болгодый. Эмди ого неде керек jок ошкош: акча-манат та, аш-курсак та – jаҥыс ла орыны болзын. Кече- башкÿннеҥ бейин атыйланып, чорчыҥдап турган ичи-карды эмди, байла, Айдар чылап чалдыгып, кунурап jаткан болгодый. Нениҥ учун дезе оныҥ ажанар деген семизи jол ортозына jоголып калган. Jаҥыс ла шöлтÿреп калган арай тынду эди-каны поездтиҥ токыналу экчелижин öткöнип, jайканып jатты. Эмчиликке баштапкы ла кÿн кирген кижи канайып тÿнди тÿн дебей, тÿшти тÿш дебей, сааттар туркунына сыр-уйкуга кöмÿлип алала, мышкылактап jадатан эди. Jе Айдардыҥ эди-каны буя руста мышкылактап эмес, а jилик-jулугы сыгылып, шÿÿлип калган, арга jоктоҥ шыралап jатты…\nJайдыҥ база бир jаркынду кÿни бозорып чыккан таҥды ÿйдежип, туку качан öксöп калды. Айдар бойыныҥ ярузында кече ле jаткан бойы эмдиге jетире öҥдöйип турбаган. Кыймык jок. Ол,байла, jаман тÿш кöрÿп jаткан ошкош. Оноҥ улам улаарып па, бастыгып па турган болгодый. Ол анайып ла улаарган кептÿ мелиреп jаткажын, поезд бойыныҥ jорыгын киреледип, токтой берди. Вагонныҥ ачыла берген эжигинеҥ тал-табыш, jар-jаак куучындар, тынчуда отурганча, ару кейге чыкса торт дегендий, тышкартындööн тöгÿлип баштаган. Бу угулып турган табыштар Айдарга кайда да ыраакта деп билдирип турды. Мында не болуп турганын аайлап-баштап оҥдоорго албаданып, туруп-туруп, öҥдöйип келеле кöргöжин, оныҥ кожо болгон немецтери уур jÿктенчиктерин сÿреткенче, эжик jаар ууланып jаткандар. Jиит кижи мында не болуп jатканын jетире öҥдобой, орынына будын салактада отурып, тыны jок кöстöриле бу шакпыртты аjарып, вагонныҥ кайра салынган калjаазынаҥ кирген соок кейге эмеш оҥдонып келди. Оноҥ темиккен аайынча ярузынаҥ селбектенип тÿжÿп jадала, чак jок колдоры сыбырыларда, бойы jерге барып тÿшкен. Оноҥ онтоп-калактап туруп, столдыҥ jанына отурып алды. Кöрöр болзо, оныҥ устинде бир болуштоп суу, оноҥ карбайа кадып калган лаваш jатты. Jе эмди оныҥ ажанар кÿÿни келбей турган. Ол кÿÿн –кÿч jок, кеjирин чыктадып алайын дегендий, болуштопто суудаҥ бир ууртам амзап ийди. Соок суу кеjири тöмöн агып, кайдööн дö ары öзöги jаар тÿже берген. Ол мыныҥ кийнинде поезд кыймыктанып атанганча тоҥуп калгандый отурды. Бÿдÿн вагонныҥ коҥылтаҥ болгонын керелеп, эки-jаҥыс кижи ары-бери баскындап турганы эзетти. Айдар ол ло отурган jеринде тышкартында кöрÿнип jаткан ар-бÿткенниҥ кеен jаражын аjыктап, бойы та экинчи, та ÿчинчи кÿн барып jатканын оҥдобой турган. Сурулап ийер дегежин, jанында кыҥыс эдип унчугар кижи jок болды. Jе jазап туруп сананып кöргöжин, оныҥ алдында туй ла бир кÿндик jол арткан болтыр. Айдар бу сурактыҥ аайыны jÿк арайдаҥ чыгып алала, кадып калган лаваштаҥ сындырып, сууга jибидип, чайнанып браатты. Jе чайнаныш оны тыҥ ла анайда кöкÿтпеген; оныҥ (39) ичинде та неде кирип калгандый, бир эмештеҥ кара кадын öйкöп баштады. Öйкöштиҥ кылыгы там ла там казырланып öйинеҥ одÿп браадарда, jиит кижи не болзо ол болзын дегендий, столдыҥ ÿстине коркойо берген. Мынайып, ийнекке бодолду толгодып отургажын, алыс jердеҥ проводник келин кöрÿнип келди.\n- Барнаулга эртен канча саатта jедерис? – деп, оноҥ сурады.\n- Бу канайып туругар, Барнаулга jетире jаан болзо эки саат арткан. Чындап, слер бÿгÿн тÿнде оҥду уйуктабаган ошкожор. Нениҥ учун дезе öйдöҥ öйгö бойыгардыҥ тилигерле нени де куучындап турганыгар. Эрмегердеҥ jаныс ла Барнаул деген сöсти оҥдогом. Айса болзо, jаман тÿш кöрÿп, караҥга бастыккан болбойыгар. Jе тÿниле улаарып куучындаганыгар. Акыр, слердиҥ биледигер бу –деп, проводник Айдардыҥ билет болгон jалбак картонын столдыҥ ÿстине салып койоло, эбире согуп, анаҥ ары jемзей берди.\nКачан ол келин jÿре берерде, оныҥ ичиниҥ сайылыжы да бир эмеш токынап барган. База бир эмеш öйдиҥ бажында оныҥ олут jок карды ажанадым деп чöрчöктöп баштады. Ол лавашты меҥдебестеҥ бир сындырымнаҥ jара тартып, сууга jибидип, jип брааткан. Бир канча öй öткöн кийнинде, оныҥ санаазы да бойыныҥ ордына кире бергендий билдирген. Оноҥ кенете меезиниҥ та кажы да толыгында кандый да ийде jалт эткени эбелген. Бу ок öйдö оныҥ кöгÿс кöрÿми айландыра турган jер- телекейге саҥ – башка кöрÿмле баштанды. Тургуза öйдö Айдардыҥ кöрÿми бу телекейди, бу ак-jарыкты, бу улусты кöрöр кÿÿни jок болгон. Оныҥ меезиниҥ иштеми там ла там эрчимдÿ кÿйбÿреп баштады. «Мениҥ озымда эки-jарым кÿн бир тилбек калаш jок болордо, слердиҥ кемигер меге берген! Эмди бойымда да калаш бар. Бастырагарды кöрöр кÿÿним jок. Барыгар, jÿригер ары. Мениҥ кöзимге кöрÿнбегер…»\nАйдардыҥ сезимдери шак ла мынайда куйундалып баштала берерде, орто jашту öгööн оны ÿзÿп, таҥкы сураган.\n- Не, мында таҥкы эдип турган кижи бар ба? Керек болзо рестораннаҥ садал. Jÿр ары, кÿрÿм. Кöзиме кöрÿнбе…\nУдабастаҥ, jаан ла болзо бир сааттаҥ, Барнаул деген каланыҥ кыйулары сениҥ алдыҥа эбелип келер. Барнаулга jетире кöп артпаган – jÿк ле бир саат…(40)\n«JЕТКЕР JЕҤ АЛДЫНДА»\nКÿÿк ай.\nЭрке jастыҥ бу калганчы айында койчылардыҥ баштаҥ ашкан ижи тÿгенип, бир эмеш когузай берет. Бу öйдö арчын jытту Алтай jажарып, тын алынып öҥжип jатканы кижини jаҥыс ла сÿÿндирер аргалу. Мындый кеендикти кандый бир кырдыҥ бажынаҥ ширтегежин, ол мынай да кöрÿлер: кыштыҥ корон соогынаҥ айрылып, алмаарып туруп келген элбек jалаҥ кöк – jажыл чырайын тартынып ÿргÿлеп jадат. Сууны эдектейjайрадылган jетире кайылбаган тош карарып, кайда да ойбок jерлерде изÿ кÿнниҥ чогына алдырпаган кар мызылдап, бу jажыл торколо бÿркеткен телекейдиҥ ортозында саҥ башканеме болуп кöрÿнет.\nJе эм тургуза Алтайдыҥ кеен- jаражы бойыныҥ аҥылу бÿдÿмин jетире алынгалак. Ÿдабастаҥ агаштар, маралдар jайылган соондо сÿрекей jараш боло берер.\nБат, шак ла бу jаркындалып калган jажыл чырайлу jажыл jалаҥныҥ ортозында койчылардыҥ кыштузында тебелеген jери болуп jат. Мында кичинек болчок тура, оныҥ кийни jанында чöцилип калган двор. Койчылар эм тургуза бу ширеезин таштап, jайлу деген алтайын кöстöп атанбаган. Айдарда, олор арчымагын артынарга бачымдабай турган болзо, олордыҥ айлына кир- чыгып, чай – чуйдаҥ ичижип, солун-собурдаҥ угужып ийектер.\nПöпö деп саҥ башка атту jиит уул камалек печкезин айдары jок одырып, суп ла чайын оныҥ ÿстине кедейтип салала, бойы дезе оныҥ jанындагы шалтырап, элентизи jедип калган тактада ал-санаага тÿшкен таҥкылап отурды. Jиит кижиниҥ jÿзи тижип, уужалып калган эмтир. Байла, тÿниле «кык» этпей бичикле кабышкан болбайсын. Jе андый да болзо, столдыҥ ÿстинде калаштыҥ оодыгы, «Беломор», оноҥ болбозо та jарма, та неме тöгулип jайрадылып калган, мыны кижи аайлаар эмес. Тураныҥ ичи мынаҥ ары, кöрöр аайы jок. Мында чачылып калган бор-ботко, не-неме тоозын- тобракка олjолодып сайрап jаттылар. Тöриндеги кыпта темир орын ÿч будына jÿк арайдаҥ турды. Jе кер-мар алыс jердеҥ салкын деген ÿзÿт эбелген соондо, ол орын jалмаш бойго отура тÿжердеҥ айабас.\nБат, бу орында Пöпöниҥ нöкöри Эркин деген кулугур онтогон-сыктаган кинчектелип jатты. У кöлчинниҥ jÿзи нöкöринеҥ де оҥду эмес болгонын чокымдаар керек. Оныҥ тегин де чичке, сыкык кöстöрин ириҥ туйбалап салган. Орынныҥ кабыргазына чала jöлöнгöн айас па кандый, чатпак «карынду» суулу кöнöк, сергелеҥ каруулчык чылап, кунугып калган турды. (41)\nБат, мындый тымк jерге кайдаҥ-куйдаҥ кижи келген болзо, мында керек болгон турбай деп, чÿрче ортозына сезип ийер эди. Ӱстине мында ээлеген jыт –тал кижиниҥ тыныжын бууй алар эмей. Мынызы, байла, jарт.\n- Пöпö – деп,Эркин орыннаҥ öҥдöйип келди, - кечеги бир болуштоп неме кайда?\n- Неме дейзиҥ? – деп, jÿдештеҥ сиркиреп отурган Пöпö кун –кÿч jок эбирип, удура сурак берди.\n- Неме эмес, бир тажуур араjан кайда деп сурадым – Эркин та неге де меҥдеген чилеп, jылгыры айтты.\n- Jе бойыҥ салалдыҥ не. А не, билинбес болгоҥ бо?\n- Ол калганчы воjараныҥ кийнинде атанердим.\n- Ох, сениҥ кылыгыҥ баштаҥ ашкан. Кижи деп неме ичалан болзо, арай отурар не. Оноҥ öскö эжик калт ла калт – деп, Пöпö килегендÿ ÿнденди.\n- Байла, jаман неме этпеген болбойым – деп,Эркин кöнöк jаар тÿкÿрип, ойто jада берди.\n- Ол ло jÿгÿр турала jок болкалдыҥ, оноҥ ÿч тÿнниҥ аразында келдиҥ. Келеле, орынга кÿп ле, оноҥ турбагаҥ.\n- Jе, бойсын. Баш jазатан неме бар ба? Öзöгим кÿйjат.\n- Башты канайып jазып ийетен деп, бойым бедиренип турум. Оны кайдаҥ табатан. Jе тур, уул, jазап ажаналак. Оноҥ койлорды одорго чыгар, мен дезе jурт jаар атанайын.\nМындый jетирÿни уккан кийнинде Эркинниҥ сергелеҥи туткан ба кандый, чÿрче ортозына тура jÿгÿрип, колjунушка кöзи-бажын арутап алды.\n- Пöпö, jе сен кандый кижи? Кечеги немени артыр салатан не – деп, кунукчылду ÿнденди.\n- Сеге тен тийерге кереес, чек бöрÿниҥ келтейи.\n- Аҥтара соголо блаап алатан не. Jе артырзып койгон болзоҥ, анаҥ не болор эди – деп, Эркин «артырзып койгон болзоҥ» деген сöсти тилинеҥ ычкынбай барды.\n-Бойыҥ не керек артыспагаҥ? – деп, Пöпöниҥ кыjыгына тийген бе кандый, Эркинге удура болды.\nЭркинниҥ калаҥызы jетире чыкпаганынаҥ ого сÿÿнчилÿ болды. Эмди болзо оныҥ меези тÿрген-тÿрген иштеп баштаган.\n- Сен не, артыспаган деп, кородоп тургаҥ ба? Jе, болды. Чындап, jебрен Грецияныҥ философы Диоген не деп айтканын билериҥ бе?\n- Jе не деп айткан? (42)\n- Jе сен билериҥ бе?\n-Jебрен öйдö айт салган немени кайдаҥ кöрöйин.\n- Билбес болзоҥ, кедеҥдебе. Диоген дезе «Эҥ ле аска керексин» - деген. Эмди билдиҥ бе?\n- Jе андый санаалу болзоҥ, Сократ öрöкöнниҥ айтканын ырымдап бер.\n- Ол не деп айткан?\n- Ол ло эрмегиҥди, jе бойыныҥ öйинде айдып салган. Чындап та, ол Диоген деп «таайыҥныҥ» сöстöри чи, эмдиги öйдöги махинаторлорго сай ла талдама – деп, Пöпö кимиректенди.\n- Канайып махинаторлорго? Махинаторлор мында не керек, бу сен белогорячкала оор турган болбойыҥ – деп, Эркин алаҥзыды.\n- Jе кöп лö… болды уул, болды!\n-Мен канай турум, махинаторлор мында не керек дедим не.\n- Бат, олор мында не керек деп, мен айдып jадым. Бис ле экÿ сегизен салковой учун койдыҥ куйругына отурып алганыс. Олор кылбыштарды пачка-пачказыла эдип jат.\n- А не, олордын анай кылынып турганын кöргöҥ бö?\n- Кöрбöгом дö болзом, андый немени бастыра улус билер.Jаҥыс ла андый – мындый jерге калырабай jат. Билдим! Jе кöр, айылду- jуртту болгоҥ ийе бе?\n- Оноҥ ары – деп, Эркин кыртыштанып айтты.\n-Ишjалыҥды алгаҥ, кöрöриҥде тоологоныҥнаҥ ас. Аска керексинген кижиге ол ло керек, унчукпай jÿре бергеҥ. Экинчи айда ол ло jурук. Учы- тÿбинде шалмар jок база берерин, ач ÿренинге –капут. Эмди билдиҥ бе? – деп, Пöпö тынзынгнан кептÿ jартады.\n- Сен кижи алба.\n- Ар – бÿткеннеҥ берилген немедеҥ кайдööн качаога туруҥ – деп, Пöпö мыкынын тайанып, - мында кижи-эш эмес, кем-кемди билдим!\n-Jе, бойсын, уул, ишjал алза кöргöй. Ол кылбыштарда аларга эм тургуза чырмайып туруп jыжылар керек – деп, Эркин эки белеҥир айакка койдыҥ эдинеҥ кайнаткан jармадаҥ уруп, Пöпöниҥ алды ��ööн jылдырып, - jе ажан уул, оныҥ кийнинде сельпоны кайып келериҥ. Эмеш шыраҥкайланий.\nПöпö унчукпастаҥ изÿ мÿнге оозын jидиртип, jарманы шöрÿледе ныкып отурды. Колы тыркыраганынаҥ jарманыҥ ортозында jÿрген бир болчок этти тудуп албай кайран бойы шыралап отурды. Кыналыш удабаган, эр этти кармагыла кармактап, оозына бу экелердиҥ кажы jанында «тармалу» курсак чамчазыныҥ ичидööн каткырганча секирип ийген. Мынаҥ улам jеткер кыйгы-кышкылатура jÿгÿрерде, колы айагына илинип, онызын аҥтарып ийген. Изÿ мÿн Пöпöниҥ jодозын чÿрче ортозына быжырып салды. Уул онтоп-сыктап, jодозын тудунганча колjунгуштаҥ коларткышты кабып арлап алала, такып тыктанарга кÿрÿшкени карап кöргöжин, мÿн де, эт те jок.\n- Бу jарма кайда барган, уул? – деп, Пöпö сурады.\n- Мен сеге байа айттым не.\n- Немени аттыҥ? Айтым, айтым, jе нени айттыҥ? – деп, Пöпö кабыжардыҥ бери jанында турды.\n- Jе болор, уул! Бойыҥныҥ jаманыҥга jидиртип алдыҥ.\n- Бодоп ло кизиребезеҥ – деп, Пöпö нöкöрине кызынып ÿнденди.\n- Пöпö, мен тегине каткырып турум – деп, Эркин нöкöрин тарындырып ийгенине бурузын бойына алынды.\n- Кööрöйтöн jерге кööрööр керек, ала кöҥдöлöҥö не ырjаҥдаар.\n- Jе мен тегин ле, Пöпö. Чындап та, бу jайгыда ÿренип барак па?\n- Кайдööн?\n- Союзта институттар ас эмес, керек дезе Барнаул jаар jуртхозко сойдыртарыс – дейле, Эркин столдыҥ ÿстинде тöгÿлип калган «Беломордоҥ» бир болчокты алып, камелектиҥ эдегинде турган тактага табылу отурып алала, таҥкызын оозынаҥ албай сооро берди.\n- Мында институт –эш эмес. Койлорды чеденнеҥ –эштеҥ чыгарып, одорго башкарар керек. Мен öзöк тÿжейин, байла, нек-сак келижер болбой – деп, Пöпö унчукты.\nЭркин öтöккö кöмÿлип калган чеденниҥ эжигин бадалып туруп ачып, койлорын одорго башкарып ийди. Мынайып айылдыҥ jанына jууктап келерде, чакыда ээрлÿ ат турды. Ол «Кöмöстÿ кобыда» jаткан jелегат деп койчыныҥ чабдар ады болгонын кöлчин тургузу ла танып ийди. Кöрмöзиҥ элентизи jедип салбырап калган каалганы кайра салып, экчелип келерде, Делегат бор-боткы чачылып калган столдыҥ jанында турган тактада отурды. Оныҥ jÿзинеҥ кöрзö, неге де ачынган эмтир. Jеткер кече эзирик болгонынаҥ улам, Делегаттыҥ бÿрÿҥкÿй jÿзинеҥ бойыныҥ кандый да jаман кылык эткенин сезип, Пöпö jаар аjару саларда, оныҥ jÿзи кызарып калган болды. Эркин бир эмеш унчукпай турала, Делегаттыҥ jанына базып, jакшылажарга колын сунды.\n- Сен, кÿчÿк, мындый jÿзÿҥле jакшылажарга туруҥ ба?! Кече ол Томаны истежип, бистиҥ айылдыҥ эжигин нениҥ учун токпоктогоҥ, а?! Тÿште келген болзоҥ, база болор эди. Оноҥ öскö ай аразында бу не? - ишке кадып калган алаканын Эркинниҥ алдына jайа тудуп, - сен не болгон кижи, а? Малталап койгон болзом, не болор? Тудатан кижини тышкары ла jÿрерде тудуп алатан. Кижини не керек шакпырадар? (Тома – Делегаттыҥ очы кызы).\nЭркин тыҥ jаман кылык этпегенине сÿÿнип:\n- Слер, öгööн, - деп, Делегаттыҥ белинетаптап, - андый баалу – чÿмдÿ балагарды не керек jожыдып турганыгар? Ондый болзо, мылчага сугала, бектеп салатан. Хе, слердеҥ кижи нени ле угар.\nЭркинниҥ мындый эрмегин угуп, карган кижи айткыланып чыкты. Ол тоҥ öткÿре бачымдабастаҥ сööктöри кадып калган, jе кандый да болзо, койчы кижиниҥ jудругыла Эркинниҥ ээгине jулкуй салды. Онызы чочыганына боксрдыҥ туружына туруп, ол ок öйдö кайра калып ийди.\n- Не болеерди, бу слер болорзоор? –деп, ол лобойы турды, jе jÿзинеҥ кöргöжин, эмеш коркып калган болодый.\nКачан шилемир кайра калып ийерде, будын не де илинген. Кöрöр болзо, кечеги кабактыҥ шили. Мыны кöп сананбастаҥ будыла кайра чачып ийеле, колын божодып:\n- Jе, ачынбазаар, блар. Мен тегин ле айттым не. Слердиҥ ачынатанарды билген болзом,мен тен… - деп, jетире айтпай, токынай берген Делегатка jууктай базып, - jе jастыра неме айдийдим, jаманымды таштагар, блар, Чындап та, ол слердиҥ Тома не…\n- Jап оозыҥды, jап дедим! – деп, Эркинди jарым сöстöҥ ÿзÿп,- кöрзöҥ оны кедеҥдалып, jаманымды таштагар. Не таштадала нени эдерге jаткаҥ? Сендий немелерди … оноҥ Тома. Тома сеге катыҥ ба?! Кöрзöҥ оны, болор, уул, болор. Оноҥ öскö jаан jердööн барганыҥды билбей каларыҥ.\n- Jе мен… Jе ачынбазаар, блар.\n- Оозыҥды jап дедим сидик! Слердий немелер албатыны электеп jат – деп, jÿзи кызыл-марал чечектеп, тактага отура берген Эркинге jууктап, кичинек алакандарын jайып, - jе сен кем, меге айтпер? Бат, билбезиҥ, оныҥ учун мында сайрап jадыҥ. Бу сайраштыҥ учы – тÿби келер ле болбой. Слердий немелерди jаҥы техникага отургызарга коркыыр, баштапкы ла тöҥöшкö сайап салараар.\n- Jе чын айттыгар, мен ÿренбегем, сайаарым jолду.\n- И-титий, сениҥ калырап отурган бÿдÿжиҥди! – деп, Делегат ус сабарын Эркин jаар уулап,- сен ÿренгеҥ де болзоҥ, сайаарын. Нениҥ учун дезе башта куру, не де jок. Бат, ол тушта закон куйругыҥга базып алза билериҥ, jе орой болор. Оноҥ сыга толгогон кийнинде, ой-бай, билбей турум… Бат, jÿрÿм деген неме ол тушта кату сураар, нени ÿренгеҥ эмес, а неге ÿренип алгаҥ – деер. Билип jÿр, экем – деп, уур ÿшкÿрип ийеле, столдыҥ jанында тактага отурып, - Пöпö, öй канча? – деп сурады.\n- Jарым он эки.\n- Слер ле кожо отур калдым. Акыр, jÿрт дööн баркелер керек – дейле, эмеш унчукпай, оноҥ – сен, Пöпö, база токтот, эмеш кичеензер уулдар – деп, Эркинге бурылып ÿнденди.\nОноҥ jаш кижи чилеп, jеп – jеҥил öрö туруп, эжик jаар саай базып, чыга берди.\n- Ой, уул, барjадым. Табынча келерим. Сакы- дейле, Пöпö jелегаттыҥ кийнинеҥ сурт эдип, каалганыҥ ары jанында кайылып калды.\nОлор экÿ атана берерде, ркин кÿÿн- кÿч jок öрö туруп, jарым шилизи оодылып калган кöзнöктöҥ кöрöр эди, jе оноҥ ширтеераайы jок болгон.\nЭркинниҥ койлоры кöкти сÿрÿжип, jажарып jаткан кырлаҥды ажа бергенин, оныҥ эдегинде анда –мында чачылып калгандары керелеп турды. Мынайып, ширтеп турала, турган jеринеҥ эбире согуп, jаан ÿшкÿрип ийеле, «Канайдар оны, jÿрÿм андый да» - деп кимиректенди. Оноҥ jÿдеп турган эр бойы тыркырап турган колодорыл�� чöйгöнди кабып, чайды айакка jастыр- мастыра уруп алала, койтылтада шыкпаарып алды. Эркинге чай да болушпаган. Оныҥ jаҥыс ла соок jерде jадар кÿÿни келип турды. Оноҥ столдыҥ ÿстинеҥ бир болчок таҥкы алып, полго байдастана отурып, коронды коронло jаза берген. Тарткан таҥкызы оныҥ бажын айландырып ийерде, онызын полго ныка öчÿрип ийеле, печкениҥ эжиги jаар чертип ийди. Оноҥ соок полдыҥ ÿстине чöйиле jада берген. Эркинге полдо тоозын – тобрак керек бет. Эдине бир эмештеҥ соок jайылып турарда, кандый да jакшы болгон. Бу öйдö ого не де керек jок, jаҥыс ла jадар. Кандый jакшы! Эмди ого jÿрÿм бойыныҥ элбек jаныла тура бергендий билдирди.\nБайагы öткöн керектерди сананып jадарда, сенекте талт-малт эткен табыш угулып, эжик ачыла берди. Jакшызынып jаткан бойы капшай ÿстине тура jÿгÿрди.\nКÿнге карар кÿйÿп калган ÿч кижи ээжилип келеле, бойлорыныҥ тилиле нениде шулуражып, кайракканга аjару салып каткырыжып ийдилер. Бистиҥ тарыскабыс чала чочып:\n- Бейин отурыгар, уулдар –деп, jалтанганын билдиртпеске тыҥыда ÿнденип, скамейканы айылчыларга jылдырып берди.\nБу ÿч кöрбöгöн улус отурып аларда, бойыныҥ тактазын чала печкениҥ эжиги jаар jылдырып, анда кедейе берди. Кер – мар бу улус калыгадый(46) болзо, кÿлкÿ-эш, полешка jанында деп сананды. Керек дезе, тактаныҥ кабыргазынаҥ оҥ колыла кабып алды. Jуу- jепселдиҥ не- немелери jанында болгонынаҥ Эркин быларга jай бербес. Эмди куучындажарга да jараар.\n- Ой, уулдар, слер кайдаҥ?\n- Озо акшылажатан эмес беди? – деп, туйук кара сагалдузы сурады.\n- А тен, андый эмей база. Jе, jакшылар, уулдар, кайдаҥ келгенеер? Нени эдип турганаар?\n- А бис кедертинеҥ, бу мынаҥ – деп, бирÿзи эрмектенип, бажын кайра кекиди, - бис шабаш…- деп айдарга jеткелекте, бистиҥ кöлчинис олорды jарым сöстöҥ ÿзе согуп ийди.\n- Jарт, уулдар jарт. Слер шабашниктер. Кавказтаҥ ба?\n- А база – деп, бирÿзи кыскарта айтты.\nЭркин бу уулдарды мынаҥ ары сурулар ла кейленер эди. Jе бирÿзи кезерди ширтеп отурала, араайынаҥ сурады:\n- Ой, уул, акырзаҥ, акырзаҥ да. Бу сен jÿдеп тургаҥ ба кандый, кöзиҥ не кандалып калган. Jÿдеп тургаҥ ба, а?\n- Jе… jе оны слерге, оны канай айдар?\n- О-о, карындаш, байа ла имдеп ийетен неме не. Бис андый jанынаҥ чÿрче ле, секунд – деп, бирÿзи кимиректене берерде, ончозы каткырыжып, кыска сындузы тышкары чыкты.\nЭркин сÿÿнип, тактазын столдыҥ jаны jаар ийдип ийеле, керилип:\n- Чай ичереер бе?\n- Jо-ок, бис jаҥыла чайлаганыс.\nАнча- мынча болбой туруп столдыҥ ÿстинде бир шил кабак кедейе берди. Эркин оныҥ мойнынаҥ ала койойын ла деерде, бирÿзи озолоп, оозын «пойт» эттире ачып, бöгин jер jаар тÿкÿрип ийди.\n- Айылдыҥ ээзи кижиге бис эдийбей база - деп, стаканга толтыра уруп берди.\n- Jе, карындаш, jыҥкырт эттирий – деп кокырлап, кÿлÿмзиренип ийди.\n- Jе, мениҥ су- кадыгым ол ло… Бат, слердийи учун ичерге jараар – деп, стаканда турган кабакты сыймай согуп, чыдажып болбой, - jе, ичийейин, уулдар.\n- Jаан ашты кöп не тудар. Jе сал ла – дештилер.\nЭркинге ол ло керек. Тактага jазап отурып, будын карчый салып алала, стаканды бир тынышла кургадып ийди. Кöп сабазында улус мындый коронды ичип ийеле, jÿзин чырчыйтып, калаш jыткарып jат. (47)\nЭркин ачу ашты, изÿ jайгы кÿнде сузап калган кижи, кара сууныҥ соок суузынаҥ соодынып ичкен чилеп, тынала jаҥыс ла jаан ÿшкÿрип ийди.\nЭркиннниҥ jÿреги тыҥ согулып, бу улус ого каршулу келген де болзо, де санаазанда кÿнниҥ кöзине jалтырап турган «эрликтиҥ элчизи» болды. Ого кайдаҥ да ич jанынан «Jажыл jыланды» ичпе, токтодын, Эркин, токдодын! Бу улус сеге тубек экелген. Бу jаман улус, токтодын!» - деп, айдып турган.\nБаштапкы чööчöйди айылчылар урган болзо, экинчизин ле оноҥ арыгызын Эркин бойы билген. Бир чыккырым öйдиҥ бажында какшай берген болуштоп столдыҥ алдында тÿрÿлип калган jатты. Оноҥ олордын бирузи беш салковойды чыгарып, Диит койчыга аркы экел деп сунды.\nӰзÿттиҥ каны изиген кийнинде аргымак ошкош боло берген бе кандый, ÿч айылчыныҥ алдында туйлаардыҥ бери jанында турды. Оноҥ беш манатты алган бойынча адын ээртеп, jурт jаар учуртып ийди. Чек ле чöрчöктö: «Jаш öлöҥди jайа баспай, кöк öлöҥди кöмö баспай» - деген чилеп, канатту куштый шуҥуп браатты.\nБайагы артып калган ÿч кижи каткырыжып ийеле, койлор jаар jарыш эдип маҥтаттылар. Болчоктыҥ ÿстинде отоп jÿрген койлорго атту ÿч кижи сыр-jелишле келеле, бир ÿÿрин айрып, jажылга бÿркеткен, jаан агаштар белинде öскöн тöстöкти койлор айдап алган сÿмелÿ ÿч кайракан ажа берди…\nЭркин ол ло бойы маҥтаткан бойынча, кабакты сельподоҥ алып, Пöпöниҥ айылы jаар сыр- jелишле учуртып ийди. Нöкöриниҥ айылына бир ле бурылчык jедип- jетпей jÿрерде, оныҥ болчок каразына кандый да кижиниҥ таныш jÿзи эбелди. Jеткериҥ адыныҥ jелижин араайладып, лаптап кöрöр болзо, Делегат эмтир. Ол магазиннеҥ нек – сак алала, айлы jаар бараткан болтыр. Jе оныҥ jолында j еле деген эки метр «горила» турган. Бажы тас. Та кандый да öскö jердиҥ уулы ошкош, таныш эмес. Эркин адын токтодып ийеле, jууктай базып келди. Куучынныҥ аайы-бажын угар болзо, ол карган кижидеҥ акча сурап турган эмтир.\n- Ой, уул – деп, Эркин тыҥыда айтты.\nJе jе ле деген «тöҥöштиҥ» бийди де кычыбаган. Каруу бербеген кöлчинле Эркинниҥ куучындажар кÿÿни келген ошкош. Тили кычып баштады.\n- Ой, уул! – деп, оныҥ jеҥинеҥ тартып, - канча керек! – деп, кизирт этти.\nИчкен короны аттыҥ маҥына чайкалып, эди – канына таркап, jаан каладып ла баатыр кебин тарттартып ийерде, öрöкöн ойто ло баштанды.\n- Ой, уул, jе канча керек, менде акча бар! – деп, «гиганттыҥ» jÿзине алгырып ийди.\nОнызы боду бука чылап, араайынаҥ эбирип келерде, алдында кандый да чатпак «кÿчÿк» турды.\n- Неме дейдиҥ, балам?\n- Не болды, адбыс? – деп, Эркин мынаҥ эмес, мыкынын тайанып, удура болды.\n- Ой, баламды ла сени! Jаандап калган турбайыҥ – деп, j еле деген «тоормошторлу» алаканын Эркинниҥ бажына салып, ары- бери jайкап турды.\nОл чочыбастаҥ ла чичке колдорыла оныҥ «тоормошторын» jыгып ийди.\n- Бат ол сеге – дейле, «кÿчÿгиниҥ» jаагына шайт эттире тажып, ус сабарын кöргÿзип,- ноко, уул, ноко! Тилиҥди эмеш тартал. База ла бир сöс уксам, кöзи-бажыҥ уштыла берер. Уктыҥ ба? – деп, кизирт эдип, «балазын» jиткелеп ийди.\n- Jе, ырб… - деп айткалакта, Эркинниҥ чыткыдына тыҥ согулта болгонынаҥ, кöзинеҥ чедирген чöйиле берди.\nТобрактыҥ ÿстине суймай берген jиит уул туруп, jеткердиҥ jудругына кирбеске калаптанып, Jастыра- мастыра улдап турала, кöрöр болзо, ойто ло jерде. У öйдö оныҥ тенеги бе, айса болзо, калаҥызы чыккан ошкош. Бу jеткерге удура куру колло согужарга туза jок. Мынайып турала, гиганттыҥ коркышту айалгазына кире берген. «Мындый букадаҥ мениҥ jÿрÿмимди койнымда турган болуштоп аргадаар» деп сананды. Кайра качайын дезе, кийнинде туйук, эки jаныла чеден. Ол кайракан ачынган бука чылап, араайынаҥ базып клеетти. «Кийнимде нениҥ стене, алдымда – öлÿм. Jок, мен тегин анайда беринбезим, тартышканча барарым. Эмди меге кандый да закон керек jок. Бу öлÿмди болуштопло тура бередим» - деп сананып, кенете кыйгырып ийди:\n- Берери-и-им!!!\nОнон бойы да билбей калды, кöрöр лö болзо, кабактыҥ шили оныҥ бажын jара согуп ийген. Кан ла корон агып турды. Онызы бир эмеш турала, эки тизезине отурып, jоон тормош чылап, чалкойто «кÿч» эттире барып тÿшти. Эркин мыны кöрÿп, jаан ÿшкÿрип ийеле, маҥдайында соок терин арчыды…\nJаскы кÿн арып –чылаган кижи чилеп, сары таҥла бийик тууныҥ бажынаҥ араайын öҥдöйип келди. Оныҥ баштапкы чокторы jажарып калган эне болгон алтайды jибидип, эргизип, jылыдып баштаган.\nКÿнниҥ кöзиле кожо Пöпö лö Эркин деген кайракандар тату уйкузынаҥ алмаарып туруп келдилер. Олор чай-чуйла кардын тöгÿндеп алала, койлорын чыгарып одорго башкарарга бачымдабай турдылар.\nJе кÿн чала öксöп баштаарда, эки jиит койчы айылынаҥ чыгып, чедендеги койлоры jаар ууланган. Пöпö лö Эркин ак – малын чыгарган айас тоолоп турдылар. Нениҥ учун дезе кече кере- тÿжине блар экÿ öзöктö jемзеген эди. Оноҥ улам койлорыныҥ ÿÿри бÿткÿл бойы болорына алаҥзып, тоолоп тургандары ол. Тоолоштыҥ аайы-бажына чаксырап туруп келерде, бежен кире кой jетпес болгон. Бу тен тöгÿн болбой. Оноҥ койлорды чеденге кийдирип, такып тоологондор. Jе…\nЭмди болзо Эркинниҥ аҥказы азып, ал – санаага бастыртып ийди. Кече болгон керектерди эбелтип экелерде, шабашниктер деп айдышкандар кара кöзине кöрÿнип турды. «Шабашниктер» деген сöс нениҥ де учун «сыган» деп сöскö кöчö берген. Эмди болзо оныҥ меезинде jаҥыс ла «сыган, сыган…» деген сöс эбелип, ого амыр бербей тÿймеп турды.\nАл – санаага алдырткан Эркинниҥ кöзин ачу jаш туй алып ийген. Оныҥ jашкайактып калган болчок караларына учы-куйузы jок jажыл – торко jалаҥ эбелип турды. Ол jалаҥныҥ ортозында кÿнниҥ изÿ чогына jетире кайылбаган тош бу jажыл телекейдиҥ ичинде кандый да саҥ – башка неме болуп кöрÿнет. Мыны керек дезе кижиниҥ ару- килеҥ jÿзиндеги б��луга тÿҥейлерге jараар. Jе ол балуныҥ чыккан jерин jоголтып салза, кандый jараш jÿс болбос эди…\nСАБАР\nJайдыҥ айас – кааҥ кÿнинде орто jашка jеде берген Jыртай öрöкöн кедертинеҥ тракторлу келип jаткан. Jе айлына jедип- jетпей jÿреле, тракторыныҥ jÿреги мыжылдап, «jе, бойсын» деген эмтир. Öрöтурган öрöкöнгö баш болуп, карын «тургакка» кедертинде туттурпаган ине. Ол öрöкöн ач-амырын jылыйтып, темир адын айдары jок ширтеген де болзо, jе эш неме эбелбеген.\nЭртезинде дезе оныҥ ичи-буурын коскорып, кара терге тÿшкенче кабышкан. Керек дезе чайлап та барбаган эди. Мынайып, маскала бир темирди мылкып тура, сол колыныҥ ус сабарыныҥ бажына не де тийгенинеҥ öрöкöнниҥ ичи – бууры jурас эдип калды.\n- Бу не боло берт? – деп, бойына кимиректенип, оозындагы папиросын туура тÿкÿрип, сабарын сорды.\nJе дизелист кижиниҥ колын канайып галстукту уулдардыйына тÿҥейлеер. Анда сарjу, сÿркÿш, кыскарта айтса, тракторыныҥ аш курсагы мында ээленген. Оноҥ соруп турган сабары амтанду болгонынаҥ «и-татай» деп jескинген кептÿ туура тÿкÿрип, бойын «jараш» сöстöрлö ашкарды. Оноҥ jазап кöрöр болзо, тырмагыныҥ алдында темирдиҥ кандый да кичинек оодыгы шибееленип алган суркурап jатты. Чек ле «Jыртай, а, Jыртай, мени мынаҥ чупчыбазаҥ, тÿбек болор»- дегендий, качан кичинек бала сенеҥ кампет сурарга тидинбей турза, кöстöри канай суркурайтан эди, бат темирдиҥ оодыгы карарып калган тырмактыҥ алдынаҥ шак ла онойдо jалтырап, сайрап, «каткырып» jатты. Jе тен канчыйан темир эди, теменениҥ бажына да турбас. Jе бу «ба-бу» болгон. Jыртай тегин де чичке кöстöрин сыкыйты ийеле, «jе алдырбас, соондо чупчып албай, кижидеҥ чыгып барар эмес» - деп ÿнденип, бир болчок таҥкы асты. Ол кÿн öрöкöн бойыныҥ капшууныла, чыдамкайыла техниказын тиргизип алды.\nМыныҥ кийнинде кÿндер ээчий кÿндер öткöн , jе бир кÿн тырмагыныҥ алдын кайып ийер болзо, ол кöк- сары öҥди тартынып ийген турды. Jыртай бу керекке тыҥ аjару салбай, бор- ботко иштерди эҥтерип ле турган, эҥтерип ле турган. Jе бир канча кÿнниҥ бажында амзап ийер деп, Кенjебей – эштиҥ кажаанына шерделер экелерге барган. Jыртайга не болзын, кезип салган белен четтерди jергелей салып, тросло каптыртардыҥ кажы jанында – о, баш болзын! – сабары, туку мында чылап, jимирт эдип, чек ле оныҥ кÿр-кöксин неле де öткÿре сайып ийгендий билдирди. Кöрöр болзо, тырмагы чала öрö кöдÿрилип, чек ле кайпыракту бöрÿк кийген кижиге тÿҥей болды. Jыртай сары чырайлу тырмагын кöрÿп чыдабай,карманынаҥ сÿркÿшке уймалып калган бöстиҥ ööнин чыгарып, ириҥди jараштыра арлап салды. Ол оноҥ ары иштенерге туура кöрöр болзо, агаштыҥ ÿстинде сабарынаҥ аккан сары – корон неме jатты. Мыны оҥ колыныҥ ус сабарыла сÿстÿртип, араайынаҥ jыткарып ийеле, «фу, jытузын» деп ÿнденип, штанына арлап салды. Ол оноҥ ары иштенерге туура кöрöр болзо, агаштыҥ ÿстинде сабарынаҥ аккан сары-корон неме jатты. Мыны оҥ колыныҥ ус сабарыла сÿстÿрип, араайынаҥ jыткарып ийеле, «фу, jытузын» деп ÿнеденип, штанына арлап салды.\nКÿндер сени сакыыр эмес. Jут- jулакай, айас кÿндер эрке кÿлÿмзиренип,ээчий- деечий öдÿп турдылар. Öткöн кÿндерде «каткы тушпес эринде «Гавана» деп сигара» - дегендий, кÿлÿктиҥ jÿзи айас болгон. Jе калганчы эки кÿнниҥ туркунына эрдиҥ сабары араайынаҥ онтоп- сыктап баштаган. Кезек – кезекте кöрмöзин та канайда беретен, тен кенете ле билбес аразынаҥ сайылза чы, ой – бай!\nИр катап кожо иштеп турган Jытанарла тракторыныҥ кöлöткöзин де амзап отурала:\n- Ой, öгööн, сабарымды кöрзöҥ? – деп, Jыртай бажы- кырлузын ого сунды.\n- Йо-о-о! – деп, Jытанар jажытту кÿлÿмзиренип, - jе капшай тутсаар, база бирÿзин ал согоктор –деп, Jыртайдыҥ оору сабарына аjару этпей, меҥдеген кептÿ ÿнденди.\n- Тударын бис билбей оны – деп, сарбйып калган чычагайлу оҥ- колыла чööчöйди кабып, сол колыныҥ «семирип» калган ус сабарын сÿстÿртип ийеле, - бат, сабарды кöрзööр дö, öгööн, тен кезик-кезикте курты кайназа ачузын, и-и, калак, адам айтсын. Оjик оорыбайтан ла болзо.\nJытанар мыны jаҥы ла кöрÿп ийген чилеп:\n- Йо-о-о – деп ÿшкÿрип, - тен jетире турбай.\n- Немези jетире?!\n- Семиркалан турбай, ичинде тен курт-эшjок по? – деп, Jытанар араайынаҥ сурады.\n- Тургуза öйдö куртаарга jеткелек. И-и-и, ачузын, ачузын! – деп, Jыртай кенете jаш бала чылап чыҥырып ийди.\n- Арайаар, öгööн, арайаар.Управ кöрзö, бисти бералар – деп, Jытанар Jыртайдыҥ белине таптап, - бу тен jÿзи-оозы бастыра ириҥ неме турбай. Чындап, ичкери jердеҥ доктыр балдар келген дежерде олорго не барып кöрÿнбес. Айла, бир аргазын табар.\n- Jе онызы андый ла, иш дезе турjат. Абакайды кем азырайтан – деп, Jыртай öткÿре ле иштÿ кижи болуп ÿнденди.\n- Йо-о, мыныҥ бажы jетире турбай! – деп, Jытанар кирлÿ колыла бербейе тижип калган сабарды эрке сыймап, айтты.\n- Jетирези jетире ле, jе аракыдаҥ бир эмеш «ууртадып» ийзе кöрмöзиҥ атыйланып чыкпас па? – деп, Jыртай Jытанар jаар суракту кöрÿп, ÿнденди.\n- Кайдар ол.\nЭмди блар экÿ кинчектÿ сабарды эмдеп баштадылар.\n- Кайда берзееп, таай öгööн, - деп, эмди болзо «таай öгööн» боло берген Jыртайдаҥ шилди алып, - кичинек агызып ийейин бе, таай öгööн? – деп, «таай öгööнзий» берди.\n- Кöп урба, база катаптаҥ амзаарга артыс.\nJытанар бербейип калган сабарды аймаштап, болуштоптыҥ кеjиринен бир-эки тамчы агызып ийди. Калаҥы кижи калаҥы ла, тудатан ла jаҥду дейле кабарда, ириҥ кöкпöйип калган тырмактыҥ алдынаҥ коронло кожо сызылып, jер jаар тамып турды.\n- Йо-о, - деп, мыны аjарып ийген Jытанар – мыны таҥар керек – деди.\nJыртайдыҥ кпшууны да сÿрекей, эрмекти угуп ийген кийнинде, карманынаҥ сÿркÿшке уймалып калган бöстиҥ ööнин чыгарып, Jытанарга сунды.\n- Доктырлар микроп- эш jукпазын деп, бöсти спиртке шиҥедип алат – дейле, Jытанар бöсти короjонло чыктап ийди.\nОл ло кÿннеҥ бейин jыртай кöрмöзиҥ ус сабарын таҥып алар болды. Jе ириҥ аайы- бажы jок агарынан таҥышты улай ла солыырга келижетен. Эртен тура конторага к��лзе, сабарын ак марляла jараштыра таҥып алатан. Jе контораныҥ эжигинде мынаҥ эмес келиндер бар.\n- Jыртай, бу кол канайган? – деп сурайтандар.\n-Кече эҥирде сен тиштебей кайттын – деп, öрöкöн кокырлайтан.\n- А бу Тана-эjебис эзен тушта келинделе ойноштоор бо? – деп, келинде сураар.\n- Тана –эjебис jÿдек – деп, эр бойы тракторы jаар ууланатан.\nУчы-учында ай-кулакта амыр jок сабар öрöкöнгö амыр бербей барган. Тÿнде болзо уйку jок, тÿште болзо амыр jок. Мыныҥ бажында Jыртай кÿнÿҥ сайын баш jазар боло берген. Оноҥ туштаган ла кижиге сабары керегинде комыдаар. Оныҥ коркышту комыдалыныҥ адакы сöзи «Оjик оорыбайтан ла болзо, ириҥи кайдалык» - деп, эрмек болгон.\nНеделе тÿгенбей jадып jаан эмес jутка Jыртайдыҥ оору сабары керегинде куучын чÿрче ортозына jайыла берген. Öрöкöн «сойынып»алала, уйуктайын да дезе, jе оору бойыныҥ керегин эдип, орыннаҥ тургуза тартатан. Jыртай керек дезе бир катап «сабарым, сабарым» деп, чек ле jаш бала чылап кÿҥÿреде ыйлаган эди. Jе ол керегинде ары-бери айдышпактар. Öрöкöн кандый да болзо эр киндиктÿ ине.\nJыртай чучурап турган сабарыла нени этпеген деер. Онызын адам айтсын. Бу калганчы эки-ÿч кÿн Jыртай амырын чек jылыйтып салды. Керек дезе «Эрдиктиҥ элчизи» де ого болушпай барган. Jе тÿҥей ок чыдажып турды. Кандый да болзо, эр кижи ине. Чыдамкайы да сÿреен, чек трактордыҥ бойы.\nБат оору деп неме эҥ бийик точказына jеткен ошкош. Айдарда, ол саҥ тöмöн jабызаар учурлу. Бу ар- бÿткенниҥ jаҥы. Керектиҥ аайы андый болгондо, бир кÿн мындый учурал болды.\nЭртен тура конторага барган Jыртай айлына калаҥы бурылган. Мыны кöргöн Тана-эjебис: «Бу мынызы jудунып алган турбай. Тен тÿргенин» - деп, алаҥ кайкап ичинде сананды. Jыртай чадырга кирип келеле (53) эжикти jабарын ундып салган ба, кандый. Очоктыҥ jанындагы болчогошко сирейе берди.\n- Бу Jыртай, сен jÿÿлебергеҥ бе? Жикти jап, карган борсук. Jыртайдыҥ уккуры да сÿрекей, табыш – эш чыгарбай, каалганы калт эттире jаап салды.\n- Балдардыҥ энези, а балдардыҥ энези, а балдардыҥ энези – деп, эптÿ – jöптÿ куучын – эрмекти табылу баштап ийди.\n- Не болды? Бу сен канайда бердиҥ, карыган сайын ичип баштагаҥ ба? Сабарды ол доктыр балдарга барып не кöргÿспес. Олор, байла, бир аргазын табар.\n- jе мен сеге, «албатыныҥ эмчизине», кöргÿзерге келдим, балдардыҥ энези.\n- Мен ол jанынаҥ билер болзом кайдат – деп, койу чайды jараштыра собурып, - отур, чай ич, оноҥ доктырларга бар – деди.\n- Балдардыҥ энези, слер билбезеер, кем билетен – деп, керекти чек jапшындырып ийеле, - кайда ол jаҥыртыктыҥ алдында бир чöйгöн немени чыгарзаар, балдардыҥ энези.\n- Бу немени айдат? Сеге ле берейин деген эдим.\n-Jе, балдардыҥ энези, анайтпазаар?\n- Jок, jок, jок дедим, Jыртай! – деп арбанып, колын jаҥыды.\n-Jе, балдардыҥ энези?\n- Jайы-кыжы кара jаҥыскан калбаҥдаар.Оноҥ бир чööчöй немезин кысканып отурар эмей.\nАпшыйагыныҥ куучынына Тана- эjебис кыҥыс та этпей, jаҥыс ла канайда да кöрöлö, «унчукпаза торт» дегендий отурды. Jе öрöкöниниҥ ÿзÿлбес- тÿгенбес jайнажы мынаҥ да ары улалар эди. Jе бу öйдö саҥ-башка неме боло берген. Сыска чыдашпай отурган Jыртай сабарын сыймап, калбаҥдап урган марляны сыгып ийди. Мыны аjарып ийген Тана jескинген бе кандый:\n- У-у, кÿрÿм! Бу айак – казанныҥ Устине немезин агызып отурды? Jÿр мынаҥ ары – деп, турунды кармай алды.\nМыны кöрÿп ийген Jыртай чадырдаҥ кут jок шуҥуган. Атырайып барадала, эжикти кадык коллыла ачардыҥ ордына сол колыла оптолып ийген. Энеме-ей, эмди мыныҥ ачу-коронына Jыртайдаҥ болгой эрликтий бойы да чыдашпас болгой. Кöлчиниҥ чыгара jÿгÿрип, одын jаргышты та эки, та ÿч айлаган. Керек дезе штаны jаар коркырадып та ийген ошкош. (55) Эйе, анайдардаҥ маат jок. Тананыныҥ апшыйагыныҥ баш-кзи айланып, турала, база ла билинип келзе, «Сабарым, сабарым! Сабарым кайда баады!» деп, аайы-бажы jок кышкырып турган эмтир. Кыйгы-кышкыны угуп ийген Тана-эjебис тестеҥдеп келгежин, апшыйагы болчоктыҥ jанында малта тудунып алала, «сабарым» деп, булаҥдап турган туш болды.\n- Балдардыҥ адазы, канай турганаар?! – деп, аҥказы азып, öбöгöнинеҥ малтаны блаап, - бу карыган соондо аймай берди бе. Балдарды да сананып не jÿрбес?\nJыртай эмди болзо ириҥтип калган сабарыныҥ бажын таап алала, мында кöп оролышпас дегендий, онызын чаазынга ороп, доктыр балдардööн сыр jÿгÿрикле барган. Тана мынайып турала кöрöр болзо, Шылырууш деп jаанак качан ок мында сирейип калган отурды.\n- Слер эмди база коп угарга келгенигер бе?\n- Неме дейзиҥ, Тана балам? – деп, кулагынаҥ кату учун сурады.\n- Слерди jанзын дедим.\n- Бу мында доктыр балдар айдыжарда – деп баштады (городтоҥ практикага келген медик кыстарла Шылырууш jаанак качан ок таныжып койгон эмтир). – Горныйдаҥ келген доктыр балдар кöп аракы ичкен кижи jÿÿле беретен дежерде. Jетпезине малта-бычак алатан дежерде – деп, «дежерде» деген сöсти эрмегинеҥ божотпой барды.\n- Слердиҥ ле упас немегер jок…\nБу öйдö Jыртай практикага келген эки кысты тургуза öйдö Кылгачы- эште токтогон дежерде, чек jиит кижи чилеп атырайтып брааты. Öрöкöнниҥ jÿгÿрижи де койоноҥ бейин эмес. Кöлчинниҥ вирип баргажын, эки болчом пелменле соотоп отурдылар. Jыртай мында да алаҥзыбай, ириҥдÿ сабарын столго салып:\n- Балдарым, мени эмдегер – деди.\nОл тушта мында белиндеш те, кузуш та, не ле болгон. Кыскарта айтса, кыстардыҥ кöстöри арайдаҥ кажайып калбаган. Андый эмей база. Ӱстÿ –jуулу пелменле соотоп отурган кижиниҥ алдына ириҥдÿ сабар. И-татай!\nБу керектиҥ кийнинде ÿч ай öткöн. Кандый ырыс! Jе сабарды бийик ÿредÿлÿ «хирург»кескенинеҥ оныҥ бÿдÿш-бадыжын кöрöр аайы jок болгон. Сабардыҥ бажы тужы чек ле тобогоныҥ келтейи. Jыртайга не болзын, ого jараштыра кöс, тумчук, оосты jурап ийеле, кичинек балдарды коркыдар болды. Ач ÿренге не болзын, jемзеп jÿрген такааларды чочытса, канайып туш-башка калактажып чыгатан эди. Бат, бу боркылар шак анайда буркуража беретен. Jе олорго ой��оор, каткырар, кööрööр керек. А бери jанында кижи jанбалит.\nБОЙЫС БИЛЕРИС\nКижи ак-jарыктыҥ алдына туулганда, анда бир эмеш килинчек jок, ол ар-бÿткендий ап-ару болуп jайалат. Оныҥ кöксинде, кöрöргö кöрÿжинде,. Сананган санаазында тырмактыҥ каразы да кире jаман jок. Jе качан кижи öзÿп-чыдап турганча, ол jÿрÿмниҥ толкузына алдыртып анда-мында согулып, ого-бого ташталып, кинчектелип jат. Шклдыҥ бозогозынаҥ чыккалак тужыста улусла jакшылажып,олорго болужып jÿр, тöгÿн сöс айтпа, уурданба деп, бисти ÿредип айдадылар…\nКöп чорчыҥдабай айтса, керек мындый болгон. Койлош бир кÿн арыган-чылаган иштеҥ келгежин, оныҥ сÿÿген абакайы Байлаҥкаш ла балтыр- кежик уулчагы ый- сыгытка алдыртып, борорып калган отурдылар. Бу не болгон?\nУулчагыныҥ бир колы таҥышкакту, jе деген кöзнöктиҥ келтей шили сайалып калган. Оныҥ эдегинде кан чачылып калтыр. Кичинек уулчагы тыныш та алынбай, энезиниҥ койнында ыйлап отурган. То-ой, баламды ла сени!\nЭмди керектиҥ аайы jарт. Балтыр- кежик Айдар тураныҥ ичинде ары-бери ÿзÿлеҥдеп, аргазын таппай салып, кöзнöктиҥ бозогозында сайрайдым деп, оптолып ийген. Jе Байлаҥкаш кööркий изÿ тарыйын дегендий, уулчагыныҥ амадузына jöпсинбеске сананган. Эйе, jöпсинбей кöр. Ол тушта Айдардыҥ сыгыдына эрликтиҥ бойы да чыдашпас болбой. Керек дезе чочконок чылап чыҥырып-чыҥырып туруп сыктаары кайда. Jетпезине, полго кем тоолонып, быштагын сыгатан.\nАйдарда, Байлаҥкуш уулыныҥ кедер кылыгын билип, оны кöзнöктиҥ эдегине ойнозып деп, чыгарып салган. Керек дезе, кеен jайдыҥ ар- бÿткенин кара болчокторын тозырайтып алала, ширтеп отурар.\nМыныҥ кийнинде Байлаҥкаш кухняга казан- айакла берижип турганча, ичкери кыпта шилдиҥ оодылган табыжы ла Айдардыҥ öткÿн сыгыды jарыла берди. Эйе, ар- бÿткенди ширтештиҥ бажы ол.\nБат, эмди энелÿ – уулдыҥ чаксырап калган отургандары бу туру.\nЭмди кöзнöктиҥ шилизи оодылган кÿннеҥ ала Койлоштыҥ одузындагы jÿрÿм jантыгынаҥ барган. Байлаҥкаш келинниҥ кÿÿн- санаазы да куулган. Чындап та айтпаза, кандый ыра-jоролу бала. Бу очокто бир ле эмеш сöс бажында, керектиҥ аайы эмди болзо, салапанла jамап салаган шилизи jок кöзнöккö кöчö беретен. Тураныҥ ичин ээлеген мындый айалга Койлош кöлчинниҥ jÿрегин алып барган. Мында Койлоштоҥ болгой, кöзнöктö керей тартылган салапан да тыркыражып тургандый билдиретен. Бат, кÿннеҥ- кÿнге улалып турган керектер андый болгон. (56)\nБайлаҥкаш келинниҥ айдыжыла болзо, шил-эш табала, кöзнöкти тÿрген – тÿкей jамаар керек. Оноҥ öскö кöрöргö дö эп-jок. Ӱстине туура кижи кирип келзе, jе-е, балдардыҥ ла jÿрген jÿрÿми, блардыҥ ла jаткан jадыны. .. ШИлт, о-jÿк, тöринде кыптыҥ кöзнöгинеҥ сайалган болзо, айдар эди… А бу неме кирген ле кижиниҥ кöзине илинер. Керек дезе эжиктиҥ тежигинеҥ де шыгалаза, кöрÿне берер болбой. Капшай… капшай… шил-эш табала, сандыраган кöзнöктиҥ сын-арказын ыжыктаар керек. Бат, Байлаҥкаштыҥ кÿÿн- санаазы бодоштыра ла мындый болгон.\nJе ойлош, айылдыҥ ээзи кижи, керектиҥ аайын чек öскö jанынаҥ ширтеген. Кöзнöкти jуук öйлöрдиҥ туркунына салапанла да jумалап салза кем jок. Кийнинде шил-эш табылза, ол до тушта аайлап салбай. Оноҥ öскö бу перестройка деген кÿрÿмле кожо магазинде не де артпай барган. Jе чек неме келишпезе, уулдарла-эшле куучындажып, таап ийерге jараар. Бу шÿÿлте табынча бÿдер. Эм тургуза иш-тош то баштаҥ ашкан бош jок.\nJе койлош кööркийге бу амадаган амадузын бÿдÿрерге jетпеген. Шилдеҥ улам ÿйи оны кÿннеҥ –кÿнге челдеп, кемирип, адакыда чек jиирге jеде берген. Эм болбозо турага да кирерге кереес болды. Алтай кудай Койлоштыҥ Байлаҥкажын öскö тынду эдип jайаган болзо, ол шартылдап турар кырзаныҥ кеберин алынар эди.\nБат, шак мындый кызу айалгада бир кÿн олор экÿ ээчижип алып, городтыҥ бар- jок магазиндерин бир эдип тибирген. Jе эш-неме эбелбеди. Андый эмей база. Бу алтайда jок немени кайдаҥсыйрып аларыҥ.\nБат, ол ло магазиндер кериштиҥ бажында мындый учурал болгон. Койлоштыҥ сöзине бÿтпеген бе кандый. Байлаҥкаш керектиҥ аайын бойым кöрöдим дегендий, садучыдаҥ кöзнöктиҥ шилизи керегинде сурулап баштаган. Jе jок неме jок не. Jуук öйлöрдиҥ туркунына базарга-эшке келери билдирбейт. Бу керекти тууразынаҥ кайып турган Койлош, ÿйи садучыны торсыктаарга jеде берерде, оныҥ jеҥинеҥ тартып, «jе барак» деген.\n- Шил деп неме jок по? – деп, блар экÿдеҥ тöртöн jашка jеде берген öрöкöн чала кÿлÿмзиренген айасту сурады.\n- Удабастаҥ болор болбой – деп, Койлош каруузын jандырды.\n- Бат, республика ла республика деп коҥкылдажардыҥ бажы бу. Удабас шилдеҥ болгой болчок кадуны да таппазыҥ, кööркий деп, ол öрöкöн эмди болзо маказыраган кептÿ ÿнденди.\n- Нениҥ учун? – деп, Койлош оҥдобой сураган.\n- Крайдаҥ айрылбаган болзоҥ, бастыра неме jеткилинче болор эди. (58) Ол ло ичкери jерлерди кöр. Анда jаҥыс ла не- немеҥ jеткилинче эмес, jе онойдо ок баалар да когызап jабызай берген.\n- Jе мында отурган jаандар андый ла кöк – тенек эмес эмей. Олор республиканыҥ текши айалгазын кöрÿп… соонодо керектиҥ аайы когызай бербей база.\n- Та ла та. Слердиҥ öрö чыгатанырга мен чала… та ла та. Ол ло сарjуҥды кöр, эки ай jок. Талондорым да ÿлтÿреп калды.\n- Мен оҥдободым, сеге не керек болгон- деп, Койлоштыҥ кулагы казырлана тартылып, «сен» деп баштады. – Эй, айдарда бейин не келгеҥ? Ол ÿстÿ-jуулу jериҥдööн барзаҥ. Сени бейин кем кычырган, кÿрÿм, - деп, чек айткыланып, чыгып jаткан öгöнниҥ jеҥинеҥ тартты.\nБайлаҥкаш öгööниниҥ кылыгын билип, согуш-эш боло бербезин деп, Койложын токтодып турды. Эмди болзо jиит кижиниҥ тал-табыжы jаанап, ол ортозына майт- муйттап, ÿйиле кожо эжиктеҥ чупчула берди. Керек дезе байагы кÿрÿмди jиткелеп те ийген ошкош. Койлоштоҥ чыгар.\nБат, ал-камык магазиндер керип, шил бедрештиҥ бажы олор экÿге мынайып божогон.\nJе Байлаҥкаш баштап алган керегин учына jетирбегенче, амырын билбес келин болгон. Чек ле «тÿште болзо, амыр jок, тÿнде болзо, уйку jок » дегендий. Айдарда, айылдыҥ ээзи кижи бир кÿн иштеҥ келерде,Байлаҥкаш кызынып калган, тураныҥ ичин сибирип турган. Оноҥ öйди чала келиштирип турала, белетеп алган чолтык – мылтык эрмектерин Койлоштыҥ ÿстине мергедеп баштады. Койлош урулып келген тил-оосты аjаруга албаска сананган. Jе Байлаҥкаштыҥ шаҥкылдажына чыдажар ла кижи чыдажар. Оноҥ чек тидинип болбой:\n- Jе болор кыҥзыырга! – деп, кезем айтты.\nАйылдыҥ ээзи кижиниҥ ÿни угулган ла кийнинде, пол jалмап jаткан келинниҥ шартылдажы туна берген. Байлаҥкаш ол ок öйдö кызарып, öзöгин öйкöп кемирген «кöнöктиҥ шили» деген санааларын чыгар айтпай, тумчугыныҥ алдына араайынаҥ кимиректенип турды. Jе айлаҥкаш кööркийди ары jанынаҥ анай jайаган болзо, канайдар оны. Ол кандый да андый корон тилдÿ болзо, jе Койлош ÿйин айдары jок сÿÿп турган. Чындап та, байлаҥкаш jаjаай келин болгон.\nЭмди ай-кулакту шилдиҥ аайы-тööйине Койлош мынайда чыгарга jазанган. Айла, ÿч тÿнниҥ аразында, игис уулдар (милиция) иш-тожын тÿгезип салганда, байагы кöрÿп койгон киосыгыныҥ шилин табыш- эш чыгарбай сыгыртып алар. (58)\nЭмди ÿйи ле уулчагы тату уйкуда кöмÿлип калган сайрап jадарда, ол араайынаҥ табыш-эш чыгарбай терген берген. Оноҥ бир айак чайды шыкпаарып алала, каалганыҥ ары jанында кайылып, кöс тыгынбас караҥуйдыҥ ортозы jаар калып ийди.\nКöрмозиҥ сыр- jелишле jедер jрине jедип келеле, толыктыҥ кийнинеҥ араай ширтеп кöргöжин, кем де jок. J ебу ла ÿзулбес эдейин деерде, киосктыҥ ичинде та не баjырт-буjырт эдип, шилдиҥ оодылганы торгыла берди. Койлош мындый табышты угуп, карачкыл jаар болгон. Бу ок öйдö киосктыҥ кийнинеҥ бир кижи ÿзÿлеҥдеп чыга jÿгÿреле, jаан удабай караҥуйда кайылып калды.\nМыныҥ кийнинде Койлош бир эмеш сакып, оноҥ киоск jаар уланды. Кöрöр болзо, байагы кöрмöзиҥ коркыганынаҥ капкы ла отверказын таштап, апарарга белетеп алган шилин оодо базып алган эмтир. Эмди мында бÿдÿн деген jÿк ле эки шил арткан. Jе мыныҥ бирÿзин кодорорго арай ла кÿч болгонынаҥ, Койлош jÿк ле экинчизин суурып алала, айлы jаар jанып ийген. Бат, эмди Байлаҥкаштыҥ öзöк-бууры токынаар болбой. Jе андый да болзо, Койлош кайракан айылына jедип-jетпей jÿреле, та неге де бÿдÿрилип, ар-jööжöзин сайап алды…\nАлдырбас, анда рамду шил бар. Эмди капшай ÿстине рамды да таппазыҥ. Ол до керек.\n- Сени школдо уурданбазын деп ÿреткен эмес пе?\n-Jе сен государство ол бис билер эмес бедиҥ? Айдарда, бис нени алатанын бойыс билерис. А сен дезе кöп тöгÿнденбе. Школдо тöгÿнденерге ÿретпей jат.\nКАДЫННЫҤ ЭЭЗИ\nДанил Кадын сууныҥ эдегинде jайылган элбек jалаҥдарда ферманыҥ уйларын кабырып турган. Бÿгÿн айдары jок айас, кааҥ кÿн турганынаҥ, уйлар сайгатаарга бош jок дегендий, jалкуурып, токынай jада берерде, ол кармагын кыспактанып, Кадынныҥ jарадындööн уланган – балыктаарга. Jиит кижи шалтаҥдана суурынып, кÿнге кÿйген айас кармагын суудööн таштап, изучоктордыҥ jижине шыралагажын, оныҥ чойлош��онын балыктардыҥ амзаар кÿÿндери jок болгондый, кармак серпилбей турган. А jанил бойыныҥ баштаҥ ашкан jалкузына салдыртып, Оскö jрдеҥ барып jем бедреерге jалкуурып отурды. Кадын талайдыҥ(59) ол jанын айлаткыштап кöргöжин, анда, база да мындагызы чылап уйлар кÿÿн-кÿч jок араайынаҥ отогылап jÿрдилер.\nБат, jиит кижи мынайда jалкуурып мелиреп отурала, чала карамтыга берген ошкош. Оноҥ кайда да анда, уйку аразында, не де мышкылактап турганы угулып-угулбай баштаарда, ол чала ойгонып албай, оноҥ кöзин jÿк арайдаҥ ачып ийгежин, суудагы кöк таш кара болчокторына илинди. Мыны кöрÿп, оныҥ боду меези «jе кайдалык» деп айдып, ойтоло тату уйкузына бастыртып, оноҥ ары ÿргÿлей берди. Jе мындый сайраш база да тыҥ чöйилбеген, нениҥ учун дезе байагы мышкылакташ оныҥ тереҥ уйкуга чöҥÿп брааткан санаазына амыр бербей барарда jиит кижи кöзин такыптаҥ ачты. Кöрöр болзо, байагы таш чакпынду Кадынныҥ кöксинде чала jаандап калган экчелип турды. Оноҥ бойыныҥ кöзине бÿтпей тургандый, болчок караларын jыжып, байагы öйдöҥ – öйгö öзÿп клееткен ташты лаптап ширтеди. Эмди болзо, ол таш, нениҥ де учун, мÿÿстÿ уйдыҥ бÿдÿш чырайын алынып, там ла там jууктап тургандый билдирди. Кенете Данилдиҥ ал- санаазына: «Бу мениле не боло берди, айса болзо кÿнниҥ изу чокторына алдырттым эмеш пе?» -деп, бойына элес öйгö сананып, такып кöзин jышты. Jе мындый jымыш ого бир эмеш те болзо туза jетирбеген. Нениҥ учун дезе ол база бир тапту аjарып ийер деп кöргöжин, сууныҥ jарады jаар кöзи кандалып калган jе ле деген кöк бука боду бÿдÿмиле тартылып клееткен болды. Шак ла бу öйдö Данилдиҥ меезинде неде jалт эткендий, сагыжы jарый тÿжÿп:\n- Бу, бу… -деп туктурылып, эрмек-сöсти колбоп албай, - бу Алтайдыҥ, бу Кадынныҥ ээзи кöк бука туру не - деп, айда салганын бойы да билбей калып, чалкойто барып тÿшти.\nОноҥ, кöргöнчö кöрбöйин дегендий, кöҥкöрö jадып ийеле, «Алтай кудайым, агаш – тажым, Кадын сууныҥ калапту ээзи кöк букадаҥ мени аргадагар» деп, кöҥкöрö jаткан бойынча шымырана берди.\nБу öйдö кöк бука jаратка чыгып келеле, килейе семирип калган тулку бойынаҥ сууны кактап, калтыраган кептÿ силкинип ийеле, jерде jаткан Данилдиҥ jанында мышкылактап, оны jыткарып, jиит кижиниҥ ÿстине бе, айса jанына ба быjырада jеҥилденип ийеле,jулукту öлöҥди ÿшкÿрип туруп кÿпший берди…\nБир канча кÿннеҥ Jыландуныҥ уйчылары Кадынныҥ ол jанындööн «кыстарлап» барган кöк буказын келип айдай бергендер. Керек дезе олордыҥ бирÿзи мынайда айткан эди:\n- Бу бука тен öйинеҥ öткöн. Jыландуныҥ уйлары jетпей турган чылап, бери jанындööн та неге торсоп кечетен.\n- Jе, карын, букагардыҥ бажы бÿдÿн артканына быйан айдыгар. Оноҥ öскö ол ло рефрежераторго кире бергенин бойы да билбей калар эди – деп, Данил кÿлÿмзиренип унчуккан эди.\nЭРЕЛДЕЙДИҤ «JАЖЫЛ JЫЛАНЫ»\nJер-энени ээлеген эл-jон Эрликтиҥ аракы деген элчизин jажыл jылан деп тегиндÿ адабаган болгодый. Мында бойыныҥ кезем ле быжу шылтактары бар болтыр. Ол ло кижиниҥ öзöгинеҥ бука чылап огыра салып, jылкы чылап шыркырада киштеп чыккан jажыл jыланды кöргööн лö кижи кöргöн. Jе чала андый –мындый не-немеге бÿтпес кÿлÿкке ол керегинде шып этсеҥ: « Бу тен чын эмеш пе?» -деер. Бат, оныҥ учун бÿтпес улуска Эрелдей деп jиит кижи jажыл jыланла кöстöҥ кöскö канайда, кандый айалгада туштажып jолыкканын эзедип ийейин.\nЭрелдей деп кöлчинниҥ чööчöйлöжин канча кÿнге улалганын туш улустаҥ болгой, байла, бойы да билбес. Оныҥ айдыжыла болзо, «ол кÿн нöкöр уулдар келген. Оноҥ- сорвался». Jе öткöн кÿндерди сабарыла –эшле чоттоп кöргöжин, кÿнниҥ кöзин кайда да айга шыдар кöрбöй сойынган болгодый. Эмди болзо, элбек орынныҥ ÿстинде эди-каны jимиреп, суудагы тал чылап тыркыражып, кöс- бажы тижип, сагал-сугалы сарбайып калган, толгодып jаткан ийнекке бодош онтоп jатты. Орынга коштой эки кöнöк: бирÿзинде суу болтыр, экинчизинде- куску…\nJе аракы ла аракыдаш jанынаҥ ченемели jаан «специалист» уулдардыҥ айдыжыла болзо, биэки айдыҥ туркунына кÿнниҥ кöзин кöрбöй уштылганча салынган кижи учы-учында келип, колго тÿже беретен болгодый. Улус анайда айдыжат. Бат, ол тушта андый кÿлÿкке öскö кижи нени айдып турганы угулбас, jаҥыс ла оныҥ эриндериниҥ кыймыктажы билдирип турганы кöрÿнер. Оноҥ болзо, бир оос эрмек айдып албас, чек ле тили чыкпаган балага бодолду кöрÿнер.\nJе Эрелдей кööркий мындый коркышту айалгага jетпеген де болзо, а кайда да оныҥ бери jанындагы кыйынныҥ олjозында болгонын айтпаза да jарт. Айса болзо, кандый бир карганак мындый керектиҥ аайын аjаруга алып: «То-ой, кижи мынайып ичсе ол jерди кöстöй берер болбой» - деп ÿшкÿрип, карыгып айдардаҥ маат jок. Эрелдей кÿрÿмниҥ шыралап турган бортык тыны бу jарыкты таштап барарга мойножып, тöжöктиҥ ÿстинде арга jок jайрадылып калган эди-каныныҥ öзöгинде Эрелдей чилеп ок jÿдештеҥ онтоп-сыктап jаткан. Керек(61) дезе оныҥ кöксиндеги болчок jÿреги кайда да анда, öзöгиниҥ тÿбинде, араайынаҥ «тип-тип» эдип согулып турган.\nОныҥ öзöгиниҥ тамызында эм тургуза не болуп турганын, байла кем де оҥдобос. Ол jаҥыс ла соок сууны айдары jок кÿпшип, суску- сускузыла öзöгиндööн уруп турган. Байла, кÿлÿктиҥ öзöк - буурында öрт камылган болбайсын. Jе анайып ла jадала, jаан удабай, кенете, алыс jрдеҥ дегендий, бука чылап огыра салып, кöнöктиҥ ÿстине бажын арткан кептÿ салактадып ийди. То-ой, оныҥ öзöгинеҥ та не, та не чыгып jат…\nJе мындый кузуш, мындый jадышла Эрелдей бойыныҥ öзöк –буурын, кÿÿн-санаазын jазып албазын чокым ла jарт оҥдогон. Оныҥ учун ол канай-кунай онтоп-сыктап та болзо турала, мылча барар деп бек сананып алды. Анайып, jаан удабай, чай азым öйдиҥ туркунына, бойыныҥ аракы –короjонго шиҥеп, шöлтÿреп, шöлÿреп, jайрадылып калган эди-канын тöжöктиҥ ÿстинеҥ jуунадып, мылчаны кöстöп, сÿÿртей берди. Jе анайып, сÿÿредилип, мылчага jдип- jетпей jÿреле, апейт ле огыра салып, тротуардыҥ эдегине сийе бажына отура тÿшти. Бу не jÿрÿм, бу не шыра?! Jе шак бу öйдö Менделеев öрöкöн эзен болуп, Эрелдейди аjаруга алган болзо, байла, ол до оныҥ öзöгинде кандый окись, закись, перекисьтер… болуп турганын аайлабас эди…\nJÿдеп турган кÿлÿк эмди болзо мылчаныҥ куу туманы jайылган буулу кыбында, бойы бойына маказырап, аайы-бажы jок чабынып турды. Кÿÿн-санаазы да бир эмеш jарый тÿжÿп, оҥдоло берди бе кандый. Оныҥ кайыҥ бÿринеҥ эптеп эткен jалмуужы арка-белди сокконынаҥ эмди корболоно берген де болзо, jе ол чыбыктажыныҥ кемин бир де серитпей, ол ло бойынча кöзи-бажын килтиреде улдап турды.\nJе мындый маказырашту улдаш jаан удабаган. Кенете оныҥ öзöги кижи кÿÿни jок базыныншка чыдажып болбой салып, кош арка кабагын jемире кöрÿп, туруп чыккан. Кайда да анда, öзöгиниҥ тамызында, та не де булгалып, тÿймеп öрö тартылган. Бу öйдö Эрелдейдиҥ кöзи-бажы айланып, öзöк-бууры, откосалган тос чылап, тÿрÿлип туйлап баштаган. Акыр, капшай, капшай мына чыгар керек. Калак, кижиниҥ кöзи кажайып, будын чирей тебинип ийбезин. Jиит кижи бодоштыра ла мынайда сананып, агаш-ташка согулгадый jунунатан кыптыҥ эжиги jаар jÿткиген. Jе каалганы кайра саларга jетпей jадып, огыра салып ийбей кайтсын. Кÿрÿмниҥ огырыжы тен букадыйынаҥ да jÿдек эмес болтыр. Эмди болзо Эрелдей кайда да анда ыраакта дегендий, jаҥыс ла jыгылбас деп сананып, эжиктиҥ jаагына jöлöнö тура берген. Мынайып ол та канча кире турган – онызын бойы да билбес. Jе кöзи –бажы jалт эдип бир эмеш jарый тÿжерде, кускан jери jаар аjару салды. Кöрöр болзо, кандый да jажыл болчок неме jылан чылап тÿрÿлип калган jатты. Энеме-ей, кандый коркымчылу! (62-63)\nМАJАЛАЙ\nБу учурал кÿскери jайда болгон. Данил, тÿниле кöзöрлöгонинеҥ, кÿн туку качан öксöп каларда, jылу тöжöгинеҥ суурылып, кöзи-бажын арутап алала, Аккол ийдин азыраарга ÿйдеҥ чыкты. Анайып тайгылыла соотожып турганча, олjанда jаткан Кимилдей öрöкöн базып келеле, чеденге артылган кептÿ туруп, jиит кижиле кöнÿ куучынга кире берди.\n-Бÿгÿн jол кетеп барак па, Данил?\n-Кайдар ол, тайга – ташла jортып та алза керек.\n-Кече мал кöргöн айас Актöҥдöп келдим. Анда эликтиҥ jолы тен не де аайы jок турды не, чек асфальттап салган. Бÿгÿн шыйдынбазас, уулдар озолойло, керектиҥ аайына чыгып койор. Оныҥ учун тал-тÿштиҥ кийнинеҥ кыймыктанак па?..\n-Кайдар ол. Jе неме –эш келишпезе, борсуктаган айас чыгып келетен турус – деп, jанында jалканчып ла ол ок öйдö оныҥ ÿстине калып турган Акколын «суйт» деп сÿрÿп, Данил ÿнденди.\n- Канай неме келишпейтен, аҥтараларыс деп айт jадым не. Оноҥ анда буур тиштеп коноло, эртен тура jодрологон айас чыгып келерис. Быjыл оныҥ бÿткенин тен энем айтсын. Кара-баjырт.\nКимилдей ле jанил тал-тÿштиҥ кийни jаар бирузи калтар, экинчизи jеерен атка минген Актöҥди кöстöп, араайынаҥ jортуп ийдилер.\nАнайып, олор экÿ jедер jерине jедип келеле кöргöжин, элик арканыҥ эдегин, чындап та, айдары jок jолдоп салган болтыр.\n- Тен чорт то эмес туру не. Jе, jарт, керект��ҥ бышканы мында, кööркийек картечьтеҥ öдÿп барар ба, тöрт саны сырас эде бербей база – деп, Данил араайынаҥ кÿлÿмзиренип, ол ортозында отко тиштеп, сабы тамчылап турган буур кара болчокторына кöрÿнип келерде, чилекейин ажырып ийди. Оноҥ эки алаканын тажынып, уужанып- эмди тÿнейтен jер бедреп алар керек. Jолго эртеледе, кÿн кыр баштай ла берзе, келедим – деп, сÿÿнип турды.\n- Тÿнейтен jер дедиҥ бе? Ол кайда барар. Алтыгы –Карасууныҥ кечÿзинде ыжык jер бар. Анда ла одуланып, jалбагынаҥ jадербей- деп, Кимилдей Данилди эбтре согуп, озо jортты.\nЭмди олор экÿ колодо кожоҥдоп, шоркырап аккан кара сууныҥ jарадында, jут-jулакайдаҥ бÿркенгендий, чындап та, ыжык jерге jедип келдилер. ОНоҥ бир айактаҥ чай ичип ийер дежип, от камыскан айак тÿниле одыратан одыны анаҥ – мынаҥ jуунадып баштадылар.\n- Данил, сен одынныҥ оок – тобырына кадалбай, карын да jоон-jоон будактарды бедиреп тажы – деп, Кимилдей айда салган бойынча, оноҥ – jок, агаш – ташла мен берижейин, сен чöйгöнгö чай тургус. Кÿн jабызап барадыры – деп айтты.\nДанил ого-бого jетпей туруп, тес кара чöйгöнди алган бойынча суу jаар койчыҥдада берди. Кечÿге базып келеле кöргöжин, анда маjалайдыҥ маймайта берген изи jатты. Мыны кöргöн бойынча, болчок jÿреги борт этпеген де болзо, jе куйка бажы jимирей берди. Оноҥ Кимилдейин кычырып алала, jаан аҥныҥ кылыгын ширтеп турдылар.\n- Мында бир кунан неме бар. Улай ла мында jемзеер jаҥ тапкан. Бу кечÿни тен мензинип алган ошкош. Уйалбазын – деп, Данилга jартады.\nЭмди кÿн туку качан ажып калган. Кÿскери jайдыҥ эҥири бÿрÿҥкÿйленип койылып баштаган. Кимилдей jол кетеп Актöҥниҥ одожында jайылган Кызылак деген öзöктöн jортордо, Данил «картечьттеҥ öдÿп барбас» элигине атанган.\nJиит кижи туку байадаҥ бейин, качан кÿн кырдыҥ бажына тебип баштаарда ла, jедер jерине jедип, кара тöҥöштиҥ кийнине шибееленип алала, ырызын ычкынбаска кетеп баштаган. Jе сакы ла сакы – элиги де jок, койоны да jок. Тынду немениҥ jыды да jок. А койылып брааткан эҥир там латам карачкылап, бойыныҥ ижин араайынаҥ кöндÿктирип jатты. Данил арт-учында чек сандырап, бош арыган. «Канчазын мында отурар» - деп сананып, кыймыктанарга jадала, - акыр база эмеш – деп, бойында кимиректенди. Jе база эмеш öй öткöн – тирÿ неме jок. Оноҥ чек неме кöрÿнбей барарда, кöсти канчазын ойор дегендий, jеерен адын ээртеп, минип ийеле, одузын кöстöп, jелдире берди.\nТÿнейтен jерине бурылып келгежин, Кимилдей öрöкöн бу байа jаҥы ла келген ошкош – от камызарга шакпырап турды. Ол база куру бурылган. Данил адын уларып салала, байагы тес кара чööйгöнин ээчидип, сууны кöстöди. Чöйгöнин сугарып баштай ла берерде, кайда да сууныҥ ол jанында ба кайда, не де баjырт эткен. Ол чочыганына сертес эдип кöс тыгынбас караҥуйды тинтий согуп, jе эш-неме эбелбесте,чöйгöнин анаҥ ары сугара берди. Jе сереҥке де чагым öй öткöлöктö, кургак будактардыҥ сынганындый баjыраш там ла там илеленип, jетпезине мышкылакташ угулган. Шак ла бу öйдö чочып, коркып калган бойы сууныҥ ол jаны кирези jердööн аjарза, кандый да jе ле деген кара неме турды. Эйе, ол неме. Бу ок öйдö суулу чöйгöнин туура таштап, кыйгы-кышкыла оду jаар согоон октоҥ тÿрген тартылып барды.\n- Кимилдей, мылтыгыҥды ал, айу келjат. Ат оны, ат! – деп чоколдонып, оттыҥ jанында сиркиреп калган турды.\n- Бу канай туруҥ, Данил, ол мениҥ калтар адым не. Байа сууныҥ ол jанында уларган эдим…\nЭртезинде Кимилдей ле Данил кÿн öксöгöнчö козырыктап алала, jодрологон айас jурт jаар тартыла бердилер. (64-65)\nКОРКЫШТУ КОҤКО\nАргымай сары таҥла туруп келеле, от-эш салып, сай-чуй азып шакпырап турганча, кÿн сооксымак чокторын одоштой турган кайыр тууныҥ бажына чарчадып ийген. Öрöкöн таҥкы азым öйдиҥ бажында койлорын чеденнеҥ чыгарып, одорго башкарып салды. Оныҥ бÿгÿн кой кÿдÿп, оны каруулдар очырады тÿгенип, öзöктööн тÿжетен кÿни болды. Jанар керек. Ол азык-тÿлÿк тÿгенип калган арчымагын кактап, jурттööн кыймыктанарга белетенип, jе ол ок öйдö оныҥ солунтызы болуп келетен Кÿчÿкти, талканду чайла соотошкон айас, сакый берди. Удабастаҥ ла келер керек.\nАнайып отурганча, jолдо чабдар ат кöрÿнип келгежин, кыймыктанар алдында Кÿчÿкле калыражып, таҥкылап –эштейле оноҥ jортор деп, Аргымай ичинде мык сананып алды. Анайып, аттыҥ базыды тапылдап, очоктыҥ jанына jууктап та келген болзо, буурыл чачту бажын каҥкайтып, Кÿчÿкти уткыбады.\n-Jе, jуртта не солун бар, Кÿчÿк? Кай, бу койу чай азып салдым, чайла, - деп, бажын ол ло бойынча öҥдöйтпöй, столдыҥ ÿстинде аш-курсакла шакпырап jаткажын, - арчымакты тутсагар, öрöкöн?- таныш эмес ÿн угуларда, карганак чочыганына атпас эдип, арайдаҥ чалкойто барбады.\n- Бу кижини чочыдалып канай турган уул – деп, Казакпайдыҥ арчымагын ого болушкан айас ат белинеҥ сыйра тартып, jерге тÿжÿрип,- адаҥ кайда, не келбеген?\n-Байа эртен тура керектерим ле дейле, Шабалиндööн ырдырöрен. Эртен тÿшкелерим деген – деп, Кÿчÿктиҥ очы уулы, Казакпай, адыныҥ ээринеҥ jайылып, jалаҥ болгон алаканын Аргымайга jайа тутты.\nМынайып, блар экÿ бор-кар солунды элгеп, экчеп отургажын, jиит кижи кече тÿнде канайда кыстарлаганы керегинде кайдööн дö ары jалаҥдööн jайыла берерде, Аргымай öрöкöн оныҥ кей- кебизин тилине аjару салбай:\n- Акыр, отуркалдым ошкожым, кыймыктанар керек – деп айдала, öрö турды.\nАнайып, Аргымай адын ээртеп-эштейле, неге де сÿрекей сÿÿнген чилеп, очок jанына кÿлÿмзиренип калган тылырап келди. Оноҥ бир азым таҥкы камызып, Кÿчÿктиҥ «кÿчÿгежине» баштанды:\n- Акыр, Казакпай. Мен сеге ундыгалагымда бир неме керегинде айт салайын. Jе сен коркыба. Анда коркыыр неме jок.\n- А не, мен недеҥ коркыйтам. Коркынчак деп маҥдайымда бичип салтыр ба – деп, Казакпай учурлу сöсти учына jетире укпай, ол ортозына шып этти.\n- Айдарда, тÿнниҥ туй ла он эки саадында бу кырдаҥ, - деп айдала, козыр таштарла бÿркенген туудööн колын улап, - бу кырдаҥ коҥколу кандый да неме тÿжÿп, тураныҥ jаныла öтjат. Jе сен коркыба. Эмди айдыҥ jаҥызы. Кер-мар не-не болзо тыи ла отур –де, Аргымай ичинде каткырып, Казакпайга jартамал этти.\n-Jе-е, мында коркыырга jаш бала бар эмес. Тоҥло не деер оны – деп, jиит кижи колын jаҥып ийди…\n… Эмди кÿн чала jабызай берерде, Казакпай койлорды чеденге шаап, jадып амыранар деп сананды. Оноҥ öскö кече тÿнде Jалаачыныҥ ол бир тенек балазыла соотожор деп оҥду уйуктабаган да. Jе, байла мында ла, аалга jерде, тойгончо кöбöтöн туру.\nКазакпай анайып, байа колдыҥ эдинеҥ кайнаткан jармала карды тыдылганча тÿптенип алала, оттыҥ jанында табылу таҥкылап отура, чала мелирей берген. Jе бир эмеш öйдöҥ ойгонып келеле, кÿÿн-кÿч jок öрö туруп, уйуктаарга тура jаар ууланды. Бу öйдö кÿн недеҥ де уйалган чылап, бастыра бойы кызара берип, кырдыҥ ары jанындööн jажынып jаткан. Удабастаҥ бу ээн, аалга тала Кÿчÿктиҥ «кÿчÿгежин» бойыныҥ карачкыл сомына койдонып алала, таҥ атканча кайылып калар.\nJиит кижи та канча кире кöпкöнин бойы да билбес. Эмди ол недеҥ де улам ойгоно чарчап келерде, болчок тураныҥ öзöгин кöс тыгынбас карачкыл ээлеп алган болтыр. Jе бугÿн айдыҥ jаҥызы да болзо, ай недеҥ де jалтанган чылап, калыҥ булуттардыҥ ары jанына jажынып алала, чыгып келеринеҥ мойножып тургандый болды. Казакпай лампазын камызып, тышкартында очоктыҥ эдегинде öскöзиреп арткан эттÿ jармазына чыкты. Jе шак ла бу öйдö Аргымайдыҥ айтканы меезине илинерде, оныҥ бастыра бойы jимиреп, тура jаар меҥдеген кептÿ ÿкÿстеп, неге де сÿрдÿрткен кижи чилеп, ÿйге капшайлап кирди. Оноҥ, колындагы саадын аjарып кöргöжин, он беш jоктоҥ он эки болды. Эмди ол ойто ло Аргымайдыҥ «коҥколу немези» керегинде сананып ийерде, бастыра бойы jимирей берген. Ажанар да кÿÿни jок. Jе канайтса да койлорды каруулдап мында конотон туру. ОНон ойто ло саадын ширтей сокты – он jоктоҥ он эки.\n- Акыр, андый-мындый немелер керегинде сананбас керек. Кижи там ары коркыыр – деп, бойында кимиректенип, тымый берди, jе Казакпайдыҥ санаалары мынайда булгалып-булгалып, оны ойто ло коҥколу немеге jолыктырып келет. Ол jалтанбаска чырмайып та турган болзо, jе кöксинде уйалган коркымчыл деген эдÿ оныҥ кÿÿн- санаазын эркидеп турды. – И-и калак, тан капшай адатан болзо. Эмди беш jоктоҥ он эки. Таҥ атканча беш jоктоҥ ло болотон болзо, тен кудайга да бажырар эдим… Тен ийт –эш болгон болзо, турага кийдирип алар эдим… Эх, байа арай ла jастыргам. Казарды ээчидип алатан немени. Эмезе аҥдаган – эштеген уулдар да келбес, тегин де болзо, ÿйген – сулугы шыҥыраган бого тÿшкÿлейтен эди. Öй он эки боло берди бе, кандый, jок, эмди де эки минут бар. Э-э, калак,кер-мар не-не болзо, чабдар аттаҥ ла айрылбас…\nМынайып ла отурганча, кайдаҥ да анаҥ кыр jанынаҥ коҥконыҥ ÿниндий табыш кöс тыгынбас караҥуйдыҥ коксин ойо тееп, jарыла бергендий угуларда, ол бастыра бойы атпас эдип, кÿр-кöкси jимирей берди… Эйе, ол неме келjат. Казакпайдыҥ эмди болзо куды чыгып, эдер-тударын таппай турала, бызырлу лампаны тудунганча тышкартындööн чарчалып келди. Jаан удабай чабдар адын ээртеп, jурт jаар ай-караҥуй тÿн öткуре аттыҥ тынына jанып ийген.\nJе кайда да jарым саат öткöн кийнинде, Казакпай кайда барган дегендий, булуттар ары jанынаҥ карап чыккан айдын кÿмÿш чокторыныҥ алдында, чалынду jалаҥла ÿÿрин ээчиткен Аргымайдыҥ коҥколу jе ле деген алмыс-jелмис текези, суудаҥ ичип алала, кыр jаар уланып, капшайлабастаҥ ырбадып браатты.\nКАНАК, АНАЙТПАЗАҤ.\nКанак чадырдыҥ эжигинде фонаригин jазап отурды. Ижи jылбай турганынаҥ ого кыртыштанып, öзöгин кемирип турган бу сезимди ол öйдö jаныла öдÿп jаткан уулына сыйлады:\n- Бу фонарикти кем ÿреген? Эҥир ле кирзе, клуб деер. Бÿгÿн тойорыҥ… Ол öлöҥниҥ чеденин база мен кадайтам ба?!\n- Мен слердиҥ немегерди тайатам ба.\n-Тайатан-эш эмес, бÿгÿн чеден кадаарыҥ! – деп, кату ÿнденди.\nКанак кÿстиҥ бу тура берген айас ла кааҥ кÿндериниҥ бирузинде борсыктап баркелер деп сананып, бÿгÿн фонаригин jазап отурганы ол туру. Оныҥ jанында борсыктыҥ эдÿзи болгон jе ле деген Казар деп тайгылы суймайып алала, мелиреп jатты. Ӱстине бÿгÿн айдыҥ jаҥызы. Толунга да jеде берген ошкош. Эйе, бÿгÿн ле кыймыктанар керек.\nСаргарып чыккан сары кÿстиҥ кÿни кыр бажына теберге jеткелекте Канак jеерен адын ээртеп, тозовказын jуктенип, борсыктыҥ эдÿзи болгон Казарын ээчидип алала, кöҥкöрö алдыра jортып ийди. Оноҥ анча –мынча öй öткöн кийнинде аҥчы кижи, кÿски эҥир койыла берген тужында, jедер jерине jедип, «Акыр мынаҥ ла баштаар» - деп сананып адынаҥ тÿжÿп jеҥилденип алала, бир азым таҥкы асты. Эмди эҥир койылып калганынаҥ , ай кырдыҥ jиткезинен карап чыгала, недеҥ де уйалган чылап, быjыраш булуттардыҥ ары-jанына jажына берди. Бу öйдö камык борсыктыҥ тынын кыйган Казар jыт алгандый, ÿркÿген кептÿ та кайдаар да маҥтап калган.\nЭмди Канак толун айдыҥ тöгÿп турган кÿмÿш чокторыныҥ алдында jайылган козыр кырлаҥдарлу меестиҥ эдегиле араайынаҥ тапылдадып браатты. Jе Казар деген казыр нöкöриниҥ ÿни эм тургуза угулбайт. Ыҥ-шыҥ. Чындап, борсыктардыҥ jемзежи эмди болзо, тынданып калган. «Акыр, бÿгÿн мынаҥ неме келишпезе, эртен Тöргÿнниҥ кырлаҥдарына jедер. Анда быжу. Борсыктар кыймырап jат» - деп, бойында сананып барып jаткажын, тайгылыныҥ калапту ÿни ичкери тöстöктöҥ бö кайдаҥ, тайга-таш кöчö бергендий торгулып калды. Ийдиниҥ баштап ла берген шаҥкылдажын угуп ийген Канактыҥ jÿреги сÿÿнип, адыныҥ кабыргазына тапчылап, сыр-jелишке кöчö берди. Анайып jеерен эрjинениҥ тынына салып, тöстöктиҥ бажына чыгара ырбадып келгежин, ийдиниҥ ÿни ыраак jокто jаҥыланып турган болтыр. Jе ол ок öйдö оныҥ кулагына:\n- Канак, сука, бу кырзаҥды ары тут, кижини jара тартыйбезин – деп, ÿн угулган. (68)\n- Час мен сеге сукан кöргÿзерим – деп, Канак кекенип, jеле баскан jерде jаткан быдакты кармай алып, ичкери jÿткиди.\n- Канак, анда кöп кимиректенбей ийдиҥди капшай тут. Оноҥ öскö экилеҥниҥ ижиҥди берерим.\nАҥ ла тайгылдыҥ ортозында чачыла берген канду jууныҥ одузына jедип келгежин, борсык кайракан какпак таштыҥ алдына кептелип алала, Казарла кÿÿн-кайрал jогынаҥ керижип jаткан болтыр. Оноҥ аҥчы кижи борсыктыҥ кара болчокторына илинип ле келерде:\n- Канак, скотина, бу кырзаҥды туура эт дедим не!\n- Öйинеҥ öтпö, эмди болзо «скотинага » jеттиҥ бе. Акыр, тумчугыҥды оотпозом кöрал – деп, Канак ийдин туураладып та турган болзо, jе каныга берген тайгыл ээзиниҥ куйагын оодо согуп, кижиниҥ бажы jимирегедий ыркыраныжала калаптанып, борсыктыҥ ÿстине чурап турды.\nЭмди болзо, аҥчы ла тайгыл борсыкты эки jанынаҥ арадай келдилер. Бу ок öйдö Канак чала келиштирип турала, борсыктыҥ тумчугына «jырс» ла. Онызы оозы-мырдын тудунып:\n- Канак, анаар ла согунбазаҥ – деп, борсык азуларын ырсайтып, фонариктиҥ jаркынынаҥ кöзин колыла бöктöп алала, ыркыранып, - кижиниҥ кöзин кылбыктырбай ол немеҥди öчÿрал, падла! Оноҥ öскö алты-ÿстинди ал согийерим!..\n- Но, ладна – деп, Канак быдагын туура таштап ийди.\nАнайып, кырлу jуу ого –бого jетпей туруп, Казар борсыктыҥ jткезинеҥ канайда да эптÿ ала койып, калjанды какпак таштыҥ алдынаҥ серпий тарткандый чыгарып келеле, аайы-бажы jок силкип, тыдарлай берди.\n- Кижиниҥ jиткезинеҥ божот, падла! –деп, колдорыла ийттиҥ оозы-мырдын тырмалап, коркышту азулардаҥ айрылар эбин таппай, - кандый коркышту неме эдиҥ… Эмди болзо балдарымда öскÿс артырарга jеттиҥ бе, сука. Божотсоҥ! – деп, ийттиҥ коронду тиштеринде кинчектелип, кыҥзып турды…\nJаан удабай, кайда да jарым сааттыҥ бажында, байа мончо jажынып калган ай, эмди болзо, чел булуттардыҥ ортозынаҥ бир кöрÿгип, бир кöрÿнбей, таҥ атту кижини карыкчалду ÿйдежип, öҥöлöп браатты. Ол кижиниҥ ээриниҥ кийин канjазында, таарда, кандый да болчок тулку немедий неме бирде болчос, бирде кöрÿнбей калып, кöкпöҥдöп jаткан.\nСӰРКӰШ ЭМТИР\n-Ох, чек болалбай турум. Jеҥилденип алардаҥ башка – деп, Койлош уур ÿшкÿрип, ÿнденди.\n- Эйе, туура базала, jеҥилденалак. Оноҥ öскö кижиниҥ кугы тыдыла бербезин –деп, Кÿдÿреш онызын jöмöди.\nЭки нöкöр мынайда шулурып, элентизи jедип, солjырайып брааткан гаражты айлана бердилер. Ол ло толгой соккон бойлоры «тöртöн беш» деген керекти башкарып ийеле, топчыланып jаткажын, алыс jердеҥ болчок «игис» уул кара токпокторын jÿктенгенче, олор jаар араайынаҥ jайканыжып клееттилер. Бойыныҥ «кудайын» аjарып ийген Кÿдÿрештиҥ ал-санаазы чыгып:\n- Капшай качак, оноҥ öскö бералар – деп, Койлош нöкöриниҥ jеҥинеҥ тартты.\nJе Койлош атырайтарга тидинбей, таҥкызын чыгарып, камызып ийеле, нöкöриле куучындажып турган кижи болуп, чала кедейе туруп алды. Мынайып эки сорум эткелекте байагы jеткерлериҥ качан ок мында jайканып келген турдылар.\n- Jакшылар, нени эдип турганыгар? – деп, «игистердиҥ» чала jатпанак сындузы кезем сурады.\nКойлош мынаҥ эмес, олорго эбире согуп:\n- Jакшылар, кажы jердиҥ уулдары – деп, эзендежерге колын сунды.\n- Öйинеҥ öткÿре не барадырыҥ – деп, ол ло «jатпанагыҥ» кара токпогыла Койлоштыҥ jалмажына сымаган кептÿ араайынаҥ кыч эттирип, - общественный jерде jеҥилденген учун штраф – деп, jаҥныҥ кÿлÿги токыналу jартамал этти.\nМындый керекти аjарып турган Кÿдÿреш кöлчиниҥде ÿн де jок, керек дезе тынбай да барган ошкош. Нöкöриниҥ jанында сирейе када берген турды. Jе Койлошко не болзын, керек –jарактыҥ аайын билбеечи кижи болуп, кем, кайда jеҥилденген деп, алдында турган ÿч jеткерле керижердиҥ кажы jанында болды.\n- А не, чÿштебеген учун алмарыҥды топчылап тургаҥ ба? – деп, игистердиҥ сырсак бÿдÿмдÿзи айтты.\n- Ачык немени топчылалбай, сенеҥ сурайтан ба?!\nКериш – челдеш шак ла мынайып кÿйбÿреп брааткан öйдö Öлбöзöк деп jиит jемзеген айас айылдаҥ öрö кöкпöҥдöдип клеетти. Оны бу кичинек городто билбес уул jок болбой. Кайда – куйда нöкöр –эжи, кöрÿш- таныжы туштаза, менде бир болуштоп сыра бар, jылдырып ийек пе, эмезе бир эмеш акча артты, кабакбашты ал согок по деп айдар. Оныҥнаҥ чыгар.\nМынайып ла эки эдеги jайылганча jакпаҥдадып клееделе, байагы чур-чуманакту jерге jедип-jетпей, öркö чилеп содойо тÿшти. Кöрöр болзо, Койлош деген наjызы байагы jеткерлерле тöштöжöрдиҥ кажы jанында болды.\n- Мен топчыланала мынайып ла таҥкы кÿйдÿргенимди бойыҥ кöрдиҥ не – деп, таҥкызы чала –была камызып, чилекейи чачылып, милиционерлердиҥ алдында ыркыранып турды. Бу öйдö Öлбöзöк керек –jарактыҥ аайына чыгарга ичкери jÿткиген. Анайып, бир чыкырым öйдиҥ туркунына мында тургандардыҥ колы-будына оролыжып ийгежин, не-немениҥ сомы чокымдалып келди. Öлбöзöк эмди не болуп турганын jарттаҥ – jарт билип, öйди кöп чöйбöй чагылыжып турган оос-тилдиҥ бажы-учына илинип, «игистердиҥ» алдына та нени де jартай берди.\n- Ой, уул, - бирÿзиниҥ jеҥинеҥ тартып, бу чÿш эмес, бойыҥ да кöрзöҥ, бу сÿркÿш туру не – деп, нениҥ де учун «мен дегендий», тöжине jудруктанып, ус сабарын чыкталган jер jаар улап, чычаҥдадып турды.\n-Сен бойыҥ да сÿркÿш. Чÿш ле сÿркÿшти ылгаштырбай турганыҥ да, эзирик ошкожыҥ не. Мында сениҥ керегиҥ jок. Кöп кертеҥдебе, оноҥ öскö отдел барарыс.\n-Бу канайтуруҥ, как элÿÿр кижини эзирик деп – эмди болзо Öлбöзöктиҥ чилекейиниҥ чачылар бажы эбелип келди.\nОос-тил ажыра тартыжу там ла там кöпчип, бирде кызып, бирде когып, jииттер ле милиционерлер ортодо учы-кыйузы jок чагылыжып турды. Jе jаҥныҥ кезерлери мындый айалгада кöп чечеркешпес эмей. Олор капшай ÿстине «отдел барарыс» дейтен сöстÿ улус. Бат. Олор Койлош, Öлбöзöк-суларды отдел деп таркыжаактардыҥ кажы jанында.\n- Бÿтпей турган болзоҥ чы – дейле, Öлбöзöк байа мончо айткан «сÿркÿжин» ус сабарыла jалмай соктыртып, тилине амтандаган айасту jаладып ийди. – Мен сÿркÿш деп айттым не. Бу сÿркÿш эмей база. Бÿтпей турган болзоҥ бойыҥ jалап кöр.\nМындый чыедыктыруныҥ кийнинде милиционерлер чала аланзый бердилер. Оноҥ ол jатпак сындузы «чын эмеш пе» дегендий, Öлбöзöкти öткöнгöн. Jе баштапкы ла амтамныҥ кийнинеҥ кÿлÿгиҥниҥ бÿдуш-чырайы элес öйгö jуурылып:\n- Чындап та, сÿркÿш эмтир ине – деп, нöкöрлöрине бурылып, арга jоктоҥ ÿнденди.\nКОҤЫС ХАРАКИРИНИ НЕНИҤ УЧУН ЭТКЕН?\nАфоризмдериҥ кайда?\n- Командировкада.\n***\nЭске алганы элге артар.\n***\nКандый кижиге öйинеҥ öткÿре тоомjы, jайым, килемjи эдип турзаҥ, ол сени тообой барар. Учы-учында сен ого кем де эмес болуп каларыҥ. Оныҥ учун кандый ла кижиниҥ кылык-jаҥын бойыҥга удура öйинеҥ öткÿрбес керек. Кажы ла немениҥ кеми бар.\n***\n- 2000 jылда не болорын мен билерим.\n- Не болор? – Ол тушта jирме биринчи чак башталар.\n***\n- Бу сен удаан öйгö кöрÿнбей кайда болгоҥ?\n- Мен улуска кöрÿнерге кÿскÿ эмезим.\n***\nКÿн бойынын бескезиле де, тузалу болгоныла да айга кöрö, jаан тоомjыда. Jе ненин учун оныҥ öни мöҥÿндийин алынган, ай дезе- алтындыйын?\n***\n- Улус нениҥ учун айдын тÿн деп айдыжат?\n- Нениҥ учун дезе ол тÿн jаҥыс ла айга берилген. Ол jÿк ле айдыҥ тÿни.\n***\nБистиҥ jаандар тепшиде салып койгон jуулу эт ошкош. Чек ле jип ийер кÿÿниҥ келер.\n***\nКандый ла суракту сöстö, суракту эрмекте бойыныҥ каруузы бар.\n***\n- Jÿрÿм кандый?\n- Öлö-чоокыр.\n***\nКижи ак-jарыкка туулза – орында, кижи амырайт – орында. Бу, байла, сÿрекей jакшы неме.\n***\nАлтай-Кудай эл-jонды ак-jарыкка jайаарда, бастыразын тÿҥей эдип бычыган. Jе ол кеиге де запчастька бодоп артык ичеге бербеген.\n***\nТелекейлик мÿргÿÿлдердиҥ тöзööчилери – Будда, Магомет, Христос бойлорыныҥ jÿрÿминде Кудайга бÿткен бе? Jе олор Агару санаага мÿркибеген jарт. Айдарда, Улу Ийдеге jаҥыс ла арга jок улус баштанатан болгодый.\n***\n- Сен не уйуктабай jадырыҥ, айса болзо уйкуҥ чыга берген бе?\n- Байла, уйкум чыга барган ошкош. Jе ол ортозына оныҥ чыкканын аjарбай калдым.\n***\n-Билериҥ бе, карындаш, сени кöп улус jаратпай jат.\n- Мен улуска jараарга водка эмезим.\n***\nКудай кижини бойыныҥ бÿдÿш- бадыжы аайынча jайаган деп, улус айдыжат. Айдарда, Кудай деген ийдеде сÿне болор учурлу.\n***\nСÿне – ол сагыш.\n***\nJылдыҥ кÿс деген öйи ар-бÿткенди шалтаҥдап, jылаҥаштап jат.\n***\nJыртык канча jаштуда jыртылган?\n***\nЭрjине мал чек ле jаш балага бодолду. Оны кÿнÿҥ сайын кийиндрер керек – ÿйгендеер, ээртеер, сугарар…\n***\nОныҥ бÿдÿш-бадыжы андый чырышту болгон. Баштап ла кöрÿп ийзеҥ, карта санааҥга кирер.\n***\nАрасей тергеениҥ эки башту мÿркÿди jуралган кебеделин сиам игистерге тÿҥей кöрöдим.\n***\nАк-jарык алдында эр киндиктÿ деген öзÿм бастыра немениҥ бажында турар учурлу. Нениҥ учун дезе суулардыҥ, тайгалардыҥ, кобы- jиктердиҥ, оттыҥ, салкынныҥ… ээлери эпши кижиниҥ сÿр-чырайын алынган деп айдылат. Jе Кудайлардыҥ бÿдÿш- бадыжы эр киндиктÿниҥ чырайыла кöрÿнет.\n***\nБир келин меге колло бичиген «шедеврин» экелип, сен кычырала, ол аайынча бойыныҥ кÿÿн- санаҥды айт деп, меге jакыган эди. Ол чÿмдемелди кычырып, алдына мынайда тизип салдым: «Кеендиктиҥ чÿмдемели слаборазведенный спирт ошкош – jалаҥ суу».\n***\nАлтай Республика, бир jанынаҥ сананза, биригериниҥ и��еязы да, тöп кöрÿми де, ууламjызы да ок Арасейди резервациязы болуп кöрÿнет.\n***\n- Блааш – чагыш (спор) нениҥ учун болуп jат?\n- Нениҥ учун дезе кижи бойыныҥ кÿÿн-санаазын,тöп шÿÿлтезин эрмектежип турган кижиге чокым ла jарт jетирип болбой турганында ошкош.\n***\n-Теҥериде jылдыс нениҥ учун кöп?\n- Ол jер-энени корулап турганы учун берилген кайралдар.\n***\n- Сен Ак Jаҥ, Ак Jаҥ деп улай ла комыдап тура, Библияны кычырадыҥ. Айса болзо, креске тÿжÿп калгаҥ ба?\n- Сен мени Толстойды кычырып турганым учун орус деп айдарга ба?\nКАРА JАҤЫСКАН «КАЙАДА»\n(Элес санаалар)\nИш- тош jылбай jат. Качан кандый бир бичимел «чоокырлап» отурзам, ол кööркий тургакка алдырткан немедий бойынын jеринеҥ ичкери алтабай турза, кÿр-кöксимде тÿÿлген санаалар кÿйбÿребей барза, ручкамды ак чаазыныҥ ÿстине таштап, кандый бир кöрÿм-шÿÿлте когып калган кöксимде эбелер болор бо деп, кöзнöктиҥ jанына базып келедим.\nКöзнöктиҥ ары jанындагы бар-jок эдимдерди, jазалдарды, ар-бÿткенди jÿс те катап кöргöн болзом, jе такып ойто ло аjарып турадым. Чынын айтса, тышкартында кöргöдий ле неме jок. Элентизи jедип калган тескери баштаган «Г» ошкош республиканыҥ тöс типографиязы сары –кÿреҥ чылбак чырайыла мени улай ла уткып jат. Кыскарта, кöзнöктöҥ кöрÿнип турган типография тужы, оныҥ коскорылып, ташталып брааткан сÿр- чырайы jаҥыс ла карыкчалду санаалар экелет. Jе кöзнöктиҥ сай ла алдында кандый да организайиялардыҥ кöлÿктерин амырадып турган, jергелей – jергелей тизиле барган гаражтар. А олордыҥ ары-jанында ойто ло типографияныҥ jери. Бат, шак ла мында оныҥ склады турат. Кирпичтеҥ туткан складтыҥ ÿстин час темирле бÿркеп, суу-эш öтпöзин дегендий, кайнаткан кудронло шыбаган кептÿ сÿртÿп салган. Сай ла мында, кудрон-чачтыҥ ÿстинде, та кем «отургыскан», та кандаҥ келген тал öзÿп jат.\nJе сен, тал, мындый кату jердеҥ öзÿп чыкканыҥ, байла, кеен-jараш jÿрÿмге jÿткÿгениҥниҥ белгези болотон туру. Jе сен андый ла кереги jок ÿрен болгон болзоҥ, ада jашта, ач ÿрен тужыҥда, кызыл тыныҥды Алтай-Кудайыҥ кыйып салар эди. Jе сенин кöгÿс ийдеҥ, Алтайыстыҥ ару агажы, кайыҥдый бек болзо, ар-бÿткенниҥ казыр – калjу ийдези сениҥ тыныҥга jедерге андый ла jеҥил эмес болотон туру. Сени бу кату jабынтыныҥ ÿстине кем, кандый jÿрÿм, кандый ийде экелди не. Jе андый да болзо карыкпа, кунукпа, Алтай – Кудайдыҥ ÿстиҥде туру.\nСен бистиҥ алтай албаты чылап, аш-öзÿм арбынду тÿжÿм беретен элбек jалаҥдарлу чöлдöрдöҥ кыйыктадып, сÿрдÿртип, каjу –каскак кырлардыҥ ортозында кыстаттырып салгандый, складтыҥ jабынтызыныҥ ÿстинде согононыҥ бажындый сок jаҥыскан турадыҥ. Сени бу элбек ле jараш jÿрÿм нениҥ учун кыйа кöргöн, айса болзо, кандый бир кинчек эткенин учун Алтай –Кудайыҥга тÿкÿрттиҥ бе? Сениҥ ага-карындажыҥ, тазыл-тамырыҥ кайда? Айса болзо, ÿÿре –jелелериҥле, бистиҥ галстукту уулдар бой-бойлорын канайда челдежип, jабарлажып, сöгÿжип тургандый ачыныжып, олор сени «катуныҥ» jериндööн кайа да кöрбöй тайып ийген болбогой.\nЭртен тура тамырланып кÿн чыкканда, сен канайып оны уткыйдыҥ. Jе сен кун чыкканын качан да кöрбöгöҥ. Нениҥ учун дезе, типографияныҥ туразы сениҥ jÿрттыҥды бойыныҥ карыкчал кöлöткöзиле кÿнниҥ чогынаҥ эр-jажына бöктöп салган. Кудай ла дезеҥ, Кун деген jаркынду jылдызым кемниҥ эжигин, кемниҥ очогын бойыҥныҥ чокторыҥла jарыдып jылыттыҥ?\nJе качан орчылаҥныҥ Кÿн деген jарыткыжы тал-тÿшке эбирип келгежин, сеге jакшы, jайым, jылу болотон болбой. Сен бойыҥныҥ бар-jок jажыл jалбрактарыҥды jайа тудуп, бир де эмеш jаман jок кичинек баладый сÿÿнчиге кöмÿлип, ÿстиҥде кÿлÿмзиренип турган jаркынду jылдысты уткыйдыҥ. Эх, jÿрÿм, jер – телекей, кандый jараш!\nJе качан кÿн бойыныҥ чокторын Горно-Алтай каланыҥ оромдорыныҥ кат-кат тураларынаҥ, кобы-jиктеринеҥ jуунадып баштаганда, эҥирдиҥ соок jыбар эзини согуп турза, бойыҥныҥ кöкö-килеҥ корболорыҥды бар-jок jалбрактарыҥла бÿркеп, корулап, калтырап, эҥир койыларын сакыырыҥ. Jе сендий ок талычак сениҥ jаныҥда база турат. Ол база сен чилеп jÿрÿмге, öзÿмге, jарашка тартылат. Оныҥ jÿрÿми, салымы кандый болгой не. Сен албатызына болушпай, акча-манатка садынып ийген бистиҥ jаандардый, ол талычактыҥ jанында улуркак бÿдÿштÿ турадыҥ. Jе мен билерим, сен ого кандый да эп-сÿмеле болужып албазыҥ деп. Бу керек сенеҥ камаанду эмес.\nJе слер экÿ, кичинеги ле jааны, бой-бойоорго jуктажып албай, кöс тыгынбас караҥуй тÿн кирерин сакыыраар. Тÿн караҥуй, тÿн коркымчылу, тÿнде соок. Jе эртен не болорын сен билбезиҥ. Jаҥыскан сен коркыбай канайып конорыҥ? Бÿгÿнги таҥды канайып адырарыҥ? Эртен таҥдалып таҥ атканын, тамырланып кÿн чыкканын кöргöйиҥ не сен?\nУУРЫНЫҤ ДЕ-ФАКТОРЫ\nМен бу сананып тапкан кей санаамды ак чаазынга тизердеҥ озо бистиҥ кÿндÿлÿ кычыраачыларды бажалыкта тургузылган «де-фактор» деген сöстиҥ аай-учурыла таныштырып салайын. Латын тилдеҥ кирген бу сöсти чике бойынча кöчÿргенде, «керектиҥ бойында» дегени. Jартын айткажын, jÿрÿмниҥ толкузында болуп турган не-немелер бар да болзо, jе ол керегинде юридический jанынаҥ, кандый да jасакта чокымдалып темдектелбеген.\nАндый болордо, эмдиги öйдöги jÿзÿн-базын уурылардыҥ «таадазыныҥ таадазын» кандый кÿлÿк jаҥжыгу эдип тапты не. Мениҥ теп ле (77) тегин шÿÿлтемле болгожын, канды бир керектÿ немеге jединбей jÿрген кööркий керектиҥ аайын келиштирип турала, керектегенин айылдажынаҥ «сыгыртып» алган болгодый. Анайып ол öйдöҥ бейин «тебиништиҥ» телекейин тестейип, бÿгÿнги кÿнде эл-калыктыҥ jÿрÿмин бастыра jанынаҥ аралап келт. Бат, ууры деген билимниҥ тÿÿкилик jолы кыскарта андый болгодый. Jе jÿрÿмдеги мындый кылык-jаҥ jаҥыс ла кижилик ортодо оролып, кÿйбуреп турган деп бодобогор. Андый калыктар аҥ-куштыҥ телекейинде jаҥжыгу болгоны jеткилинче эмей. Оны клептопаразитизм деп адап jат.\nЭмди мен кандый öҥдÿ уурылар болуп турганын ылгаштыра тизип ийейин. Олорды ÿч jаан бöлÿкке бöлиир к��ÿним бар. Баштапкызы, jöптöжÿ-куучын аайынча. Мындый уурылардыҥ тöс уламjызы «сен-меге, мен-сеге» Темдектезе, кандый бир jамыда, «jуулу» jерде отурган кÿлÿк бизнесмен-шарлатан ажыра керектегенин jеткилинче jуунадып алат. Кийнинде байагы шарлатан – шайтанла кер-мар неме боло берзе, öрö отурган «jуулу - казылузы» телефонды ала койып, керектÿ jердööн шыҥкырт эттирип ийер. Jеткер онызыныҥ jеҥинеҥ тудуп та алган болзо, олор jедер jерине jетпей jадып, ак-чек кижи болуп, каткырганча сурулып келер. Таможняда да, уурчы уурдаганын апарып, кызыл бöрÿктÿге ар- jööжöзинеҥ бир тилмекти , ийтке таштаган чылап, мергедеп берзе, онызы сÿÿнгенине билинбей калат. Эмезе «калашка» да jетпес акчаны кöргÿзип ийзе, jаҥныҥ коручызы санаа jок jер тырмаганча барар болбой. Jе эне болгон Алтайын эре-тÿре тоноп тура, Алтай –Кудайыныҥ албаты-jоныныҥ кöзине тоомjылу кижи болуп килтиреп jÿрерге jарабас ине. Ол уйатту.\nБат, коррупция, коррупциялык мафия, карын… ла оноҥ до öскö сöстöр бу бöлÿктеги айалганы керелеп jат.\nЭмди уурыныҥ ылгаштырузыныҥ экинчи бöлÿги керегинде. Мында jерлеген кÿлÿктер арга jоктыҥ шыразында тебинип jадылар. Олорго сабырт эдип керектезе, ийнениҥ бажы да табылбайтан болгодый. Оныҥ учун керектÿ ле немени иштеҥ де, кайдаҥ ла сыгыртып jадылар. Бу бöлÿк аайынча, байла, бастырабыска jарт.\nJеÿчинчи бöлÿктиҥ уурыларыныҥ jемине сендий ле мендий улус кирип jат. Иштеген –эштеген jристе алырап – шалырап турганчабыс, столдыҥ ÿстинде jаткан ас-мас акчалу акчакабыс уурчыныҥ капшуун колына чагана чылап jапшына берет. Бис мыныҥ кийнинде тонотырып ийгенис деп аҥкабыс азып ажынадыс.\nБат, уурыныҥ телекейин мен ÿч jаан бöлÿкке бöлидим. Кеектиҥ аайын кöстöҥ кöскö айткажын, баштапкы эки бöлÿктиҥ уурчыларын jаргылап тура, ÿчинчи бöлÿктийин онойдо ок кату каруузына тургузар керек. Jе мында jаргыныҥ алдына уурчыны эмес, а уурчыга jол ачып берген шалырт шилемирди кезедÿниҥ алдына кезем тургузыр керек. Анайып этпегенче, керектиҥ аайы токтобойтон туру. Jе ууры деген неме кайда ла ууры болотоны jолду эмей. Казнаныҥ ар-jööжöзи суга да чöҥбöс, отко до кÿйбес,ол jаҥыс ла уурдалып, тонолып jат деп, тегиндÿ айдылбаган.\nБот, уурыныҥ телекейи мениҥ бодоштыра ла шÿÿгенимле, öрö айдылган бöлÿктерге бöлинет. Андый куурмактанышты, байла, кажы ла кижи билер.\nЭмди дезе, саҥ башка ууры керегинде айдайын. Андый «тебиништи» кажы ла кижи билер, оныҥ адакы jÿрÿмин бис кайда ла кöрÿп jадыс. Jе оны ууры деп айдарга тидинип албай, тилис тартыла беретен jок по. Нениҥ учун дезе андый ууры бистиҥ jÿрÿмисте бойыныҥ чындык jÿзиле кöрÿнбей, саҥ тескери оборлу келип, jаҥжыгу деген билимле jапшыныжа берген. А бис дезе оны андый ла jаҥду болотон деп, аjаруга албай jадыс. Темдектезе, темир сеткала чедендеп койгон чедендерди слер кажы ла jуртта кöрöдигер. Оны слер садып алган деп турадыгар?! Та ла та… Ол ло аҥныҥ -саҥныҥ чеденин манап салган белен немени тÿнде барала, кезе-керте чаап, тÿрбектеп экелбей база. Эмезе балдардыҥ садында, училище –эштердиҥ спорттепсеҥдеринде кööликтердиҥ кöлöсöлöрин jерге jарымдай кöмÿп, эмезе олорды jаттыргыза салып, ичине чечектер отургызып койгонын, байла, кажыбыс ла кöргöн болбойыс. Мыны канайып ондоор? Эмезе база бир темдек. Мен бу jуукта бир öрöкöнниҥ гаражын кöргöн эмейим. Оны дезе пресс-подборщиктиҥ чачынаҥ (час) эптей быжулап салган болтыр. Айса болзо, ол öрöкöн акча-jööжöзин бадырар jерин таппай салып, гараж эдерге пресс-подборщик садып алган болгодый.\nМындый темдектерди мынаҥ ары тоолоорго jараар. Олор айдары jок кöп. Эмди бу айалганы аjарып, не деп сананарыҥ, кару нöкöр? Jе кандый да андый болзо, бу бистиҥ jÿрÿмис. Мында бис бастыра улусты кату каруузына тургузып албазыс. Чындап, «кату каруузына» дееримде, бистиҥ, алтайлардыҥ, jÿрÿминиҥ темдектери кÿр-кöксимге эбелди.\nКажы ла алтай биледе тÿлкÿ бычкак, табыргы бычкак бöрÿктер, элик бычкак öдÿктер ле оноҥ до öскö алулардаҥ шидеген кеп-кийимим, тон-öдÿк бар эмей. Jе эмди сананып кöрöктöр, кажы ла алтай билеге аҥдап-куштап jÿрзин деп, мылтык тудунатаныныҥ окылу jöби берилген бе? Берилбегени jарт. Айдарда, бÿткÿл калыкты jаргыга беректер. Айса, (79) кажы ла биле сайын мылтык бар ба деп, айыл-jуртын коскорып, тинту öткÿректер.\nJе кандый да андый болзо, мен бойымныҥ мылтыгымды кандый да ийтке бербезим. Нениҥ учун дезе бу мениҥ Алтайым, бу jердиҥ ээзи мен. Бÿгÿн барала, jийтенимди аҥтарып аларым. Кийнинде база бирÿзин. Jе адарын – атпазын кемнеҥ сурабазым. Jаҥыс ла азыранып jÿрзин деп айдып бергени учун Алтай-Кудайымга алкыш –быйанду артарым.\nJе, бот, бистиҥ jÿрÿмистеги де-факторлор андый сÿр-чырайлу. Калганчы койчыдаҥ ала кöстÿ-башту jаандарыска jетире бастыра не-немени бойыныҥ jилбÿзине тузаланат. Сен, кару нöкöр, керектиҥ аайы jаҥыс ла мында, уурыда, туруҥ ба?! Jок. Тергеебис ичинде аракыдаш деп айалга да ондый ок эмей база. Бÿтпей туруҥ ба?! Галстукту уулдар jарык отторлу залдарда банкеттейт, а галстук jокторы эл-калык ортодо jыргайт. Толуктар сайын сурагаттар jуткулайт. Jе jамылулар чала калай бергежин, олорды казнаныҥ кööлигине отургызып, айлы-jуртына jетире эзен-амыр ÿйдежип салгылайт. А бери jанындагыларын онойдо ок казнаныҥ кööлигине отургызат, jе айылдööн эмес, а сериткиштööн. Бат, башказы, байла, бу туру.\nА бис кажы ла кÿн кырса ийт чилеп, «аракызактарла, каршучылдарла тартыжар керек» - деп, ÿн серибей акшып jадыс. Jе тилде сööк бар эмес, ол нени ле айдар…\nБот, андый керектер. Акыр, эртен аҥдап барайын ба, айса jаҥжыккан аайынча уурданатан немези бе? Jе эм тургуза кöзнöк ары jанында кöс тыгынбас караҥуй. Кÿстиҥ калганчы айы, кыштыҥ корон соогы…\nÖткöн öйлöрдö газетте jарлалган бичимелдер аайынча\nАЧУ АШ - JААН АШ\nБир öйдö «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бÿктериниҥ бирÿзинде Аля Дибесова деп автордыҥ «Ачу аш jаан аш па?» деген сурак тургузылган ��ичимелин аjарып, бир тынышла кычырган эдим. Мыныҥ табында оныҥ суракту статьязына карууны онойдо ок бичимелимниҥ бажалыгына тургустым. Оныҥ учун кÿн эртеде айдарга турганым мындый: ачу ашты ала кöндöлöҥö мениҥ jамандаар да, кыйыктаар да аргам jок, jе Аля деген jиит келин газеттиҥ бÿдÿн бÿгÿне шыдар jерди jöрмöп, ол ашты айдары jок каралап салтыр. Автор бичиирге тура, айса болзо алды-кийнин, байла, тереҥ шÿÿп сананган. (80) Мынаҥ кöрÿп, шÿÿлте эткежин, Аляныҥ öбöгöни (эш-нöкöр бар болзо Э.Т.) араjан аштыҥ тÿби jок тамызына тÿшкенинеҥ ол изÿ тарыйын дегендий, кöксинде тÿÿлген ачу-коронын бадырбай, ак чазынныҥ ÿстине анаар ла тöгÿп ийген болгодый. Jе керектиҥ аайын чынынча айткажын, аракы деген jаан ашта jаман jок, ол jакшыга да, ол jаманга да. Jаманы, айса болзо, кунурап jÿрген акту бойыста болтон туру. Jе бу керегинде тöмöндöй айдарым.\nЭмди Аляныҥ бичимелине такыптаҥ jана болуп, керектиҥ экинчи jанын ширтеп ийели. Jиит кижиниҥ кÿÿн-санаазын мен оҥдоп jадым. Автор албатыбыстыҥ аракыга алдыртып бастырткан тÿбек-шыразын бойына jуук алынып, ачу-корон кышкызын ак чаазынга салынып ийгени кöрÿнет. Корjонго шиҥген калыгыныҥ салымын санаганымда jаман jок. Jе jиит келин аракы ичип билбес кижи тÿбектиҥ тамызына ол ортозына jайыла берер деп сананып, jаҥыс ла ачу ашты бÿдÿн статьязында бурулап салды. Оныҥ айтканында, «кöзи jажыл» короjон бистиҥ jÿрÿмисте эш-кереги jок немедий билдирет. Мен сананзам, эҥ ле озо аракыны jамандап бурулаар эмес, а оны кемин –эжин кемjибей, ажыра –тежире ичип, тоҥ болбозо, айдары jок jудуп турган кеjири кöҥдöй кööркийлер керегинде айткадый болгон. Бастыра немеде бойынын кемjÿзи, öйи бар. А качан кандый да jакшы, тузалу неме кеминеҥ ажа бергенде, олjаҥыс ла jаман jаны jаар jайыла беретени ар-бÿткенниҥ эленчикке салынган ээжизинде бычылган. Темдектезе, кайнадып салган казан öйине jедип, кайнап-бурлап, адакыда ажа бергенде, ол отты öчÿрип jат. Jе аракы ичип турган улусты бурулап, бастыра керекти ачу ашка jарбыыры – ол неге де jарабас кылык деп бодойдым. Эмезе бис андый бир немедеҥ коркып турганыс деп айдыжадыс, jе ак-айаста, ар-бÿткенди кижини коркыдып чочыткадый кандый да неме jок. Коркымчы деген сезим бистиҥ кöксисте уйалап алган отурып jат. Оны база билер керек. Айдарда, не-немениҥ аайы аракыда эмес, а ичип турган кижиниҥ акту бойынаҥ камаанду.\nJе эмди статьяда айдылган (кöрÿжимле болзо – Э.Т.) бир кезек кажылгакту болгодый шÿÿлтелерге кöчöктöр. Автор бичимелиниҥ башталганынаҥ ла ала аракы деген ашты каралап, кöмöлöп, бойыныҥ кÿÿн-санаазын кöнÿ jорго алып барат. Ол озо ло баштап биле-jурт тöзööр деген чÿм-jаҥнаҥ сап тудунып, оноҥ бала чыккан, баланыҥ чыккан кÿндери, бала школды божодып ла jÿрÿмниҥ jаан jолына алтаганына jетире аракыла колбулу каршулар керегинде комыдап jат. Мынаҥ кöргöжин, короjонныҥ jолын таап барган кижи jÿк ле аракызактардыҥ билезинеҥ туулып турган деп айдарга келижет. Jе ачу ашка jÿткибей, «кургак» jаҥ тудуп тургандардыҥ очогынаҥ чыккан аракызактар бистиҥ ортобыста jеткилинче болгонын кажыбыс ла билетен эмейис. Эйе, андый. Jе оны канайып jартаар? Чынын айтса, керектиҥ öҥ-чырайы анда эмес, а таҥынаҥ кажы ла кижиниҥ бойында ла ол кööркий кандый обществоныҥ öзöгинде кайнап, оролып турганынаҥ камаанду болгоны керелейт. Бÿтпей турганыгар ба? Jаркынду темдек: бир öйдö бистиҥ алтай jурттарыстыҥ бирÿзинде армян уктулар иштеген эди. Jе олордыҥ ортозынаҥ бир кöкси бортыгы алтай уулдарла наjылажып турала, «jажыл jыланныҥ» олjозына алдыртканын бойы да билбей калган. Jетпезине, ол кÿлÿги алтайлап ÿренип алтыр. Эмди бис ол армянныҥ ада-энезин бурулаарыс па?\nОноҥ база бир айдарга турганым: статьяныҥ авторы аракыдаҥ сап тудунып, не-неме билер улусты, камдарды бурулаарына jетти. Jе мениҥ билгенимле, неме билер ары jанынаҥ jайалталу, айлаткыш кöгÿстÿ улустыҥ кажызы ла албатыныҥ чÿм-jаҥдарын ого берилген jайааны аайынча öткÿретен болгодый. Онын учун олор керектÿ jерге аракы чачатан ба, арчын öртöйтöн бö – бистеҥ сурабас. Олор оны бойлоры билер. Jе статьяныҥ авторы, jиит келин, андый улуска укааркаган айасту, аракы чачарга (аракыла эмдеерге де болзо), jарабас деп билеркейт. Ӱстине «неме билер» деген сöсколбуны кавычкада чедендеп салган. Онызын канайып оҥдоор? Jиит кижи, аргалу болзо, тилиниҥ бар-jок «jараш» сöзлигин андый улустыҥ ÿстине, ай карадаҥ айабай, тöгÿлтте берердеҥ маат jок болгодый. Мынызы онын бичимелинен jап-jарт кöрÿнип туру. Jе мениҥ кÿÿнимле, неме билер улуска билееркеердеҥ, укааркаардаҥ болгой, олордыҥ ады-jолын да болгон ло jерге адаарга jарабас ине. Бис олорды тооп, байлап jÿрер учурлу.\nКеректиҥ аайын чикезинче айтса, бу бичимелде кандый да jаҥы шÿÿлте салынбаган. Орустап айткажын, мында jÿк ле «констатация фактов» деген билим ээлейт. Чындап, автор неме билер улусты jабарлап тура, адакыда бойыныҥ аҥылу, саҥ –башка шÿÿлтезин айдып jат: «Кандый да öйлöрдö бистиҥ «неме» билер улустарыс аракы короjонды бойлоры ичип ÿренип алала,бойын актаарга калыкты «jаан аш» - jаманды ла jакшыны кöдÿрген деп, jастыра шÿÿлтеге ÿредип салган». Мыны канайып оҥдоор? Оныҥ учун Алянаҥ сураарга турганым мындый:\n- Сен айлаткыш кöгÿстÿ улустыҥ оккультный телекейле кандый эп-сÿмеле колбу тудуп ла иштеп турганын билериҥ бе?! Билбейтениҥ jарт. Айдарда, андый jаан сöсти нениҥ учун айдып jадыҥ! Олор сен ле мендий тегин улус эмес ине…\nJе мында кöп чöрчöктöбöй, бир неме керегинде айдып ийейин. Аля бу статьязында алтан муҥ болчок албатыбыстыҥ jÿрÿми де, кÿÿн-санаазы да бир тÿҥей болзын деп амадуга тартылат. Jе jÿрÿм ол «казарменный социализм» эмес. Байла, оныҥ да учун бичимелиниҥ учында бир Кудайлык jаҥ керек деп айдып турганы jолду ошкош. Jе биске бир Кудай jаҥ керек болгонын кÿн-эртедеҥ бейин бастырабыс билерис. Jе андый бирлик jаҥ jÿк ле албатыныҥ кöрÿминиҥ öзöги бол��р учурлу. Нениҥ учун дезе бистин кажыбыстын ла jÿс-чырайыстаҥ болгой, кöксисте кÿйбÿреген кÿÿн-санаабыс бир эмеш те болзо, бой-бойыстыйынаҥ башкаланып jат. Байла, оноҥ до улам бир кезектеристин башка-башка мÿргÿÿлдерге тартылып тургандары jолду туру. Бу шÿÿлтеге чокым темдек эдип jер-телекей кöксинде уйалаган кандый ла государствоны алалы, чокымдаза, jопон jерин. Анда телекейлик jаан мÿргÿÿлдердиҥ бастыразы jеткилинче. Jе тöс религиялык jаҥ – Буддизм. Оныҥ учун айдарга турганым: бастырабысты бир jаҥга баксын деп кöк – албанла тарткыштазабыс, öскö мÿргÿÿлге кöчÿп калганыс кедерлеже берери jарт. Андый сезим кижинин психологиязында салынган. Jе ол ок öйдö туш мÿргÿÿлге баккан кара башту алтайысты бистиҥ кыйктап, оны сöс бажынаҥ jамандап, коптоор учурыс jок. Нениҥ учун дезе бис – алтайлар. Кöксисте согулган алтай каныс база jаҥыс. Jе мынаҥ улам кем де андый болзо, бис качан да бирикпезис, чук болбозыс деп, меге макаадардаҥ айабас. Андый да болордоҥ маат jок. Jе биригерге, чук болорго биске албатылык, нациялык идеология керек деп бодойдым. Андый идеология албатыстыҥ кÿр-кöксин, тиштеген эт чилеп, «тишке » öткÿре сайып алар учурлу. Бат, андый идеологияда бис «быжатан» турус. Jе эм тургуза бисте ол амадуныҥ концепциязыныҥ jыды да jок эмей. А бÿгÿнги кÿнде тöс идеология jогынаҥ балдарысты неге де нениҥ де учун ÿредип jадыс…\nАдакыда, Аля Дибесованын статьязы аайынча бойымнын текши кÿÿн-санаамды чыгара айдып ийейин. Автор бу бичимелинде jÿрÿмисте болуп турган аракыла колбулу керектерди jаҥыс jандай кöргöни илелÿ билдирет. Чынынча айткажын, аракыны бис качан да jектебес учурлу. АРакы – jаан аш. Jе мен мында эл-jонды ол ашла jергелешсин деп кычыру этпей jадым. Араjанды кÿÿнзееринеҥ бис кыйалта jоктоҥ айрылар учурлу. Jе ачу аш, кандый да болзо, кара башту калыгыстын культуразына кирет. Оныҥ культура деген билимде уйалайтан бойыныҥ аҥылу jери бар. Ол кече-башкÿн jок jердеҥ сызылып чыккан эмес, а оны ада-öбöкöлöрис чактар тÿбинеҥ бойыла кожо байлап-jоктоп, бÿгÿги кунге jетире jуунадып экелген. Бойыныҥ öйинде олор бис чилеп ичпегени, байла, бастырабыска jарт. А бÿгÿнги кÿндеги jÿÿлгек ичиш тууразынаҥ келген, тууразынаҥ коштонгон. Jаан албатыныҥ экпиндÿ толкузына чыдажып, оҥдонып болбой чучурап, бастыра немени ундып салайын дегендий, эҥ jеҥил эп-аргага, аракыга, арга jоктоҥ алдыртып калтырыс. Ӱстине, бÿгÿнги кÿндеги кызыл-чий демократия бойынын каршулу салтарын jетирип турганында алаҥзу jок…\nЭмди адакы сöзимди айдып, автордыҥ статьязыныҥ текши аайы jанынаҥ jиит келинниҥ алдына бир сурак тургузып берейин: «Ак-jарыкты, jер-телекейди ак ла кара , jаман ла jакшы… деген билимдер нениҥ учун удура-тедире «сÿзÿжип» алган ээлеп jат?»\nJӰС JИРМЕ JЫЛ\nБу статьяны бичиирге бир шылтак болгон. Jе бичимелимди баштаардан озо ÿренип турган jерим керегинде бир-эки сöс айдып ийейин. Мен латыштардыҥ тöс городында, Ригада, П. Стучканыҥ алдыла адалган госуниверситеттиҥ филология факультединин латыш тилдеҥ алтай тилге, алтай тилдеҥ латыш тилге кöчÿÿреечи болуп чыгатан турум. Jе эм тургуза jÿк ле баштапкы курс. Бу мындый ÿредÿ бистиҥ ороондо баштапкы ла катап ачылган ченемел болуп jат.\nАндый болордо, кöчÿреечилердиҥ курсына Совет Союзтыҥ бастыра республикаларыныҥ бичиичи организациялары эки кижидеҥ ийген болтыр. Ол тоодо бистиҥ автоном областьтыҥ адынаҥ мен иле Ирина Тозыякованы кöстöгöндöр. Jаҥыс ла Эстониядан jок. Олордо кöчÿреечи улус бар. Бу мындый ÿредÿ, jаҥыс ла латыш литературала, культурала, кеенидкле бойыныҥ калыгын таныштырар эмес, jе онойдо ок албатылар ортодо наjылыкты тыҥыдары болуп jат.\nСовет Союзтыҥ бастыра талаларынаҥ jуулыжып келген интернациональный группа латыш тилди ÿренерин баштап койды. Бу тилди ÿренерге келген jииттерди экчеп, собурып, эки jара бöлÿп ийген. Анайда, эки чогум тöзöлгöн. Jе бу эки чогум jаҥыс ла латыш тилдиҥ урокторында бöлинет. Арткан предметтерди сÿре ле бир болуп ÿренедис, баштапкы чогумга тÿрк тилдÿ албатылардаҥ кирет. Олор: алтай, азербайджан, кыргыс, казах, ÿзбек, тÿркмен ле онойдо ок бу чогумга армяндарды ла грузиндерди кийдирип салган. Экинчи бöлÿк, индоевропейский тилдердиҥ билезине кирген тилдÿ студенттер. Ӱредÿ jанынаҥ кыскарта ла андый. Бат, бир кун ÿредуден келеле, бис, тÿрк уктулар, jуулыжып ийеле, jар-jаак куучындажып отурдыс.\n- Ӱлÿрген айдыҥ Улу тÿймеенинеҥ- революциядаҥ озо кара албатыда бичик jок ло культуразы jабыс кеминде болгон – деп, Эрнис деген кыргыс уул айтты.\n- Байла, слерде бичик jок болгон – деп, мактанган кептÿ айда салдым.\n- Слерде кандый –андый бичик болтон, качан эмдиги орус сöстöрди алтайзымак эдип бичип албай jатканаарда – деп, кыргыс нöкöрим унчукты. – Кече сениҥ газедиҥди кычырдым. Анда «советский» деп бичип салган. «Советтиҥ» деп не бичибес. Оноҥ «Горно-Алтайский» деп jадыгар, оны «Туулу Алтайдыҥ » деп не айтпас.\nМыны угала, тилим тартыла берди бе, кандый. Jе чын немени канай jажырар.\nЭмди дезе бу куучыннаҥ улам кÿр-кöксимди тÿйметкен бар-jок санаамды ак чаазынга салайын. Керекти кöстöҥ кöскö айткажын, ол кыргыс уулдаҥ болгой, бистиҥ де jииттердеҥ революциядаҥ озо бичимел jок болгон деп угуп jÿретем. Бу сÿрекей jастыра кылык. Ол ажыра бис бойыстыҥ неме билбезибисти кöргÿзип jадыс. Уйатту. Ол ло уулдардыҥ кыстардыҥ куучынынаҥ уксаҥ, Улу тÿймееннеҥ озо алтай кижи деген jартамал чек килеҥ болгон деп билдирет. Мен каан jаҥы тужында элбек литературалу болгоныс деп албаданбай jадым.\nЭмди керектин аайына чыгатан öй jууктап келди. Айдарда, Туулу Алтайда баштапкы школдор орус абыстардыҥ болужыла 19-чы чактыҥ одузынчы jылдарында ачылып баштаган. J ебу школдордыҥ ÿредÿзи албатыга тузалу эмес болгонын темдектеер кÿÿним бар. Ол ÿреду кудай jанына jайылган. Христостыҥ jаҥы ажыра öскö ук албатыны оруссыдатан деп, каанн��ҥ шовинистикалык политиказын бÿдÿретен ууламjы болгон. Jе андый да болзо, ол школдордоҥ алтайлар да ÿренип чыккан. Кипрейн Чöбöлöкти айдып турум. Ол байат укту кижи. Кипрейн Чöбöлöк озо баштап алтай тилди билбес миссионерлерге тилмеш-кöчÿреечи болуп jÿрген. Онойдо ок таҥынаҥ куучындар бичип туратан. Орус литературадаҥ анчада ла Крыловтыҥ тапкылдарын ас эмес кöчÿрген. Айдарда, бисте бичиичи jок болгожын, Чöбöлöк кем андый? Мен бойым да кöп-кöп бичиичилерди билбес болгом. Карын бу jуукта Туулу Алтайдыҥ бичик чыгартузынаҥ «Алтай совет ÿлгерлик» деп антология кепке базылып чыкканы сÿрекей болды. Албатыга алтыннан баалу сый. Ол бичикти чыгарарына арга-чыдалын берген улуска jаан быйан.\nОноҥ Кипрейн Чöбöлöк лö Невский 1868 jылда баштапкы алтай букварь чыгарып jат. Соондо Ильменский деген öскö укту калыктарды оруссыдатан коркышту кижи Чöбöлöктиҥ болужыла 1882 jылда Казанда такып «Алтай тилдиҥ грамматиказы» деп бичикти чыгаргандар.Чöбöлöк алтай албатыга сÿрекей jаан учурлу иш эткен. Jаҥыс ла мындый ат-нерелÿ кереги учун öрöкöнниҥ ады-jолы ÿргÿлjиге артар учурлу.\nЭмди кöрöктöр: баштапкы алтай букварь чыкканынаҥ бери канча jыл öткöн? Туй ла jÿс jирме jыл. Бого учурлай кандый бир иш öткурбес неме бе? Эмди Чöбöлöктиҥ jÿрÿмин аjарып ийектер. Оны бодоштыра ла 1817 jылда чыккан деп айдадылар. Jе öрöкöнниҥ чыккан чын jылыныҥ сурузы jок. 1901 jылда Оҥдойдо jада калган. Айдарда, чыкканынаҥ ала 170 jыл öткöн болтыр. Бу кирелÿ öй бö? Бистиҥ бичиичилер Чöбöлöк керегинде бир jакшынак бичик не бичибес!\nАлбатыныҥ öзумин бис качан да токтодып албазыбыс. Ол öзöр, öзöр, öзöр… Не ле неме кижиниҥ туткан-эткен ижинеҥ камаанду. Бис тилисти ундып jадыс деп айдыжадыс. Бу ачуурканыш аайынча санаа-шÿÿлтемди айдып ийейин. Балдар школдо алтай тилдеҥ ле литературадаҥ öскö алтайлап ÿренбей jат. Кöксуу-Оозы, Турачак, Чой аймактарда алтай школдор jокко jуук. Су-алтай jурттарда азык-тÿлÿктиҥ, аш-курсактыҥ магазиндеринде «продовольственный» деп бичип салган. Мыны кöрöрдö лö оок-тобыр неме. Jе «аш-кылгада, кижи балада» деп кеп сöс бар ине. Кижи бу ак –jарыкта jÿрерге ого сÿÿнчи ле ненин учун jÿрÿп jаткан деп билим керек. Кижи кандый бир неме эдерге турган болзо, ол неме озо ло баштап кижиниҥ öзöгин кÿйбÿредер учурлу. Оноҥ башка кижиниҥ кöкси какшап калардаҥ айабас. Качан Аҥчы Самтаев Бадышта кÿрежип, баштапкы jерге чыгала, Алтайына алтын сыйлу келерде, бир карганак сÿÿнгенине ыйлай согуп ийген деп, «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ» кычырган эдим. Айдарда, ол öрöкöн Алтайы, албатызы керегинде санааркап, ÿстине алыс jердеҥ мындый табыш угуп ийген болзын. Оныҥ канча jылдардыҥ туркунына кöксинде толгон бар-jок амадузына мындый jетиру кожыларда, сÿÿнчизин бадырып албай, кöстиҥ jажын кöргÿскен. Керек дезе бойымныҥ jÿрÿмимнеҥ: 1992 jылда алтай телекöрÿлте ачылар деп газетте jарлаларда, сÿÿнип турган сÿÿнижимди энем айтсын! (86)\nАлтай уулдар нениҥ учун аракыдап базат? Олорды как башту деп бодоп турганыгар ба? Олорды санандыратан, сÿÿндиретен немелер кайда? Кем де айдар: бистиҥ Базырык, Кокышев, Алтын –Кöл ат-нерелÿ чöрчöктöрибис кайда? Jе öскö кижини бойына тÿҥдебес керек. База ла байагы оок-тобыр дейтендерине токтойын. Магазиндеодиҥ эжигине алтайлап-орустап бичиир керек. Jуртта jаткан келин – кечкиндерге алтай улустыҥ кöктöйтöн бöстöрди, алтай кÿÿлик инструменттерди магазиндерде не сатпас. Бу ла оноҥ до öскö (культура jанынаҥ) сурактар областьтыҥ культура бöлигинде каруулу ишчилердиҥ санаазына, байла, эм тургуза jеткелек туру.\nБу аайынча база бир сÿрлÿ темдек айдып ийейин. Горно-Алтайсктагы школ-интернаттыҥ одожында тудулган jаҥы тураныҥ баштапкы кадында ажаныш, почта ла бичиктердиҥ магазини бар. Бичиктер садар магазинниҥ эжигинде «Бичиктер -книги» деп бичип салган эди. Jе бир канча öйдöҥ «бичиктер» деген сöс нениҥ де учун jоголып калган. Албатыныҥ öзÿми керегинде бир-эки сöс айдып ийейин. Калыктыҥ öзÿми оныҥ кöп болгон тоозынаҥ камаанду эмес деп бодойдым. Jонныҥ ичкери тартынарына эҥ ле озо албаты бойы кем болгоны учурлу. Кажы ла калык бойын билип, чук болгон соондо, оныҥ öзÿми тыҥыыр.\nБир öйдö мен областьтыҥ алтай драма театрында иштеп тура, Кырлу Шорго jорыктап jÿргем. Шор албатыныҥ jадын-jÿрÿмин кöрдим. Чикезинче айтса, ол албаты jылыйып калган. Олордыҥ айдыжыла болзо, тöртöн jылдарда олордо литература ла öскöзи де болгон эмтир. Jурттыҥ улузына спектакль кöргÿзеристе, кöстиҥ jажын да ычкынган улус болгон. Сураганы аайынча спектакльди алтай тилле кöргÿскенис. Сÿÿниш эмес сÿÿниш. Jе бот кöрÿгер…\nТыт öзöт. Бис оныҥ будагын сындырып койзобыс, эзенги jылда ол корболоп öзÿп келер. Тыттыҥ бойы jок болзо, будак кайдаҥ келетен. Керексинбезис бар. Бир öйдö бир кыс боочыларда кыйра бууларынаҥ jаман чочып: «Мындый jебрен немелерди jоголтор керек» деп айткан. Кижи чыккан-öскöн jерин, Алтайын мактап, алкап jÿргенинде не jаман бар. Jаманы дезе, албатыныҥ чÿм-jаҥын керексибей, чорчыҥдай берген улуста.\n1989 jыл (87)\nКЫЗЫЛ-КӰРЕҤ ЧАМАДАННЫҤ JАЖЫДЫ\nJуукта тышкартында бор-кар иштерле уружып, тал-тÿштеп аларга ÿйге кирдим. Чайлаштыҥ кийнинде база эки-jаҥыс каду кадап салар керек. Бир чыккырым öйдöҥ тойо ажанып алала, элес öйгö тыштанып алар деп санандым.\nАнайып отурганчам, болчок карамныҥ кырына не де илинди.\nКöрöр болзом, öскÿзиреген неме чилеп, «эр-jажына» толыкта туратан кызыл-куреҥ чамаданым болтыр. Кызыл-кÿреҥимди кöскö илинген деп, сöскö шылтай айткан ошкожым. Нениҥ учун дезе, оны мен кÿнÿҥ сайын кöрÿп jадым. Jе кöскö тийип те турган болзо, кöгÿске илинбейтен болгодый. Бат, эмди болзо кöскö лö кöгÿске алдыртпас jеринеҥ катай-тетей алдырткан ошкош…\nКызыл-кÿреҥ чамаданымда не барын мен билерим. Анда канча jылдардыҥ туркунына «Алтайдыҥ Чолмоны» газедистеҥ ойо-тейе кезип jууган кандый ла ууламjылу материалдар. Олорды ме��, бодоштыра айтсам, он jылга шыдар jууган ошкожым. Jе чокым öйин билбезим. Нениҥ учун дезе кандый бир материалдыҥ кандый jылда, кандый числодо, кандый кÿнде газетте базылып чыкканы темдектелбеген. Бу, байла, мениҥ буруум.\nБат, эмди болзо тыштанган айас дегендий, кызыл-кÿреҥимнеҥ кандый бир статьяны, матералды суура тартып, тегин отурганча, кычырып ийер деп санандым. Jаан удабай, толыкта тÿлтÿйе турган «кööркийектиҥ» jиткезинеҥ кабып, орынныҥ эдегине кÿлÿреде сÿÿртеп келдим… Энеме-ей, мында кандый бичимелдер jок деп турганыгар! Анда калыгыстыҥ jаҥжыгулары, чÿм-jаҥдары, ойындары. Кыскарта айтса, культура аайынча тизилген айдары jок кöп статьялар. Оноҥ болзо, аш-курсак, тÿÿкилик, мÿргÿÿлдик, калыгыс ортобыста jарлу улустыҥ санаа-шÿÿлтелери, тил керегинде, бичиичилерибистиҥ, интеллигенциябыстыҥ толун jаштарына учуралган уткуулдык, шиҥжÿлик материалдар. Школго ÿредÿчилерге керектÿ статьялар… Анайып, чамаданымды, ичеген каскан öркö чилеп, эҥтере –теҥтере тинтип турганчам, баштапкы алтай революционер ле дипломат генерал Борисов керегинде чыктаҥ улам саргарып калган бичимел чупчулып келди.\nБат, мындый укту материалдар кызыл-кÿреҥниҥ öзöгин ээлеп салтыр. Эмди болзо, мен бир кезек авторлор керегинде тоолу сöс айдып ийейин. Темдектезе, Ботпок Сÿнерович Кушкулинниҥ сокы, алтай айыл, очок ло оноҥ до öскö немелер керегинде тискен бичимелдери школдо алтай калыгыстыҥ чÿм-jаҥдары аайынча иштеп турган кружокторго jÿрÿп турган балдарга сÿрекей керектÿ деп бодойдым. Ботпок Сÿнеровичтиҥ арга-чагы jедип, андый материалдарды кöптöҥ бичизе, школдыҥ балдарына jаан туззазын jетирер. Онон болбозо, НИИИЯЛ-дыҥ ишчизиниҥ Нина Михайловна Киндикованыҥ школдордо алтай литератураны, тилди ÿредери аайынча шиҥжÿÿлик jартамалду иштери ÿредÿчилерге де, студенттерге де керектÿ деп бодойдым. Jе бу jолдыктарды тизип тура, Николай Андреевич Шодоев керегинде айтпас аргам jок. Бу кижи кандый ла тема аайынча айдары jок кöп материалдар бичиген болтыр. Ол тил, ол культура, ол мÿргÿÿл болзын, бастыра jанынаҥ эҥтере-тентере тискен. Чындап, мениҥ кÿÿн-санаамла, келер jылда Гуркинниҥ сыйына Николай Андреевичти кöстöзö артык болотон туру. Мында алаҥзыбай jадым. Керек дезе оныҥ jÿк ле музейин алып кöрÿгер. Бу не аайлу иш!\nАнайып, кызыл-куреҥимди тинтип, коскорып турганчам, кÿр-кöксимде элес санааныҥ чедиргени чагыла берди. Мен jуулган бичимелдерди бу калганчы jылдардатемалары, ууламjылары аайынча ылгаштырарга канча катап jазангам эдим. Jе, акыр, эртен ле, акыр, акыр ла деп турганчам, кÿндер ээчий кÿндер, айлар ээчий айлар, база ла кöрзöҥ, jыл тÿгенип калар. Бат, оныҥ да учун эдетен керекти эртенге jарбыбай, эмди ле аайлаар деп, мык санандым.\nJаан удабай культура, тил, тÿÿки, мÿргÿÿл ле оноҥ до öскö ылгаштырулар аайынча материалдар столдыҥ ÿстинеjергележип чогыла берди. Теҥкейиже чогылып калган бичимелдердеҥ ��öргöжин, эҥ кöп материалдар культура, тил, мÿргÿÿл «бöлÿктерде» чокпорложып калтыр. Андый болордо, он jылдыҥ туркунына эмес те болзо, jе алты-jети jылга шыдар республикабыстыҥ кара башту калыгыныҥ амадаган амадузы ла эҥ öҥзÿре сурактары бу ÿч билим аайынча болгоны не-немени jарттаҥ jарт керелейт. Андый да болзо, кем де: «Сениҥ jууп алган материалдарыҥ jÿк ле сениҥ кÿÿн-санааҥды, кöрÿм-шÿÿлтенди керелеп jат. А оны сен албатыныҥ амадузына, öҥзÿре сурактарына кöчÿрип jадыҥ » - деп, кем де буруулардаҥ айабас. Эйе, байла, ондый да болордоҥ маат jок. Jе мен газеттеҥ Алтай Республиканыҥ госкомстадыныҥ jетирÿлерин, клубтыҥ эжиги jарым jыл сомокту, танцы-мансыдаҥ болгой, кино до болбой jат деген комыдалдарын, кандый бир колхоз öлöҥниҥ планын быjыл, былтыргызына кöрö, мынча да процентке ажыра бÿдÿргени аайынча мактулу сöстöрди jуубазым ине. Онызы, байла. Бастырабыска jарт.\nЭмди мен öрö айдылган ÿч jаан бöлÿк (культура, тил, мÿргÿÿл) аайынча бойымныҥ кÿÿн- санаамды айдып ийейин.\nКеректиҥ аайын кыскарта айткажын , тургуза öйдö республика ичинде культура билимниҥ öҥжип чыкканы тыҥ ла бийик кеминде эмес, jе чек jок деп айдарга база jарабас. Бистиҥ jииттер ал-камык ансамбльдар, фольклорлык öмöликтер тöзöгилеп, республикабыс ичиле ары-бери jорыктап, эл-jонды сÿÿндирип jÿредилер. Оноҥ болбозо, Эл-ойын, Чага байрам, школдордо калыгыстыҥ jаҥжыгуларын, чÿм-jаҥдарын ÿредедилер, аймактар сайын культура аайынча эҥирлер-эштер öткÿредилер. Бого jаҥыс ла сÿÿнер керек. Jе ол бир «клубтыҥ эжиги jарым jылга сомокту турган»-деген ачуурканыштар – ол республикабыс ичиниҥ текши jедикпези. Соондо керектиҥ аайы jарана берер деп бодойдым.\nJе jаҥыс ла культура эмес, онойдо ок тил jанынаҥ керектер тыҥ ла андый коомой эмес. Городто, jурттарда, аймактардын тöс jурттарында эки тилле jара-бура, jастыра –мыстыра да болзо, бичип салганын слер бойыгар кöрöдигер. Оноҥ болбозо, республиканыҥ школдорында алтай тилди ÿредери аайынча шакпырт калганчы öйлöрдö öҥжий берди. Jе андый да болзо, бир «jе» деген неме бар. Темдек эдерге ыраак барбай, бу ла бу «Алтайдыҥ Чолмоны» газедисти алактар. Анда jарлалып турган бичимелдердиҥ сöзлигин адам айтсын. Кажы ла корреспондент бойыныҥ кÿÿн-санаазыла jаҥы сöстöр табып, статьялардыҥ сöзлигин байгызат. Jе ол сöстöрди эки-jаҥыс ла кижи оҥдоор, а текши калыкка айлаткыштап айткан эрмектиҥ учурын оҥдоорго бир эмеш терлеерге келижер. Мениҥ шÿÿгенимле болзо, андый сöстöрди jартап бичиир керек. Темдектезе, Башкаруныҥ сайламазы дейле, сайлама деген сöсти структура деп jартап, эки jанынаҥ чедендеп койгожын, ол быжу болор. Сöс чеденнеҥ чыгып, кайдаар да качпас. Оноҥ öскö алтай кижи «башкаруныҥ сайламазын» «башкаруныҥ стропилазы» деп оҥдоордоҥ айабас. Керектин аайын ачыгынча айткажын, газеттиҥ тили улуска чокым ла jарт болор учурлу. Нениҥ учун дезеол текши эл-jонго таркадылат. Бат, керектер андый.\nJе мындый шакпырашта, башбилиниште бойыныҥ тöс шылтагы бар. Ол тилдиҥ сöзлигинде текши ээжи jок болгонында. Мениҥ билгенимле, оныҥ аайына республикан Башкаруда терминком чыгатан болгодый. Олор андый сöстöрди jöптöйлö, текши эл-jон билзин деп, газет ажыра jарлаар учурлу. Jе балык бажынаҥ ала jыдып турган деп, тегиндÿ айдылбаган ошкош. Бÿтпей туругар ба? База бир темдек. Республиканыҥ окылу тилдери алтай ла орус деп jöптöлгöн кийнинде тергеебис ичи текшилей берген эди. Эҥ ле озо Оҥдой аймактыҥ администрациязы кыймыктанып, аймактыҥ кыйузында «Оҥдой аймак» деп, jараштыра бичип салган. Байла, эҥ кöп алтайлар jуртаган калыҥ jурт калыктыҥ алдына тÿшпеске сананган болгодый. Jе арткан тогус провинция Башкаруныҥ jасагына кылас эдип кöрбöй, кыҥыс эдип унчукпай калган. (90)\nОноҥ болбозо, бир кезек аймактардыҥ jаандары Эл Курултайда jасактар, jöптöр чыгарып, ачыгынча айдынып иштейдилер.\nЧындап бу jолдыктарды тизип тура, арасай албатыныҥ канатту эрмеги кöксимге эбелди: «Петрушка бичикти кычыратан ла jаҥду неме дейле, кычырып туратан». Айса болзо, бистиҥ уулдар Петрушканы öткöнижип, иштейтен ле jаҥду дейле, иштейтен болгодый…\nJе эмди мÿргÿÿл керегинде тоолу сöс айдып ийейин. Бистиҥ Ак Jаҥыс окылу темдектеткениниҥ ле кийнинде тоҥуп калган. Бу керек бистиҥ ортобыста jарлык кижи jок болгонын керелеп тургандый деп бодойдым. Мынаҥ улам бистиҥ бир кезигис мусульман, православие мÿргÿÿлдерге барарга мууканып jат. Мыны Республика ичинде мÿргÿÿлдик ташталыштар jарттаҥ jарт керелейт. Jе Ак jаҥыстыҥ ийдезин эм тургуза кем де билбес. Нениҥ учун дезе, тöзöлгöнинеҥ бейин бир алтам этпеген, кыҥыс эдип сöс айтпаган. Jе ол ойгонгон кийнинде не болорын база кем де бидбес…\nБат, кызыл-кÿреҥ чамаданымныҥ jажыды мындый болтыр. Jе эм тургуза эҥир койыла бертир. Эки –jаҥыс кадуны кадап болбой калдым. Канайдар оны, кудайдыҥ кÿни jаҥыс эмес. Эртен тамырланып кÿн чыкканда, такылдадып салбас па.\nБУСКАЛҤАДУ БУ ÖЙДÖ\nJуукта Алтай Республиканыҥ Эл-Курултайыныҥ jирме экинчи катап öткÿрген сессиязы тÿгенип калды. Мында кöрÿлип шÿÿжилген сурактардаҥ меге анчада ла jилблÿ болгоны ол келер талдаштар керегиндези. Талдаштарды та кыштыҥ корон соогында, та сары кÿстиҥ ичинде öткÿретени эм тургуза jарт эмес болтыр. Оныҥ аайы – тööйи jÿк ле сыгын айда эбелип келетени билдирет.\nКандый да андый болзо, кÿскиде де, кышкыда да jе ол öдöтöн учурлу. Болотон неме болотон jаҥду. Ол тушта депутатка балатироваться эткен кандидаттардыҥ кыймык-шакпырты салган от чылап, кÿйбÿреп чыгар. Мында алаҥзу jок. Jе мындый ок шакпырттар алдында да, кызу тартыжулар ичинде, öткöнин билетен эмейис. Ол тушта кандидаттар, байла, jÿк ле jымжак тактага болуп, ÿнбереечилердиҥ кулактарына jÿзÿн – базын «лапшаларды» ас эмес илген болгодый. Онызын талдаштардыҥ кийниндеги jÿрÿм jарттаҥ jарт керелегенин онойдо ок билерис.\nJе эл-jонныҥ, оронныҥ jÿрÿми, мениҥ кöрÿм – шÿÿлтемле болзо, экономиканыҥ айалгазыныҥ öзÿминиҥ кеминеҥ бастыра jандай камаанду, колболу болгоны билдирет. Экономика бастыра немеге баш, бастыра немеге тыш. Оныҥ öзÿминиҥ кеми кандый ла ороонныҥ, государствоныҥ эл-jоныныҥ jадын-jÿрÿминен кöрÿнет. Jе бистин jадынысты слер бойыгар кöрÿп jадыгар. Оны адам айтсын. Jе кандый да болзо, улус ол бир «jаркынду jÿрÿмди» сакып кетешпей, бойлорыныҥ бар-jок эп-сÿмелерин тузаланып, jÿрÿмниҥ казыр толкуларынаҥ аргаданат. Керекти бултаартпай айтса, эмдиги öйдиҥ кижизине, чын-тöгÿни керек jок болгодый. Бу билимди, ÿлтÿреде кийип салган шалмар чылап, тышкары мергедеп ийгендер. Кем сÿиелÿ, кем капшуун – анда акча, анда jööжö… Акча-jööжöниҥ телекейинде jÿк ле галстуктк уулдар айланыжып jат. Ол олордыҥ канында, ол олордын тÿжинде… А бери jанында тегин улус дейтендери кандый jадыры болбогой? Олор анайда ок акчаныҥ телекейин карайдылар. Эки-jаҥызын сойып, ас-мас та болзо «кылбышка» арга jоктоҥ саткылайт. Эмезе «пенсия», «балдардыҥ акчазы», деген «аргачылар» ажыра jаткылайт. Байла, кем де jайалтага, кем де jамыга, jе бастыра улус акчага бажырып турган деп, тегиндÿ айдылбаган.\nЧындап, балдардыҥ акчазы дееримде, бу аайынча кокыр айасту учурал болгон. Бу ла бистиҥ республиканы омыра-тедире jÿрÿп, кожоҥ-комыдыла сÿÿндирип турган уулдардыҥ бирÿзи «эмди мен ал-камык акча иштейтен сÿрекей эптÿ канал таап алгам» - деп меге бир öйдö jетирÿ эткен. Мен, бу кöрмöзиҥ тен акча эдетен станок jазап алган деп, караннаҥ санадым. Jе кайдаҥ. Оныҥ айдыжыла болзо, бир катап ондый ок кожоҥчы уул кандый да аймак jаар эки-ÿч кÿннеҥ гастрольдоп барарга шыйдынып турганын, бери jанындагы jеткериҥ угуп, бастыра керектерди чокымдап, ол аймакта пенсия, балдардыҥ акчазын ÿлеген деп шиҥжÿлеп, отко-сууга тÿшкедий, агаш- ташка согулгадый, ол уулды озолоп, jаадаҥ божоткон ок чылап, «балдардыҥ акчазына» канатту куштый шуҥуй берген. Бат, алган ажыҥ ол. Мындый керекти бис конкуренция деп айдар болбойыс. Бускалаҥду бу öйдö акча иштейтен эп-сÿмелердиҥ бирÿзи бу туру.\nJе мындый учуралдар тынду-шулмус, тирÿ jылан дейтен улусла колбулу. А тегин дейтендердиҥ мынайда кылынар аргазы да, чыдалы да jетпес. Байла шак ла мындый «чыдал» jок деген шылтактаҥ бир öйдö республикабыс кöксине Кош-Агаш аймакта улус бир тудам калаш jок, бир ууртам чай jок отурган деп, не аайлу jаҥыланып торгулган эди. Jе ол öйдö (эмдиги айалганы билбезим – Э.Т.) курсак –тамактаҥ jоксырап, аштап-суузап jÿргенниҥ ач кöлöткöзи jаҥыс ла Кош-Агаш аймактыҥ jурттарын ээлеген эмес, онойдо ок бери тöмöнги аймактардыҥ бир кезек öзöктöринде оныҥ jыбары улусты калтыраткан эди. Оны бойымныҥ кöзимле кöргöм.\nБат, ол тушта бистиҥ атту –чуулу jайзаҥдарыс, аргалу- чакту депутаттарыс, акча-манатту аргачыларыс нени кöргöн, нени эткен?! Jе мениҥ акту бойымныҥ кöрÿм-шÿÿлтемле болзо, калыгыстыҥ jÿрÿминде мындый коркышту айалга тура берерде, öрö тоологон уулдар jуулып, кандый бир эп-сÿмени табар керек болгон. Темдектезе, ол ло jайзаҥдар jуулып, бойлорыныҥ кара башту аргачыларын, акча-манаттуларын, депутаттарын бир аай jууй тартып (керек дезе бÿдÿн республикага кычыру эдип), мындый айалганыҥ аайы- бажына канайы чыгар деп, кÿреелей куучын öткÿрер керек болгон. Оноҥ болбозо, бир эмеш ле карманду аргачыдаҥ текши тепшиге бир «лимонноҥ» до ычкынган болзо, ол не аайлу акча болор эди. Бир билеге бир таар кулур – jаан арга. Jе бис андый гуманизмге эм тургуза jетпегенис. Ӱстине «кижи-алтын, акча-чаазын» деп, ол ло кара башту калыгыстыҥ канатту сöзин jетире оҥдобогон ошкожыс.\nЭмди бу бир кичинек учуралдаҥ сап тудунып, бойымныҥ сöзимди айдып ийейин. Мениҥ шÿÿлтемле болзо, öрö тоологон уулдар албатызы-эжи керегинде сананып турган эмес, А jаҥыс ла jылу jер ле колында jаҥ керегинде. Бис «тоомылу» jаандарыска jаҥ керек деп, не аайлу айдышкан эдис. Jе jаҥ алардаҥ озо кижи бойын кöргÿзер керек ине. А бойын кöргÿзерге Алтай-Кудай олорго ченелте эдип, байла, Кош-Агаш тергеени кöстöгöн болгодый. Jе… jе… Мындый керекти öткÿрерге кандый да андый окылу jасак керек jок. Jаҥыс ла баштаҥкай… Эх, уулдар, уулдар, удабас талдаштар. Кайран имидж кайда баады не?!\nӰстине бис албатыны чук, билгир эдер керек деп, ылдар туркунына айдыжып келдис. Бат, öрöги айалгадый, шак ла андый керектерди эрчимдÿ тузаланганда ыйлап, öскÿзиреп jурген калыгыс мениҥ коручым, мениҥ аргачым деп колын сунуп, удура да келердеҥ маат jок. Сениҥ болужыҥ ол кижиниҥ jÿрегинде Эр-jажына уйаланып калар. Айса болзо, албатылардыҥ бириктиретен эп-сÿмелердиҥ база бирÿзи бу туру. Jе удабастаҥ, бир канча айдаҥ талдаштар! Депутатка кöстöлгöн кандидаттар ÿнбереечилердиҥ алдына ажыра-тежире айдынып, арай ла болзо алтын-мöҥÿннеҥ туткан öргöö сыйлабас. Jе мында бир немени биске jазап оҥдоор керек. Ол ло чучурап jÿрген алтан «болчок» кижи jок болгон болзо, бис те болбос эдис. Бис олордыҥ шылтуузында мында отурадыс. Олор jок болгон болзо, кöпöгöш кöстÿ уулдар келеле, сениҥ jериҥ мында эмес, сен кой кабырар учурлу деп айдар эди. Jе бис нениҥ учун анайда кылынып jадыс? Олордыҥ jöмöлтöзиле тöргö чыгып, тöп калыгыска тöҥöштий кöрÿп отурадыс. (93)\nООРЫБАЗЫН. JОБОБОЗЫН\nАлбатыныҥ медицина аайынча кöрÿм-шÿÿлтези ле чактар туркунына экелген ченемели тургуза öйдö окылу медицинадаҥ чик-jок бийик болгонын кÿн –эртеде темдектеер кÿÿним бар. Нениҥ учун дезе бистиҥ окылу медицина кандый бир оору-jоболды jÿк ле материальный эп-арга ажыра эмдеп jат. Темдектезе, кижиниҥ бажы оорыза, ого таблетка берет. Jе таблетка ол химиялык составтаҥ турган материальный бÿдÿм. А албатыныҥ медициназы кандый бир ооруга томдошты, алкышты, сыймаарын ла эл-jон ортодо таркаган оноҥ öскö эп-сÿмелерди тузаланып jат. Бу керегинде, байла, айтпаза да jарт.\nАлбатыныҥ öрö айдылган эмдештеринеҥ калыктыҥ öзöгинеҥ ары jанынаҥ jайалталу сыймучылар, томдочылар, кöспöкчилер ле онон до öскö эмчилер ас эмес туулганын ачыгынча айдар керек.\nJе андый да болзо, качан Совет jаҥ бистиҥ телкем орооныҥ кöксинде тебелей берип, тын алынган кийнинде андый jайалталуларла jаҥныҥ улузы кÿÿн-кайрал jогынаҥ канду чак ачкан. Ол öйлöрдö канча кире эмчи эрлердиҥ бажы кезилбеген деер! Оны адам айтсын. Jе бистиҥ тÿÿкибистиҥ салымы ондый болгондо, канайдар оны. Jе кандый ла шыралаш-боролоштыҥ учы келетен эмей. Шак ла андый «учы» деген неме бистиҥ ороонго 1985 jылда алтын таҥдак тÿшкендий jаркындалып чыккан. Ол бистиҥ ороонныҥ тÿÿкизиниҥ «jаҥырта тöзöш» деген база бир сÿрлÿ jолы болуп jат. Jаҥырта тöзöш jаскыда башталганынаҥ мен оны jасла тÿҥдеер кÿÿним бар. Шак ла бу öйдö узун мойынду кыштыҥ кучагына алдырткан бар-jок не-неме ле тынар тынду jылдыҥ бу «кожоҥчы» öйинде тирилип, jÿрÿмин улалтып, шакпыража берет.\nÖрö айдылган керектердеҥ бистиҥ автоном республиканыҥ да эл-jоны артпаган. Анайып, öткöн Ат jылдыҥ jаҥар айында бистиҥ республиканыҥ экстрасенстериниҥ текши конференциязы öткöнин аҥылап темдектеер керек. Бу конференцияда республикабыстаҥ ла туура jердеҥ ары-jанынаҥ jайалталу не-неме билер улус турушкан.\nКеректерди кыскарта айтса андый болгон. Эмди мен бойымныҥ бичиирге турган керектеримниҥ тöс шÿÿлтезине кöчÿп ийейин. Айдарда, алтай албатыныҥ ичкери jÿткиген тÿÿкилик jолында кудай мÿргÿÿлдиҥ эки ууламjызы болгонын темдектеер керек. Мыныҥ баштапкызы кара jаҥ деп, камдардыҥ колына кирген, кара тобрактый буркурап jадар jаҥ болгон. Ол jаҥ бойыныҥ ууламjызыла, идеологиязыла кеп-куучындар аайынча караҥуй болгон jер-тамыны ээлеген эрлик бийле, кöрмöслö (аза)(94) –ÿзÿтле тудуш киндÿ эмтир. Бу кара jаҥда бойыныҥ эмчилери болгон. Андый эмчини кем деп айдатан.\nÖрö тизилген керек jÿк ле кам jаҥына келижет. Эмди дезе Ак Jаҥныҥ эмчилерин ширтеп ийектер. Ак Jаҥды бистиҥ республиканыҥ эл-jоны «Быркан jаҥ», «мÿргÿÿл тужы», «jарлык jаҥ» деп, башка-ашка айдадылар. Айдарда, бу jаҥда бойыныҥ эмчилери, не-неме билер улустары база болгон эмтир. Быркан jаҥныҥ эмчилерин jарлыктап эмдеер кижи деп айдыжат. Jарлык кижи Агару Кудайла, Ак Бырканла тудуш киндÿ болотон эмтир. Оору-jоболго алдырткан кижини jарлыктап эмдезе, Ак Бырканнаҥ алкыш-быйан сурап эмдейтен jаҥду.\nКеректиҥ аайы андый болгондо, мен Ак Jаҥныҥ jарлыктап эмдейтен эмчизи керегинде чийип ийейин.\nКадын ичинде Каспа деген сÿрекей jараш алтай бар. Бат, шак ла бу алтайдыҥ оору-jоболдыҥ колына алдырткан кижини jарлыктап эмдейтен öрöкöн jуртайт. Ол иркит сööктÿ Кунгуров Jаҥайлып Иванович деп карганак болор. Бу öрöкöн качан алтай улус jаҥайлык (латын) алфавитти тузаланып турар тушта ак-jарыкка туулган эди. Öрöкöнди оноҥ улам анайда адап салган.\nКарганак оору улусты jарлыктап эмдеери аайынча jайалтазыныҥ баштапкы алтамдарын тöртöн jашка jетире jууктай берерде баштаган. Нениҥ учун дезе, ол бойыныҥ jайалт��зын алдында, jиит тужында, билбей jÿрÿп, улай ла оорып туратан. Jе Jаҥайлып öрöкöнниҥ энезиниҥ Тас деп эjези не-неме билер кижи болгонынаҥ бойыныҥ карындажын jарлыктап эмдеериниҥ jолына баштандырып салган. Ол ло кÿннеҥ бейин ол кöп-кöп улусты эмдеген. Ого оору-jоболго алдырткан jаҥыс ла Каспаныҥ улузы келип эмденип турган эмес, jе онойдо ок республиканыҥ ыраак аймактарынаҥ келгендер кир-чыгып баратан. Ол тоодо Кош-Агаштаҥ, Улаганнаҥ, Кан-Оозынаҥ келгилеп, оору-jоболын jастыртып алала, öрöкöнгö алкыш-быйанын айдып атанатандар.\nОору – jоболдоҥ шыралап jÿрген кижи Jаҥайлып öрöкöнгö келгенде, эҥ ле озо Алтайыстыҥ байлу агажын арчынды ла бир болуштоп алтай (сÿттиҥ) эмезе кабак аракыны бойы ла кожо экелетен. Арчын ÿрелип калган эмес, а jап-jажыл болотон учурлу. Болуштоптыҥ кеjирине эдинип тудунбаган ап-апагаш бöстиҥ тилмегин буулап jат. Андый бöсти улус кöп саба учуралдарда магазиннеҥ аладылар. Ачу ашка буулайтан кыйраны бöстиҥ кырынаҥ кезерге jарабас. Ол jеткердиҥ белгези.\nJе кажы ла албатыныҥ ортозында jаман да, jакшы да кижи бар. Айдарда, Jаҥайлыпка эмдеткен бир кезек улус ого алкыш-быйан да jетирбей jÿре беретен эди. Мында темдек эдип бир учуралды айдып ийиейин. (95) Оору – jоболына чыдашпай jÿрген бир келинди эмдеп койордо, ол быйан да айтпай кетий берген. Jе бир öйдö Jаҥайлып öрöкöн ол келинге jолыгып, jакшы сураарда, ол куртыйагыҥ jакшылажардыҥ ордына jаҥыс ла каткырала, öдö берген. Кару нöкöр, мындый улустаҥ нени аларыҥ? Jе канайдар оны. Эмезе бир кезек улус эмдедип аларга, jуунга келген чилеп, эки колы бош келетен. Öрöкöнниҥ айдыжыла оору- jоболдыҥ jелбизине алдырткан кижи куру да келген болзо, канайып эмдебейтен. Jе мынайда куру келип турган ÿч-тöрт лö кижини арутаган кийнинде öрöкöн бойы оорып баштайтан болтыр.\nАйдарда, колы бош келип турган улусты кандый эп-сÿмеле эмдеп турганы керегинде бичип ийейин. Мында кем де ичпеген ле амзабаган сууны шаjыҥ айакка уруп, арчынныҥ бир канча бÿрин ары таштап jат. Айакка урулган суула арчын катай айланып тура бир кезек бÿрлери айактыҥ кырына jапшына берзе, ол оору кижиниҥ коручылыныҥ темдеги. Jе сууныҥ сай ла ортозында арткан бÿр jоболго алдырткан кижиниҥ бойын, оныҥ jÿрÿмин кöргузетен болтыр.\nJарлык мыныҥ кийнинеҥ Ак Бырканнаҥ алкыш-быйан сурап, jарлыктап баштайт. Ол озо ло баштап эмденерге келген кижиниҥ арчынын шиҥдеп корöтöн болтыр. Байлу агаштыҥ jÿзи-бажын ширтеп, оныҥ саргарып калган бÿрлерин бедрейт. Нениҥ учун дезе, арчынныҥ бÿри сай ла бажында саргарган болзо, ол кижиниҥ бойына jеткер эмезе оныҥ тöрööн-тугандарынаҥ кижи божоорыныҥ белгези. Бÿр буткÿл арчынныҥ кажы тужында саргарганы (ортозында, кырында, алдында, бажында) ол кижиниҥ ÿйе- сööгиниҥ, ичи буурыныҥ ондый ок талаларында jеезелеген ооруныҥ темдегин керелейт. Jе саргарып калган бÿрди jаҥыс ла jарлык кижи бойы кöрöр аргалу. Айдарда, jарлык оору-jоболды керелеген сары бурди ÿзе тартып, оттööн мергедеп, арчынды öртöп, аракыны отко ÿрÿстеп, Алтай-Кудайга, Ак Бырканга чачып, онон болуш сурап jарлыктап баштайт. Jе ол ок öйдö оорыган кижини ышталып турган ышты jыткарып, jарлыкташтыҥ байлу тамызына айыла берет.\nИзип чыккан Кÿн Быркан,\nТолуп чыккан Ай Быркан.\nАгаш-ташту Алтайым,\nАйлу-кÿндÿ Теҥерим,\nЭне болгон Алтайым.\nБу сöстöрдиҥ кийнинде ооруга алдырткан кижиниҥ ады-jолын, сööгин адап, jарлыкташтыҥ экпинине алдыртып, куйундалып калат.(96)\nJаан алкыш сурап турум.\nАйландыра турган Тайгаларым\nАлкыш –быйан беригер.\nОорыбазын, онтобозын, сыстабазын,\nАар сергек jÿрзин,\nОорыбазын, онтобозын.\nJаактуга айттырбазын,\nJарындуга туттуртпазын,\nКайрака-ан, баш болзын!\nJаан-jаан Тайгаларым,\nАржан-кутук Сууларым,\nАйлу-кÿндÿ Алтайым,\nКайрака-ан, баш болзын!\nАлкыжарды беригер.\nОорыбазын, jобобозын,\nБарган jолы ачык болзын,\nJÿретен jÿрÿми ырысту болзын…\nБат, оорып турган кижини jарлык эмдеп тура мындый укту алкыштар айдат. Кöрзöҥ дö, кару нöкöр, бу алкыш-быйан кандый сÿрлÿ айдылган. Бÿткÿ поэзия. Мында Алтайыстыҥ сÿрекей jараш кебери эбелет. Jе болгон ло ÿлгерчи мынайда чÿмдеп албас эмей.\nМында бир неме керегинде айдып ийейин. Эмденип, арутанып келген кижи Jарлыктыҥ айткан агару сöзин jанчыкка салар учурлу. Jе бир кезек улус эмденип ле алгам дейле, бажыла база беретени jажыт эмес. Темдектезе, бир уулды эмдеп, jарым jылдыҥ туркунына кöлзööндÿ jердööн баспа, балам, деп jакыган эди. Кöлзööҥдÿ jер дегени кöп улус jуулган ла байрамдап, кöлзööп турган тебее. Jе ол кайраканныҥ айткан айлаткыш сöскö кыҥыс та этпей, сööк чыгарган айыл jаар баш jазып аларга койчыҥдада бертир. Айдарда, аластадып салган ару кижи кöлзööндÿ jерге барарда, ого jеткер коштонгон болгодый. Мыныҥ кийнинде эки кÿн öтпöй jадып, jиит кижи авариядаҥ улам бу алтайдаҥ ыраган…\nБат, Каспа деген кеен алтайда jуртаган Jаҥайлып Иванович Кунгуров деп jаан jарлык кижиниҥ эмдеш-ижи керегинде бичигеним бу ла болды.\nАвтордоҥ: Бу статья «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте jарлалып турарда, ол кижи эзен jÿрген. Jе бир канча jыл мынаҥ кайра öрöкöн оору – jоболго алдыртып, бу jарыктаҥ ыраап калды. Оныҥ мöҥкÿзи элен-чакка ундылбазын!\nÖСКӰС БОЛУП JӰРЕРИҤ\nБу статьяны тизерге меге бир шылтак болгон. Jуукта алтай уулдыҥ тойында болуп, бириккен jииттерди алкап, керекти башкарып салдыс. Мында jаман неме jок. Jе ол уулдыҥ сÿÿгени öскö укту бала болтыр. Канайдар оны. Бистиҥ jÿзÿн укту албатыга ээлеген jе ле деген ороондо jадала, канайып бирикпес деер. Кижи кайда ла jÿрÿп, кайда ла таныжып jат. Алтай-Кудайдаҥ кижиниҥ öзöгине салынган сÿÿш деген ойгор сезим бар. Ару сÿÿштиҥ jаркынына алдырткан jиитттер бой-бойыныҥ кандый укту, кандый эл-калыктыҥ уулы эмезе кызы болгонын аjаруга албайдылар. Мындый керекти, байла, кем де токтодып албас. Бу кажы ла кижиниҥ бойыныҥ кöрÿми, билими.\nБистиҥ алтай jииттердиҥ ортозында öскö укту кижиниҥ jуртына барып, эмезе öскö jаҥду келинди экелип турган учуралдар ас эмес. Мындый темдектер сÿÿш деген агару сезимниҥ ийдезин jарттаҥ jарт керелейт. Сÿÿштиҥ олjозына алдырткан jииттерге не де керек jок. Jаҥыс ла сÿÿгени jанында болзын. Ол ло бистиҥ бир сööктÿлер алышпас деген байлу jаҥды, сÿÿштиҥ чогы чагылган jÿректер, канча кире буспаган деер. Бат, албатыныҥ элен- чакка тöкпöй-чачпай экелген агару кöрÿмин, бускандарды, Олимп деген байлу тайгадаҥ кудайлардыҥ одын сыгырткан Прометей кÿрÿмге тÿҥейлеер кÿÿним бар. Ол кöрмöзиҥ элен – чакка тургузылган jаҥы ажыра алтаар деп туруп, кудайга тÿкÿрткени ол.\nЭмди дезе, бистиҥ телкем ороондо öскö уктулар канча кире алыжып турганы керегинде окылу статистикага баштанып ийектер. Эҥ ле кöп немейтер алыжат. Оноҥ еврейлер, татарлар, белорустар, латыштар, молдовандар, орустар.\nБу jетирÿ Совет орооныҥ 1989 jылда албатыныҥ тоозын алганы аайынча берилет. Jе jылдар öткöн сайын, башка уктулардыҥ алыжары там ла там кöптöп, кÿйбÿреп, элбеде jайылып барат. Мындый айалга та jакшыга, та jаманга. Оны кудай кöрöтöн туру.\nМениҥ санаамла болзо, öскö укту кыска кöс саларынаҥ анчада ла уул кижи аjарынып jÿрер керек. Нениҥ учун дезе эр кижи ол не-немениҥ бажы.\nБу jолдыктарды бичип тура, бистиҥ ÿлгерчиниҥ сöстöрин эске алынбаска болбос:\nÖскö укту ÿйиҥниҥ\nÖзöгинде Алтай jок.\nÖктöм сÿÿшке кÿйÿштиҥ\nÖди калар, бойы jок. (98)\nЧындап, бир улу кижи эр кижи öскö укту кыстööн аjару салганда, оныҥ тазыл-тамыры албатызынаҥ айрылып барар деп айткан. Мен бу шÿÿлтеле айдары jок jöпсинип jадым. Мыны чокым темдектер ажыра эбелтип ийерге jараар. Азый öйлöрдö, алтайларды креске тÿжÿрип, оноҥ орус укту кижи алдыртатан эди. Мыныҥ кийнинде алтай кижиниҥ тазылы кайылып, соҥдоп калат. Анда не де артпай соолып jат.\nЭмезе бу jуук öйлöрдиҥ тебеезин карап ийектер. Ол тушта алтай jамылулардыҥ балдарын орустап бириктирип, jурт тöзöйтöн jаҥжыгу болгон эди. Бу, байла, албатылар ортодо интернационализмди, наjылыкты тыҥыдарына ууландырылган кöрÿм-шÿÿлте.\nJе эмдиги öйдö андый jурт тöзöштöр анчада ла орустардыҥ öзöгинде öзÿп чыдаган алтайларга келижип jат. Нениҥ учун мындый, айтпаза да jарт.\nАйдарда мениҥ айдарга турганым мындый. Кажы ла jиит кижи бойыныҥ эш-бараанын албатызыныҥ öзöгинеҥ коскорып, кодорып, талдап алар учурлу. Кериш-согуш та jатса, бойыныҥ кижизи. Ол алдырбас. Jе öскö кижи, öскö лö. Сöс бажынаҥ сен андый, сен мындый деп кырмалажып, челдежип отуратаны jакшы туру. Jиит кижиге изÿ сÿÿштиҥ олjозына кирердиҥ алдында, алды-кийнин ширтеп, ал-санааны эбиртер керек.\nАндый-мындый чолтык сÿÿштеҥ алтай jииттер ас эмес шыралаган. Ол «кенек» сÿÿштер керегинде «Алтайдыҥ Чолмонында» да тадыра айдылган. Бого темдек эдип, бир учурал айдып ийейин. Мен ол кысла jаҥыс класста ÿренген эдим. Jе школды божоткон кийнинде бис экÿниҥ салымыс башка барган. Ол кööркий-jаражай институтта ÿренип тура, онызын да jетире тÿгеспей, öскö укту jурттыҥ келди болуп барган. Эки jиит баштапкы jылдарда, солун тарыйын согоно тату дегендий, ырысту jаткандар. Андый эмей база. Оноҥ олордыҥ jÿрÿми там ла там келтейип, солjырайып, адакыда, jемтийе берген. Алтай jÿректÿ jаражайдыҥ апшыйагы оны алтайлап куучындатпас болды. Jе ол бöрÿниҥ кöзинче бир-эки оос алтайлап ийип, айлына jанганда, адылыш, кизиреш, базыныш, токпоктош. Учы-учында келин бала кÿнниҥ кöзин де кöрбöй барган.\nБат, керектер андый. Jе кыс кижини канайдарыҥ. Оны кем де сöстöбöй турза, öскö уктуга да барып турганыныҥ аргазы ол туру. Мыны, байла, кудай анайып jайаган.\nJе бир кезек улустыҥ айдыжыла болгондо, кайлык балдар jараш ла сагышту болуп jат. Кöп сабаа улу улустыҥ ада-энези башка укту болгон. Jе ол улустыҥ шÿÿлтезиле мениҥ jöпсинер аргам jок. Нениҥ учун дезе, баштапкызында, jараш, кеберкек деген билимди кажы ла кижи бойыныҥ кöрÿми, сезими ажыра оҥдоп jат. Чындап, бир öйдö нöкöримге аjару салган кысты jараш дееримде, ол меге удура кöрÿп, бажын jайкаган эди. Экинчизинде, кижиниҥ санаалу, кöгÿстÿ болгоны, оныҥ кайлыктанып туулганынаҥ камаанду эмес. Мен бу jорыктыҥ алдында кöстÿ тöҥöш ушкуш кайлыктарды ас эмес кöргöм. Чындап, Адольф Гитлер санаалу улус öскÿрерге амадап, кеберкек чырайлу эр ле ÿй кижини бириктиретен. Jе Адольфтыҥ эткен ижиниҥ тузазы сызылып чыкпаган.\nТöбöт медицинаныҥ «Джуд-жи» деп бичимелинде санаалу улус ары-jанынаҥ jайалат деп айдылат. Ол ло Тоетöми Хидэöси деп ойгор кöгÿстÿ jопон полководецти алактар. Jеткериҥ санаалу да болгон болзо, бÿдÿш-бадыжы кижи кийиктеҥ ары. Оныҥ сыны эжи керегинде айтпай да jадым.\nБат, «Джуд-жи» деп бичимелдиҥ кöспöктöгöниле болзо, санаалу улусты кудай jайап турган болтыр.\nÖскö кижиге барарга эмезе аларга турганыныҥ шылтагын бир-кезек улус кан солыырына jарбыйт. Эйе, албатыга jаҥы, jиит кан керек. Jе öскö укту кижиге барарга, кан солыыр деп шылтактанып бöктöнöргö jарайт эмеш пе. Мындый шÿÿлтеге бÿдерге арай ла кÿч.\nJе бистиҥ алтайлардаҥ кем-кем кан солыырга турган болзо, алтай ла кижиле jуртаар керек. Темдектезе, Шабалин аймактыҥ jииди Оҥдойдоҥ-эштеҥ бала качырар эмес, а чала эмеш ырада, ол Улаган, Кош-Агаш деп алтайды кайып, сыймаштап ийзе, келинек табыла бербей кайтсын. Jе чат неме болбозо, ол ло айлана соккон бойынча бери тöмöн аймактардööн тÿжÿп, байат, чалканду, куманды карындаштарга айылдап чыкса кайтпагай…\nБат, мениҥ öзöгимде кÿйбÿреп, кöксимнеҥ сызылып чыккан кÿÿн-санаамды айда салдым. Адакыда, ол той эткен карындашка jаҥыс ла ырыс, jакшы jадын-jÿрÿм кÿÿнзейдим.\nЧАКСЫРАГАН КУЛЬТУРАБЫС\nJаҥар айдыҥ 15-22 кÿндеринде Ай кöлдö öткöн мониторинг керегинде мен мынан озо бичиген эдим. Ол интервьюда jÿк ле мониторинг деп билимниҥ аайын jартап, оныҥ текши jанын кöргÿзерге амадагам.\nJе бу статьяда ол ойындарда öткöн куучындардыҥ сай ла jараганы керегинде бичиирге турум. Айдарда, эрмек-сöс культура деген билим аайынча öдöр. Культура керегинде теманы Василий Георгиевич Богин öткÿрген. Ол Мосваныҥ он ÿч номерлÿ гимназиязыныҥ гуманитарный бöлÿк аайынча кафедразыныҥ jааны, педагогический наукалардыҥ научный ишчизи.\nЭмди оныҥ «культура» деп эрмек-куучыны аайынча оныҥ кöрÿм-шÿÿлтезин мен канайда оҥдогоным керегинде тизип ийейин. Культура – ол кижиниҥ ак-jарыктагы jÿрÿминде не-немеле колбу тутканы болуп jат. Оныҥ арга-кÿчиле эдилип турган бастыра неме оныҥ культуразына кирер аргалу. Мында кажы ла албатыныҥ культуразы ÿч бöлÿкке бöлÿкке бöлинип турганын темдектеер керек. Баштапкызы, кижиниҥ jр-телекейге, ак-jарыкка кöрöтöн кöрÿжи ле сананып шÿÿйтен эп-аргазы. Бу неме кажы ла албатыда таҥынаҥ аҥылу. Су-алтай психологиялу, кöрÿм-шÿÿлтелÿ кижи кандый бир немени орус эмезе немец ле оноҥ до öскö укту кижи чилеп кöрбöс. Ол jаҥыс ла алтай кижиниҥ кöрÿжиле кöрöр аргалу. Темдектезе, мен бир öйдö орус нöкöримди барып чай ичип алак дееримде, ол алаҥ кайкап мен jаар кöргöн эди. Ол кöлчин мени ширтеп: «Кыйкыр суула кардыҥды тöгÿндеерге туруҥ ба?» - деп сураган. Керектиҥ аайын мынаҥ кöрзöбис, орус кижи чай ичерине чике баштанган. Jе алтай кижиниҥ билимиле болзо, чайлап алары ол jаҥыс ла чай ичери эмес… Эмезе база бир темдек. Мен орус кижиге тышкары барып келейин дееримде, ол ары не керек бараткан деген. Мен ол эрмекти су-алтай кöрÿмле айткам. Оны ол кижиниҥ оҥдобозы jолду.\nКажы ла кижи бойыныҥ кöрÿм-шÿÿлтезин найиональный эп-аргага эптештирип кийдирерге, эҥ ле озо бойыныҥ jадын – jÿрÿмин национальный ууламjыныҥ jолына бура тартар керек. Андый немени jе-jу ла дейле эптей, оны jаҥыс ла бÿгÿнги jÿрÿмниҥ кеминеҥ тайанып тебинерге jараар. Эмди дезе культураныҥ экинчи бöлÿги керегинде. Бу бöлÿкке тил кирет. Jе тил аайынча сурак бастыра улуска jарт болбой.\nJе культураныҥ ÿчинчи бöлÿгине кижиниҥ jÿрген jÿрÿжиниҥ кеми кирет. Оны мынайда оҥдоор керек. Алтай кижиниҥ комысла, топшуурла, икилиле ле оноҥ до öскö кÿÿлик инструменттерле ойнооры. Тере уужаары, аҥдаары ла оноҥ до öскöлöри. Кыскарта айтса, су-алтай jадан-jÿрÿмниҥ кеми.\nАнайып, культура деп билимниҥ бу ÿч бöлÿги бой-бойы ортодо сÿрекей бек колбуда турат. Jе ол колбуныҥ бир бöлÿгин чыгара тартып алза, арткан эки бöлÿги jайрадылып jат. Кижиликтиҥ тÿÿкизи кандый бир албатыныҥ культуразы орды jок болуп кайылып калганы керегинде темдектерди ас эмес билер. Ол ло jебрен гректердиҥ jоголып калган культуразыныҥ сомын öҥжидерге бир öйдö Орныктыру деп сÿрекей jаан кыймыгу башталган эди.\nКеректиҥ аайы андый болгондо, культура деп билимниҥ кызыл тыны кыйылып, канайда jайрадылып турганын ширтеп ийектер.\nÖрö айдылган ÿч бöлÿк öлÿмге атанган соондо оны такыптаҥ орныктырарга айдары jок кÿчке келижер. Культураныҥ баштапкы эки бöлÿги öлÿп калган болзо, оны теп ле тегин айалга ажыра орныктырып алар арга бар. Сай ла андый кыймыгу алтай албатыбыстыҥ эмдиги öйдöги jÿрÿминде тын алынып öҥжий берди. Темдектезе, ол ло «Эл-ойын» деген байрамды алактар… Городко комыстар- эштер эдилип садылат. Оҥдой ло Кан-Оозы аймактардыҥ ла оныҥ jурттарыныҥ магазиндеринде алтайлап бичилгени jаскыда кöк чыккан чылап, быдырай берди. Бого канайып сÿÿнбейтен. Мен сананзам, öскö дö аймактар, jурттар ол jерлердеҥ тем алып, алтай тилисти öҥжидип тындандыратан болзо…\nЭмди дезе культура кандый бöлÿгинеҥ jылыйып башталатаны керегинде айдып ийейин. Албатыныҥ культуразы jылыйып баратса, эҥ ле озо оныҥ ÿчинчи бöлÿги ол алтайдööн атанат. Айдарда, андый айалга эм тургуза бистиҥ jÿрÿмисте эбелбей jат. Ол керегинде öрö айткам. Мыныҥ кийнинде культураныҥ баштапкы бöлÿги jоголып jат. Ол албатыныҥ сананатан, шÿÿйтен эп-аргазы. Бу бöлÿк аайынча бир темдек айдып ийейин. Он тогузынчы чактыҥ одузынчы jылдарында орус миссионерлер учы-кыйузы jок Россияныҥ кöксинде тебелген оок-тобыр албатыны христиан мÿргÿÿлге кийдирер деген олjозын баштагандар. Олор öскö укту албатыныҥ jадын-jÿрÿмине киришпей, jе эҥ ле озо оныҥ ак-jарыкка, кöк-айаска чактар туркунына кöргöн кöрÿжин айрып аларга кичеенгендер. Андый эмей база. Качан кижиниҥ кöгÿс тынын айрып алза, ол сокор болор. Ол тушта ол сокорды канайып ла кызарга jараар.\nКультураныҥ ÿч бöлÿгиниҥ сай ла учында тил деп неме öлöт. Темдектезе, гот тил. Эмезе öлÿп калган латын. Израиль деп государствоныҥ öлÿп калган иврит тили 1947 jылда Израиль тöзöлöрдö орныктырылган. Идиш база еврейлердиҥ тили, jе оныла jÿк ле Германияда jаткан еврейлер куучындажат.\nАдакыда, jер ÿстине культуралар кандый бÿдÿмдÿ болуп турганын айдып ийейин. Баштапкызы ол андый культура качан башка-башка культуралар бойыныҥ аҥылузын jылыйтпай бир jерге чокпорложып калган. Андый культураныҥ темдеги СССР-деҥ кöрÿнет.\nЭкинчизи, башка-башка культуралар jÿрÿмин таҥынаҥ улалтат. Темдектезе, jопон, корей, вьетнам ла оноҥ до öскö бир ук албаты jаткан ороондор. Учинчи культураны маргинальный деп айдат. Ол башка-башка укту албатылардыҥ культуразы бой-бойына кожулыжып, бир культура боло бергени. Темдектезе, американ культура. Керекти чынынча айтса, андый культура jок, а Америкада jаткан кöп тоолу албатылардыҥ культуразы бар. Бат, ол культуралар бой-бойлорына кирижип, колыжып, американ культураны тöзöп алган. Маргинальный культурага онойдо ок Швейцарияныҥ, Европаныҥ бирлик болгон культуралары кирет. Маргинальный культураларга алдырткан кижи jаанды jаан дебей, jашты jаш дебей, кемди де тообой барат. Нениҥ учун дезе андый кижиде таҥынаҥ бойыныҥ культуразы jок. Ол кандый да чÿм-jаҥды керексибей jат. Байлайтан немени байлабай, нени ле эдейин дезе, оныҥ табы.\nЭмди дезе ол куучынды мында токтодып салайын. Нениҥ учун дезе, анаҥ ары айдар неме jок. Туулу Алтайыста öткöн мониторинг деп ойында культура аайынча куучыныҥ тöс шÿÿлтези андый болды.\nJЕБРЕН JАҤДУ БОЙЫСТЫ…\nКÿмÿш ÿйген суксын деп,\nКÿреҥди Быркан jайаган.\nКÿн jарыкка jÿрзин деп,\nБисти Быркан айаган.\nБу алтай калыгыстыҥ Ак Jаҥ Ойинде кожоҥдогон кожоҥы болуп jат. Бат, бу мениҥ айдарга турганым калаганчы öйлöрдö бистиҥ сок jаныс «Чолмоныстыҥ» чокту кöзинеҥ Ак jаҥ керегинде комыдаштар ачу jаш чылап, араайынаҥ тöгÿлип баштады. Керектиҥ аайын чокымдап айтса, бистинкажы öйдö ундылып калган кудайлык мÿргÿÿлисти такыптаҥ орныктырары jанынаҥ тартыжу öдöт. Кем де ак jаҥ керек деп айдат, кем де оны кыйа кöрöт. Айдарда, бу тал- табышту сурак аайынча кöксимнеҥ чыккан оору санааларымды айдайын деп.\nБу jарыктыҥ алдында телекейдиҥ телкем кöксин ээлеген ÿч jаан мÿргÿÿл jеезелеп jат: буддизм, магометанство ло христианство. Керектиҥ аайы-тööйин, не-немени чокымдап кöргöжин, бу ÿч мÿргÿÿл jер ÿстине Азия сыртынаҥ таркаганы jарталып jат. Азия кудайы jок бадышка мÿргип jÿрзин деп, крес берген. Jе ол крес адакы учында, «эрликтиҥ» колына берилген сÿрекей jаан jепсел болуп, кайра бурыларын кем сескен. Шак ла мында кайра бурылышты бир öйдö бадыштыҥ христиан мÿргÿÿлиниҥ абыстары баштап, Jер-телекей ÿстинде таракандар чылап кыймыража берген. Олор öскö укту албатыны христиан мÿргÿÿлге jайарга бойыныҥ «агару» олjочыл миссиязын баштагандар. Абыстар бойыныҥ керегин öткÿрерге сÿрекей эпчил ле сÿмелÿ эп-арганы тузаланган. Миссионерлер эҥ ле озо албатыныҥ чактар туркунына кöргöн кöрÿмин jоголтор деген амадулу болгон. Оныҥ учун олор калыктыҥ тилине, культуразына андый ла jаан кинчек салбай, а кöндÿре ле калыктыҥ эр-jажына мÿргиген кудайынаҥ эл-jонныҥ кÿÿнин jандырарга ченешкендер. Качан кижиниҥ чактар туркунына кöргöн кöрÿжин айрып алза, ол бойыныҥ албатызыныҥ тазыл-тамырынаҥ айрылып барат. Андый улуста эмди болзоалтай болгон адынаҥ öскö не де артпаган. Ол андый керек.\nХристиан мÿргÿÿл, арткан эки религияга кöрö, база коркышту ла кудай jаҥ. Ол öскö укту, öскö кудайлу албаты-jонды бойыныҥ мÿргÿÿлине бактырарын сÿÿр. Темдектезе, христиан миссионерлер бир öйдö jопон калыктыҥ тÿÿкилик jолына чак саларга ченешкен эди. Jе ол тушта ойгор кöгÿстÿ Тоетöми Хидэöси деп jайзаҥ бар jок албатызын jууй тартып, бирлик эдерге тартыжып турган öй болгон. Шак анайып, миссионерлер jопон ортолыкты ээлеп баштаарда, Хидэöси туруп чыккан. Ол миссионерлерге ортолыкты таштап барзын деп, jирме тöрт саат берген. Мынайып, Хидэöси öрöкöн öскö мÿргÿÿлдиҥ каршузын сезип, бойыныҥ алтайын айтыру jок «айылчылардаҥ» эки чактыҥ туркунына кÿрчектеп алган.\nОл эмезе кÿнбадыштыҥ миссионерлер кыдат jеринде эткен керектери jажыт эмес. Олор мÿргÿÿл ажыра jаҥды аҥтарарга келишкен.\nБат, христиан мÿргÿÿлдиҥ «арга» олjочыл миссиязыныҥ бир кезек темдектери андый болор.\nЭмди дезе бистиҥ автоном республиканыҥ jеринде бу айалга кандый кеминде болгонын ширтеп ийектер. Анайып, öткöн ат jылдыҥ ÿлÿрген айдыҥ баштапкы кÿнинде СССР-диҥ Президенти «Ак санааныҥ jайымы ла мÿргÿÿл биригÿлер аай��нча» СССР-диҥ закон jасагын чыгарган. Бу jасактыҥ ÿчинчи статьязында мындый jолдыктар бар: «Кажы ла кижиниҥ кудай jаҥын jаҥдары эмезе jаҥдабазы бойыныҥ кÿÿнинде. Jе онойдо ок кудай jаҥы аайынча бойыныҥ кÿÿн-санаазын элбеде таркадар аргалу».\nМениҥ кöрÿм-шÿÿлтемле болзо, Президенттиҥ öрö айдылган законына тайанып христиан мÿргÿÿлдиҥ бир кезек улус республикабыс ичинде ижин эрчимдедип ийдилер. Мениҥ айдарга турганым мындый: бу jасак jаан мÿргÿÿлдерге элбедилген jайым берип jат. Олордыҥ ижи мындый ла кеминде барза, бир канча jылдыҥ бажында республикабыстыҥ öс калыгын бойына jайа тартып алар. Айдарда бу кыймыктана берген чочыдулу айалганы чокым темдектер ажыра кöргÿзип ийейин.\nБир öйдö Шабалинге jетире jÿреримде, анда кандый да улус христиан мÿргÿÿл\nаайынча литератураны баа jокко таркадып турганын кöргöн эдим. Эмезе городто\nБиблияныҥ Jаҥы Кереезин бистиҥ интелигенцияга сыйлап турганын база кöргöм.\nБат, христиан мÿргÿÿлдиҥ jайаачыларыныҥ мындый эрчимдÿ ижиниҥ бажында алтай\nулустыҥ серкпе jÿрери кöптöй берди. Городтыҥ Преображенский серкпезине анчада\nла Улаган аймактыҥ улузы келип jат. Jе\nРеспубликабыстыҥ арткан алтайлары олордоҥ кöрÿже-кöрÿже келеле, кööш ажар дегендий боло бередеҥ маат jок. Бу сÿрекей jаан чочыдуга экелет. Тоҥ болбозо, мындый чактыҥ ÿстине, бистиҥ бичиичилеристиҥ бирÿзи Библияны алтай тилге кöчÿрер кÿÿндÿ эмтир…\nБайла, шак мындый айалгадаҥ улам бу чактыҥ башталганында Кырлык ичинде Ак jаҥды орныктырары аайынча кыймыгу башталган болгодый. Бу агару керекти орныктырып кöҥжиткен учун Чет öрöкöнгö быйанысты айдар керек. Чет бойыныҥ албатызын бир jерге jуунада тартып, öрö кöдÿрерге санаган. Jе эмдиги öйдö христианство бистиҥ албатыны jара бöлип, jайрадарга албаданган миссиязы ойто тынданып келди. Мыны бис сÿрекей jакшы оҥдоор учурлу. Оноҥ öскö неме болбос.\nБистиҥ ойгор кöгÿстÿ jайзаҥдарыс орус мисионерлердиҥ тубек экелип jаткандарын ажындыра сезип, олордыҥ jолын туй алган. Байла, оныҥ да учун абыстар айлана согуп, Улаган ла Кош-Агаш аймактар jаар барган. Эмди ол креске тÿшкен алтайлар бÿткÿл кылыгын кийнинеҥ апарарга jеде берди.\nЭмди дезе Библияныкöчÿрери jанынаҥ öдÿп турган оп-соп куучындар керегинде бойымныҥ шÿÿлтемди айдып ийейин.\nJуукта «Московские новости» газеттиҥ онынчы номеринеҥ мындый jетирÿ кычырдым. Библияны кöчÿрери аайынча Швециядагы институт Библияны jер ÿстинде бар-jок тилдерге кöчÿрерге умзанып ийген эмтир. Мыны канайып оҥдоор? Оны мен христианство jер-телекейге ойто ло бойыныҥ идеологиязын албан-кÿчле jайарга турган деп сананып jадым. Айдарда, бу институт Библияны бойыныҥ тилине кöчÿрген кижиге ишjалды валютала тöлööр деп, сöзин берген болтыр. Jе «калыктыҥ адаанын» алатан бистиҥ улус мындый керекке кирижип тура, алды-кийнин сананды не? Эмезе jаҥыс ла валютага болуп иштенип турган ба?! Ӱстине калыгыстаҥ jоп сурабаган. Керектиҥ аайын агы-чегинче айтса, ол «судурды» кычырарга турган кижи оны кöчÿриш jогынаҥ да кычырып алар ине. Бистиҥ карган –тижеҥдерис христиан мÿргÿÿлге качан да jÿткÿбес. Айдарда, бу калас керек деп бодойдым.\nБис бойыстыҥ кара бажысты бойыс ла кöмö базарга нениҥ учун албаданып jадыс? Бисте АК-БЫРКАНЫС бар эмей. Кöксисте бистиҥ алтай болгон каныс типилдеп согулат. Бу jанынаҥ кажы ла алтай кижи тереҥ сананар учурлу.\nЕРИМДЕ МЕНИ ИСТЕГЕН\nМындый бажалыкту статья бичиирге меге бир шылтак болгон. Чынын айтса, оны шылтак деп айдарга jарабас. Андый керектер айдыҥ-jылдыҥ ичинде эки-jаҥыс катап болбой турганын чокымдаар керек. Ол истешке бодолду кылык-jаҥ кÿннеҥ-кÿнге улалалт. Мындый керектер кече, башкы кÿн табылган эмес, ол азыйдаҥ бейин корболоп öзÿп, эмдиги öйдö чыт эттире тазылданып, ортобыста jаҥжыгу болуп артып jат. Бу керегинде, байла, jанду-jаштулар бастыразы билер. Jе нениҥ де учун ол керегинде айдышпай, кыҥыс эдип унчукпай jÿредис… Айдарда, мениҥ айларга турганым – сок jаҥыс городыстыҥ оромдорын ээлеген милиционерлердиҥ «аракызак» деген уулдарды истешкенине бодолду кылыгы.\nГородтыҥ айры-тейри оромдорында улустыҥ амырын корыган сержанттар токыналу базып jÿргÿлейт. Бу кандый да саҥ- башка кылыкту улус. Мен бу jажыма jетире Союзтыҥ ас эмес талаларында болгом. Jе бистиҥ сержанттардыҥ кылыгындый кылыкту милиционерлерди кöрбöгöм. Олорды тууразынаҥ ширтезеҥ, та кудай, та не. Jаҥ олордо, jалмажында коркышту мылтык, колында тес кара токпок. Бистиҥ милиция- бисти корулайт. Андый да болзо, чала калаҥы уулдарды олорго кöрöргö кереес –кут jок. Бу не атазы. Ол сÿÿри бöрÿктÿ уулдардыҥ кижиле куучындажатан культуразы сÿрекей jабыс эмезе чек jок дезем, jастырбазым. Олордыҥ кöп сабазы кижиге оҥду сöс айдардаҥ болгой, капшай ÿстине «арт» эдедилер. Городтыҥ оромдорында телчиген, ары-бери куйундалып турган jиит jÿректÿ калаҥы уулдар олорго кöстöҥ кöскö jолыгарга тидинбейдилер. Ол ло калаҥы барааткан jиитти маҥтап отурган машинадаҥ кöрÿп ийген «бистиҥ коручыбыс» темир адын маҥ бажынаҥ токтодып, шыркалу эликти истешкен чилеп, куйруктап, jаба jедип алат. Ол милиционер jÿгÿриштиҥ маргаанында мынайып атырайтан болзо, баштапкы jерге чыгардаҥ айабас. Демократиялык ороондо мынайда истежерге кандый албан. Jе бистиҥ jÿрÿмде план деген неме бар. Планыҥды бÿдÿрзеҥ – сыйга акча. Канайдар оны планды. План учун чын-тöгÿни керек jок. Jаҥыс ла план… план… Кÿндÿк планды бÿдÿрерге айлыныҥ эжигин кармай алган карганак та болзо, кайдар ол. Jе оору, больницадаҥ операцияныҥ кийнинеҥ келгенди, тайатан ба оны. Канай-кунай милицияныҥ ишчизине «удурлашкан» деп jиткелеп, сокпос jерине согуп ийзеҥ, «каршучылдыҥ» кöзи кажайа берзе, ныҥ каруузына кем туратан? И-и, калак, андый керекке киришпей, ол кöрмöсти кедери тай.\nБайла, бир кезек «кызыл jалмаштулардыҥ» мындый кылыгынаҥ улам кöп саба улус олорды тообой jат. ��ен де олорды байлабай jадым. Ачу ашты ажыра ичкен кööркийди jаҥныҥ кезерлери бурулар аргазы да, учуры да бар. Jе кезикте карманында болгон ас-мас акчазын да айрып алза, «милицияга удурлашкан» деп токпоктодып та алза, бистиҥ кöоркийек кыҥыс та этпес. Санаазында – бу коркышту jердеҥ уштулып алайын. Олорло уружалып кайдайын. Угузу да бичизеҥ, ойто ло сен бурулу болуп каларыҥ. Олорло беришпей амырымга ла бойымныҥ алдыма базып jÿрейин. Jетпезине «кызыл jалмашту» уулдар «эртен jаргыга барарыҥ» деп, кезедип койор. Jок, олорло беришпезе ле артык ошкош. Акчадаҥ чыккан кижи бар ба, анча кире соктыртып базынбаган эмес. Акча-чаазын, кижи-алтын. Ыраак барбай ол ло Айдар деген jиитле болгон учуралды алып ийектер. (Мында Айдардыҥ чын адын айтпаска санандым. Мындый учуралдар jаҥыс ла Айдар ла болгон эмес. Бого тÿҥей керектер кажы ла кÿн болур турган дезем, jастырбазым).\nАйдар нöкöриле кожо магазинге келген эмтир. Кирип келгежин, очырат деп немени, адам айтсын. Бистиҥ jиит алаҥзыш-эш jогынаҥ короjончылар ортозына сыксылыжа бертир. Саат болбой сары корон jиит Айдардыҥ алдына турарга ийдине берген. Айдар оны божотпой тар-мар тыкпактажып турганча, каалганыҥ ары jанынаҥ «кызыл jалмаштар» кара токпокторын jÿктенгенче карайлап келтир. Jе нениҥ де учун тес кара ээлгир токпок бистиҥ jииттиҥ jиткезине чыт ла. Оноҥ милиционерлерле, бу канайып турганар уулдар деп куучындажарга jеткелекте, олор айу-бöрÿ чилеп «арт» эдип, отелде куучындажарыс дешкендер. Айдар, калаҥы эмес кижи, jопсинип ийген.\nАнайып городтыҥ «сериткиш» деген ширеезине jеткендер. Мында тургузылган ээжи аайынча Айдар болчок караларын jумуп, он катап отура тÿжÿп ле эжикке jетире тÿп-тÿс базып ийген. Эрÿÿл кижиге бу чÿм-jаҥ неме бет. Айдар керек дезе он беш катап отура тÿжÿп ле колын бойыныҥ алдына чöйип саай-саай базарда, арай ла милицияны тÿртпеген. Эмди оны улусту jерде, болор болбос неменеҥ улам кериш-согуш баштабазын деп jакыган кийнинде божодып ийер. Мында алаҥзу jок. Jе керректиҥ аайы оныҥ амадузыла болбогон. Мында дежурить эткен эмчи келин Айдарды сериткишке сугарынаҥ мойножып, протоколго кол салбаган. Jе jаҥныҥ кезерлери эмчиниҥ сöзине кыҥыс та этпей, керекти бойлоры башкарып кöндÿктирип ийген. Айдар айалга кубулып браатканын оҥдоп, мындагы улусла сöс блаажып, тудужардыҥ кажы jанында турган. Милиционерлерге ол ло керек. Jаҥныҥ улузына удурлашкан деп шылтактанып, Jиит кижини «стекляшка» деп камерага апарган. «Стекляшка эмезе аквариум» - тыҥ калаҥы эместерди бир эмеш тудала, jайымга божодып ийетен jер. Ол jерди jииттер анайда адайдылар.\nМындый болор-болбос немениҥ бажында ас эмес уулдар шыралайт. Ыраак барбай нöкöримле болгон учуралды эбелтип ийейин. Васек Улаганнаҥ келген. Солун-собырды угужып, тушташканы ла колбой jаҥжыккан чÿм-jаҥ аайынча «алтайлардыҥ ресторанына» jеттис. «Эземди» алтай jииттер анайда адайт. «Ресторанда» кöчö-сачадаҥ ичип, бир эмеш тудуп ийдис. Анайып ла отурганчабыс, jок jердеҥ «ол уулдар» jергележип калган келдилер. Чыгып jадала, Васек нöкöр та нени айткан болбогой. Бат, милиционерлер, кÿски jалбрактар чылап, бойлорыныҥ ортозында шулуражып, блаарды улустыҥ кöзинче тутпайлык дегендий, бисти куйруктай бастылар. Тышкары кандый да болзо караҥуй, анда нени ле эдерге jараар. Бис экÿ керектиҥ аайын сезип ийбей. Чыгып ла келеле, Васекты «кач» дедим. Нöкöримниҥ атырайты бараатканын адам айтсын. Тен койонноҥ до jÿдек эмес. Jе бери jанындагы уулдар ого-бого jетпей темир минип, «каршучылдардыҥ» кийнинеҥ сурт ла. Токтонок тоодоҥ артпас дегендий, мен олордыҥ кийнинеҥ койчыҥдаттым. Jе машиналу улустаҥ ыраак баратан бедиҥ. Милиционерлер кандый да jаан каршулу керек эткен кижини сÿрушкендий баргандар. Кийнинеҥ ары jедип барзам, jерде jаткан нöкöримниҥ белине кара токпок кÿчулдеп турган эмтир. Мыны кöрÿп чыдабай: «Канайып турганаар, слердиҥ улусты соготон учураар jок» -дедим. Меге бир jатпанак сындузы: «Слердий немелерди бастыразын бир иске бастырар керек. Сени де кожо апарарыс» - деген…\nАнайып, Айдар кööркийди аквариумга экелген эмтир. Эрÿÿл кижи эрÿÿл ле. Айдар камерадööн кирерге мойножып, бойыныҥ кижи болгон адын тÿжÿрбеске удурлажып баштаган. Мындый айалгада милиционерлер бойлоры орт одо jаҥжыккан чÿм-jаҥды тузаланып jат. Олор «каршуучылды» токпоктоп базына берген. Кем неле: бутла, колло, токпокло… Айдар мындый базынышка чыдап болбой, бирÿзиниҥ кöзи ортозына туда берген… Jаан удабай бистиҥ «кашучыл» «стекляшкада» амырап jатты.\nМыныҥ кийнинде милиционерлер: «Эртен jаргыга барарыҥ» - деп, ого аjару салган. Кандый да болзо, бирÿзиниҥ кöзи кöк. Айдарда, jаҥныҥ кижизине удурлашканында jазым jок. Бого бÿтпес те кижи бÿдер.\nЭртезинде Айдарды jаргылаарыс деп коркыдып баштаарда, диит кижи прокурорды некеген. Анайып айалга кубула бергенинен бери jанындагызы керекти jаап койгон.\nБат, сериткиштиҥ jÿрÿминеҥ коскорылган учурал мынайда тÿгенген. Бу jÿк ле бир керек. Оныҥ кöдÿрезин тоолоор аргам jок. Мындый ла оноҥ до jаан учуралдар, кижини кижиге бодобой базынган кылыктар бугÿнги кÿнде сызылып чыккан эмес деп, öрöлöй айткан jогым ба. Ол алдынаҥ бейин öҥжип келгенин чикезинче айдар керек. Ыраак барбай 50-60-чы jылдарды карап ийектер. Ол öйлöрдö бистиҥ институтта уренип турган öктöм, тереҥ кöгÿстÿ jииттерди согушкан деп шылтактап, катуныҥ jеридööн тайатан эди. Мыны jаан jаштулар кöдÿрезин билер. Ол тургакту дейтен jылдарда кандый айалга болгонын бис jакшы билерис.\nКем де милицияны бурулап тура керек кайда, качан, канча саатта, кандый кÿнде болгонын не чокымдабаган деп, удура сураардаҥ маат jок. Jе мындый учуралдар улай ла болуп jат. Ол керегинде базындырган jииттер айдып берер. Оныҥ учун чокымдаш-эш керек jок деп бодойдым. Андый керектерге учураган уулдар сериткиштиҥ ишчилерине кызынып, кайнаган канын jудуп jургÿлейт. Бу jакшыныҥ белгези эмес. Алдында öйлöрдö милицияныҥ ишчизине кол кöдÿретени тÿшке де кирбес болгон. Бÿгÿн оныҥ кöзи кöк, эртен керектиҥ аайы мылтык-бычакка jетсе не болор? Ол тушта кемди бурулаарыс? Айдарда, мындый базыныштарды кÿн – эртеде токтотсо, артык болор.\nАдакыда, бу бичимелимле милицияныҥ бастыра ишчилерин бурулар деген амаду менде болбогон. Оны оҥдоор керек. Бу шакпыртту öйдö олордыҥ ижине jаан jÿк салынган. Олор jок болгон болзо, бистиҥ jÿрÿмисте не болор эди. Мыны сананып, куйка бажым jимирейт. Jе ол ло öрö айдылган кылыктардаҥ улам бу органныҥ ады jаман jанынаҥ эл-jон ортодо jайылат. Мында тал-табыжы республика кöксинде торгулган «Метреевтиҥ керегин» алактар. ГАИ-ниҥ бир кезек калjу, кижи кÿÿни jок ишчилери Чаган-Узун jурттыҥ jиидин базынып, согуп, кенек эдип койгонын улус байла, билер. Мен сананзам, ичбойындагы керектердиҥ ишчилериниҥ дисциплиналарын кезем тыҥыдар керек. Оноҥ öскö бир эмештеҥ jуулган ачуурканыштар jарыла берердеҥ айабас. Мынды керекти болдыртарга jарабас.\nJе öрö айдылган учуралдарда бир jаан буру jииттердиҥ бойынаҥ камаанду болгонын чокымдайдым. Бир кезектерис бойын кижи деп тообой jат. Андый кижиниҥ бажын кем де сыймабас. Бойын тообой турганы jанынаҥ кыстар да керегинде айтпаска болбос. Ол ло jеҥил кылыкту дейтендерди анчада ла Кавказтыҥ каjу-каскак кырларынаҥ чубажып тÿшкен кÿлÿктер базынып электейт. Олор андыйлардыҥ бир кезектерин кöндÿре ле «макака» деп айдадылар. Нениҥ учун дезе, андый «эjектер» Кавказ ла дезе, сайгаактарга турган уй чылап, бажы-кöзин булгай берет. Кодырлу неме чилеп, сöйкöнöргö турган «jаражайды» «макака» деери jолду. Эх, кыстар, нениҥ учун олорго анайда айттырып jÿредигер?\nАдакыда, бистиҥ jÿрÿмисте болуп турган мындый керектерди эбелтип келгемде, кÿÿн-санаам öчÿп, jÿрегим сыстайт. Милийияныҥ эҥ бийик некелтези – эл-jонныҥ амырын корыыр. Мында дезе кандый да саҥ- тескери неме болуп jат. Оны канайып оҥдоор, канайып jартаар? Кажылгакту сурактар кÿр-кöксимди ойто ло эреп, тырмалап келди…\nСЕГИС – СӰӰШТИҤ ТЕМДЕГИ\n(эмезе бистиҥ «экемдердиҥ» балыр jÿрÿми керегинде)\nБистиҥ ороонныҥ тургуза öйдö jÿрÿминде порнографиялык , псевдомедийинский литератураны, эротикалык кöрÿфильмдерди ле текши эл-jонныҥ кöгÿс культуразына каршузын jетирип турган jÿзÿн-jÿÿр «искусствоны» таскадары тын алынып, öҥжий берди.\nШак мындый оору айалгадаҥ jуукта СССР-диҥ Президентти М.С. Горбачев «Текши эл-jонныҥ нравственнозын корыыры аайынча тура салбас керектердиҥ ээжизин чокымдап jазары» керегинде jöпкö кол салган. Президенттиҥ jöбин аjаруга алып, мындый санаага алдыртым.\nJе ле деген Азияныҥ бир кезек ороондорында сегис деген тоо сÿÿштиҥ темдегин керелейт. Байла, оныҥ да учун jер ÿстинде элбеде jайылган «секс» деп сöстиҥ ук-тамыры сегис деп тооныҥ алдынаҥ барган болор.\nБу бичимелимде мен балыр jÿрÿмдÿ кыстар керегинде чий��рге jазандым. Совет ороонныҥ эмдиги jÿрÿминде jеҥил кылыкту кыстар керегинде ас эмес айдылат. База берген jаражайлардыҥ бир кезектери бойын акчага садат эмезе jÿк ле ар-бÿткеннеҥ берилген сезимин jеткилдеп аларга амадайдылар. Бир кезек ороондор кыс балдардыҥ jÿгÿрип, бойын садып турганына удура кÿÿн-кайрал jок тартыжу öткÿрет. Кезик государстволордо порнографияны тарткан улусты катулардыҥ jери jаар тайып, jе чек неме болбозо ол алтайдööн аткарадылар. Керек дезе Вьетнамда ба кайда jер-телекейге jарлу «Ламбада» деп биjени болдыртпай jат. Олордыҥ айдыжыла болзо, «Ламбадада» порнографиялык бÿдÿм бар. Байла, ондый неме. Кажы ла ороондо бойыныҥ jаҥы.\nБистиҥ jÿрÿмниҥ öрö айдылган jедикпези калганчы öйлöрдö айдары jок jайымжып, экинчи тыныш алынган деп бодоп калдым. Мениҥ кÿÿн-санаамла болзо, мындый косколоҥныҥ тöс шылтактары эки бöлÿктеҥ турат. Баштапкызында, Совет ороонныҥ экономиказы айдары jок jайрадылып, ташталып калганында ла Бадыштаҥ урулужып келген эротикалык кинолор экинчизи эмей.\nМен бу статьямда текши ороонныҥ балыр jÿрÿмге кирген кыстары керегинде эмес, а jÿк ле бистиҥ jеҥил кылыкту алтай «экемдерис» керегинде тизерге турум. Бистиҥ алтай jÿректÿ jаражайларды андый jурумге экелгенин кезик аразында öйдиҥ некелтези деп бодойдым. Jе андый да болзо, база берген кызычактарды эҥ ле озо городты ла оноҥ болбозо, текши областьты тумчалап алган кöрÿсалондордыҥ эротикалык фильмдердиҥ салтары деп айдар керек. Оныҥ ÿчтине чек болбозо, порнографиялык ла эротикалык jуруктарды ачыгынча садып jайымжый бертир. Ол та не атазы.\nАндый чÿмдÿ jурутардыҥ бир кезектери школдо ÿренип турган кызыкчактардыҥ jемине барат. Jе андый jилбиркештин бажында балтыр кежик бойлоры jем болорын сескилейт не? Олорды ай-уй деп кем айдар? Алтай – кудайдыҥ алдына кайран jаш jÿрÿмигер кара jерге барбазын.\nМениҥ анаҥ-мынаҥ кычырып, оп-соп угуп jÿргенимде, андый jеҥил кылыктыҥ тамызына ада-jаш кызычактардыҥ тайкылатаны не де эмес. Олор бойлоры да бу не боло берди деп оҥдобой калат. Кандый ла jаш кижи кандый бир немени jакшызынганда, оныҥ какпызынаҥ айрылатан деп, оныҥ ÿч-тÿжине кирбес. Нениҥ учун дезе, ол андый неме ого jакшы экелет. Бу ла бистиҥ городтыҥ ады-чуузы jайылган, тÿҥзÿйип калган вокзалын алактар. Мында не болбойт деп туругар. Мен ол «кöлöткöдöги экономика» керегинде айтпай jадым. Онызы бастырабыска jарт. Jе чала эҥир jапшыра он беш, он алты jашту да оноҥ до эмеш jаан кызычактар автобус сакыган кижи болуп тургулайт. Темдектезе, бир кыс мынайда куучындады. Ол ÿÿрезиле кожо конор jер jок деп турганча, эки алтай jеткериҥ олорды айландырып батаган эмтир. Анча-мынча болбой туруп, тöртилези чокпорложып квартира салгандар. Оноҥ ол эки кöлчин «бойыныҥ» кööркийлерин кандый да кара уулдар jаткан турага экелип, эки болуштопко «jылдырып» ийген. Бот, алтайларыҥ наҥ аларыҥ. Jе ол эки болчом сöс бажынаҥ сöс чыгып «сöстодип» ийеринен jалтанып, jеткерлу jердеҥ кыйгы-кышкыла уштылган эмтир. Эмди, байла, санаалары кирген.\nМен бодозом, андый ада-jаш кыстар jурÿмниҥ куулгазынду эзинине «сыймадып», jеркердиҥ оозына калыганын билбей калар. Jе олорго не «сыймадып», jеткердиҥ оозына калыганын билбей калар. Jе олорго кöрö jажы jаанай берген, jирме jаштаҥ ашкан кыстар керектиҥ аайын оҥдоп, ары-бери согулбай jÿрет. Ар-бÿткен берген jайалтадаҥ кижи канайып уштылып баратан. Айса болзо, бир ле бололо, башты-кöсти атпаҥдадып ийетен немези бе. Мында база ьир неме керегинде айдып ийейин. Jеҥил кылыкту бир кезек jараш кыстар, бойыныҥ jаражына салдыртып, кöс-баш теҥериде jÿрет. Олор сен ле мендий уулдарды тен неге де бодобойтон эмтир. Нениҥ учун дезе олор бойыныҥ баазын билер. Канча ла кире кÿÿни jеткенче jÿгÿрип алза, бистиҥ уулдар тÿҥей ок каптырта берер. Олор оны сÿрекей jакшы оҥдоп jат. Оныҥ учун jуртка баргалакта деп… Байла, андый jаҥду неме. Бу аайынча темдек эдип, ичкери jерде ÿренип турган кыс керегинде айдайын. Оныла кожо ÿренип турган уулдар ол экемди сÿрекей jакшы билер. Ол бодоштыра он сегис эмезе он тогус jашту сÿрекей jараш кыс.Jе оныҥ общежитиелер керип атпаҥдап турганын адам айтсын. «Экем» тöрöл jуртына каныкулгы –эшке jанза, jурт ичинде оноҥ кемзинчек кыс табылбас болбой. «Болчомныҥ» айдыжыла болзо, каникулда айылдаҥ да чыкпай, кажаан-чеденде ле тÿртÿнип турганча, кÿн öдö берер. Эҥир кирзе, айылдаҥ чыгар деп, сагышта да jок. Каа-jаада киного –эшке барат. Jе киного до эмес, jуртта болуп турган «кöлöткöлöрди» кöдÿрезин ичкери jерде ширтеп салган. Киного jаҥыс ла ÿÿре-jелеллериле туштажып аларга барып турбай база. Тÿште бош эмес. Мындый кыстыҥ «сÿÿжине» черÿдеҥ-эштеҥ jанган уулдар, изÿ тарыйын алдыртып, кожоҥ-комытла той-jыргалды аайлап ийбей база. Бат, öрö айдылган кыстыҥ кÿÿн-санаазы андый. Амадузы кандый сумелу, бийик эмеш. Канайдар оны, бÿдетен болзо, jакшы туру.\nЧындап, бир öйдö кары jажы jеде берген карганак: «Узун эдектÿ улус jÿс тÿлкÿдеҥ сумелÿ болор. Олордоҥ аjарынып jÿр, балам» - деп, меге айткан эди.\nКеректиҥ аайы андый болгондо, jеҥил кылыкту алтай кыстарга мынайда айдайын. Слер кемниҥ де алдына jакшы кöрÿнерге эмес, а бойыгардыҥ алдыгарга ару-чек болугар. Артканын кудай бойы билер.\nЭмди дезе квартиралар сайын ташталган балыр jÿрÿмдÿ кыстар керегинде бир-эки сöс айдып ийейин. Шак ла андый айалгада jаткан ÿч кысла болгон учурал керегинде нöкöримниҥ куучынын чийер алдында, бир неме керегинде айдарга санандым.\nАлдында, сегизен jылдардыҥ баштапкызында, алтай кыстар jеезелеп-сайраган Барнаулда «Матрасова» деп ширеениҥ ады ол городто jаҥыланып туратан. Бого кандый неме тÿнеп чыкпаган деп айдар. Мында каразы да, сарызы да jеткилинче тебелеген. Анда сайрап амтажыган уулдар кÿнниҥ кöзин кöрбöй, анда ла ажанып алып, неделедеҥ сайрайтандар. Эмди ол кыстар бастыразы jуртка jÿре берген болор. Кандый макалу.\nАйдарда, бичимелимниҥ учында öрö айдылган нöкöримниҥ куучынын чийип ийейин. Ол уулла кожо квартирада jаткан ÿч кыс ÿренген. Олор jараш болгонынаҥ нöкöримдий уулдарды кайтсын. Jе нöкöрим ол ÿчÿниҥ бирÿзин айдары jок сÿÿген эмтир. Jиит кижи бир кун сÿÿгенине айылдап барарга сураныптыр. Jе ол jаражайыҥ библиотекада-эште болорым, бÿгÿн эмес-эртен кел деген. Керектиҥ аайы тура да тартылган болзо, jе сÿÿштиҥ толкузына кандый да неме будак болбос эмей. Эҥиргери бистиҥ кöоркий сÿÿгениниҥ очогын кöстöп, атанып ийген. Jе кызы jаткан квартирага кирип келерде, энеме-ей! Бут ебени школдо ÿренип турган сары-корон боркылар таҥынаҥ кыстары –сузыла катай ээлеп алган болтыр. Керектиҥ аайы jарт.\nОл ло кÿннеҥ бейи jараш кыстарды кöрöр кÿÿним jок деп, нöкöрим куучынын тÿгескен. Jе канайдар оны –бу jÿрÿм. Бастыра алтай «экемдер» андый эмес, мен будуп jадым.\nАдакыда, Президенттиҥ öрö айдылган jöби чыкканыла колбой оны jöмöп, ол аайынча бойымныҥ кöксимнеҥ сызылып чыккан санаа-шÿлтени айттым.\nЧЫН АШ ЧЫҤДЫЙЛУ БОЛОТОН.\nАйас кааҥ кÿнде качан кижи чалдыгып, öзöги какшай бергенде, ир болуштоп соок сыраны алала, ичип алзаҥ, кÿÿн-санааҥ jалт эдип, сыныҥ jеҥиле берер. Эйе, бир кезек улустыҥ сыра аайынча билим-кöрÿми шак ла мындый болгонын темдектеер керек. Сыра аракы эмес те болзо, jе анда бир чыккырым спирт деген неме барын бис бастырабыс билерис. Байла, оныҥ да учун эмдиги телекейдиҥ бийик öзÿмдÿ ороондорында аракы-короjонды производстводоҥ астада чыгарарында ла аракызактарла кÿÿн-кайрал jогынаҥ тартыжарында бу аш jаан тузазын jетирип турганын дезебис, jастырбазыс. Оныҥ да учун бир кезек ороондордыҥ улузы бийик чыҥдыйлу сырала «соотошконынаҥ» аракы амзаарынаҥ кÿÿни jанып, как эрÿл jÿрÿм jÿрÿп турганы jажыт эмес.\nJе бистиҥ коскорылып, jемирилип, ооктолып калган ороондо аракызактарла тартыжары кÿн – тескери болгонын, адам айтсын. Мында jÿзÿн-jÿÿр сыра эмес, а jÿс абызынаракы – короjонды ажыра-тежире алды-кийнинде саткылап jат. Ӱстине аракыныҥ чыҥдыйы «талдама» болгонынаҥ jÿреги коомой бир кезек улус бу jарыктаҥ айрылып, ол алтайды кöстöй бередилер. Мындый «талдама» ашты jеткилинче садарын табылу куучынду jаандарыс окылу jöптöп салган дезем, jастырбазым. Jе бир уур-кÿч тушта сыра-эш бедрезеҥ, оны тÿште кöрнö-отту да табып албазыҥ. Мында кайкаар неме jок. Jе андый да болзо, бир арганы jаҥыс ла кара албатызы кайнап jадар базар деген алтай берип jат. Кöс тунганча «сойынган» уулдар, тамырланып кÿн чыккалакта, сары таҥла базарга меҥдеп, сыралаптыҥ потпыштый киосыгын олjолоп келедилер. Оноҥ кÿÿнзеген ажын алып, «Барнаулдыҥ сыразы» дежип, аштаган бозу чылап, бир шилди бир тынышла койтылдадып аладылар. Байла ол тушта мылчаныҥ тажына суу чачкандый, эр бойлорыныҥ кÿйÿп турган öзöги öчö беретен болгодый.\nЧынлап, бистиҥ городто ады-чуузы чыккан «Барнаулдыҥ сыразы» дееримде, а бистийи, Улалуныйы, кайда барган? Jÿдештеҥ öзöк –бууры кÿйÿп турган кÿлÿктер бистийиле де кÿр-кöксин Очÿрип алар. А не, ол сырадаҥ башка сыра ба? Ӱстине баазы да эмеш jабыс. Бойыстыҥ сырабысты jектеп турган кижи jок. Керек дезе оны машина-машиназыла Бийсктеҥ де алып-кулÿктери алып барат. Керектиҥ аайын кöстöҥ- кöскö айткажын, бистиҥ сыранын чыҥдыйы Барнаулдыйына турбас эмей. Jе нениҥ учун Бийсктиҥ эрлери оны алып турган? Бу суракка чокым каруу берер арга jок. Айса болзо, бойлорыныҥ туйук амадуларына jединип турган. Jе анда бистиҥ керегис jок болгодый. А бистиҥ керегис öскö. Городтыҥ сыразыныҥ чыҥдыйы нениҥ учун jабыс?\nМында каа-jаада садып турган «бистиҥ» деген сыраны алдында сыра эдер завод, эмди дезе «Пивзавод» акционер öмöлик чыгарып туру. Jууктарга jетире бу öмöлик «Подгорный» совхозтыҥ канадыныҥ алдында болгон эди. Jе эки айу бир ичегенде jадып албас… Jарым ай кайра «айрылыжып» калган. Мында бойыныҥ шылтактары бар. Онызын айтпаза да jарт. Темдектезе, «Подгорный» квартиранттыныҥ jÿрÿмин аайлап – эштеерден болгой, бойы да керектериниҥ учы-бажын jÿк арайдан бириктирип, айлу-кÿндÿ Алтайдыҥ алдында арга jоктоҥ тынып jÿрÿ. «Пивзаводто» бежен ÿч кижи иштеп jат. Олордыҥ алып турган ишjалыныҥ кемин энем айтсын. Тен студенттердиҥ стипендиязынаҥ да бийик эмес. Андый акчага бала-баркалудаҥ болгой, бойдоҥ-бош то эр чыдашпас. Ӱстине сыра ачыдатан арбаны Бийсктеҥ алат. Ого база ла «кылбыштар» керек. Оны кайдаҥ алар? А «Подгорный» бойы да «оору –jоболду» болзын. Бат, «Пивзавод» ло совхозтыҥ «айрылышканыныҥ» бир кезек шылтактары андый. Jе керектиҥ аайыныҥ чын бÿдÿми jаҥыс ла айрылышканында эмес. Слер «Пивзаводтыҥ» сыра эдип турган туразында болгон бедигер. Оныҥ ичи-тыштын кöргöн болзогор, куйка бажыгар jимиреер. А директордыҥ отурып иштер турган кыбында jаҥыс ла директор сайрап турган эмес, мында онойдо ок бухгалтерия, директордыҥ качызы. Jе сыра эдип турган аппаратуралар, эдимдер керегинде айтпай да jадым. А бис капшай ÿстине «городтыҥ сыразы jаман, городтыҥ сыразы jÿдек» деп акшып jадыс.\nШак мындый айалгадаҥ öмöликтиҥ директоры, Владимир Михайлович Галкин, заводтыҥ ижи-тожын, ишчилериниҥ jадын-jÿрÿмин орныктырып, бут бажына тургузар деген амадула бу кÿндерде республикабыстыҥ Башкарузына jетире jÿрген болтыр. Анда куучын-кумый, блааш-тартыжу узак ла болгон ошкош. Jе адакы учында Башкару заводтыҥ jÿрÿмин jарандырарга эки jÿс миллион акча чыгарар деп айткан болгодый. Jе эки jÿс миллион акционер öмöликтиҥ колына киретени-кирбейтени эм тургуза jарт эмес. Та ла та… Бистиҥ улус андый-мындый ла эди. Jе Владимир Михайловичтиҥ айтканыла болзо, эки jÿс миллионды ычкынып та ийзе, колды бош салып отурбай, аргачылар-эш бедреп, керектиҥ аайына чыккадый эмтир. «Пивзавод» акционер öмöликти – калыктыҥ аш-курсагын чыгарып турган jерди – бöктöоргö jарабас.\nКем де кимиректенер болбой, акча jок болгонынаҥ улам аракы-чегенди чыгарбай туру деп. Jок, слер арай ла jастырып jадыгар. Нениҥ учун дезе ол ло «айрылыш-эштиҥ» бажында не-немениҥ учы-бажын бириктирип, арба-буудады эге-тöгö садып алган болтыр. Тургуза öйдö ачыдарга тургузып салган ачыкты заводтыҥ технологический цехинде «кайлап » отуры. Сыра белен болзын деп ачыдары бир айдыҥ туркунына öдöт. Оныҥ учун «бойыныҥ» jабыс баалу сыразына тартылатан сырасÿÿчилерге бир эмеш сакыырга келижетен туру. Алдырбас, удабастаҥ магазиндерге эжилип келбей кайтсын. Jе мында бир «jе » деген неме бар. Эмдиги казыр ла косколоҥду öйдö заводтоҥ чыгарылган сыраны алдындагызы чылап болгон ло магазинге аткарбай турулар. (117) Кажы ла магазин канча кире сыра керек – заводко неклте бичик берер учурлу. Оноҥ кайырчакта кысталышкан сыралар jергелижип, калыражып, магазиндер аар уланат. Бат, акционер öмöлик акчаны мынайда иштеп турган болтыр. Jе эҥ ле кöп, калыҥ астам байрам кÿндерде öмöликтиҥ карманын карап келет. Заводтыҥ администрациязыныҥ амадузыла болзо, öмöлик бут бажына турган кийнинде, бийик чыҥдыйлу сыра чыгарып, бойыныҥ коммерциялык киосыктарын, магазиндерин ачатан туру. Ӱстине jарык оттор кÿйген элкем-телкем барды тургузарга база амадайдылар. Андый бар ол тушта аракызактардыҥ jери болбос. Анда арыган-чылаган кижи табылу отурып, сыр ичип, чайнанып та аларга jараар. J ебу jÿк ле амаду. Чыкпаган балага кабайды jазабайтан эди.\nЧындап, бу завод бут бажына туруп, сыра эдерге jаҥы технология тургусканда, бийик чыҥдыйлу сыра чыгартаны jолду. Ол тушта бистиҥ кÿлÿктер «Барнаулдыҥ сыразы» деп jÿгÿрÿшпес болбой. Бойындыйы ол бойындыйы ла. Керек дезе Барнаулдыйын да город рынок телкеминеҥ кыймыктап jайладып ийердеҥ айабас. Айса болзо мындый айалга тын алынып jурÿмге кирзе, бистиҥ эл-jон аракы ичери jанынаҥ бийик öзÿмдÿ ороондорго теҥдеже берер болор бо.\nJе болорын-болбозын бис эм тургуза билбезис. Бу jÿк ле амаду, иллюзия. Чынын айтса, тургуза öйдöги бистиҥ jÿрÿмис jалаҥ ла амадудаҥ, иллюзиядаҥ туруп jат. Jе кÿннеҥ –кÿнге кунурап брааткан улуска ижемjидеҥ öскö не керек. Кайда ол jаркынду jурÿм!\nСОЛУН ТАРЫЙЫН\n… согоно до тату – деп, албатыныҥ айткан сöзи бар. Кижиликтиҥ очогы ак-jарыкка jайалганынаҥ бейин ак ла кара деп ийделер элен-чакка бой-бойлорыла тартыжып келген. Кижиде кöгÿс тын деген неме бар. Бат, кижи бойына каршу экелип турган немени сÿрекей jакшы ондоп турган да болзо, jе оныҥ jаманга темигип калган öзöги каралыктаҥ айрылар кÿÿни jок боло берет. Ол ло аракыга, таҥкыга, наркотиккеле кижиниҥ су-кадыгына каршулу оноҥ öскö не-немениҥ экпинине алдырткан улус айдары jок шыралап jат. Мынызын айтпаза да jарт эмей.\nМында мен бистиҥ автоном областьтыҥ наркоманчылары керегинде бичирге турум. Бистиҥ область деген очогыста туймешкен наркомандар андый ла кöп эмес те болзо, jе бар.\nЭмди наркомания керегинде - текши сöс. Совет Союзта наркоманчылардыҥ тоозы 1,5 милионноҥ ажа берген. Мыны аҥылу статистика керелейт. Jе бистиҥ государствоныҥ кыйулары öскö ороондорло саду öткÿрер деп текши ачыла берзе, наркомандардын öрö адалган тоозы бир канча катапка кöптöй берери jаан чочыду экелет. Бистиҥ ороон jажытту эп-аргала опиумды (макты) эдип чыгарары jанынаҥ бар-jок ороондорды эркитей берген. Jеткер jеҥ алдында дегени мында эмес пе?\nМен бу jанынаҥ областьтыҥ наркология бöлÿгиниҥ баш эмчизи Ирина Семеновна Красновскаяля куучындаштым.\nТелкем Сибирьде наркомандар ла токсимандар кöп болгоны анчада ла Красноярский крайда, Томский областьта ла Алтай крайда (ол тоодо Туулу Алтай автоном областьта) темдектелген. Айдардабис öрö айдылган талаларды шиҥжÿÿге албай, jÿк ле бистиҥ областьта наркомания аайынча керектер кандый кеминде jеезеленгенин ширтеп ийектер.\nОбласть ичинде тургуза öйдö jетен сегис наркоман окылу темдектелген. Олордыҥ тоозында эр кемине jетпеген он эки уулчак. Керетиҥ аайын чокымдаза, jÿк ле Горно-Алтайск городто андыйлардыҥ тоозы тöртöн jети кижиге jеткен. Олордыҥ алтузы школдо ÿренип турган уулчактар. 1989-1990 jылдардыҥ туркунына тöрт наркоман божогон. Бирÿзи бойына кол салынып, экузи наркотикти кеминеҥ кöп тузаланганынаҥ бу jарыктаҥ ыраган. Тортинчи наркоман бычактадып ол алтайды кöстöгöн. Бу керектиҥ калганчызы мындый айалгада öткöн: бир наркоман бирÿзине табып алган наркотигин бербей саларда, онызы удура болгон. Мынызы бойын коруланар деп туруп, онызын бычактап ийген.\nБу тоолор jÿк ле учетто турган наркомандардыҥ кемин керелейт. Jе темдектетпегендердиҥ тоозын кем де билбес. Айдарда, олордын тоозы jетен сегистеҥ чик jок кöп болгонында алаҥзу jок.\nБу бичимелди наркомандар керегинде баштап койорымда, jе наркомания ла наркотик деген билимдер не атазы болгоны jарталбай калды. Айдарда, ол сöстöрдиҥ учурын билерге «Элбек совет энциклопедияга» баштанып ийектер.\nНаркомания – ол наркотик айдары jок керексинген оору, мания… Наркотик – ол кижини наркоманияга тартып турган синтетикалык препараттар ла ар- бÿткенниҥ öзÿмдери…\nБистиҥ Совет ороондо алдынаҥ бейин наркомания керегинде сурак качан да турбаган. Jе кайдаҥ-куйдаҥ андый jедикпес сызылып келгенде, оны капшай ÿстине базып салатандар. Нениҥ учун дезе обществоныҥ су-кадыгына каршулу андый неме социалистический государствоныҥ jÿрÿминде болбойтон jаҥду деп, ол öйлöрдö Совет идеологияныҥ кöрÿм-шÿÿлтези болгон. Ирина Семеновнаныҥ айдыжыла болзо, качан ол Барнаулдыҥ мединститудына ÿренип турарда, бойыныҥ группазында бир наркоманды билер болгон. Jе ол керегинде ачыгынча айтса, ол кей –тöгÿн бодолду угулатан. Ого тÿҥей ле кем де бÿтпес эди. Öл öйлöрдö институтта-эште наркомания аайынча бир де лекция кычырылбайтан.\nНаркомандар керегинде сурак jаҥыс ла jаҥырта тöзöшти болужыла, текши эл-jонныҥ кöксинеҥ сызылып келген. Керектиҥ аайын чокымдап айтса, 1986 jылга jетире наркомания, токси��омания, проституция керегинде билимдер аайынча андый-мындый jерде тилиҥди бош салбас учурлу болгон.\nJе jаҥырта тöзöштиҥ алтынчы jылы улала да берген болзо, эм тургуза наркоманияныҥ кижиге jетирилип турган каршузы аайынча бир оҥду литература jокко jуук. Оноҥ болгой наркоманияга удура кандый бир чокым ууламjылу иш öткÿрбей jат. Наркотиктерле тамзыктанып турган кайракандар jаҥыс ла jаҥырта тöзöштиҥ öйинде табылган эмес. Олор алдынаҥ бейин законныҥ алтын бозогозын ажыра алтап, jеезелеп келген. Наркоманияныҥ толкузына алдырткан кижи наркотик jогынаҥ бир де кÿн jÿрÿп албас дежет. Наркоман болорго наркотикти jÿк ле бир катап jыткарар керек. Jе ол «кÿрÿмниҥ» амтанын алып, Марын тапкан кижи, оныҥ экпинине ол ок öйдö алдыртып jат. Наркомандардыҥ кöп сабазы алдында катуныҥ jеринде болгондордоҥ турат. Jе онойдо ок олордыҥ кöп сабазыныҥ иштеер кÿÿндери jок улус. Олор кайда да иштебей jат. Керектиҥ аайын чынынча айтса, бистин областьтыҥ наркомандары, текши Союзка кöрö, кирлÿ наркотиктерле тамзыктанат. Областьта ар-бÿткенниҥ öзÿмдеринеҥ алып турган наркотиктер – ол jетире бышпаган мактыҥ (опиумныҥ) «сÿди» ле jерлик кендирбаш.\nНаркомандардыҥ кылынган кылыгы текши эл-jонго сÿрекей jаан каршузын jетирет. Нениҥ учун дезе ол «отурып» койгон ченемели jаан наркоманчылар ада jаш jииттерди куйбудып, наркотикти тузаланарына таскадат. Темдектезе, бир öйдö Чаргы jурттаҥ городтыҥ школ-интернадында сегизинчи класска сÿрекей jакшы ÿренип турган кызычак келген. Jе ол кызычак онынчы класска jетире ÿренип албай психиатрический эмчиге jетирилген эди. Керектиҥ аайын кöрöр болзо,ол, балтыр эди тыныбаган jаш кызычак, наркомандардыҥ «чакпызына » тужÿп, он тöрт jаштаҥ ала балыр jÿрÿмге jайыла берген. Оныҥ учун ада-энелер бойлорыныҥ балдары керегинде сÿрекей jакшы билер учурлу. Олор кемле кожо jÿрет? Айлына кандый кемине айланып келет?\nНаркоманияныҥ кöлöткöзине алдырткан кижиниҥ ол тамынаҥ капшай ÿстине чыгар аргазы jок. Ол бойы баш билинип наркотикти качан да чачып албас. Ого jаҥыс ла эмденер керек. Наркотикти тузаланбай, «бк кÿннеҥ ала» дегендий, таштаарга сананган наркоманла абстинентный синдром деген неме башталат. Керекти jартап айтса, айдары jок аракыдаган кижи эртегизинде jÿдеп jат. Бат, наркоманияныҥ абстинентный синдромы шак ла ондый jудешке кубарлаш «öрöкöн».\nJе эмдиги öйдö наркотик чырайлу немени табарга коркышту куч деп айдарга jараар. Керектиҥ аайы мынайда бурылганда, бир кезек наркомандар бойыныҥ курсагын таппай салып, аракыга jайыла берет. Jе андый учуралдар сÿрекей ас. Нениҥ учун дезе айдары jок чындык наркоман «эрликтиҥ элчизине» качан да тартылбас. Jе аракызак кижиге наркоманияныҥ тÿби jок тамызына калыырга бир ле алтам. Наркомания аракыдаҥ jÿс катап каршуулу болгонын кажы ла кижи билер учурлу.\nНаркотик jок бололо, ого карыгып турган кижиниҥ öзöк-бууры оорыйт… Уйку jок тÿндер… ��анду чычкак болуп jат. Jе онойдо ок сööктöри база оорыйт. Темдектезе, бистиҥ милиция наркотик jок болгонынаҥ шыралап jаткан кижини эзирик деп бодойло, сериткишке экелген эмтир. Оноҥ ол кöрмöзиҥ канду чычкакла быдырада jудана бертир. Милиционерлер мындый айалганы аjаруга алып, ол кöлчинди эмчиликтиҥ инфекциялык бöлÿгине тайгандар. Анда jазап туруп шиҥдеп кöргöжин, ол наркоман болды.\nНаркомандардыҥ кöп сабазы туберкулезло, сары оорула кинчектедилер. Олордыҥ тыш чырайы бойыныҥ jажына кöрö он, он беш jашка карган кöрÿнет. Андый улустыҥ кöп сабазы биле jок ло эр-jажына кара jаҥыскан jÿрет. Бажыныҥ чачы кÿн-эртеде буурайат…\nАдакыда, областьтыҥ наркология бöлÿгиниҥ баш эмчизи Ирина Семеновна Красновская область ичинде наркомандардыҥ тоозы кöптöп турганыла колбой чочыдылу jетирет.\nКЕМ ДЕ УНДЫЛБАГАН, НЕ ДЕ УНДЫЛБАС\nКÿндÿлу кычыраачылар, алтай калыгыстыҥ jайалталу уулы бичиичи Кÿÿгей Чырбыкчинович Тöлöсовтыҥ оорудаҥ улам jада калганынаҥ бейин jылдар öдÿп калды. Бу ок öйдиҥ туркунына оныҥ jайаанын , эткен ижин тооп ло баалап, бичиичиниҥ ады-jолын эл-калыгы ортодо мöҥкÿликке эзедер деп, Кÿÿгей Чырбыкчиновичтиҥ туулып чыккан эне болгон алтайыныҥ, Каспа jурттыҥ, тöс оромын ло толо эмес орто ÿредÿлÿ школын оныҥ адыла эленчикке кереестеп салдылар. Бу мындый jаан ишти кыймыктадып, ичкери кöндÿктирерине эрчимдÿ баштаҥкайды ла jöмöлтöни Каспаныҥ эл-jоны, школдыҥ, jурттыҥ администрациязы ла Шабалин аймактыҥ башкартузы быйанду камаанын jетирген. Оныҥ учун бу улуска алкы бойымнаҥ акту jÿрегимнеҥ алкышталган кÿÿн-санаалу артадым.\nАндый да болзо, санаган санаамныҥ, амаадумныҥ тöс учуры мындый болгодый. Бу баштап алган бичимелимниҥ тöс ууламjызы Кÿÿгей Чырбыкчиновичтиҥ «Кадын jаскыда» деп ÿч бичиктеҥ туратан романныҥ салым-коногы керегинде болотон туру. Керектиҥ аайын кыскарта айтса, бистиҥ кычыраачылар бичиичиниҥ öрö адалган чÿмдемели качан чыгарын энчикпей сакыгандары ÿч-тöрт jыл мынаҥ кайра «Алтайдыҥ Чолмонына» келип турган суракту самаралардаҥ (бу бичимелдиҥ авторы олтушта «Алтайдыҥ Чолмонында» иштеген – Э.Т.) ла кайда-куйда аймактарда эмезе каланыҥ оромдорында jÿрзеҥ, эл-jон романныҥ ÿчинчи бичиги качан чыгар деп сурулагандары керелейт.\nЭмди бу керектиҥ аайын слерге, кÿндÿлукычыраачылар, ачыгынча jартап берейин. Бичиичиниҥ «Кадын jаскыда» деп романныҥ ÿчинчи бичиги «Ак байканду керебим» деп адалатан болгон. Jе оныҥ ак-jарык ÿстине айланып чыгатан салымыныҥ jÿс-чырайы эм тургуза эбелбейт те, билдирбейт те. Оныҥ учун слерге, быйанду эл-jон, бичиичиниҥ кöруш таныштары, нöкöр –конокторы, акту кÿÿнимнеҥ баштанып турум. Кÿгей Чырбыкчинович кичÿ алтайында, Каспада, кÿскериjайда оорып тура, каланыҥ эмчилигине су-кадыгын орныктырып аларга шыйдынып, кыймыктанып ийген эди. Оныҥ айтканыла «Уч Сÿмер» бичик чыгартула «Керептиҥ» jöптöжÿзин тургузып ла оны чыгарарына акча –ма��ат табары болгон. Акчаны Юрий Васильевич Антородонов ажыра алып темдектелгени jарталат.\nЭмди керектиҥ кöнÿ бойына киректер. Бичиичи «Керебин» тÿгезе, учына jетире бичип койгон болзын(?!) Мыны керелегени Кÿÿгей Чырбыкчинович ол jеткерлÿ кÿнниҥ алдында Каспада бир кезек улуска, калада да кöрÿш-таныштарына, бичиичи нöкорлöрине романныҥ ÿчинчи бöлÿгин тÿгезип салдым деп кöргÿскен болтыр. Jе мындый кöргÿзиштиҥ тöс jедикпези – оны кемге де кычырарга бербегени болуп jат. Айдарда, алаҥзылу. Оны учына jетире бичиген бе, айса jок по? Керек дезе меге де, карындажым Айастан Чынатка да тударга бербеген. Байла, чыкпаган балага кабай jазабайтан дегендий, улустыҥ кöи тийеринеҥ jалтанып байлаган, jе «Керептиҥ» башталганыныҥ кире сöзи ол öйлöрдö «Алтайдыҥ Чолмонында» jарлалганын бис jакшы билетен эмейис.\nМыныҥ шылтуузында айдарга турганым мындый. Кÿÿгей Тöлöсов Каспадаҥ чыгала, Шабалинге jеткен, оноҥ калага. Бу jолдыҥ ортозында, айса болзо, айса болзо, кандый бир кöрÿш таныжына туштап, «Кереби» канай-кунай jоголып, jылыйып калбазын деп чеберлеп, кийнинде айланып келеле алар болуп, ол кижиге быжулап, табыштырып та ийердеҥ маат jок болгодый. Jе эм тургуза кеендик телекейиниҥ чÿмдемелиниҥ сурузы ыҥ-шыҥ. Канайдар оны, байла, калганчы амадузын чеберлеп быжулаар деп, кеендиктиҥ чÿмдемели орды jок jылыйып калган болгодый. Jе андый да болзо, бичиичинин согунып турган машинказында ак чаазынга колло бичилген, айса болзо калганчы амадузы, сöзи болгодый эрмек мынайда айдылган: «Ак байканду керебим бу, байла, мениҥ калганчы бичигим. Кудайга баш, ак-jарыкка чыксын». Оныҥ учун быйанду эл-jонымнаҥ сураарга турган кÿÿн-санаам мындый: «Керептиҥ» колбичимелин jылыйбазын деп кемге-кемге артыргызып койгон болзо, меге табыш эдип ийзин деп, акту бойымнаҥ айдадым. Колбичимел jок jердеҥ кöрÿнип келгенде, алкыш –быйанду Слерге болзо артарым. Алаканча Алтайыс бу jадыры, Ак-Быркан Кудайыс öрö туру. Мениҥ сурум 649000, Горно-Алтайск кала, Чорос – Гуркинниҥ оромы, 38, «Алтайжыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы. Эрмен Тöлöсов\nАдакыда, алкышту кычыраачыларыска «Ак байканду керепти» салым –коногы кандый болотонын jаҥыс ла öрö турган öрöкоҥ билетен туру деп айдайын Андый да болзо,келер jылда республиканыҥ «Ӱч Сÿмер» бичик чыгартузынаҥ Кÿÿгей Тöлöсовтыҥ бичимелдериниҥ талдаган jуунтызы кепке базылып чыгар деп jетиредим. Анда повестьттер, пьесалар, jаан улуска ла огош балдарга учурлалган ккучындар, кокыр куучындар ла оноҥ до öскö жанрла бичилген чÿмдемелдер кирет. Jе такып «Ак байканду керепке» бурылалы. Ол jанынаҥ мен мынайда айдайын: ÿчинчи томныҥ («Керептиҥ») тезистери, пландары, черновой вариантары, персонажтары, сюжеттик тизими мениҥ колымда. Айса болзо, бичиичиниҥ колбичимели табылбаза, кеендикиҥ бу темдектелген ööн-ÿзÿктеринеҥ саап тудунып, бичиичиниҥ 70 jажына да болзо, «Ак байканду керепти» чÿдеер кÿÿним ба��. Jе кеендик литератураныҥ мындый jаан жанрыла качан да jуук колбуда болгом деп, эртелед айдарга турум. Канайдар, чырмайып кöрöр. Jе ала-кöндöлöнö Кадын талай jаскыда чылап, кÿн-эртеде ажынып-ажынып, калас jерге кöпчибейин. Оны öй кöргÿскей. Бат, керектер андый. Ак-Быркан Кудайыстаҥ алкыш-быйанду эл-jон, адакыда слерге баштанып сураарга турган амадуум эмди болзо тÿгенди.\n***\nКÿÿгей Чырбыкчинович бойыныҥ jайаандык jÿрÿминде творчесвтозыла колбулу кöп-кöп иштерде иштеп, Туулу Алтайыстыҥ бастыра jерлериле jорыктап, калык-jонныҥ jÿрÿминиҥ кандый ла тепкижинде турган ал-камык улусла ьаныш болгоны айтпаза да jарт. Оныҥ учун jайалталу бичиичиниҥ албатызына айдарга турганым мындый болды. Jаан ла болзо, ÿч-тöрт jылдаҥ бичиичиниҥ чыкканынаҥ ала jетен jажы темдектелер. Мындый jаан учурлу керекле колбой, Кÿÿгей Чырбыкчиновичти билер ле кожо jÿрген нöкöрлöринеҥ, таныш-кöрÿштеринеҥ бичиичи керегинде эске алынгандарын, аргалу болзо, бичизин деп акту кÿÿнимнеҥ сурап турум. Андый материалдар оныҥ творчествозын да, jÿрген jÿрÿмин де шиҥдеерине jаан jöмöлтö берерине алаҥзыбай турум.\nJе эске алынышты чÿмдеер тушта учурайтан бир кезек айалгаларды бичиичиниҥ кöрÿш- таныштары аjаруга алзын деп, чокымдап ийейин. Эҥ ле озо айдарга турганым – ол jалакай, кару, бийик кÿÿн- санаалу ла оноҥ до öскö текши ле куру эске алыныштар керек jок деп бодойдым. Бичимелдиҥ öзöгинде Кÿÿгей Чырбыкчиновичтиҥ jÿрÿминде болгон jулукту, быжу, чоҥ учурал салынатан учурлу деп бодоп турум. Шак андый учурал оныҥ кÿÿн-санаазын, кылык-jаҥын, кижилик кÿÿнин артык сöс jогынаҥ керелейтен туру. Темдектезе, бичиичи радиокомитетте бе эмезе кайда да иштеп турарда, нöкöрлöри раскладушка орынды алтайлап канай айдар деп сöс блаажып турганча, Кÿгей Чырбыкчинович оны «jайасалгыш» деп адап ийген деп, бичиичиниҥ jуукнöкöри куучындаган эди. Бу учуралда, байла, оны тапкыр болгоны кöрÿнип jат. Бат, бодоштыра ла мындый кемдÿ ле бого jÿзÿндеш учуралдар болзо, артык ла быжу деп бодойдым. Jе оныҥ jайаандык jолын шиҥдеери, байла, тилчилердиҥ, литературасылардыҥ кереги болгодый.\nОноҥ база айдарга турганым: бичиичиниҥ кöрÿш-таныщтарыныҥ ортозында бичик-билик те кычырып, бичип те албас улус туштаардаҥ маат jок. Оныҥ учун андый кижиниҥ эрмек-куучынын кандый бир кижи бичигенде, куучындап турган кижиниҥ эрмек-тилиниҥ сöс кÿрмеезин бир де эмеш кубултпас учурлу. Мынызы сÿрекей баалу. Jе адакыда айдарга турганым: бойыгардыҥ толо ады-jолыгарды, сööгöрди, jаткан jеригерди, чыккан ай-кÿнигерди, jылыгарды ла эске алынышты кандый кÿнде бичигенигерди темдектеп саларын ундыбагар.\nОныҥ учун Слердеҥ, кару jерлештер, энчикпей самара сакып, акту быйанымды кÿн эртеде Слерге айдып салайын. Менин суруум: 649000 Горно-Алтайск кала, Чорос-Гуркинниҥ оромы, 38, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы. Эрмен Тöлöсовко.","id":"<urn:uuid:74a65956-6e38-4397-83f1-6166053a9fe0>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/TELESEV.HTM","date":"2018-10-17T06:00:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00343.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000032187,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000032186508179}","num_words":78063,"character_repetition_ratio":0.031,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.186,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":15187.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"УЗАК JӰРӰМДӰ БИЧИК\nКару кычыраачылар!\nМен Сергейле (оны мен мынайда адап темигип калган инем) Горно-Алтайсктагы пединтитуттыҥ бöлÿгинде кожо ÿренип, оны туузылтканыс. Оныҥ учун меге, оныҥ тапту jуук нöкöри кижиге, бистиҥ ле деп айдайын, «Студенттердиҥ jазына», бистиҥ jаш тужыстагы jараш ла jайым, канча jÿзÿн ченелтелÿ jÿрÿм керегинде бичикке, кире сöс бичиир ырыс келишкенине, оморкоп деп канайып айдар, сÿÿнип турум.\nБу алаканча бичик туку качан, 1975 jылда- туй ла одус jыл мынаҥ озо кепке базылган эди. Эмди оны экинчи катап чыгарганыныҥ шылтагы бу. Jе тöс шылтак – jетенинчи ле оны ээчий jылдарда албатыда jаан суруда болуп, колдоҥ-колго кöчÿп, ÿлтÿреде, ылбырада кычырылып, оныҥ авторына, алтай литературада эҥ баштапкы алтамын эткен jалын-jиит кижиге, анчада ла jашöскÿрим ортодо баш айланар мак ла элбек jар экелген бу бичик, jылдар jылыжып öткöн сайын, улустыҥ ой-сагыжынаҥ арчылып калбай, карын, там jоктомчыл ла кару болуп, оны такыптаҥ кепке базар сурак öйлö кожо тура бергенинде.\nКайкамчылу неме: кöчÿриш иштериле jаба бÿгÿнге jетире он бичик jайаган, былтыр дезе белек jажын темдектеген Сергей-Токшын Торбоковты (эмдиге jетире!) сок jаҥыс бичиктиҥ, шак бу «Студенттердиҥ jазыныҥ», авторы деп бодоп, кöндÿрезинеҥ айдып jыдылар.\nБичиктиҥ мындый узак jÿрÿм jÿргениниҥ jажады неде? Мен бодозом, бу бичик бойыныҥ öйинде кычыраачылардыҥ jÿрегиндеги кору ла сескир кырларды табарып öдöлö, ого, байла, тереҥ ис артырган, бичикте jуралган jииттердиҥ сÿр-кеберлери чындык ла jÿрÿмдик, бичиичиниҥ бойыныҥ тили чечен, ээлгир ле сÿрлÿ болгон.\nЧындап, Сергейдиҥ айдыжыла, оныҥ бичигине Лазарь Кокышев öлтÿртер алдында эки-ÿч ай озо кире сöс бичиирде, оны алгылап койгондор, оноҥ Борис Укачин, ай-карадаҥ айабас ар-калап бойы, база бичиирде, оныйын да jектеп салгандар. Олор бу jиит кижиниҥ jайалтазын, эдер-тудар арга- кÿчин ары jанынаҥ сезип, акту кÿÿндеринеҥ jöмööргö, оны бойлорыныҥ тоомjызыла корый алып, тыҥыгалак куркундарына кÿч кийдирерге ак санангандары jарт.\nСергейди jÿрÿм кöп сабаган, ченеген, jе ол кижи кÿÿнин jылыйтпай, jаантайын ичкери jÿткип, бойыныҥ алдында тургускан амадуларга jедерге кичеенген. Анайып, Сергей он эки jыл айлынаҥ чыкпай отурып, Агару Бичикти — Библияны алтай тилге кöчÿрген. Мен ого бу керегинде айдып, «Сениҥ, Сергей, алтай литературада ады-jолыҥ бу мöҥкÿлик Бичикти кöчÿргениҥнеҥ улам артып калар болды ба, айса тен \"Студенттердиҥ jазы\" jайа тарткай не?» — дееримде, ол эрÿ кÿлÿмзиренип, «Кайдаҥ билер, бу эки бичиктиҥ оноҥ арыгы салымын, jе канайтса да, «Студенттердиҥ jазы» - ол мениҥ тун баламдый, мен ого тыҥ карузып jÿредим – деди. Оноҥ кошты: - Бичикти такып кепке базарга jазап, ондо бар jедикпес –тутактар кöскö иле болуп, jÿрегимди öйкöгöн дö болзо, бир де чийÿчек тузедÿ этпедим, кадарындагы jуруктаҥ бери онойдо ло артырар деп шÿÿдим. Канайда бичилген, ол туштагы jÿрÿм кандый болгон, ол ло бойынча арткай».\nСергей Токшын Торбоковтыҥ, бистиҥ «Студенттердиҥ jазыстыҥ», jÿрÿми улалганча. Ого эмди де узак-узак jÿрÿм кÿÿнзейли.\nРаиса Лыкова.\nСТУДЕНТТЕРДИҤ JАЗЫ\nКÿнниҥ чогына jÿзиҥди тöгöп алып, эди-каныҥа таркап турган илбизин сезимге бе, jастыҥ jараш jыдын ачаптып тынып турганыҥга ба ала-кöнö кÿлÿмзиренип, общежитиениҥ ачык кöзнöгиниҥ бозогозына тайанып алала, отурарга макалузын! Тыш ла jайым…\nБайа таҥ эртен бу келген jаста баштапкы, ап-ару, jылу jаҥмыр jааган. А эди jарылгалак торсок бÿричектер качан ок ачылып, эзинекле ойнойт.\nJас… Jас…\nКару тöрöл кичинек городымныҥ тöс площадинеҥ «Сезон любви » деген jажу jопон кожоҥ jаҥыланат. Öҥи jарык кийимдÿ jииттер оромдо кыймыртта. Олордыҥ кöп jаны – стройотрядтардыҥ эмблемаларлу jажыл кийимин кийген jииттер –студенттер.\nКачан да jангаксыбас, карыкпас, öдÿрÿм jÿректÿ студенттер jокко — мениҥ городым ээн, боро. Оныҥ да учун бис оны студенттердиҥ городы деп оморкоп айдадыс. А келген jасты — студенттердиҥ jазы деп.\nJас... Jас... Студенттердиҥ jазы...\nИзÿ, сандыртту öй. Студенттер эмди парктардыҥ кöлöткöзине jылыйып, Улалу сууныҥ jарадына барып, Тугайага чыгып, колдоҥ бичик салбайт.\nЭҥир — студенттердиҥ сÿÿген öйи.Уулдар-кыстар эжерлежип, киного, горсадка бийе-танецтерге барып соодонот.\nТÿниле базыт вахтёрлордыҥ jÿрегин алган. Студенттер эжикти токылдадардаҥ озо, вахтада кем отуры болбогой деп, кöзнöктöҥ карап кöрöр. Эжикти ачпас вахтёр болзо, jайнаары темей деп билип, общежитиениҥ кийниндеги кöзнöктöрди токылдадып, наjыларына ачтырып кирер.\nJакшы вахтёрлор эжикти ачып, пиджактарына, чачтарына jараш чечектер кыстап, алдында jерди эзебей öткöн jииттерге кöрÿп, эрÿ кÿлÿмзиренип, улу тынар: канайдадыҥ олорды, jиит улусты...\nJас, jас... Студенттердиҥ jазы...\n***\nJок, бу не jайымжыраш? Алдымда баштаҥ ажыра конспектейтен иштер! Бачымдап бичиир керек. Оноҥ башка эртен семинарда база ла jедижер. Кыстар конспегисти узак тудуп jат дежип, мени jус абызындап айткылап отургылаган болор.\nЭх, конспектер, конспектер! Канчазын слерди бичиир? Анчада ла эмди, бу jаста. Кÿрÿм конспектерин сÿрее-чöп салар кöнöккö таштап, туфляҥды jылтырада jыжып, одеколонноҥ чачынып, городтыҥ тöс оромына – центрге чыгар кÿÿниҥ келер. А анда-а… кыстардыҥ турлузы. А мында-а, тынчу-туйук кыпта… сÿр-сÿнеҥ чыгар. Ол неме эмес. Бот лекцияларда! Анайып не айдып тургам дезе… Уксагар да…\nБисте акты-чекти коркышту тоор ÿредÿчи бар. Кем лекция бичибеди бе, ого семинарларда jазымы jок суралтазын берер. Öрöкöннöҥ студенттер кут jок.\nБир кÿн оныҥ jаҥыс ай кыҥылдууш лекциязында уйкуна кире бергенимди билбей де калтырым. Нöкöрим мыкыныма тÿртÿре берерде, аййтпас эдип, кöрзöм – байа ÿредÿчи толтыра лекцияларлу чарбак портфелин колтыгына кыстанган, парталардыҥ ортозыла öдÿп келедири! Кем оныҥ лекциязында ÿргÿлеп отурза, ого араай öҥöлöп келеле, кокырга шылтай тöбöзине линейкала кыч берип аларын сÿÿйтен кÿлÿк болгон. Бододым: божогоным ла бу. Тегин де сессия jууктап келеткен болзын.\nНе болорын бÿткÿл курс чыданыкпай сакып, шымыраныжып, тыйтылдажып отурган. Jе лектор мен jаар кöрÿп, кÿлÿмзиренип келетпезин бе! Оноҥ: «Jас… Jас… карындаш…» -деп, бурыл бажын jайкаган. Уйалганымды!\nБаза бир учурал. Бу ла jастыҥ баштапкы кÿндеринде бир кызычакла «учуп» турала, ÿредÿни эмеш когызадып ийттирим. Группабыста комсомолдыҥ jууны болгон. Барып jетпезине группаныҥ старостазы болойын. «Керексинбедиҥ. Кичеенбедиҥ».Кыjыгыма ла туткан. Туруп чыгала, болгонбос jанынаҥ айда салган турум: «Мени старостадаҥ чыгараар». Кайткан? Не болгон?\nЧындап та. Чаптык иш деерим бе?\nКенетийин jÿрегим кадалыжа ла берген.\n«Jÿрегим оорып jат» - деп айтканымды да билбей калтырым. Каткы jир-jир: «Билдис. Jарт. Jас…Jас…»\nJе олордоҥ нени аларыҥ?\n***\nКонспектке бажымды кыйын салып, ойто ло бичийдим. Кöзим ачыйт, буквалар öчöмиктелет. Колымда торт камалга jок.\nЧындап та айтпаза, мен бойыма бойым öштÿ болуп кайдарым? Эртен таҥла бир беш час киреде турала, бичибес пе? Байадаҥ сагышка кирбей турганын! Конспектти табышту jаап, чÿм-чам jоктоҥ этажеркага чачып, таранып-jазанып алала, кыстарга бардым.\nЭжикти токылдадарын та канайып ундыган болотом, кирип барзам, кыстар ачу-корон чыҥырыжып, кирер-барарjерлерин таппай турдылар. Jыланга чактыргандый, jана болдым. Анча-мынча болгон jерде кыбына кычыргылады.\n- Сениҥ кийниҥнеҥ кем сÿрÿжип келеткен учун, кийдире jÿгÿрдиҥ? Уйат кайда?\n- Сениҥ... кем эди? Бот ол сÿрÿшкен.\n- А сен дезе jаранып алала, кыстарлап баратканыҥды кем билбес деп? — Jиjиҥ будымнаҥ ала бажыма jетире кöрди.\nСöскö оролгоным бу туру. Эп jогын! Тана эмес болзо, jаан уйатка тÿжÿп айабас эдим.\n- Кöп чечеркешпегер. Бирÿгер сÿреелÿ кöнöкти тöгÿп, суу экелзин, бирÿгер пол jунзын.\n- Jе мен ле кöнöк тöкпöзим — деп мойнодым.\n- Бис сеге конспектти тегин jерге бергенис пе? — деп, кыстар ÿн алышты.\nКанайдар да арга jок. Кöнöкти алып чыктым. Jолой текпишти тöмöн \"Сезон любви\" деп jопон кожоҥныҥ кÿÿзин сыгырып, секирип барадала, бÿдÿрилип, уч-баш jок тöмöн кÿлÿрей бердим. Оҥдонып ла келзем, ÿчинчи этажта кижи экинчи этажта jадырым. Алдынаҥ öрö чыгып келеткен кыстар чочыганына толыкка jапшына бердилер. Мен уйалганыма куру кöнöкти тебе- римде, калырап, оноҥ ары тоолоно берди. Jаан удабай кийнимнеҥ вахтёр jетти. Канайдар, меге текпишти jунарга келишти.\nМен кыстардыҥ кыбынаҥ чыгып келетсем, катап ла олордыҥ каткызы угулды: \"Jас... Jас...\"\n***\nЭҥир. Мен городтыҥ тöс оромында. Кöрзöм, гостиниц��ныҥ jанында jатыра белдÿ отургышта бир канча алтай кыстар jуулып калтыр. Олордыҥ jанына базып келдим.\n- Öй канча, кыстар?\n- Jети jоктоҥ сегис.\n- А-а...\nТöс оромго келетсем, мен геройдыҥ бойы. Кыстарга ла jууктадым ба, тизем божоп, тилим кажыла берер. Уулдарды тöгÿндеерге мен ус. Экÿни де 'кармактап ийгем\" дезем табым.\nАйдар неме таппай:\n- Кÿн бÿгÿн айас болды, а.\n- А оноҥ не?\n- Jок, тегине ле айдадым.\nКыстар нени де шымыраныжып, тийт- тийт этире каткырыжат.\n- Слер кажы jердиҥ баарчыктары?\n- Та, ундып койгоныс...\n- Шак бу кыстар Улаганныҥ ла болбайсын.\n- Маҥдайыста Улаганныҥ танмазы бар эмес, оны кайдаҥ билдеер?\nОйто ло айдар немем таппай бардым.\nКыстар: \"Ой, ой, автобус jедип келт!\" — деп, тура jÿгÿргиледи. Мен кийнинеҥ.\n- Азыранты бозу чылап не ээчип клеедер?\nОлорго удура нени-нени айдар ок эдим. Jе бажымда сок jаҥыс санаа болгон: ''Былардыҥ бирÿзин канайып токтодып алар?\" Автобуска улус тыгылыжып киргилеп турарда, эжиктиҥ jаагына туруп алдым: \"Мен ав- тобустыҥ ээзи. Кемди кийдиретеним бойымда\". Кайбак шляпалу карган öбöгöн кирер алдында: \"Jиит кижи, меге кирерге jараар ба?\"\n\"Киреер ле\" — дедим.\nКöзим салган кыскачак сынду кара бала- ны ла божотпос керек. Ӱÿрезин öнöтийин озо божодоло, байа кыс jууктап келерде, айттым:\n- Слерди божотпозым.\n- Нениҥ учун?\n- Слерде билет jок то.\nПассажирлер кыйгырыжып чыктылар: \"Киретен болзоор, киреер, кирбейтен болзоор, ары тайылыгар\".\nБис кирбедис.\nБеш минут кирези сöс ычкынбаган болорыс. Оноҥ сурадым:\n- Адыгар кем?\n- Урсула...\nЭртенге jетире jакшы болзын, конспекттер! Мен слерди тÿҥей ле \"санаарды чыгара\" бичиирим. Акыр ла болзын...\nБазыдыстаҥ jол тоҥдолот. Jÿрегим типилдейт: jас, jас... Студенттердиҥ jазы...\nЭСКИ САДТА\nКыс? Ыйлап туру? Мындый караҥуй тÿнде? Jаҥыскан? Булбыш öдö конорго болбоды. Кыстарла эптеп куучындажып билбейтен эди.\n- Слерле кандый тÿбек болды?\n- …\n- Кем jаман айтты, тарындырды?\n- …\n- Jе, болор. Ыйлабазаар.\n- Канайып? Эртен экзамен. Институтка кирип болбозом. Конкурс jаан. Бир jерге алты кижидеҥ.\n- Кем jок. Санааркабагар. Jереерге барып, бир jыл иштейле, эзенде ойто келип кöрööр. Ӱренерге качан да орой эмес.\n- Jе мен кемге керектÿ? Менде ада-эне де, карындаш-сыйын да, тöрööндöр дö jок. Балдардыҥ туразында öскöм. Школ-интернатта быjыл онды божотком.\nМен слерге мыны не айдып турум? Слер меге тÿҥей ле болужып болбозоор. Ары бараар. Сурап турум слерди. Меге jаҥыскан болор керек...\nБулбыш чын ла jÿрÿп отурды. Jырааныҥ тöзинде отургышка отурып, кыстыҥ ачузында ол бурулу болгондый, кунуга берди. Бойынаҥ бойы уйалды. Булбыш ада-энелÿ.Болбозына эки jаан энелÿ, таадалу. Бастыра деремне, оноҥ Оҥдойдыҥ майман-кыпчактары, Кан-Оозынын очы-тодошторы тöрööндöр. Городтыҥ бойында да тöрööндöри ле адазыныҥ азыйгы наjылары кöп. Бери келедерде, тöрööндöр Булбышты алкап-ÿйдеп, \"ÿренип бараткан бала\" дежип, ÿч-беш салковойдоҥ бергилеп турган.\nАдазы дезе \"ÿредÿге киреле, jа��ып келзеҥ, сойорыс\" — деп, jоон ирик буулап койгон. Оноҥ институтта иштеп турган азыйгы наjызына письмо бичиген. Тöш карманында. Кычырбаган. Ундып койтыр. Jилбиркеп чыгарып, столмоныҥ jарыткыжына кычыра берди.\nКÿндÿлÿ Николай Арсентьич! Оору-jобол jок jакшы jÿреер бе?Иш-тош кандый?Зинаида Савельевнага менеҥ jаан эзен. Су-кадыгы кандый? Вовик jÿгÿрип ле jÿрÿ бе? Айылдаштараар — Иван Викторовичтер, Вадим Александровичтер кандый jаткылары? Jе бис кем jок, jакшыла jадыс. Софья Николаевна слерге эзенин айдып туру. \"Крым \" таҥмалу телевизор садып алдыс. Сегис jÿске. Эмди \"Жигулиге\"jууп турус. Бичикте алты муҥ неме бар. Бир муҥды jууры куучын беди: садатан торг кунаjын бар. А мен ол \"Жигулини \" эптеп ийбей. Кезик немелер очереди jок дежип, тиштерин эгеп турган. Jе мени, jамылу кижини, канайып ийзин. Мотоциклди сатпазым. Уулым алзын. Чындап. уулым быjыл онды божодоло, слердиҥ институтка ÿредÿге кирерге барып jат. Кöрмöс быjылча кой кабырып иштейле, эзенде Черÿге барып, оноҥ ÿренетем деген, jÿрÿм кöрöтöм деген. Кандый да андый \"романтика \" деп неме тапкан. Радио, газет балдарды школдыҥ кийнинде тöрöл совхозына койчы-малчы болуп артсын деп калырап турган эди ле. Бир ай иштеп кöргöн болзо, суузы агар эди. Бис чилеп jууныҥ-чактыҥ öйинде тÿн-тÿш штеген болзо. Соксоорбой ло ары ÿрензин. Ӱрензе, кижи болор. Эмдиги öйдö кайда ла бийик ÿредÿлÿ улус керек болуп jат. Мени де ÿредÿзи ас дежип, ижимнеҥ jайладарга jетти. Jе мени кайдат. Уулымдыла ÿредип алатан болзом, мен оны бойымныҥ да jериме отургызып койор эдим. Бот совхозты башкарып jатсын. Jÿрÿм ондо! Слер, Николай Арсентьич, бого ка- найда кöрÿп тураар? Санаарга кирет пе, Николай Арсентьич, мен город баргам да, слердиҥ айылга тÿжÿп, чат-мат аракылап ийетенис. Гастроном jанаарда да. А опер бистиҥ айылга табарбаганча öтпöйтöнööр. Койдыҥ эди. аракы анаар ла болотон. Эмди ле келбей барганаар удап браады. Слерди \"Волгалу\" деп уккам. Мында канчыйан. Бÿдÿн jарым частыҥ jорыгы. \"Волгага \" койдоҥ салала, шуулада беретен. Эт городто баалузы коркышту ине. Холодильникке сутул койзоор, эки-ÿч айга jиилер. Слерде кöп улус бар эмес. Оноҥ Зинаида Савельевна буурынаҥ оору кижи ошкош эди. Соок öткÿрбей, чеберлеер керек, Николай Арсентьич. Мында бистиҥ деремнеге коштой аҥнын совхозы бар. Мÿÿстиҥ канын куучындажып, ийип ийейин, Зинаида Савельевнага ичиреер. Табылбас эм. Не-не керек болзо, чийип турзаар. Зинаида Савельевнага тÿлкÿниҥ, тарбаганныҥ терези, камду, ноокы керек болзо, чийзин. Эмди ончо ло ижемjи Слерде, Николай Арсентьич, Слердиҥ, Николай Арсентьич, бир ле сöзööр — мениҥ уулым — студент! Мен ажындыра Слерге, Николай Арсентьич, jакшы таныжыма, jаан тоомjылу кижиге, бÿдÿп, сакып турум. Jакшы болзындар, Николай Арсентьич, Зинаида Савельевна ла Вовик.\nЭзенимле, Слердиҥ озогы наjыгар К. М.\nБу письмо Булбышты торт ло öртöп ийди... \"Адам... бу кыс-öскÿс\"... Пись- моны ооктой jыр��ып, кöмö тепсеп ийди.\nКöкси арутала бергендий билдирди...\nКыс турганча. Караҥуйда jÿк сомы. Улус кайкаганду ла jилбиркегендÿ кöрÿп салып, öткÿре jорголой берет.\nКыстыҥ jанына ойто ло базып келди. Сеспеди.\n- Уксагар да...\nКыс чочый берди. Jÿзин jаҥы ла кöрди. Кöстöри, кабагы, эриндери эптÿ, jараш.\n- Мен - слердиҥ нöкöрööр...\n- Слер чын айдадаар ба? - кыстыҥ эриндеринде кÿлÿмjи jайыла берди... Булбыш база кÿлÿмзиренип ийди...\nКАЙЫҤАШ\nЭзен калганчы öйлöрдö коркышту öскöргöн. Лекцияларда, семинарларда бажын партага салып алала, кöзнöктöҥ нени де узак-узак кöрÿп jадар. Немени билип-угуп ийген турар кыстар лекцияларда нени де jажытту шымыраныжып, бичижип, Эзен jаар саҥ башка кöргÿлеп турар болды. Jарт ла, \"кööркийде ырызы jок сÿÿши дежип, килегендÿ ÿшкÿргилеп турган болбайсын...\nБу эмди jаҥыс та институтка эмес, институттыҥ да тыштына, ыраак деремнелерге де, керек дезе ичкери jаан городтордо ÿренип ле иштеп турган кыстарга да, письмолошконы, jÿрÿшкени ажыра кажы jерде таркап калган солун эмей.\nСолунныҥ ÿстине солун. Не дезе, студент болуп jÿрген тöрт jылга Эзенге бир де кыс jарабаган. Табышту \"jуулышты\" да, бийе- танецтерди де керексибес. Бичиктеҥ öскö нени де билбейтен. Балдар оны \"Профессор\", \"Эгоист\" деп аҥдыйтан.\nJе бот эмди Кадынныҥ суузы кайра ага бергендий деген бирÿзи...\n***\n- ...Эзе-ен... jакшы ба?..\nЭзен тура jÿгÿрди. Jе кийни jанында кем де jок... .\n- Ээ, эм болбосто кöс кöрÿп, кандый да ÿндер угар болдым. Чын ла jÿÿлип бараткан болбойым - Эзен бойыныҥ энчилÿ jерине - кöзнöктиҥ алдына ойто отурып алды. -Уулдар jолду айттыр. Акыр, jадып уйуктаар туру. Таҥ ада бербезин.\nЭзен туруп, кöзнöктиҥ кöжöгöзин jабарга jадарда, ойто ло ол ÿн, ол ло кыстыҥ ÿни:\n- Эзе-ен...\nJок, кийнинде эмес, тышкары. Ол тышкары кöрди. Неме ле кöрÿнбейт.\nКöжöгöни jабарга ла турарда, ол ÿн ойто ло... Эмди jарт, чокым:\n- Эзе-ен... соокко чарчап барадым... ÿйге кийдирзе-еҥ?..\nЧындап та, бу не? Ол гастроном туру, тöрт этаж таш туралар, jолды кыйкай барган столмолор сомдолот, общежитиениҥ jанында кырутып калган теректер, а бу кайыҥаш... Кайыҥаш!..\nЭзен jана болды. Санаазын ычкынып ийгендий, этажеркада jаткан бичиктерди чача берди...\nОныҥ шакпыртына уулдардыҥ бирÿзи ойгонып келди.\n- Эй, уул, бу сен jÿÿле бердиҥ бе? Уулдар, не уйуктап jадаар, тураар! Мынызы ойто ло jÿÿле берди...\nУулдар тура jÿгÿргилеп, Эзенди ала койдылар.\n- Эй, уул, кайттыҥ? Не болды? Ай-уй! Калак, уулдар, \"Скорый помощьты\" алдыраар!\nЭзен уулдарды бойынаҥ туура эдип, этажеркадаҥ тетрадь алып, оныҥ ортозынаҥ ак чаазын jырта согуп, кöзнöктиҥ алдына отура берди...\nУулдар кайкаганына нени эдерин билбей турдылар. Оноҥ Эзенди тÿниле элижип-селижип каруулдаар дешти.\nЭзен дезе нени де укпай, нени де эзебей, jÿрÿминде бир де jол чÿмдебеген бойы, öкпööргöнинеҥ колдоры тыркырап, тÿрген- тÿрген бичий берди:\n\"Орой тун... Караҥуй кöзнöктиҥ jаагына jöлöнип алала, сен керегинде сананып кунуктым, сен ке��егинде, тышкары корон соокко кöгöрö тоҥуп бараткан jаш кайыҥаш... Кайыҥажым... сеге соок по?.. Билериҥ бе, меге сен jокко кандый кунукчылду! Менде сенеҥ öскö кем де jок, мени сенеҥ öскö кем де оҥдобос... Кайыҥажым, сеге соок эмеш пе? Ӱжÿркебе менеҥ, ÿйге кир — мен jаҥыскан... ол эмезе чамчачаҥла бойым тышкары чыгара jÿгÿрип, кöксиме сени jаба тудуп, jылыдып берейин, мениле куучындаш, туйук-карык санааларымды чечип ий. Кайыҥажмм... Кайыҥаш... \"\nЭзсн бичип божойло, ручказын чачып, бир канча отурды. Оноҥ бичигенин тÿрÿп, кийине берди. Ӱргÿлеп отурган Эзенниҥ ''каруулчыгы\" атпас этти. — - Ууй, уулдар, тураар! Чаазынга нени де бичийле, jÿрÿп отуры! Сууга калып ийбезин... эмезе... бууга... Чак болды!.. Ы-ы! Бу кыстарды ончозын...\nПИСЬМО\n- Эй, уул, бого отурарга jараар ба?\n- Бош. Отур ла.\nКем де столго бифштекс, каймак, ак калаш, калбак, вилка салды.\nÖҥдöйип келеле кöрзöм, буфет jаар узун сынду, jардына jетире öскöн самтак чачту, чöйбöк кÿреҥ чырайлу алтай уул базып барадыры. Кийгени: jылтырууш топчыларлу пиджак, чечектерлÿ чамча ла jалбак галстук, учтарына темир бÿгÿп койгон клёш штан.\nМен бу кÿлÿкти кайда да кöргöм...\nУул буфеттеҥ бир шил сыра экелди. Отурардаҥ озо отургышты белинеҥ тудуп, ÿстиндеги калаштыҥ оодыктарын кактады, пиджагыныҥ кийин эдегин jайа чачып, чебер отурып алды. Курсакка \"кирердеҥ\" озо, вилказын салфеткала jылтырада ла арчыды. Оноҥ ажанбай да, мени ширтеп отура бер- ди.\n'Гарниримди, тилим кара калажымды ла кара чайымды эмезе мачылдада чайнанып отурганымды кöрÿп, мени ичинде электеп отурган болбайсын\".\n- Эй, уул, сен Шебалиннеҥ бе? — учында сурады.\n- Эйе...\n- Санааҥа кирет пе, бир бис Кан-Оозыныҥ автобузыла кожо келгенис?\n- Автобусла?.. Кожо?.. J-jок...\n- Jок дебей, jазап санан кöрзöҥ дö.\nА-а, jе-jе. Ол тушта мен Шебалинде столовыйдыҥ jанында машина тозуп турган jок бедим. Ырызым болуп, Кан-Оозыныҥ автобузы келип токтогон. Ол автобустаҥ бу ла кÿлÿк чыккан, менеҥ таҥкы сураган. Оноҥ магазин jÿгÿрип барып, эки шил кызылды гранат чылап тудунганча келген. Автобус- ка кирип барарымда, тöринде чемоданный ÿстине темир акчалар чогуп алган кöп jииттер кöзöрлöп отурган. Бу ла уул мени бойыныҥ сÿÿнчилÿ \"öмöлигине\" кожуп алган. Улай ла анекдоттор айдып, аракыны башкарып, jииттерди соододып келеткен. Аэропортко тÿшкен ошкош эди. Алма-Ата бараткам деген. Мен оныҥ адын чат ла ундып салтырым. Такып таныжарга эби jок то болзо, сурадым:\n- Сениҥ адыҥ кем эди? Акыр ла, акыр ла... Сергей. Jок, Сергей эмес. Толик. Jок...\n- Атаман! — ол мениҥ jардыма тажыды. — Бу чоло адым. Чын адым — Борис.\n- А сен мениҥ адымды ундыбаган болбойыҥ — Монток.\n- А-а, jе-jе... Тфук — склероз. Бажымда всякий ла немелер. Jÿрген кыстардыҥ да аттарын ундып сал jадым. Оноҥ ' jакшылашпадыҥ, зазнаться эттиҥ дежер. Мениҥ тутпаган кыс бу городто артпаган болор. Кооперативканыҥ, педтиҥ, ЗВТ- ныҥ, медтиҥ, ГПТУ-нын кыстарын ончозын туттым. Айла, узак ла jÿрзем — бир неделе.\n\"Атаман барып, кухнядаҥ jайнап jадып, стакан экелди.\n- Ме, jылт берип ий. Карын, \"Жигулёвский бар эмтир. Оноҥ öскö бир \"Медовуха ла \"Бархатный деген немелердеҥ кижиниҥ кÿÿни булгалар.\n- Эмди нени кылын туруҥ? — деп сурадым.\nОл вилказыла jаҥып ийди:\n- А, \"Заведение Великих Тунеядцевте (Ол мынайда зооветтехникумды адап турган). А сен?\n- А мен педте. Акыр, наjым, сен ол зооветтехникумды онойып jаман не айдып тургаҥ? Анда ончозы ла сен ошкош тунеядецтер эмес болбой...\nJе jаҥы наjым айтканымды керекке албай, ÿредÿчиниҥ ижин, мениҥ келер öйдöги профессиямды jамандап баштады:\n- Тфук, балдар ÿрегкенче, тегин койчы болзоҥ торт. Нерваҥ чыдашпас. Тетрадьтар-эштер кöрöр керек. Jалы да jабыс. Jÿк арайдаҥ институтты божодып алзаҥ, Кош- Агашка ба эмезе Улаганга ба ишке ийер. Бодоныш ондо. Мылча ошкош тура ла аамай-соксоо балдар берер. Öлгöнчö лö иштеериҥ, jакшы сöстö укпазыҥ. Уулдары jакшы jер болзо, база кем jок. Клуб барайын дезеҥ, бöктÿ турар. Тураҥа келзеҥ, соок, от jок, радиозы шымыранып турар. Ичип ийейин дезеҥ, jарабас. Магазин атту немези jаантайын учётто турар. Jÿк арайдаҥ ачса, калаштаҥ öскö неме jок болор. Бот эки jыл иштейле, кижи-кийик болуп калган келериҥ.\n- А не, мен бодозом, ÿредÿчи - карын да jакшы профессия. Эҥ кÿндÿлÿ профессия дежет не. А ÿредÿчиге кандый айалгада иштеерге келижип турганы керегинде сен чын айттыҥ. Jе кайда ла андый деерге база jарабас. Немени аайлап-баштап кöрöр керек...\n- Jе, болды.\nБис оны-мыны ойып-чийип куучындажып, ажанып алала, тышкары чыктыс.\n- Кайда барак? - олjаан эстеди. - Тфук, мыны база город деер бе! Jаан деремне. Мен Москвада, Ленинградта, Орто Азияда, Алма-Атада болдым. Бот анда не jÿрÿм деген неме. Ал-камык ресторандар, парктар, театрлар, цирктер, зоопарктар, рыноктор... Бажыҥ айланар! А мында-а... Кинодоҥ öскö не де jок. Эки ле катап киного барып келеле, барар jериҥ таппай турарыҥ. Онон база бир баратан jериҥ - центр. Jе онооҥ... jаҥыс ла будеен - ол мойнына чертил ийди.\n- А не будеен? Бичиктер кычыр, телевизор кöр, кÿрешчилердиҥ, боксчылардыҥ, шахматчылардыҥ, биjечилердиҥ, футбол- волейболчылардыҥ, туристтердиҥ секцияларына, журналисттердиҥ, лекторлордыҥ, фотосÿÿчилердиҥ, математиктердиҥ кружокторына jÿр. Алтай калыктыҥ историязыла jилбирке, каргандарыс эм тура эзен тушта оныҥ байлык энчизин — оос творчествозын jуу. Ачылып jаткан алтай теат- рыска иштеер улус jетпей jат. Jайалталу болзоҥ, ого чийдирип, ÿредÿдеҥ бош öйдö кÿчиҥ чене. Бистиҥ редакцияга да аҥылу ÿредÿлÿ, иштеп билер улус керек болуп jат...\n- Болды, кöп философствовать этпеек. Мыны ончозын бис экÿ jокко до эткилеп койор. Оныҥ ордына гастрономды карап кöрÿп ийеек.\n- Jок!\nБис унчугышпай бардыс. \"Атаман меге чугулданып баратканы иле болды. Баратканчаас, биске кандый да кыстар туштады. \"Атаман44 олордон: \"Почта келген бе?\" — деп сурады. \"Кожо уренип турган кыстар болбайсын\".\n- Почта, почта деериҥде, бÿгÿн ÿредÿге не келбедиҥ? Байлагас Чотпорович сени коркышту арбаган. Сениҥ ле учун база ла бистиҥ группаныҥ jаман ады чыгар.\n\"Атаман\" тöш карманынаҥ медсправка чыгарып, кыстардыҥ бирÿзине табыштырып берди. Кыс оныҥ справказын кычырбай да уужайла, чачып ийди. \"Атаман\" чурап барала, кыстыҥ колын кайрый берди.\n- Jо-о, jо-о. Божот.\n- Справканы эмди ле jердеҥ кöдÿр.\n- Мен сеге бир солун айтсам, божодорыҥ ба?\n- Кандый, кандый?!\n- Озо божот.\n\"Атаман кысты божодып ийди.\n- Сеге письмо jаткан...\n\"Атаман* сÿÿнгенине ийиктелип-ийиктелип ийди.\n- Кемнеҥ келди не? Бичижип турган кыстарымда тоо до jок. Новосибирсктеҥ, Алма- Атадаҥ, Барнаулдаҥ, Томсктоҥ, Москвадаҥ, Ленинградтаҥ. Мен сеге бир кыстаҥ алган письмомды кöргÿзейин бе? Бу. Кычыр. Ленинградтаҥ. Нинадаҥ.\n' С горячим пламенным приветом это я. Как учишься, что нового в Горно-Алтайске? Мени конечно извени письмоҥо узак отвечать этпегеним учун и не сердись. Знаешь менде чекле свободный öй jок болгон не. Целый ла кÿн проклятый занятиелер. Прямо измучилась. Даже уйуктарга да и то времени не хватает'..\nМен бу письмоны кычырарга кÿчсине бердим. Jетире кычырбай да, \"Атаманга\" ойто табыштырып бердим.\n- Сен кызыҥды озо тилге ле грамматикага ÿрет, оноҥ письмо бичиттирт.\n\"Атаман\" мени jыга согуп ийерге jастады.\nБис унчугышпай бардыс. Jе \"Атаманныҥ\" меге ачынганы тÿрген öдö берген ошкош, оныҥ санаазында jаҥыс ла jаҥы келген письмо болгодый.\n- Кемнеҥ келди не? Наташа эмеш узак бичибеген эди. Оноҥ болды ба? Ол эмезе Танядаҥ. Jок. Зоядаҥ болор. Зоядаҥ эмес, Светадаҥ болбой.\n- Айлыҥнаҥ болор бо? — деп, мен унчуктым.\n- Айлымнаҥ? Каткы. Олор меге бичиир эмес. Бу эки jылга мен де олорго бир де письмо бичибегем.\n- Байрамда-эште открытка да салып ийбес пе? Энеҥ сÿÿнер ине.\n- А олор бойлоры не бичибей турган?\n-Айса, адаҥ-энеҥ jажы jедип, jаандап калган улус не, бичик-билик jетире билбес.\n- Кайда-аҥ. Айылдаштарына-эштерине бичидип алатан.\n-Айлыҥнаҥ акча кöчÿргилеп jат па?\n- Айына 60-70 салковойдоҥ. Олор акчазын почтага экелип ле берзе, ондо адрезин- эжин бичийле, берип ийгилеп jат.\n- Адаҥдар кайда jадып турган?\n- Тайгада. Койдо.\n- Кöрдиҥ бе, бош jок. А карындаш-сыйындарыҥ канчу?\n- Он.\n- О-о... Сени олордыҥ су-кадыгы, ÿредÿзи бир де кичинек jилбиркетпейт пе?! Эҥ кичинеги канчалу?\n- Эки айлу ошкош эди.\nМен \"Атаманды\" \"укааркак\" сурактарымла чыладып койдым ошкош, ол меге кыртыштанып баратты. Меге бу уул сÿрекей карам боло берди. Оны чын jолго тургузар кÿÿним келди.\nМен бир кезек улустыҥ \"öскö улуста сениҥ керегиҥ jок, олор бажыла да басса, ондо сениҥ не керегиҥ бар\" дейтенин jаратпай jадым. \"Öскö кижиниҥ балазы\", \"öскö улус\" — бу меге эҥ jаман, эҥ быjар сöстöр.\nБу уул арай ла jастырып jат. Ого кем де нени де айдар, болужар учурлу эмес пе?..\nБис ЗВТ-га jедип келдис.\n\" Атаман\" письмозын алардаҥ озо, он кире чаазынга кыстардыҥ аттарын бичийле, олорды болчоктоп, \"öрö чач\" деп, меге берди. Мен öрö чачып ийеримде, полго тÿжÿп, jер-башка барган чаазындардыҥ кажызын алар деп ырымдап-белгелеп турала, бирÿзин капты.\nСоня деп кыс эмтир.\n\" Атаман\" письмоны алып, кöзин араай ачып ийеле, jÿзи кугара берди...\n- Ха, энемнеҥ?..\nКонверттиҥ тыштында кара öҥдÿ карандашла мынайда бичилтир: \"Корот корный алтай улиса квардейска том 3 Унуков Парис Кебекович от Унуков Зои\".\n\"Атаман\" конвертти ачала, кычыра берди... Кычырарга jарабаста болзо, мен \"Атаманныҥ\" ийини ажыра база кычыра бердим. Тетрадьтыҥ кирлÿ чаазынына карандашла койрык-тейрик букваларла мынайда бичилтир:\nПЕСМЕ\nJакты ба балам Парис jакшы jюрюҥбе jакшы юрен туруҥ ба корото не солундар бар кожо jаткан улдарыҥ jакшы jюргилерибе jе бис jакшы jадыс балдар ончолоры jакшы jюргилери бистиҥ мында угар кёрёр бирде солум неме jок ончозыла озогы бойы сен балам биске не песме чийбей тургаҥ не керек болсо чийтурар керек акча эш jетпей турган болбосын чийтур калак стивендие албай турган болдыҥ бу песмениҥ ортосына бир де салкой болсо акча салjадым бирде катап ашан алсаҥ керек бис удабас акчаасты алийерис сеге салийерисjе баса нени чийер jе jакшы болсын балам jакшы jюр jакшы юрен балам калак аракы ичпе согушпай керишпей jюр балам.\nЧийген кижи сениҥ энеҥ 3 jанбарда 1975j.\nПисьмоныҥ алдында ару jерге jаш баданыҥ колын jурайла, \"бу сыйныҥ Тана' деп бичип койтыр.\nМен письмоны кычырала, кöстöрим jашла толуп, öкпöм кöксиме батпай барды. 'Атаман ары кöрÿп, кöзиниҥ jажын меге кöргÿспеске албаданат...\nМен эмди мында артык болгонымды сезип, араай чыгып, jÿре бердим...\nСАКЫГАН РОМЕО\nКиосктоҥ \"Алтайдыҥ Чолмонын\" садып алала, парктаҥ кöлöткöлÿ jер талдап,алтай кыстардыҥ jанына отурып алдым. Кыстар мени сеспей калды ошкош, бойлорыныҥ jажытту куучындарын кöйлöдип, jиркиреде каткырыжып отурат. Олорды тындап отурарга эби jок болды. Турала jÿре берейин дезем, база эмес.\nГазетти ачып ийеримде, кыстардыҥ бирÿзи мени кöрÿп ийеле, тыкчыйып, оозын jаба тутты. Коштой отурган кысты чаганагыла тÿртÿрип, бажыла мен jаар кекиди. Онызы бурылып келеле, кенетийин каткыга торт ло ''jарыла\" берди. Арткан кыстар озо баштап нени де билбей турган, оноҥ керектиҥ аай- ын билип, база каткыра бердилер. Олордыҥ куучыны бого ло токтоп калды. Оноҥ öскö куучын башталды...\n\"Алтайдын Чолмонын\" тимирип отурганчам, кенетийин кыстардыҥ бирÿзи аайы- бажы jок чыҥырып ийди:\n- Уулда-ар... кöрзööрдö-ö ол уулды-ы!\n- Кайда, кайда, уулдар?!\n- ... У-ууу!..\n- Автобуска кире берт.\n- Ох-х...\n- Кийнинеҥ барайын ба?\n- Jе не отурыҥ? Jÿгÿр.\n-А сен?\n-Сен озо. Оноҥ мен.\n- Ээ-э, автобус jÿр отуры.\n-Эне-е, ол уулды!\n- Коркышту современный уул!\n-Кайдаҥ бу бистиҥ \"деревняныҥ\" болзын. Кайдаҥ-кайдаҥ Новосибирсктеҥ бе, Барнаулдаҥ ба келди не. Базыды да башка. Бистиҥ немелерди-и. Фи, гостиницаныҥ jанында тургулары...\n- А бу бир неменин айланыш турганын.\n- Киосктоҥ газет садып алат, газту суу ичет, беляш алып jийт.\n- Чек ле— шпик.\n- Jазап та кийинбес. Модада ноль болбайсын.\n- Jÿзин… и-тетей мары!\n***\nМен бу кыстардыҥ шиҥжÿлеп, электеп отурган уулын эмеш-умаш бидетем: кÿнÿҥ ле кычырар кып бöктöлгöнчö бичикке, конспектке кöмдиртип койгон отурар. Чыдузын, турумкайын кайкайтам. Бойын кöрзöҥ, он jети — он сегис ле jаш.\nМен ол уулаа таныжып аларга кÿÿнзейтем. Бир катап оныҥ кычырар кыптаҥ чыгарын сакып чöкöгöм. Ол карын бичикти кöстöри суркурап, ачаптып кычырып отурган.\nАру кейге соктыртып аларга, тышкары чыктым.\nКыйын белдÿ отургышта отурзам, ол уул саат болбой, база чыгып келеле. jаныма отура берген.\nОл нени де сананып, ичинде кÿлÿмзиренип отурган. Ого канайып чаптык эдедиҥ. Jе ол турала jÿре береринен коркып, араай сурадым:\n- Öй канча?\nУул кÿлÿмзиренгенче. Такып сурагам.\n- Не? Öй бö? Jети.\n- Öйдиҥ öдÿжин!\nЭйе дезеҥ. Бир ле конспектке öй болуп калдым. Эмди де ÿч конспект арткан!\n- Андый...\nБистиҥ куучыныс ого ло ÿзÿлип калган.\nОнон мен бор-кар немелер керегинде кööрöп, уулды ойто ло куучынга тартып алгам. Ол керек дезе бойыныҥ jажыдын да меге бÿдÿмjилеп, ача берген.\n- Бот шоорло. икилиле, топшуурла, комысла ойноп ÿренип алатан болзом. ал гай инструменттер анеамблин тöзööр эдим.\n- Чын айдадыҥ . Оморкош деп неме ол! Jаҥыс оны öйгö келиштире бир кезек jаныртып ийер болзо.\nБистиҥ куучыныс алтай литератураныҥ , чÿмделгиниҥ, интеллигенцияныҥ, культураныҥ öзÿмине кöчкöн... Блааш-тартышка болгон... Ол мени билериле, кöгÿстÿзиле, кöскÿриле кайкаткам.\nJе ол кенетийин \"jажу\" боло берерде, меге каткымчылу да, ачу да боло берген:\n- Сен мени шоотпо. Сöзиҥ бер. Билериҥ бе, мен бир кыска эки jыл jууктап болбой jадым. Ого чике кöрöринеҥ де уйаладым. Бир кÿнде jаҥыс та катап болзо, ыраагынаҥ кöрÿп алзам, jакшы.\nОго кандый сÿме айдып берейин? \"Таныштырып койойын дезем, болбогон. \"Чыгарып берейин\" дезем, база.\nЭмди ол кыс бу jык ла этире кийип алган кыстардыҥ оргозында куучынга киришпей, тымып калган отуры.\nКийими эски де болзо, ару-чек, чырайы öҥжÿк те эмес, jаныс ла кöстöри кандый да jалакай, jе кунукчылду.\n-...Ой, кыстар. ол уул бери келедири!\n- Не-не? Каткы.\n- Фи-и...\nЧын, ол уул бÿдÿмjизи jок алтап базып келетти. Мениҥ аҥылап кöргöн кыстыҥ качарлары кызарып, кöстöри jаштала берди...\nУул базып келди.\n- Öй канча... кыстар... билереер бе? - акча сурагандый ÿн.\n- Бисте озо jакшылажып jадылар, а слерде?\n-Jаманым таштагар... кыстар. Jакшылар.\nКыстар jаан керек эдип отургандый, ойто ло куучынын кöҥжÿдип, уулды ундып салдылар.\n- Отурарга jараар ба? — байагызынаҥ болужы jок ÿн.\n- Бистеҥ незин сурайдыҥ.\nКыстар уулдыҥ öтурып jаткан jерине jылып, мениҥ аҥылап кöргöн кыстыҥ jанында jайымдала берген jерге кöргÿстилер. Уул эреҥистелип турала, отурып алды.\nКыстар:\n- Jе, бистиҥ барар öйис jетти. Jакшы болзын. Эҥирди jакшы öткÿреер дейле, jединижип-каткырыжып jÿгÿре бердилер.\nУул ла кыс экилези ле бöкöйип калган, унчугышпай узак отурдылар. Оноҥ кöстöри туштажа берди...\n— Базып jÿреектер бе?\n—Jе,,, кыс бажын уккур кекеди., Турала, араайынаҥ базып ийдилер.\nМен олор учун ичимде сÿÿнип арттым.\nБот бу ине, кыстар, слердиҥ сакыган- ырымдаган Ромеогор!\nЭх, кыстар. кыстар... слердиҥ сокороорды!.. Ырызыгарды ычкынып...\nТАШ JӰРЕК\nШалба Бродяга'\"' деген индийский киного билет садып алала, башталарына jетире бÿдÿн-jарым час артарда, öрö-тöмöн баскындап jÿрди.\nОл индийский кинолордоҥ санаа jок. Андый сÿÿш!.. Андый кожоҥдор!.. Кыстар олорды кöрÿп отурала, кöндÿре ле кÿҥÿреде ыйлажа беретен эмей. Ол кыстар дейтен. Jе Шалба, эр кижи... база тудунып болбойтон. ''Бродягага\" ол эмди экинчи катал барып jат.\nГруппада \"Бродяганы эҥ озо кöргöн кижи - Шалба. Эртенгизинде ол аудито- рияга кирип ле барарда, кыстар кино кандый дежип, оныҥ ÿсти орто келгендер. Ол тыныш та алынбай куучындап берген. Кыстар озо баштап сÿÿнчилÿ отургандар. Ортозы киреде - чочып, араай кыйгырыжып, оноҥ кöстöри jашталып, учында — секиргилеп, колдорын чабынып, jеҥилгендÿ ÿшкÿрип ийгендер. Оноҥ аудитория тымый берген...\nМен бодозом, кино ло jÿрÿм эки башка неме. Jÿрÿмде андый неме болбой jат — тымыктыҥ ортозынаҥ Шалбаныҥ куучынына бир де кичинек аjару этпей, кайдаар да кöзнöк jаар кöрÿп алала отурган Jанар деп кыс унчуккан.\n-Сен нени де оҥдобой jадыҥ, сенде сыстаар jÿрек те jок - Шалба удурлашкан.\n-Карын, сенде jок болбой. Сен jирме эки jашка jеткенчеҥ, бир де кысла jÿрбегеҥ . Бичиктеҥ аймаганча кычырала, кайда да учуп jÿредиҥ. Айландыра кöрзöҥ, jараш, керсÿ кыстардыҥ кöбин! Сениҥ jÿрегиҥ таш.\n- Таш? Х-хы... Чынын айдар болзо, бир де оҥду кыс jок бу городто. Город ончозын ÿреп койгон. Jаҥыс та городто дейдеер бе... Бот оныҥ учун мен jаҥыскан jÿрÿп jадым.\n-Сен jаҥыс ла бойыҥды сÿÿп jадыҥ, таш jÿрек. Чечей сени канча jыл сÿÿп jат, а сен дезе оны кöрöр дö кÿÿниҥ jок.\nШалба ол кыска чурап барган:\n- Сениҥ ондо не керегиҥ бар. Ол... ол... меге турбас.\n- Сенин jÿрегиҥ - таш. Мен эмди сениле база качан да куучындашпазым...\nМыны сананып, Шалбанын каткызы кел- ди:\n— Таш. Jакшы тÿҥдештирÿ!\n***\n-Эй, карган, озогы наjыҥды таныбаачы- аjарбаачы болуп па айса институтта ÿренип турган интеллигент кижи болуп jыдып па?\nШалба кайа кöрди. Кÿреҥ?\nКÿреҥ jаҥыс jердиҥ уулы. Ол аракычы. шокчыл, тенибер неме болгон. Качан да деремнени «колго тудуп» туратан: улус айылынаҥ да чыгар эмес. Оноҥ город тööн кача берген.Город то до токыналу jÿрбеген, керектер эдип jаргылаткан.\nЭмди бу. Шалба кайкай берди. Отурганы удабаган ине! Кийимине кöрзöҥ эстрадага чыккан артист ошкош. Оозынаҥ аракы jытанат.\n- О-о, Кÿреҥ, Кÿреҥ! Нöкöр! Jакшы? А бу сен кайдаҥ чыгып келдиҥ?\n- Таадан тÿрмедеҥ качып ийген. Jайым казак. Кöрÿп турун ба бу бичикти - деп балонь плащыныҥ jеҥин öрö шымап. Шалбага колыныҥ карызын кöргÿсти.- Не забуду мать родную .\nАнда база кандый да кызыл jылаҥаш ÿй улус, айакка оролып калган jылан, кырлардыҥ ортозынаҥ чыгып келеткен кÿн болды.\n- А бу сен кайда отурган ?\n- Барнаулда.\n- Сени тудуп алза, не болор?\nК��реҥ jаман каткырынды:\n-Кемди? Мени бе?..\n-Ондо нени эттиҥ?\n- О, jÿрÿмди айтпа да. Курорт. Общежитиеде jаткам. Бойында столовыйлу, душту, телевизорлу.\nшеде jаткам. Бойында столовыйлу, душту. телевизорлу. Курсагы в-в-о! Öйиҥди иштеп койоло, городло сал jÿрериҥ. Ресторан. Кыстар. Иштеген учун jакшы тöлöп jат. Амыраар кÿндÿ.\nОлор анайда куучындажып, институттыҥ общежитиезиниҥ jаныла öдÿп jаттылар. Шалба öйине кöрзö, киного jетире он ло минут аргкан. Кÿрен дезе калырап ла баратты.\n- Кем-кем jыжынза, меге айдып ий. Мен оны бу ла сабарымла кöзин ойо кадап ийерим - деп, тере перчаткалу колыныҥ эки сабарын Шалбанын Кöзине уулады. -\"Буйволды билерин бе ле дезеҥ, болды. Ол эмезе \"Принцти\". Шакирди, \"Кабанды\", \"Дьяволды — мениҥ корештеримди.\n- Jÿрÿм талдама болзо, тÿрмедеҥ не качкан?\nJе бу сурак jастыра берилген, оныҥ учун Шалбанын бажы. Кÿреҥниҥ jаҥы ла кöргÿскен эки сабары сарбас эткендий, тыртас öтти. Кÿреҥ бу суракка бачым каруу берип болбой, туйуксына берди. Шалба ман заарыган бойынча:\nОбщежитие барак. Мен сеге королевалардыҥ бойын кöргÿзерим...\nJе анайда айдала, коркыжы келди: \"Киного оройтып калзам? Айса ол киноны эртен алгылап койор?*'\n- Н-н-о-о!- Кÿреҥ Шалбаны jардыла тÿртÿрди. Кол тийбеген. ару кыстар ба?\nКуреҥ... балерин бе... мен общежитие барбайын деп. Киного билет садып ал гам, öй ас. Оныҥ ордына кино барак. Коркыш тын кино. \"Бродяга\".\n- Ээ, карындаш, мен бойым да бродяга. Сен меге кыстарыҥды кöргÿспеске бе?\n- Бойсын, Кÿреҥ. Эртен барак.\n-Jе мен сакышка öлÿп каларым.\n- Билет карам.\n- Кино кöрбöгöниҥнеҥ öлбöзиҥ, а сениҥ эҥ артык нöкöриҥ ол королеваларыҥды сакып болбой, öлÿп калар.\n-Jе ол искусство пне!\n-Искусствого тÿкÿр кой.\n- Ондозоҥ до, нöкöр...\n- Башта ла. карган. Оноҥ öскö. бистиҥ турмениҥ айдыжыла болзо. сеге крышка.\nКанайдар. Шалба Куренди ээчиделе. ойго кайра общежитие jаар бурыды. Öйине кöрöрдö, эки ле минут арттыр!\nКыпта Чечей отурды! База ла Чечен! Бу бого, квартнрада jаткан кижи, кайдан келген болотон? Бу кайткан кыс? Jаантайын ла оныҥ, Шалбанын, jолында турар.\n- Кыстар кухняда чай азып койгон, барып экелейин - Чечен кыптаҥ чыга берди.\n- Кем jок сый - Кÿрен сабарын \"таре\" этирди. - Сен jакшы уул. Сыйын учун эртен сеге jарымды тургузып jадым. Jöп пö?\n- Jöп - Шалба чазына кöрзö, стрелка оныҥ тÿжине ле сакыган чертимегине jылып jатты! Шалбаныҥ jÿреги сÿрекей тыҥ согулып-чарчалып баштады. Jе онон кинодоҥ озо он беш минут журнал болотоны санаазына кирерде, ичинде кандый да jеҥил боло берди.\nО, Кÿреҥ, сеге эртен мынаҥ да jÿс артык кыстар кöргÿзерим. Бу кысты... тфук!\nБаштап тарый бу да болотон - Кÿрен Шалбаныҥ jардына таптады.\nЧечей кÿкпек шилде чай тудунган кирди. Маҥзаарып, ого-бого согулып турала, онто чыкты.\n-Кöрдиҥ бе, мениҥ сыйымды, нöкöр, — деп, Шалба кööрди. - Кебер jок то болзо, ш ы ра ҥк а й ы н, оптузин.\nАйтпа да. Тен м-м-ы-ы! — деп, Кÿреҥ эрдин мычылдатты.\nУдабай Чечей ойто кирди. Магазин барып келген болг��дый: сарjу, сахар экелди.\n- Бейин öдÿп. чай ичеер, уулдар, — деп, ол айактарга чай уруп, калаш кезип, курут. сарjу салды.\nШалба чазына кöрöрдö, журнал башталганынаҥ он минут öдö бертир. Бир айак чайды ичип те ийгедий jе- аштап турганы коркышту. Оноҥ кино эки сериялу. Jе ол Чечейдиҥ чайын канайып ичип отурар? Кыстар эмди ле кирип келзе? Эртен коп деген неме…\n- J о к, мен тойу - Шалба кÿрт эдип, тура jÿгÿрди.\nЧечей, калбак арчып jаткан бойы, кыймык jок туруп калды...\n…Шалба Чечейди ичинде jÿзÿн-базындап каргап, солусактап. Кинотеатр jаар jÿгÿрип баратты.\nКЕJЕГЕ\n(Озогы jÿрÿмнеҥ)\nТорбок оҥдонып келзе, кöр бажында эки jаҥыртыктыҥ ортозында кептелип калган jатты.\nБойын бойы бодонбос, болгон ло jерде jапрадылып jадар кайткан кÿрÿм бу! - деп, айылдыҥ эпши jанында чайлап отурган эмеени, Торбоктыҥ серип, оҥдонып келерин кечеги ле бойынча каран кетеп отурган чылап, öбöгöнин арбай берди. - Бир уурт аракыны да кöдÿрип болбос айла эр дийт мыны. Тфук, jескинчилÿ танма! Кöргöн jаҥыс балазыныҥ тойын да кöрбöгöн. Кур- тыҥ кайнап, ол jаҥыс jеениҥди. Быйантыны, кöкö тÿште улус кöзинче аҥдып, шалбаарып турган адыҥ не? Куда-а-й, кудай, мыныҥ уйадын кайдеен эдер?\n-Тöгÿнеле тылбыраба! -дейле, Торбок кеjегезин сыймай алза... кеjегези jок!\nЭди-каны мылырап, тили тартыда берди...\nТорбок балазыныҥ тойын jакшы ла öткÿрер деп сананган эмей. Эрик ле jокто канайдар, ол ачу таҥмазы jаанды jаан, jашты jаш деп ылгаарын, килеерин билер эмес. Той башталарына jетпей, кÿндÿ-кÿрееден тапту калап, эрмек-куучыны кöптöп лö турган . Оноҥ ол öлöр-барарын билбей, ады jарлу бöкöни, Быйанты jеенин, та не челдей берген. Быйанты таайын угуп, канай- ып чыдашсын база, оны кеjегезинеҥ ле ала койгон эди, оноҥ арыгызын Торбок билбес...\nТорбокты коркышту санаалар меезин эрей берди: \"Ӱле-коногым келгени ле бу туру. Кеjеге кижиниҥ кин-тазылы, ол кижиниҥ сÿнезиле тудуш неме. Тöзи чирик агаш чылап jыгылып калатан турум. Уы-ый, айлу- кÿндÿ Алтайым, алган эжим, бала-баркам!..\" Торбок эриндерин jÿк ле арайдаҥ кыймыктадып, угулар-угулбас шымыранды:\n— Эш-неме билбейдим...\nКижиниҥ ÿреле бергенин кöрÿп, килеерин билбес Мылjыштыҥ jÿреги jымжай берген болгодый Торбокко jаткан jеринеҥ турарга болужып, jаҥыртыктыҥ алдынаҥ эки тажуур аракы чыгарды.\nБу тойдоҥ арткан эки тажуур аракыны тудунганча, Быйанты jеениҥниҥ айлына кирип чыккадый эмтириҥ. Jеен уул сениҥ карган согумныҥ бир jаманымды, бай ла. таштаар болбой.\n***\nТорбок Быйанты jеениниҥ айлына öлöҥнöҥ jабыс, суудаҥ тымык кирип келеле!Jакшы кондыҥ ба, jееним?\" — деп, jакшы сураарда, ÿни бойына алыс jердеҥ угулган неме чилеп угулды.\n— Бейин, тöр jаар, öдööр, таай! — деп, Быйанты тура jÿгÿрпп, таайыныҥ тажуурын алып, тöжöнчик салып, Торбокты арай ла болзо, jаш балага бодоп, ала койгодый турды.\nМыны кöргöн Торбок алаатып. манзаарып, эжиктиҥ jанында тура калды. Быйанты таайын jединип экелеле, ширдекке отургызып, тажуурдыҥ бöгин ачты.\nJеениниҥ урган аракызы Торбоктыҥ эди-канын изидип, оны эмештен оморкодып турды. Оноҥ таай öгööн кожоҥ баштады:\nJеерен тайдыҥ jелижи\nJелиш беди - суу эмей.\nJееним кööркий айтканы\nТöгÿн беди — чын эмей.\nСанаазы jаҥы ла jарый тÿшкен Быйанты jоон, кöгÿс ÿниле сыылада берди:\nТай боронын jелижи\nJелиш беди — суу эмей.\nТаайым кööркий айтканы\nТöгÿн беди — чын эмей.\nТапту калагылап, jеендÿ-таайлу экÿ кучак- тажып, jаҥыс аай jайканыжып, оноҥ ары кожоҥдоп отургылады:\nJерсÿ jадык аҥданбас,\nJеендÿ-таайлу ырашпас.\nТазылду jадык аҥданбас,\nТаайлу-jеендÿ ырашпас.\nТаайы база ла бир кылчас эдип кöрöрдö, орынныҥ ÿстинде оныҥ, Торбоктын... кеjегези чычайып калган jатты. Мыны кöргöн Торбок Быйантыга: \"Jееним, меге — карган согумга чугулданба\" —деп айдала, айылдаҥ чыга басканын билбей калды...\nАлтай албатыныҥ jанында кеjеге тоороры jаан байлу. Кеjегени jеен кижи тоорор, тоорыганы учун таайы jеенине тынду неме айдып беретен. А jеени таайыныҥ кеjегезин ÿзе соголо, таайын jаҥыртыкка кептей мергедегени алтай албатыныҥ jÿрÿминде болголок.\n***\nТорбок jуукта jада калган. Ол jайы-кыжы ийт тере бöркин бажынаҥ чунчыбайтан. Кажы бирде: \"Бу бöрÿгеерди бажаардаҥ не уштыбайдаар?\"— деп, улус сураганда, 'Бöрÿк jокко чай да кайнадым кирези чыдажып болбос инем: Быйанты jееним ÿзе тартып койгон кеjегемниҥ ордын соок салкын öткÿре согуп тургандый\" — деп, та комыдаган, та кокырлаган аайлу айдатан...\nЧАҤКЫР АМАДУ\n(Кичинек повесть)\nТаҥдалай ойгонып келди.\nКандый jакшы! Кыптын ичине кÿниҥ jаркыны толуп калган, кайра ачып койгон кöзнöктöҥ jылу эзин келет, теҥери кöпöгöш- кöпöгöш, jабуудаҥ тамчылар быдырап тÿжет, кучыйактар чур-мар кожоҥдойт.\nМен нениҥ учун ÿлгерчи, jурукчы эмезим! — Таҥдалай кöкип, jуурканды ача тартала, кöзнöктиҥ алдына jÿгÿрип келди. — О-о... Jе кем jок — мен кожоҥчы.\nМениҥ чаҥкыр амадуум...\nJок, бу мен канайып турум. Ÿнди чеберлеер керек. Бÿгÿн эҥирде ойын-концертте кожоҥдойтон турум ине. Ол уул мениҥ кожоҥымды угарга келер. Мен jаҥыс ла сеге кожоҥдоорым, сеге. мениҥ... — Тандалай кÿлÿмзиренип нйди. — Чындап, оныҥ ады кем?..\nОл сакыбаган jанынаҥ jаҥы ачылта эткендий, бойына бойы кагкырып, кыптыҥ ичиле айлана берди.\n— Кем де болзо, кайдалык! Ол мени сÿÿп jат! Сÿÿп jат! Мен кандый ырысту!\nКайкамчылу неме — Таҥдалай эмдиге jетире ол уулдыҥ адынаҥ болгой. ол кажы jердиҥ, нени эдип турганын да билбес. Öскö кыстар болзо, ол уулла куучындашпай да jадып, \"ÿйе-сööгинеҥ\" бери тоолоп берер эди. Jаныс та ол уулды дейдеер бе —- кыстар городтыҥ оромдорыла öрö-тöмöн öдÿп турган уулдарды ончозын, олордын айдыжыла болзо, ''беш сабары чылап\" билер эмей.\nЧындап та. Таҥдалай саҥ башка кыс. Кöп эрмектенбес те, баскындабас та jаантайын ненн де сананып jÿрер. Абитуриентка да болордо кезик кыстар деремнеден экелген öтöк jыды да чыгарга jеткелекте, jобош кылыгын таштап, шалмардаҥ кийеле, шалбыҥдап база берген эмей. А Тандалайдыҥ jолы дезе б��чик кычырар кып ла институттыҥ ортозы болгон.\nТаҥдалай эмди ÿчинчн курста. Jирмелÿ. Ол бир де кичннек öскöрбöгöн — ол ло бойы. Кожо jаткан эҥ jуук ÿÿрелерине де бойыныҥ jажыдын айтпас. Кыстар оны ла кайкап божобос. Олордыҥ ла Тандалайдыҥ ортозы кандый ыраак!\n***\nТаҥдалай айланышка бажы оорый берерде, орынныҥ кырына отура тÿшти — \"Ух!.. Мен кандый ырысту!\"\nТандалай кече эҥирде ол уулла... кож» болгон.\nКерек кинодоҥ башталган. Тандалай он бежинчи рядтаҥ билет садып алала, кассадаҥ туура базарда, кийнинде турган кижи: \"Меге бир билет. Он бежинчи ряд, ÿчинчи jер\" деген.\nТандалай нениҥ де учун кайа кöргöн. Ол уул?! Чочыганы коркыш.\nКино баштала берген. Jе ол уулдын jери куру. Тандалай киноны да кöрбöй, оройтып калган улусты кийдирер эжиктеҥ кöс албай отурган. Ол уул!! Тандалай нени де кöрбöй, нени де укпай барган...\nКино божой берерде. ол уул Тандалайдыҥ кийнинеҥ базып ийген. Оноҥ Тандалайга теҥдележип келеле, колынаҥ jединип алган. Олор общежитиеге jеткенче, унчугышпаган. ''Эртенге jетире, Тандалай!\" — деп, ол уул эрке шымыранып, колын jаҥыган...\nТандалайдыҥ нени де эдер кÿÿни келбейт. Ол анайып сÿрекей узак отурды. Учында отурыш кÿÿнине тийди. Jастыгыныҥ алдынаҥ башкÿннеҥ бери кычырып баштаган дневнигин чыгарды. Бÿгÿп койгон jердеҥ ачып, кычыра берди.\n8.10.73.Jÿрÿмимниҥ эҥ ырысту кӱни Бÿгÿн мен jÿрÿмимде баштапкы ла катап сиенага чыктым. Jаштаҥ ала амадаганыма jединдим.\n... Килиҥ кöжöгö, эки jанынаҥ отло чалыдып койгон тапчы сцена. карануй зал да отурган улустын сомы...\nОйын баш караачы кöрööчилерге адымды jарлап ийерде, jÿрегим оозыма чыга берген. Сценага чыгарынаҥ кемзинил, мойноп тургам.Кыстар мени мекелеп, кийнимнеҥ ийдип турган. Ойын башкараачы мени сценага албанла чыгарган. Залда калганчы рядта уулдардыҥ шоодылганду каткызы угулган. Ÿстине ол уул баштапкы рядта отурган. Эки ле кöзи менде... Мен оноҥ тын манзааргам. Jарык оттоҥ кöзим кылбыккан. Кожоҥымды эки катап баштайла, экилезинде туктурылгам. Ÿчинчизинде бÿдÿмjи jок баштайла, кожондоп кöндÿге бергем.\nМениҥ чанкыр амадуум\nТа кайда болбогой, та кайда?\nМениҥ чанкыр амадуум\nЫраакта. ыраакта...\nМен бастыра бойым кожоҥ боло бергем. Jаҥысла ого, ол уулга, кожоҥдогом...\nОл, байла, келер jастарда,\nКöктиҥ кööрöм jыдында,\nМениҥ чаҥкыр амадуум\nКöзим салган бир уулда...\nУул, учарга jазанып турган куштый, ичкери эҥчейип алга,. чагылып калган кöстöринде чиҥбей отурган.\nБилбезим, оноҥ ары канайда кожоҥдогом... Ол уулдаҥ öскö залда улустыҥ сомдоры арчылып, кайдаар да jылыйып калган. Оноҥ агып тÿжÿп келеткен суучактый не де шылырай бергендий билдирген, оноҥ кöчкö кÿзÿрегенди, оноҥ улустыҥ сомдоры кöрÿнип келген. Мен чочый бергем улус колчабыжып турган эмтир. Зал jарыла бергедий. \"Би-ис\", \"бис\" — деген кыйгылар уулган. Полды да тизиреде тепкилеп тургандары бар.\nМен сценаныҥ ары jанына jÿгÿре бергем. Зал торт ло тÿймей чыккан. Ойын башкараачы, кöстöри jашталып калган, меге тынастап jÿгÿрип келеле, сценага чык ла чык деп jайнап, чиректей берген. Jе мен ол jаар кылчас та этпей, тонымды кийеле, чыгып jÿрÿп ийгем.\nJол ортодон ойто бурыгам. Нениҥ учун-билбезим. Ойын кöрöр залдыҥ эжигин когызадып кöрзö, ол уул отурган jеринде jок...\nОбщежитиеге келзем, кыстар ойын-концерттин кийнинде бийе-танец болор дежип, кÿскÿниҥ алдында бастыгыжып турган. Мен олор до jаар кöрбöй, орынымды jазайла, кöзимди jумуп, узак-узак jаттым...\n9.10. 73. Айдары jок айас кÿн болды.\nАудиторияга Кирилле барарымда, староста колында тудам чечектÿ уудура басты. Балдар jаҥыс уунда сÿÿнчилÿ кыйгырыжа бертен. Уулдар дезе \"ура\", \"ура!\" дежип, мени öрö чачадыс деп тапкылаган. Меге кече сценага чыгардагызынаҥ уйатту болгон. Лекция-семинарлар божогончо, ончолоры ла мени опсыркаганду ширтеп, шымыражып отургандар. Jанып келетсем, jанымла öткöн кезик улус мен jаар кекип кöргÿзип, база шымыраныжып тургандар.\nКычырар кыпка барып, оноҥ тÿн киргенче чыкпадым.\n10.10.73. Кожоҥдогоным керегинде куучын тÿгенгелек. Ÿредÿчилер мени мактап, келер öйлöргö jедимдер кÿÿнзейт.\nБу ончозы качан божоор? Андый коркышту мен нени эттим?\n11.10.73. Ол уулды кöрдим. Кинодо. Кийнимде рядта отурган. Эп jок неме болды: бир кижи ол уулды jеримди jайлат деген. Ол уул оттый кызарып, туку алдындагы рядка барып отурып алган.\nКино ичимге jакшы кирбейт. Кыстар менеҥ киноны сураарда, jардым кызынгам. Олор мени öткÿре мактап ийерде, чÿми jаанай берген дешкен. Ох, кандый коронду сöстöр!\n12.10.73. Солун ла неме jок. Кар jаады. Эрикчилдÿ. Уйуктаар алдында кыстар ортодо сÿÿш керегинде куучын болды. Кыстар сÿÿш барына бÿтпейт. Мен айттым: Jок, сÿÿш бар. Ого учураган кижи jиит, чактула сÿрлÿ боло берер. Сÿÿш — ол илбизин-куулгазын кыстар меге талганча ла каткырышты. Сен нени билериҥ дешкилейт.\nМениҥ куучындажар кÿÿним чыга берген. Уйуктаачы болу, кöзимди jумуп ийгем.\n13.10.73. Айлыма письмо бичидим. Эзен- амыр, су-кадык, акча салбагар. стипендиеде jедер. База нени эттим? Француз драматург Корнельдин \"Сид\"деп трагедиязын кычырдым.\n14.10.73. Амыраар кÿн. Кыстар киного кычырган. Барбадым. Кийим jунуп. \"Сидтти тÿгезе кычырала, библиотекадаҥ француз драматург Расинниҥ \"Андромаха\" деп трагедиязын алдым. Уйуктаарга jетире талор- ортозына jедип калдым.\n6.11.73. Эртен байрам. Институты эҥир болды. Кожоҥдодым. Кöрööчилер кожоҥымды сÿрекей jылу уткыды.\nОл уу л баштапкы рядта отурды...\n7.11.73. Байрам. Бпстиҥ группа салковойдоҥ jууды. Чындыйдыҥ квар тиразында темдектедис. Учына jетире болбодым.\n8.11.73. Байрамныҥ кийни, оныҥ учун кем де семинарга белетенбеген. Мен белетенип те алтан болзом, унчукпадым. Ÿредÿчилер де оҥдогонду кÿлÿмзиренип, семинарларын öткÿрбей, лекцияларын кычыра берет.\n11.12.73. Музыка аайынча литература кычырып баштадым. Атту-чуулу кожоҥчылардыҥ jÿрÿми, öткöн jолы меге сÿрекей солун.\n12.12.73. Ÿредÿдеҥ ле келеле, чала-была ажанып алала, бичик кычырар кыпта музыканыҥ бöлÿгинде карайуй киргенче отурдым.\n13.12. 73. Уйуктаар алдында Майма сууныҥ jарадыла соодоп базып jÿрдим. Кожоҥдоп, бойымла бойым куучындажын турган эмтирим. Мен билдим: кожоҥ jокко jÿрÿп болбозым.\n14.12.73. Jаҥы jылга белетенип турубыс. Мен \"Чаҥкыр амадуны кожоҥдоорым.\nТынарга да öй jок.\n20.12.73. Репетиция болды.\nНениҥ де учун ол уул санаамнаҥ чыкпан. Кöрÿнбес болуп та кайда барган?..\n21.12.73. Репетицияга jÿрдим. Бор-кар шылтактар таап, кöп алтай балдар рнпетицияга келбеди.\n22.12.73.Ойто ло репетиция болды. Келген улус кечегизинеҥ ас. Кайтан неме бу?Jаҥы jылга jетире толу ла кÿндер арткан. Öмö-jöмö бсте jок болзо, не де болбозыс.\n23.12.73. База ла репетиция.\nОл уул керегинде санандым…\n1.1.74. Сегис кÿн бичибедим! Öй чек jок болгон. Эки час кайра, 12 часта, Jаҥы jыл чыккан. Кече эҥирде Культураныҥ Туразында ойын-концнрт болгон.Кожондодым.Мен, байла, качан да анайып кожоҥдобогом.Улучтыҥ коляабыжы тыҥ болды.Ол уул ойто ло баштапкы рядта отурган…\nАлдында бийе-танецтер öдÿп jат.\nБистиҥ кып сÿрекей jараш jазалган: столдыҥ ÿстинде jÿзÿн-jÿÿр ойынчыктарлу чибичек, кöзнöктöргö ай, jылдыста, стенелерге дезе аҥ-куштар jуралган, лампочкалар jÿзÿн-jÿÿрлендире будылган, потолоктоҥ карычактар салактанган.\nКандый jакшы! Бир jанынаҥ öдÿп jаткан эски jыл карам. Мениҥ каткырар, кокырлаар, кожоҥдоор кÿÿним келет. Jÿрÿм кандый jаркынду. кандый элбек! Алдымда кандый кöп jолдор. амадулар!..\"\n* * *\nТандалай оноҥ ары кöп страницаларды кычырбай öткÿрип ийди. Анда солун ла неме jок. Алтай музыка керегинде, jайалталу алтай балдарды анылу ÿредÿге ийери керегинде, блааш-тартышту да сурактар аайынча бойыныҥ кöрÿм-шÿÿлтезин бичиген...\n\"4.4.74. Эки кÿн орыннаҥ турбай, ыйлап jаттым... \"\nТандалай атпас этти... Блокнодын тöжине jаба тудуп, кöзин jумуп ийди...\n...Тандалай автобус сакып, токтодуда \"Ромео ло Джульеттаны* кычырып отурган.\nНеме jылбырт эдип, кем де эки-ÿч оос jöдÿлдеп, ''эй, былар\" деерде, бичиктеҥ бажын кöдÿрип кöрöрдö, чачын кöрмöс чилеп öскÿрип алган, тизе тужы тыгыш, учы дезе jерjалан джинсалу чодыр-кара уул турган.\n- Слер мындый коркышту нени кычырып турганаар?\nТандалай унчукпаста, уул ого коштой отурып алала, чала кайра jадып, араайын сыгырып, сабарларыла тизезине ойной берген.\n- О, слер \"Ромео ло Джульеттаны\" кычырып турган турбайаар! Мен оны ÿчинчи класста ÿренеримде кычыргам. Тыҥ роман! Ромео Джульеттага болуп, суу дööн калып ийген jок беди. Бот мен ол эпизодты кычырала, ыйлаган эдим. Кöрзöҥ, кемди... ы-ы кемди... канайда бичип jат!\nТандалай каткызын jÿк ле арайдаҥ тудуп:\n- Бу роман эмес, а трагедия. Оны бичиген кижи — Шекспир. Ромео сууга калыбаган...\n- А, чын ла дезеер, суу дööн калыбаган.\nОноҥ ол уул анекдоттор айдып баштаган.\nТандалай оныҥ анекдотторын угуп, бичигин туура салып койоло, jаш бала чылап, талганча ла каткырып отурган.\nУул оноҥ оок-теек, болор-болбос немелер керегинде тыныш та алынбай куучындай берген.\nТандалай озо баштап оныла эптежип болбой отурган — не де болзо, ол уул, jе оноҥ ого ÿрениже берген, уулла ачык-jарык куучындажып, оны \"сен\" деп, ого керек дезе сурактар да берип турган.\nУул бойын Кешка деген. Jаткан jери Экинурда болтыр. Тандалай ол jердиҥ кöп кыстарын билетен, оный учун сÿÿнген бойыпча, кыстардыҥ аттарын адап, олордыҥ су- кадыгын, нени эдип турганын шылай берген. Кешка булгалып, ары-бери буландап, \"а, Валя ба... jе-е Валяны неме адып ийзин бе,jÿрÿ ле...\" деп эмезе \"Зоя ба? А, Зоя тен... сал ла jÿрÿ...\" деп турган. Оноҥ нениҥ де учун öскö куучын баштаган...\n***\nТандалай бир ле кöрöрдö, бÿрÿҥкÿйлеп келеткен.\n-Уй, мен, ÿÿреме баратан кижи, отура калтырым ине! Эмди ол айлында jок.\n-Эмди не болор? Калак, коркышту керек болгон беди? Мен бурулу ошкожым.\n-Jок, jок, слер канайып тураар! Мен бойым.\n-Нени эдерис?\n-Мен столовый баратам.\nКешка чазын кöзине jуук тудуп, сыгырып ийеле, онон Тандалайга кöргÿскен:\n-Сегис! Бÿгÿн суббот. Столовыйлар эрте бöктöлип калган.\n-Чын да дезеҥ. А мен бойымнаҥ да ажанып албай. Кыстар чай азып койгон болор Биске барак па?\n- Быйаным. Бойсын. Бис рестораннаҥ да ажанып албай.\n-Jок, jок, мен ресторанда качан да болбогом. Андый акча да jок.\nКешка карылып-карылып каткыра берген:\n-А слер акчаны кайдатанаар? - деп, тöш карманынаҥ целофанла кадарлап койгон паспорт чыгарып, оныҥ ортозынан кызыл- кызыл ондор кöргÿскен. -Слердийиле болзо, бу не, акча эмес пе?\n-Калак, сен акчаҥды тегин jерге ÿребе.\n-Акча — чаазын, кижи — алтын. Бир катап тойо ажанып та албас па. Эртен турадаҥ ала оозыма нени де тутпадым. Слерге барайын дезем, кыстарла таныш эмезим, кандый неме келди дежер. Уйатту. Бÿгÿн суббот кÿнде слер, байла, бош болбойоор? Араайынаҥ куучындажып отурарыс. Кайдаҥ билер, айса болзо, бис агалу-сыйынду, угы-тöзис те jаҥыс. Эмдиги улус бой-бойын билижер эмес...\nЧын да, кайдаар меҥдеер? Тандалайдыҥ трагедияны кычырар кÿÿни jанып калган. Общежитие барар, чайлаар. Онон нени эдер? Конспект бичиир бе? Эртен де тÿжине бичиш jетпей. Ресторан ол не jер эмтир, барып кöрÿп те келбес пе. Алдында, Тандалай деремнеде тужында, город барып jÿрген улус ресторанда болгонын айга учуп барып келгендий куучындайтан. Оноҥ бу jалакай, керсÿ кööркийдиҥ кÿÿнин не соодор. Ол чала кунугып, кемле де куучындажып, кунугын ÿлежерге турган ошкош... А ол бир уул олор экÿниҥ кожо базып jÿргенин кöрÿп ийзе? Jе, тоҥ ло канайда берет эмеш. Кижи кижиле кожо баспас, куучындашпас эмес.\n***\nОлор ресторанга келерде, ол кÿÿлеп, кайнап jаткан.\nТандалай чöрчöк jерине кирип келгендий, ары-бери аjыктанып, бÿдÿрилер. Кешка дезе бойын jайым тудуп, кандый да jаан улустыҥ алдына базып барала, олорло нени де куучындажып-каткырыжып алала, \"Jаманымды таштагар, карифандар\" — деп, тöжин jаба тудунып, оноҥ саҥ башка ээлип- бÿгÿлип, столдордыҥ ортозыла öдÿп турган. Бастыра ла jанынаҥ \"Кешка, Кешка!\" деген калаҥы ÿндер угулар, кандый да уулдар тура jÿгÿрген бойынча, Кешканы бойына чиректеер. Кешка дезе Тандалай jаар имдеп, олордыҥ колынаҥ тудуп:\n-Ачынбаар, наjылар, jаҥыс ла ачынбаар.\nКалаҥы уулдар Кешканы эҥ артык нöкöрис деп, jаманысты ташта деп jайнаар.\nБош jер jок болгон. Айдарда Кешка столдордыҥ ортозыла чорчыс-мыйрыс базып бараткан официантка кысты токтодып, оныла куучындажып-кööрöп, толыктаҥ стол сурап алган.\nКуучынчы Кешка тымып, нени де сананып отурган. Оноҥ таҥкылаарга jараар ба деп, 'ТУ\"-нын пачказынан сигарет чыгарып, камызып алган.\n-Слер тартараар ба?\n-Jок... Jок...\nТандалай чала кайкап отурган. Бу байа чÿм-чам jок уул канайда берди? Мени слер деп туру ба? Бу мен канайып турум — jаан jерге келген кижи андый болбой...\nТандалай стенеге частаҥ кеелеп эткен jуруктарды, улустарды сонуркап кöрö берген. Jе анда кандый кижи jок! Айла олор тегин улустаҥ башка туру ине! Мында база башка jÿрÿм öдÿп jаткан турбай! Ол городто jатканынаҥ бери удабас ÿч jыл болор, а эмдиге мыны билбеген! Мында отурган ÿй улус та саҥ башка: кöстöри кадалгак, таҥкылап отургылайт.\n***\nКешка таҥкылап божойло, сигаредин öчÿрип, кукла ошкош официантка кыска имдеп, сабарыла тарсылдадып ийген.\nОфициантка базып келеле:\n- Нени jакыдарыс, Кеш? — деп, \"Ресторан Алтын-Кöл\" деп бичип койгон jылтырууш кадарлу меню сунуп, тÿрбек чаазын ла карандаш чыгарып, каткак ийиндерин jайкай берген.\nКешканыҥ меҥдеп турганы jок:\n-М-м... Айдарда... бичи, Галочка: баштапкызында, бефстрогандар; экинчизинде, ром, ÿч jÿс; ÿчинчизинде, \"Жигули\", торт; тöртинчизинде, jарымдай кургак \"Шампанский''4, бир шил; бежинчизинде, кара кофе. Байла, болор, jылгырлап турум, Галочка. Бойыҥ билериҥ... — деп, отургыштыҥ бе- лине \"jайрадыла\" берген.\nКирген улус Кешкала кол тудушпаганча отурбас. Саат болбогон, официантка Кешканыҥ jакыганын тажый берген.\nОфициантканыҥ кажы ла экелгени сайын Кешка кöзии араай jумуп, бажыла кекип отурган.\nСтол jабыла берерде, Кешка содон чööчöйлöргö сырадаҥ уруп, сол колына вилка, оҥына бычак алый, бефстроганга кире берген. Тандалай вилканы эп jок тудуп, анаҥ-мынаҥ кадап, кессе, чек кезилбес.\nКешка сыралу чööчöйди Тандалайга албадап ла туттурып, танышканыс учун деп сÿстÿрип, ичип алган. Тандалай чööчöйди jаҥду амзаачы болуп, эрдине тийгизип, ойто тургузып койгон. Кешка бойыныҥ чööчöйине сырадаҥ урала, Тандалайдыйына эки-ÿч тамыскан. Тандалай ичпей мойной берерде, \"Jаҥыс чööчöй ичпейтен, слер мени jаман кöрÿп турганаар ба?\" — деп тура берерде, чööчöйин албаданып ла тÿбине jетире ичкен.\nӰчинчи, тöртинчи чööчöйлöрди Кешка Тандалайга албанла ичирген. Мойноп-тытпактажып отурарга бийик культуралу улус кöзинче эп jок болгон.\nГрафинде ромноҥ чööчöйди ичкен ле кийнинде Тандалайдыҥ бажы айланып, кÿÿни бийиктей берген. Кешканыҥ ойто ло куучынчызы-кокырчызы тудуп, анекдотторын тöгÿп баштаган...\nКешка официантканы кычырып аларда, ол кичинек чодычагын чатылдадып турала:\n- Слердеҥ он jети садковой jирме беш акча — деген.\nКешка столдын кырына тудуш jирме бешти чÿмденип чачып, jандырыжы jокко деп, ойто ло анекдотторына кöчкöн. Оноҥ нениҥ де учун ÿй улустыҥ ла эр улустыҥ эди-канында öдÿп турган кандый да \"биологический\" ле \"психический\" процесстер керегинде куучындай берген...\n***\nОн бир jарым jедип, ресторанныҥ отторы кезиктей öчö берерде, Кешка тура jÿгÿрип, Тандалайга турарга болужып, колтыктап ийген. Алдында этажтаҥ бир шил кызыл алып, ородып алган.\n-Эмди мениҥ квартирама барарыс. Анда эjемниҥ чыккан кÿнин темдектеп jатканыс. Куру барарга эби jок.\n***\nАвтобус кайда да токтой берерде, олор тÿжÿп, кандый да тапчы, караҥуй оромы каран уй оромычакла барып, кичинек болчок тураныҥ jанына келгендер. Jе ол турада от то jок болгон.\n-Jуулыжарга jеткелек. Эмди де бÿткÿл эки час арткан. Сакыбаганча болбос. Слер ÿжÿркебегер. Айлаарда чылап бодоноор. Квартираныҥ ээзи эмеен одожында турада. Келдинде. Олор база келгилеер. Маша jеҥем вареньелÿ калажын быжырып, шык билинбей турган болор. Jалакайы! Мени уулы эдип алган. Мен оныҥ ижин ончозын эдип берип тургам да. Jанзам, айлымнаҥ эт, тÿк, ноокы, одын экелерим.\nТураныҥ ичинде кижи jаткан деерге болбос болгон: кир, jыт. Стенелериниҥ череди тÿжÿп калган. Потолок jемирилип келеткен. Столдыҥ алдында чогуп койгон тоозы jок куру шилдер. Стенелерде кандый да кызыл jылаҥаш ÿй улусту кезинтилер. Столдо кÿскÿниҥ кырында кандый да кыстардыҥ сÿр-jуруктарын кыстап койгон...\nТандалай чачылып калган кандый да бöсти алып, тураныҥ ичин арчый берген. Jе полдыҥ балкажы кадып калган — суу изидип, jибиделе, jунбаганча неме болбос.\nТандалай бир ле кöрöрдö,jуунатпаган орынныҥ ÿстинде шпилька jаткан, а будында — арта салып койгон лифтик. Оны кöрöлö, Тандалай кайкай берген... Кешка олорды тöжöктиҥ алдына сугуп, jаҥыс jерге тепсенип, саҥ башка каткырынган.\n- Эjемниҥ ундынчаҥы коркуш... Бÿгÿн мында конгон... Мен полдо уйуктагам... Чыккан кÿни болордо, байла, jÿÿлип турган болбайдар...\n- Jок, мен jанадым — Тандалай шыйдына берген. - Jакшы болзын.\n-Акыр, кайда браадыҥ? — Кешка тап эдип, Тандалайды кучактай алган.\n-Божот! Дон-Жуан — Тандалай оныҥ jÿзине тÿкÿрген.\nJе Кешка jÿÿле бергендий, тынастап, Тандалайдыҥ чачын, кöстöрин, мойнын окшой берген:\n- Мен сени сÿÿп jадым. Узактаҥ бери сÿÿгем. Jе сеге jууктаарынаҥ jалтанып тургам. Мени таштап мынаҥ барба. Мен сен jокко jÿрÿп болбозым, Тандала-ай... — Ол Тандалайды орынга jыга базып, кийимин jыртып чача берген.\nТандалай коркышту терлеп, удурлажар кÿчи чыгып турган. База ла эмеш, ол санаазын ычкынып, бастыра бойы селендеп, каткыра берер.\n- Jок! Jок!! Качан да!!!\nТандалайдын курч тиштери Кешканыҥ тöжине кадаларда ла, ол jаман багырып, оныҥ чачын эки колдоп искей берген. Тандалай, ач бöрÿ чилеп, оныҥ тöжинеҥ чайнам этти ÿзе согуп, орынныҥ ÿстинде октолып jаткан Кешканы артыргызып койоло, jыртык кийимдÿ, эзирик кижидий таралjып, эжик jаар болгон...\n...Тандалай тын jок кижидий, сÿрекей узак jатты...\nДневнигин тöжинеҥ jÿк арайдаҥ кöдÿрип, оноҥ ары кычыра берди...\n\"25.6.74. Дневнигимди кандый узак тутпагам — эки ай! Öртöп койорго санангам, jÿрегим барынбады.\nБу эки айга нени эттим? Нениде эмес. Улаарып тургамдый jÿрдим. Кыстар мени психиатрическийге ийер болорыс дежет. Мынаҥ озо мен jÿрÿмди jÿкле бичиктеҥ билтирим. Эмди jÿрÿм керегинде, оныҥ учуры керегинде кöп сананар болдым. Бодойтом, бастыра улус jакшы деп. Кöрöр болзо, jакшы улус ортодо каа-jаа jаманда улус туштап туратан болуптыр. Мен андыйлардын бирÿзиле — Кешкала кожо базып, ресторанда отурып, квартиразына барганым учун уйаладым, jескинедим, бойымды бойым каргайдым. Мен ого бойымды базындыртарга, тепседерге бербегем. Онызы jакшы. Jе мен бистиҥ бу кичинек городыста иштеп ле ÿренип jÿрген öскö дö кыстардыҥ салымы керегинде сананар учурлу эмезим бе? Эртен ле Кешкадый уулдар ол кыстардыҥ jаш jÿрÿмин неге де бодобой ÿреп койордоҥ айабас. Андый jÿзи де, jÿреги де jок немелерди jаргыга берер керек.\n30.6.74. Ол уул керегинде кöп сананар болдым. Кöрÿнбегени удады. Айса, Кешка ла мениҥ кожо jÿргенимди кöргöн?\n9.8.74. Бÿдÿн-jарым ай бичибедим. Jе кандый солундар? Бисти бир айга Кöксуу- Оозында Гагарка деген jерге öлöҥ ижине ийген. Городтоҥ бого jетире кере тÿжине келдис. Тоҥдолышка öзöк-буурым оодылып калгандый. Какыргамда, болчок-болчок балкаш чыгат. Тÿн кирип те калган болзо, кыстар jастык-тöжöгин алганла jерде, клуб баргылады.\nМен дезе Кадынныҥ jарадына келдим. Кадынды jуугынаҥ баштапкы ла катап кöрÿп турум. Колымды оныҥ jымжак толкуларына сугуп алала, узак-узак отурдым.\nКадын нени де белгелеп тургандый, шуулап-аҥданып jаткан. Теҥериде кара булуттар jаныс jерге барчакталып-койылып тургаи.\nJÿрегиме кандый да тыш, амыр боло берген. Удабай jылу-jылу jаҥмыр jааган. Мен öдÿгимди суурып, jаҥмырга 'jÿзимди тöгöп алала, Кадынныҥ jаказында тайыс jерле каткырып, кожоҥдоп jÿгÿрип турдым...\n10.8.74. Ишке чыкпадыс. Jадатан jеристи jазап, алмардаҥ азык-тÿлÿк алдыс. Деремнеле таныштыс. Карган-тижеҥдер. оок балдар бисти öскöлöп, сонуркап кöргÿлеп турат.\nЭҥир кире ле берерде, улус тарткан \"Белоруса \"таркырап jеде конгон. Кара-кÿреҥ уулдар \"Белорусьтыҥ\" абразынаҥ калыгылап, бистиҥ jаткан турага келгендер. Кыстарла узактаҥ бери таныштый, олордыҥ кажызыныҥла адын адап, сертежип-кокырлажып турган.\nКадында болдым...\n11.8.74. Кöк-Баш деп jерде иштедис. Кандый jакшы! Кÿнде кааҥ. Мен ончозыла кокырлажып, тытпактажып турдым. Кыстар мени ле кайкап бош jок.\nМеге кулунду jеерен бее бердилер. Кулун меге коркышту jарады. Оныла ойноп jалын, чÿрмежин тарап-öрÿп турдым. Мен оны Салкынак деп адап алдым.\n12.8.74.Суреен jакшы иштелди. Обедке кой сойды. Курен деп уул улай ла мен jаар кöрÿп туру. Мен ого соок.\nКадында болдым...\n13.8.74. Jаҥмыр jаады. Колчалгыла öлöҥ чаптыс. Иш божоордо, ончозынын кийнинде jанып бараткам. Ага��тыҥ ортозынаҥ таҥ атту кандый да кижи чыга конгон. Чочыганым коркыш. Кÿреҥ эмтир. Канайдар, кожо jорторго келишти.\nДеремнеге jеткенчеес, бир де куучындашпадыс.\nКадында болдым...\n14.8.74.Иштеҥ сÿÿнчи албадым. Салкынак та меге jапсыбайт. Кÿреҥ меге нени де айдарга тидинип болбой турганы билдирет.\nКадында болдым...\n15.8.74.Иш jарабады. Ургун jанмыр jаады.\nКадында болдым...\n16.8.74. Коркышту чыладым.\nКадында болдым... \"\nТандалай чазына кöрöрдö, ойын-концерт башталарына jетире jарым ла час арттыр. Ол дневнигин jастыгыныҥ алдына тÿрген сугуп, кийине берди.\nТандалай сценага чыгып келерде, зал, ÿстине изÿ суу чачып ийгендий, jаҥыс уунда \"а-а\" деп, оноҥ сÿрекей тымып, кенетийин колчабыжула торт ло jоткондоло берди.\nОйын башкараачы кöжöгöнин ары jанында сабарын тиштенип, ыйлаарга тургандый, jÿзин чырчыйтып алган туру. Оноҥ Тандалайга jÿгÿрип келеле, оныҥ сол колын öрö кöдÿрип ийди. Зал оноҥ ары \"калаптанды\".\nТандалай анайып узак турды. Ого кенетийин залдыҥ ортозында кандый да таныш jÿс кöрÿнди... Кешка!.. Ол кандый да кыс кучактап алган отуры. Кандый jаш, эрке ле тенек кызычак!\nТандалайдыҥ öзöгинде не де ÿзÿле берди...\nБаштапкы рядта... ол уул... отурды... Оныҥ ол ло чагылып калган кöстöри... Оныҥ кöстöри...\n***\nЗал кÿÿлеп-табыштанып чылайла, токынай берерде, Тандалай кожоҥдой берди...\nМениҥ чаҥкыр амадуум...\nКожоҥы бого ло ÿзÿлип калды. Зал кый- мык та этпеди.\nМениҥ чаҥкыр амадуум...\nТандалай оноҥ ары кожоҥдоп болбой барды — кöксине кем де базып алгандый... Кешка... Ол отургыштыҥ белине кайра jадып, \"сайрап\" отуры... Ол уул...\nТандалай коркышту изип... терлей берди...\nМениҥ чаҥкыр амадуум...\nЗалда кыймыктаныш башталды.\nТандалай микрофонды ычкынып, jÿзин jаба тутты... Кöзине ойто ло Кадын кöрÿнип келди. Ол кайдаар да кÿÿлеп-шуулап агып ла jат, агып ла jат, агып ла jат...","id":"<urn:uuid:cc482065-f5f1-4738-a29f-ee3c9afb88c9>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/TORBOKOV.HTM","date":"2018-10-17T06:15:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00343.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999420643,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999420642852783}","num_words":19514,"character_repetition_ratio":0.023,"word_repetition_ratio":0.002,"special_characters_ratio":0.208,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13396.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Н.К. Ялатов\nЧАҤКЫР ТУУЛАРДЫҤ ЧӦРЧӦКТӦРИ.\nАЛТАЙДЫҤ ОЙГОР ЧӦРЧӦКЧИЗИ\nНиколай Кокурович Ялатов 1927 jылда ӧзӧктӧри кӧп Шебалин аймакта чыккан. Ол ала jаштаҥ ала албатыныҥ оос чӱмдемелин сӱӱп, угуп, кӧгӱске салатан. Уулчак аҥ - куш, улус керегинде уккан чӧрчӧктӧрди, кеп укаа, чечен сӧстӧрди, табышкактарды, учы-куйузы jок кожоҥдорды, - ончозын угуп, качан да ундыбайтан. Кӧп jылдардыҥ туркунына кӧгӱске илинген ончо чӱмдемелдерди карыыр jажы jеткенче алып jӱргени кайкамчылу.\nJаш та тужында, jаанап та келерде бастыра укканын Николай Кокурович кичинек, соныркак балдарга jаантайын куучындап, там чӱмдеп туратаны эмдигенче кӧрӱнет. Чӧрчӧкчи, кайчы улус кӧп jерлерге jӱрер, тоозы jо�� улуска jолыгып, олорло ачык-jарык куучындажар. Аjарыҥкай, сескир, ак сааналу jӱрер.\nНиколай Кокурович кезик чӧрчӧкти кем айтканын, кемнеҥ укканын качан да ундыбайт. Темдектезе, «Керик байды кезеткени» деген чӧрчӧкти ол 1947 jылда Оҥдой аймакта Караколдо jуртаган майман сӧӧктӱ Jыргал деп карган кижидеҥ уккан. Ол ӧйлӧрдӧ Николай Кокурович Апшыйактуда малдыҥ эмчизи – ветеринар болуп иштеген. Jыргал ӧрӧкӧн Каспа jурттаҥ Апшыйакту jуртка jеткенче, кӧп солун куучындар айткан эди деп ол эмди эске алат. Оныҥ эске алганыла болзо, Тыт-Кескен деп jерде, кезер кескен тыт та керегинде кеп куучынды айткан. «Бу кереес тытты агаш кезеечилер кезип салганы комой – деп, чӧрчӧкчи эске алат. – Jербойындагы улус албатызыныҥ чӧрчӧк-куучында арткан мындый кереес jерлерин корып, чеберлеп, jаш ӱйеге кӧргӱзип, куучындап jӱрзе, jакшы болор эди. Jе бу керегинде улус сананбайт ошкош. Jаҥыс та jараш эмес, кереес jерлер, агаштар jоголгоныла колбой jон ортодо ол керегинде куучындар да ундылган».\nОнызы чын. Jе Николай Кокурович Ялатов бойыныҥ билерин тӧкпӧй-чачпай jаш ӱйеге карамы jоктоҥ куучындайт. Бу jуунтыга салынган чӧрчӧктӧрдиҥ, легендалардыҥ кӧп нургуны «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кепке базылган. Кезик куучындар бой-бойына jуук эмезе варианту. Вариантту куучындар, чӧрчӧктӧр албатыда кӧп. Олорды балдар кычырып, бойлорына кӧп солундар билип алар. Jе ол куучындарды, чӧрчӧктӧрди бу бичикке белетеерде, jаҥыдаҥ аjаруга алып jазаган. Бичикке анайда ок кеп сӧстӧр, чечеркештер кирген.\nJуунтыга кирген чӧрчӧктӧр кычыраачыларга jилбилӱ болор деп иженер керек. Олордо ач, керик, калjу бай-jайзаҥдарды тегин улус омогыла, сӱмезиле, санаазыла, jалтанбазыла jеҥип турганы керегинде солун айлылат.\nАлтай албатыныҥ алтындый сӧзи биске кереес. Темдектезе, улустыҥ, тындулардыҥ, ар-бӱткенниҥ белгелери керегинде кӧп-кӧп кыска, курч эрмек-куучындар бар. «Алтай улус озодо айдыҥ-кӱнниҥ айалгазын ӧлӧҥдӧрдӧҥ, агаштардаҥ, тындулардаҥ, Айдыҥ, Кӱнниҥ, Jылдыстардыҥ турган аайынаҥ, бӱдӱминеҥ озолодо билип туратан» - деп, чӧрчӧкчи айдат.\nАнайып, jуунтыга Николай Кокуровичтиҥ албатынаҥ уккан белге-темдектерди база салганы jолду болор. Олорды балдар кычырып, jӱрӱминде тузалангадый учуралдарды эске алып jӱрер, айса болзо, бойлоры да чӱмдеп байыдар, jӧмӧӧр деп иженер керек.\nСлердиҥ колыгарда солун, jилбилу бичик. Кычырыгар.\nТаныспай Шинжин,\nГАНИИИЯЛ-дыҥ ишчизи, бичиичи.\nАЛАКАН ЛА ОНЫҤ УУЛДАРЫ.\nОзо, озо ӧйлӧр тушта бистиҥ туулу чаҥкыр jараш Алтайыста алган эжи jада калган Алакан деп эмеген jуртаган. Кӧп jылдарга ол Теке байдыҥ койлорын кабырган. Оныҥ кату терелерин илеп, эки колыныҥ кӱчиле jаткан. Алакан деп эмегенде беш уул болуптыр. Jаан уулыныҥ ады Эргек, экинчи уулы Ус, ӱчинчи уулы Ортон, тӧртинчи уулыныҥ ады Чычалкай болгон.\nАлакан эмеген кой-эчкилердиҥ терелерин, торко чылап, jымжада илейтен. Оноҥ олорды Теке байга экелип, ижи учун алган азык-тӱлӱкти jӱктенип jанар. Беш балазын тойо азырап jӱретен.\nБир кӱн Алакан эмеген тыҥ оорый берген. Илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин Эргек деп jаан уулына береле, айдыптыр:\nJети сууныҥ ол jанында,\nJети тууныҥ ары jанында\nТоолоп болбос мал азыраган,\nТоозы jок jон башкарган\nТеке бай jуртап jат.\nБу терелерди ого табыштырала, айт: «Энем азык-тӱлӱк экел деп jакыган».\nЭргек илгин таарын jӱктенип, кӱн ажыдын кӧстӧп, базып ийген.\nТӧрт jаан суу кечкен, тӧрт jаан туу ашкан.\nОноҥ ары барып jатса, тӧрт айры jол ортозында jӱрекче айыл турган, jӱлӱнче ыш чыгып турган. Эргек jууктап келерде, айылдаҥ ак башту эмеген чыгып келген. Эргекти кӧрӱп ийеле айткан:\n- Эргек, jакшы ба! Сен кайдӧӧн барадырыҥ? Айылга кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичип алзаҥ.\nЭргек, jакшылажала, айткан:\n- Мен слердиҥ бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧгӧрди ичкенче, капшай барып Теке байдыҥ ӱстӱ-jуулу курсагын jибей.\nАнайда айдала, анаҥ ары база берген.\nБир jаан суу кечкен, бир jаан туу ашкан. Теке байдыҥ ӧргӧӧзине jеткен. Каалгалу эжигин ачып, айылга кирип келген. Илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин jерге салып, от айагына отура тӱжӱп, эзен-амыр сураган.\nТеке бай тӧр бажында отурды. Эргекти кӧрӱп сураган:\n- Не керектӱ келдиҥ?\nЭргек айткан:\n- Энем меге илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин береле, айткан: «Азык-тӱлӱк божогон. Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында, тоозы jок мал азыраган Теке деп байдаҥ азык-тӱлӱк сурап экел деген».\nТеке бай эмегенине бурылып, айткан:\n- Сен бу Эргекке сарjу, курут берзеҥ. Ажанып алзын.\nЭмегени илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин кабыра кучактанып, тӧргӧ апарып салала, бир jалбак курут, бир болчок сарjу алып берген. Мыны кӧргӧн Теке бай айдыптыр:\n- Эргек, сен курут ла сарjуны бу агаш тишке тиштейле, оттыҥ jанына кадап сал. Бойыҥ чыгып, эмеш одын jарып ий. Оноҥ келип, ажанып ал.\nЭргек тышкары одынды jарып ийеле, ажанарга кирип келерде, сарjузы кайылып калган, куруды кӱйеле, кичинек артып калган. Эргек курудын jип ийеле, ыйлаган.\nТеке бай айткан:\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары чыгып, айылды эбире бассаҥ, тӧр бажында тӧрт мӱӱстӱ куча бар, оны экелип сойоло, кара казанга кайнадып jи.\nЭргек айылдаҥ чыгып, эр jанын эбире базарда, кӧк ийт калып келген. Чеденди ажып jадарда, jалмаш эдин ийт jара тарткан. Чеденди тӧрт мӱӱстӱ кара куча сӱзерде, Эргек тереҥ ороныҥ тӱбине тӱшкен. Чыгар аргазы jок, ыйлап-сыктап, артып калган.\nЭнези ле тӧрт карындажы тӧрт кӱн сакып чӧкӧгӧн. Энези Ус деп уулына илеп салган кой-эчкилердиҥ терелерин береле, айткан:\n«Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында Теке бай jуртап jат.\nКой-эчки кабырган Алакан энем слердеҥ азык-тӱлӱк экел деп ийген» - де.\nУс деп уулы илгин таарын jӱктенип, Теке байдыҥ jуртын кӧстӧп, базып ийген.\nТӧрт jаан суу кечкен, тӧрт jаан туу ашкан.\nОноҥ ары барып jатса, jӱрекче айыл турган, jӱлӱнче ыш чӧйилип турган. Качан ол айылга jууктап келерде, айылдаҥ ак башту эмеген чыккан. Усты айылга кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичсин деерде, Ус айткан:\n- Слердиҥ бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧгӧрди ичкенче, капшай барып, Теке байдыҥ ӱстӱ-jуулу кӧчӧзин ичпей.\nАнайда айдала, база берген. Ӱч сууны кечип, ӱч туны ажып, Теке байдыҥ ӧргӧӧзине jедип, каалгалу эжигин ачып, кирип, от айагына отурып, эзен-амырын сурашкан.\nТеке бай сураган:\n- Не келдиҥ, Ус?\nУс айткан:\n- Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында, слердиҥ кой-эчкигерди кабырган энем азык-тӱлӱк экел деп айткан.\nТеке бай эмегенине айткан:\n- Бу Уска сарjу, курут бер.\nБайдыҥ эмеени илилӱ терелерди кучактанып, тӧргӧ апарып салала, Уска бир болчок курут, бир болчок сарjу берерде, Теке бай айткан:\n- Сен курут-сарjуҥды агаш тишке тиштейле, отко изидип сал. Бойыҥ чыгала, одын jарып ийеле, кирзеҥ, jымжап калар. Ажанып аларыҥ.\nУс курут-сарjузын агаш тишке тиштейле, от jанына кадайла, чыгып, одын jарып ийеле, кирип келерде, сарjу кайылып калган. Курудын jип ийеле, ыйлай берген.\nТеке бай айткан:\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары, айылдыҥ тӧринде тӧрт мӱӱстӱ куча бар. Оны экелип, кара казанга кайнадып jи.\nУс чыгала, айылды эбире базарда, кӧк ийт калып келген. Ус чеденди ажып jатканча, оныҥ jалмаш эдин jара тарткан. Чеденге кирип барарда, тӧрт мӱӱстӱ кара куча сӱзерде, тереҥ оро тӱбине барып тӱшкен. Мында агазыла экӱ ыйлажып арткан.\nӰч кӱн ӧткӧн. Эки карындаш jок. Энези илеп салган кой-эчкилердиҥ терезин Ортон деп уулына береле, айткан:\n«Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында Теке деп байдаҥ азык-тӱлӱк экел».\nОртон илгин таарын jӱктенип, акаларыныҥ изин истеп, базып ийген. Тӧрт jаан суу кечкен, тӧрт jаан туу ашкан. Jолдо jӱрекче айылдаҥ jӱлӱнче ыш чыгып турган. Jууктап келерде, ак башту эмеген чыгып келген.\n-Jакшы ба, Ортон! Кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичип ал – деген.\n- Слердиҥ бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧгӧрди ичкенче, капшай барып, Теке байдыҥ ӱстӱ-jуулу кӧчӧзин ичпей.\nАнайда айдала, база берген. Оноҥ ары Ортон ӱч jаан суу кечип, ӱч jаан туу ажып, Теке байдыҥ ӧргӧӧзине jедип, эжик ачып, кирип келерде, Теке бай тӧрдӧ отурган. Ортон от айагына отурып, jакшы сураган.\n- Не керектӱ келдиҥ? – деп, Теке бай сураарда, Ортон айткан:\n- Jети сууныҥ ары jанында, jети тууныҥ ол jанында, слердиҥ кой-эчкини кабырган Алакан энем азык-тӱлӱк экел деген.\nТеке бай эмегенине айткан:\n- Бу Ортонго курут- сарjу бер.\nЭмеени илеп салган терелерди тӧргӧ апарып салала, Ортонго бир болчок курут, бир болчок сарjу экелип берген.\nТеке бай айткан:\n- Агаш тишке курут- сарjуҥды тиштейле, от jанына изидип салала, чыгып, оды jарып ийеле, келип jи.\nОртон уул курут- сарjузын от jанына изидип салала, чыгып, одын jарала, кирип келерде, сарjузы кайылып калган. Ортон курудын jийле, ыйлай берген.\nТеке бай айткан:\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары, тӧр бажында , тӧрт мӱӱстӱ кара куча бар. Оны экелип, кара казанга кайнадып jи.\nОртон айылдаҥ чыгып, айылды эбире базарда, кӧк ийт калып келген. Чеденди ажып jадарда, jалм��ш эдин jара тарткан. Ол чеденге кирерде, кара куча сӱзерде, Ортон тереҥ оро тӱбине барып тӱшкен. Эмди мында ӱч карындаш ый-сыгытта арткан.\nЭнези ӱч уулын эки кӱн сакып чӧкӧгӧн. Энези эмди Чечен деп уулына илеген кой-эчкилердиҥ терелерин берип, айткан:\nАкаларыҥныҥ кийнинеҥ бар.\nJети сууныҥ ол jанында,\nJети тууныҥ ары jанында\nТеке байдаҥ азык-тӱлӱк экел.\nЧечен илгин таарын jӱктенип, акаларыныҥ изин истеп, базып ийген.\nТӧрт jаан суу кечкен,\nТӧрт jаан туу ашкан.\nКӧрӧр болзо, jӱрекче айылдаҥ jӱлӱнче ыш чыгып турган. Ак башту эмеген чыгып келеле, айткан:\n- Jакшы ба, Чечен! Кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичип алзаҥ.\nЧечен айткан:\n- Теке байдыҥ ӱстӱ-jуулу кӧчӧзин ичедим.\nАнайда айдала, оноҥ ары база берген.\nӰч суу кечкен,\nӰч туу ашкан.\nТеке байдыҥ ӧргӧӧзине jедип, эжигин ачып, кирип, от айагына отурып, jакшылашкан. Тӧр бажында Теке бай бойы отурат.\n- Не келдиҥ, Чечен? – деп сураган.\nЧечен айткан:\n- Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында, слердиҥ кой-эчкини кабырган Алакан энем слердеҥ азык-тӱлӱк экел деп ийген.\nТеке бай эмегенине айткан:\n- Бу Чеченге курут-сарjу бер.\nЭмеени илгин таарда терелерди тӧргӧ апарып салала, Чеченге бир болчок курут, бир болчок сарjу экелип берген.\nТеке бай айткан:\n- Курут-сарjуны агаш тишке тиштейле, от jанына изидип салала, чыгып, эмеш одын jарып ийеле, келип jи.\nЧечен тиштеги курут-сарjузын очок jанына кӱлге кадайла, чыгып, одын jарала, кирип келерде, курут-сарjузы кайылып калган эмтир.\nЧечен отурала, ыйлай берген.\nТеке бай айткан:\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары, тӧр бажында, тӧрт мӱӱстӱ кара куча бар. Оны тудала, экелип, кара казанга кайнадып jи.\nЧечен тышкары чыгып, айылды эбиреде базарда, кӧк ийт калып келген. Чеденди ажып jадарда, jалмаш эдин jара тарткан. Чечен чеденди ажарда, кара куча сӱскен. Чечен тереҥ оро тӱбине тӱшкен. Кӧрӧр болзо, ӱч карындажы мында онту-калакта болтыр. Кожо артып калды. Эмди тӧртӱ боло берди.\nАлакан эмеген Чычалкай деп уулыла кожо тӧрт уулын эки кӱнге сакыган. Jок. Арга jокто Алакан Чычалкай деп уулын ийген.\nАкаларыҥныҥ кийнинеҥ бар.\nJети сууныҥ ол jанында,\nJети тууныҥ ары jанында\nТеке байдаҥ азык-тӱлӱк экел.\nЧычалкай илгин таарын jӱктенип, акаларыныҥ изин истеп, тӧрт суу кечкен, тӧрт туу ашкан, jӱрекче айыл турган, jӱлӱнче ыш чыгып турган.\nJаба jедип келерде, ак башту эмеген чыгып келеле, Чычалкайга айткан:\n- Бу сен кайдӧӧн барадырыҥ? Кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ичип ал.\nЧычалкай айткан:\n- Эзен-амыр сурап, айылга кир дегенде, не кирбес.\nАнайда айдала, айылга кирип келерде, айылдыҥ ичиниҥ jаражын кайкаган. Бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ дегени ӱстӱ-jуулу кӧчӧ эмтири. Эмеген кӧчӧни айакка уруп, таш тактаныҥ ӱстине тургусты. Чычалкай ичер болзо, кӧчӧниҥ амтандузын! Уйдыҥ эмчегинеҥ эткен борбыйдаҥ кӧӧрчӧк урган. Jакшызын!\n- Таш тактаныҥ ӱстинде казы-карта jадыры, кезип jи! – деерде, Чычалкай jип турза, тӱгенбес. Ол ло бойы. Байагы борбыйдагы кӧӧрчӧктӧҥ уруп ичер болзо, тӱгенбес. Ол ло бойы. Чычалкай кайдӧӧн барып jатканын угуп алала, эмеген айдыптыр:\n- Акаларыҥ ӧткӧн эди. Айылга кирип, бийттӱ-сиркелӱ кӧчӧ ич дееримде, бирӱзи де болбогон… Эмди коно амырап, уйукта, - дейле, кӧбӧҥ-торко тӧжӧккӧ jатырып, кӧбӧҥ-торко jууркан jабып берген.\nЧычалкай тойоло, уйуктай берген. Ойгонып келер болзо, кӱн чыгып келген эмтир. Чычалкай чыгып, jунунып, ойто кирип келзе, кӧчӧ белен. Кӧӧрчӧктӧҥ уруп ичер болзо, бортого толбозобос. Картаны кезип jиир болзо, астабас. Там ла кӧптӧп турар.\nЭмеген айдат:\n- Ажан, ажан, балам! Баратан jолыҥ кӱч. Jакшы ла тойо ажан.\nЧычалкай бортодоҥ кӧӧрчӧкти уруп, ичип турза коробос jаҥду болды.\nКартаны кезип jип отурза, астабас. Тойо jип алала, кайкап отурат. Тышкары уй да jок, jылка да jок.\nЭмеген Чычалкайга айтты:\n- Jе, эмди амырап, курсагыҥ тойып, кӱчиҥ кирип калган. Теке байга jедип, кирип барала, jакшы суразаҥ, jаҥ аларга келдим деп айт. Эмеени курут-сарjу берзе, ӧгӧӧни айдар: отко тиштеп салала, одын jарала, келип ажан деер. Сен алган бойынча jип ий. Теке бай айдар: тороҥ тойбогон болзо, тышкары, тӧр бажында, тӧрт мӱӱстӱ кара куча бар, оны экелип, кара казанга кайнат jи деп айдар. Сен айылдаҥ чыгып, эбире бассаҥ, сеге кӧк ийт калып келер. Сен оны ташла ӧлтӱре сок. Чеденди ашсаҥ, тӧрт мӱӱстӱ кара куча сени сӱзерге келер. Сен тура болзоҥ, сени jастыра сӱзер. Сен эки мӱӱзинеҥ тудала, jыга базып, ӧзӧйлӧ, jӱктенип, айылга кийдиреле, сойып, кара казанга кайнат. Чеденниҥ ичинде тереҥ ородоҥ тӧрт акаҥды чыгарып, азыра.\nАнайда айдала, ак башту эмеген Чычалкайды ӱйдежип чыгала, казандый кара ташты кӧдӱрип, ары-бери экчеп ийерде, jудрукча боло берген.\n- Мыны каптыргаҥа сугуп ал. Мыныла ийтти соксоҥ, ӧлӧ берер. Jастыра сокпо – деп, jакып ӱйдешти.\nТойо-кана ажанып, амырап, конуп алган Чычалкай эки элегин кайра кыстанып, акаларыныҥ кийнинеҥ истеп, базып ийди. «Ӱч суу кечип, ӱч туу ажып», Теке байдыҥ ӧргӧӧзине jедип келген. Эжикти ачып киреле, от айагына отурып, jакшылажат. Теке бай тӧр бажында отурат.\n- Не келдиҥ, Чычалкай? – деерде, Чычалкай айтты:\n- «Jети сууныҥ ол jанында, jети тууныҥ ары jанында» слердиҥ кой-эчки кабыраачы Алакан энем мени слердеҥ азык-тӱлӱк экел деген.\nТеке бай эмегенине айдат:\n- Чычалкайга курут, сарjу бер.\nЭмеени бир болчок курут, бир болчок сарjу берерде, Чычалкай, сунган колын тарткалакта, jип ийген. База бер деп сураарда, бай айдат:\n- Тороҥ тойбогон болзо, тышкары, айылдыҥ тӧринде темир чеденде тӧрт мӱӱстӱ кара куча бар, оны экелип, сойып, кара казанга кайнадып jи.\nЧычалкай айылды эбире базып, каптыргада тажыналып, jаткан ийтти согордо, ол ӧлӧ берди. Темир чеденди ажарда, куча сӱзерге маҥтап келерде, тура калыырда, jастыра сӱскен. Чычалкай кучаныҥ эки мӱӱзинеҥ тудуп, jыгала, ӧзӧп ийерде, айылдыҥ ичинде онту угулды. Кучаны jӱктенеле, кирип келерде, Теке бай ӧлӱп калган jадыры.\nЧычалкай кара кучаны сойып, эдин ооктойло, кара-казанга кайнат��ы.\nТеке байдыҥ эмеени айдат:\n- Мени ӧлтӱретеҥ бе?\nЧычалкай айдат:\n- Мен кижи ӧлтӱрбейтем. Ӧгӧӧнӧр jаманына ӧлди не. Слер ол мениҥ тӧрт акамды эмдеп, jазыгар!\nАнайда айдарда, эмеген сӱӱнип, айдат:\n- Кара сагыжы бойына jетти. Jе мен эмдеерим.\nЭкӱ барып, Эргек, Ус, Ортон, Чечен деп карындаштарды ородоҥ чыгарып, экелип, эт, jуула азырап, эмдеп jазаган.\nЧычалкай улалу атла энезине браатса, байагы jӱрекче айыл jогыла. Энезине jедип, не болгонын куучындарда, энези айдыптыр:\n- О-о калак, ол эмеген эмес эмей. Ол кӧрӱнер ле кижиге кӧрӱнер. Ол jер киндиги энези. Сеге килеп, ончогордыҥ тыныгарды айрыган турбай.\nЧычалкай тӧрт аказыла, энезиле кожо малду-ашту, jалчыларлу, байып, jыргап jуртай бердилер.\nЭКИ БАJА.\nМынаҥ озо чаҥкыр тууларлу Алтайда эки карындаш jуртаган. Бирӱзиниҥ ады Кокы, экинчизиниҥ дезе Кортон деп адалган. Кокы jаан карындажы, канча кире jуртаарда, бир де бала азырабаган, бала jок болтыр. Jе оныҥ азыраган малы сӱрекей кӧп болгон. Кокы jаныс та малла бай эмес, jе торко-маҥдык jӧӧжӧлӱ болтыр. Ол торко-маҥдык jӧӧжӧни эдер jерин таппайтан.\nКортондо, кичӱ карындажында, мал деп неме jок, jети бала оныҥ jаан jӧӧжӧзи болтыр.\nКӧп балдар азырап, бу кире ӧйгӧ jетире сӱрекей тапкыр аҥчы кижи деп адалып турган. Кортонныҥ аҥдап тапкан алузын jаантайын ла байлар, jайзаҥдар мекелеп, сӱмеленип, тӧлӱ-калан учун теп ле тегиннеҥ алып баратандар.\nКортонныҥ балдары кӧп учун jаныс саар уйыныҥ сӱди ол балдарына jаантайын jетпейтен. Оныҥ учун jокту Кортонныҥ ӱйи бала-барказын торолотпоско болуп, азыраарыныҥ эп-сӱмезин бедреп, бай баjазына ийетен. Ийзе, мынайда айдып ийетен:\n- Jе, кару балдарым, акаар-jеҥеер дӧӧн барып келигер. Сарjу-каймак jип, талкан-калаштаҥ jакшы тойо ажанып алыгар. Оноҥ ээчижип алып, jанып келигер.\nОок балдар, ээчижип алып аказыныҥ айлына келгежин, jеҥези олорды азырабайтан эмтир. Керек дезе куучындашпас та. Киргилеп келзе, эжиктиҥ jанына ла отургызып салатан эмтир.\nКайдар эмеш деп, jеҥези кӧстиҥ учыла олорго кӧрӱп салатан. Балдар отурар ла отурар. Эстежип. Анайда куру отурарга чӧкӧйлӧ, ойто jанарга ӧрӧ тургулаза, jеҥези айдатан болтыр:\n-Акыр, акыр, балдар, мен слерди азырап ийейин. Отурыгар ла.\nJеҥези jаан айакты алар ла. Бир айакта сарjу, экинчизинде дезе аарчы. Калбакты алала, олордыҥ колдорына ла оосторына сарjу ла аарчыны сӱртеле, jандырып ийтен.\nБир катап балдардыҥ энези олордыҥ айтканыныҥ чынын-тӧгӱнин билип аларга сананды. Канайда билип аларын узак ла шӱӱди. Учында эне кижи ол ло анайда сананган кӱн, тӱн кирерде, бай баjазыныҥ айлына барды. Jе айылга кирбеди. Айылдыҥ тыштынаҥ ла, эпши jанындагы иргезинеҥ тежик ойды. Оноҥ jанып келди.\nЭртезинде эне кижи балдарын баjазыныҥ айлына ийди. Бойы дезе каҥза таҥкы тартып алып, эмеш отурала, балдарыныҥ кийнинеҥ ары барды. Баjаныҥ айлыныҥ иргезине келип, ажындыра ойып койгон тежиктиҥ одожына отурып алала, эп jок то болзо, аjыктап, кӧрӱп отурды. Айылда у��ус нени эдер эмеш деп.\nБалдардыҥ энези кӧрӱп отурза, jеҥе деген кижи балдарды бозогоныҥ jанында отургызып койгон эмтир.\nJаан удабады, балдар jанарга турарда, jеҥези олорды токтодып, отурган jеринеҥ jӱк арайдаҥ турала, айтты:\n- Акыр, акыр балдар. Мен слерди чӱрче азырап ийейин. Отурыгар, jеҥези балдардыҥ оозына ла колдорына каймакту аарчыны сӱртеле, ажанып алдыгар, эмди jаныгар деп айлынаҥ чыгарып ийди.\nБалдарды баjазы канайда «азыраганын», «кӱндӱлегенин» олордыҥ энези кӧрӱп алды. Энези балдардаҥ озолоп, айлына jанып келди. Ичи-бууры кӱйӱп, тыҥ чугулданып, ол мынайда сананды: «Немени тыҥ ла билер санаалу эмтириҥ а! Акыр ла, ол балдарла уружып турган тенек шӱӱлтеҥди мен кӧрӧрим! Бир тушта тӱс jерге бӱдӱрилер ле болбойын!»\nАҥдап барган ӧбӧгӧндӧри, кӧп алу аткан, jангылап келдилер. Jе Кортонныҥ аҥдап тапкан алузын Кокы карындажы тӧлӱ учун тӧгӱндеп алды, калан учун jайзаҥ jамыркап алды. Кортон как куру артып калды. Кокы карындажы там ла байып, jамыркап баратты. Jаман кылык-jаҥы там ла тыҥып турды. Ачабы там ла jаандап турды.\nАнча-мынча jатканча, соок кыш келди. Jыргалду jай божоп калды. Эки карындаш база ла аҥдап, барарга шыйдындылар. Байагы эки баjа олорго база ла азык-тӱлӱк белетегиледи. Азык-тӱлӱк белетелерде ле, Кортон ло Кокы аҥдап атандылар.\nСооктор тызыражып турды. Чаган айдыҥ корон ачу соогы башталды. Бай баjа jокту баjага келип, сурады:\n- Бу сен соокко канайып тоҥбойдын? Сениҥ кеп-кийимиҥ самтар-сумтар. Мен тогус кат торко тонду да болзом, тӱни-тӱжи бу соокко коркышту тоҥуп jадым.\nJокту баjазы ого айдып jат:\n- Мен jокту, jаман да болзом, тоным-саным эски де болзо, соокко бир де тоҥбой jадым. Уйуктаар алдында эмеш jука этире суурынып алып, чапкыш ӱӱчелеримниҥ ортозына кирип алып, анда jылу уйуктап аладым.\nКортондо ӱӱчелер кайдаҥ келзин. Кокыда ла бар эмей. Чапкыш ӱӱче деп Кортон ол бойыныҥ балдарын айткан болгон. Бу эрмекти бай баjазы оҥдобогон болгодый. Jокту баjазыныҥ кокырлап айтканын оҥдобой, бай баjазы сӱӱне берген.\n- Ээ, мен jанала, ӱстӱ-jуулу ӱӱчелеримниҥ ортозына кирип конзом, ол ло jокту эмегеннеҥ артык, чик jок jылу конорым! – деп айдала, айлына jанып келди. Эҥирде, кийген кеп-кийимин эмеш jукарта суурынала, семис ӱӱчелериниҥ ортозына киреле, jадып, оронып, уйуктай берди.\nЭртезинде jокту баjазы балдардыҥ ортозынаҥ турала, тышкары чыгып кӧрзӧ, бай баjазыныҥ айлынаҥ ыш чыкпай турган. Ол тургуза ла барып кӧрӧр болзо, тенек бай баjазы семис ӱӱчениҥ ортозына чын конгон болтыр. Уйуктап jадала, этке jаба тоҥуп калган эмтир. Анайып, ачабына ла тенегине болуп бай баjазы тегин калас ӧлгӧн болтыр.\nБай улус кезикте кокыр билбес деген неме ол болтыр.\nАҤЧЫ\nЧаҥкыр Алтайда Аҥчы деп кижи jуртаган. Ол ӧрӧкӧн Адучы деп уулду болгон. Качан уулыныҥ кижи алар ӧйи jедип келерде, Аҥчы ӧрӧкӧн канча бар нек-сак немелерин садып, jӧӧжӧ jӧӧгӧн. Оноҥ уулына Айбычы деп jаан байдыҥ Алтынчы деп атту кызын алып берге�� болтыр.\nБир катап Аҥчы Адучы уулын ээчидип алып, арка-тууга аҥдап барган. Jолой барадала, Аҥчы ӧрӧкӧн уулыныҥ керсӱзин билерге, ого ачык-jарык айткан эмтир.\n- Jе, уулым, бу jолды кыскарт.\nАйдарда, уулы, аттаҥ тӱжеле, малтаны алала, jолды оныла чаап баштаптыр. Бу керекти кӧрӱп, адазы уулына айткан:\n- Ижиҥди токтот. Мынаҥ ары барак!\nЭкӱ оноҥ ары барып jадала, Аҥчы бир элик аткан эмтир. Уулына айдыптыр:\n- Мен барып арка-тууны эбирип келейин. Сен дезе агаш казанга бу эликтиҥ эдин кайнадып сал.\nАдазы jӱре берди. Адазыныҥ jакылтазын тургуза ла бӱдӱрерге, Адучы агаштаҥ казан jазады. Этти ого кайнадып баштады. Jе отто эт кайнаарга jеткелекте, оттыҥ jалбыжына казан кӱйе берген. Адазы келгелекте, уулы канча-канча казан jазаган. Jе этти канайып та кайнадып болбогон.\nАҥчы канча туу-ташты эбиреле, jедип келди. Аштап-суузап келеле, кӧрзӧ, уулы казанды кайнадып болбогон эмтир.\n- Jе, эмди jаналык! – деп, адазы айткан.\nЭликтиҥ эдин артынып алып, адалу-уулду айлына jангылаган. Адазы бойыныҥ айлына, уулы – бойыныҥ jуртына.\nJанып келеле, Аҥчы туйказынаҥ уулыныҥ айлына барып, эмегениле ол нени куучындажып отурганын тыҥдаптыр. Келди – Алтынчы айдып отурат:\n- Адаҥ сени jаман кӧрӱп, кыстап турган эмтир. Куру jерге jол кастырган, агаш казанга эт кайнаттырган. Бу уйат эмей база. Ол сени ӧлтӱрерге jӱрген кижи эмтир. Бу адаҥныҥ jанына jатпай, мынаҥ качалы! Качып, мениҥ адамныҥ айлыныҥ jанына барып jадалы. Анда артык.\nОл куучынды уккан Аҥчы ӧбӧгӧн аайы jок ачынган. Ачынала, Айбычы байдыҥ кызын ойто айлына jандырган.\nКысты jандырала, Аҥчы ӧрӧкӧн бойы кой кӱдӱген Кӱндӱчи деп нӧкӧр кижиге барган. Кӱндӱчи jети кысту болгон. Эҥ ле кичинек кызы Кӧӧркийек деп атту. Кеберкек, керсӱ. Аҥчы атанып jанарда, Кӧӧркийек адазыныҥ берген jӱс торбогын айдап экелген. Оны кӧрӱп, Аҥчы ӧбӧгӧн ого айдыптыр:\n- Jӱс торбоктоҥ келер jылда, эзенде, jӱс бозу ӧскӱрип ал!\nКӧӧркийек оныҥ ченегенин билеле, ӧрӧкӧнгӧ айдыптыр:\n- Эзенде минип jӱрген адаардаҥ кулун ээчидип экелеер.\nКелген керегин билип, бу бала сӱрекей сагышту болгонын Аҥчы тургуза ла билип ийген. Ол баланы уулына кудалаар деп шӱӱди. Эбире jаткан jокту-jойу улустаҥ аракы jууйла, кудалап, уулына Кӧӧркийек деп кысты алып бериптир.\nБир кӱн Аҥчы ӧрӧкӧн мынайда сананган: «Торбок кабырган бала чечен эмтир, а. Jе менеҥ чечен эмеш пе? Акыр, барып оныҥ куучынын тыҥдап кӧрӧйин».\nАҥчы барган. Барала, тыҥдап отурза, келди Адучыдаҥ сурап jат:\n- Сен алдындагы эмегениҥнеҥ не айрылгаҥ?\nАдучы уулы ол кыска айдып jат:\n- Адам бис экӱге jуртаарга бербеген. Озо баштап кожо аҥдап барак деген. Барганыс. Jолой ол мени jол кыскарт деген. Оноҥ элик адала. Агаш казанга эт кайнатырган. Мен оныҥ jакылтазын бӱдӱрип болбогом. Ол тушта мениҥ эмегеним айткан: «Адаҥ сени ӧлтӱрерге турган эмтир. Мениҥ адама баралык» - деп. Адам ого тыҥ ачынган. Бар-jок немезин jууйла, байдыҥ кызын айлына jандырып ийген. Оныҥ кийнинде сени кудалаган».\nКӧӧркийек ончозын угала, каруузын мынайда берет:\n- Экилеер тенек болгон эмтиреер. Jе адаҥныҥ jол кыскарт дегени – ол тӱрген jел деп айтканы болор. Агаш казанга эт кайнат дегени – этти отко тиштейтени болгон. Байдыҥ кызы шыра кӧрбӧгӧн, сен дезе бойыҥ оныҥ бажына чыкпагаҥ. Оныҥ учун адаҥ кысты ойто jандырганы чын. Чын эткен кижи эмтир.\nАҥчы, мыны угуп алып, айлына сӱӱнчилу jана берди. Олордыҥ ортозында бир де ӧӧн - ӧчӧӧн jок болуп jуртагылай берди.\nЭРТЕ, ЭРКЕ, ЭРГЕК ДЕП КАРЫНДАШТАР\nМынаҥ озо, озо ӧйлӧрдӧ туулары чаҥкыр Алтайда кӧк-боро атка минген, кара бажы кажайа берген, карыыр jажы jедип калган, катан сӧӧги када берген Кӧкшин ӧбӧгӧн jуртаган эмтир. Алган эжи дезе бажы куудый кажайа берген, быjыраш тиштери куулыдый саргарып калган Кӧнӧчи деп эмеген болгон. Анайда эку узак-узак jуртаган.\nОлор, карыганча jуртайла. Эрте, Эрке, Эргек деп ӱч талдама уулду болуптыр. Jе кажызы ла башка-башка кылык-jаҥду ӧзӱп турдылар.\nКаргандарда кӧк-боро ат, саап ичер сӱттӱ эки кӧк уй, тӱгин кайчылап алатан эки кӧк кой, ноокызын тарап алатан эки кӧк эчки, кажы ла jылда кулун берер эки кӧк бее, ӱреген эки кӧк ийт болгон.\nJылдар jылыжып ӧдӧт, айлар айланып тӱгенет. Кӧп суу аккан. Анайып канча jылдар ӧдӧрдӧ, Кӧкшин ӧбӧгӧн лӧ Кӧнӧчи эмегениле карый бердилер. Олор ӧрӧ туруп болбос, jаҥду ла отурар болуп, аймап та калган турдылар. Ижемjи jаныс ла уулдарга.\nЭрте ле Эрке деп уулдары элик-сыгын аҥдаар, адар болуп, Эргек деп эҥ кичӱ уулы эш-неме ондобос, казыр, калjу тенек болуп бӱткен эмтирлер. Андый да болзо, Эрте ле Эрке ада-энезин, Эргек деп тенек карындажын аҥдап-куштап азырайтан. Ас малын азырап, ӧлӧҥ-чӧп белетеп, айылдыҥ jӱзӱн-jӱӱр иштерин бойлоры бӱдӱретендер. Эрте ле Эрке бойлорына эш табар аргалары jок jӱрдилер. Эш-ӱӱрелери бар болгон болзо, ада-энезин кӧрӧр эди.\nБир кӱн Эрте ле Эрке эки карындаш кичинек Эргек карындажына мынайда jакылта бердилер:\n- Эргек, бис коно аҥдап барарыс. Сен дезе ада-энеҥди кичееп, мал-ашты азырап тур.\n- Jе кичеерим, кӧрӧрим – деп, Эргек сӧзин берерде, Эрте ле Эрке эки карындаш аҥдап атангылаган.\nЭргек айылда артты. Jаан удабай айылда арткан Эргектиҥ, акалар чылап, аҥдаар кӱӱни база келди. Ол акаларыныҥ айазын алып, айыл тӧриндеги мееске чыгып, анда тартып салды. Айлына келеле, ада-энезине айтты:\n- Мен мында бу меесте айа тургузып салдым. Удабай оны барып кӧрӧтӧм, - деди.\n- Кӧр лӧ, балам – деп, ада-энези айдышты.\nАнча-мынча ӧй ӧдӧрдӧ, Эргек барып тарткан айазын кӧрди. Барала, кӧрӧрдӧ, эки эчкизи айага jыга аттырала, ӧлӱп калган jаткылады. Эргек эки кӧк эчкини jӱктенип алып, айлына экелген. Кичӱ уулчак олордыҥ терезин тӱрген сойо тартала, кабырга-сӧӧктӧрин сого чаап, кара казанга кайнатты. Арткан-калган этти артпакка илип салды. Ышталзын деп. Jизе, jакшы болзын деп.\nОтко аскан казан кайнаарда, этти чыгарып, ада-энезин тойо азырап койды. Бойы да тойу ажанып алды.\nЭкинчи кӱн эҥирде эки аказы, аҥд��йла, jанып келдилер. Олордыҥ келеткенин кӧрӱп, Эргек эжикке чыгып, акаларын уткып, jалакай, эптӱ сӧстӧрлӧ мынайда сурап jат:\n- Эр киндиктӱ бӱткен акаларым, арка-тууныҥ элик-сыгынын аттыгар ба? Эне-аданы азыраарга нени адып jӧӧп экелдигер?\n- Эш неме кӧрбӧдис – деп, эки аказы удура кемзинип айттылар.\n- Ээ. Jайлаа, акалар. Мен айылда да арткан болзом, мынаар бу мееске айа тартып, эки jуҥма адала, эне-адамды азырап койдым – деп айдала, эки мыкынын тайанып, эр кижи болуп мактанып турды.\nЭки аказы лаптап кӧрӧр болзо, Эргек эки эчкини сойоло, ада-энезин азырап салтыр. Арткан этти дезе артпакка илип салган турды. Мыны кӧрӧлӧ, ачынбас акалары ачынышты. Кичӱ карындажын арбап, кӧмӧлӧп баштадылар. Тенек дежип, jӱӱлгек дежип.\nЭки карындаш эрик jокто база ла эрмектежип jат:\n- Бистиҥ кижи алар аргабыс чек jок, ада-энебисти ӧлгӧнчӧ лӧ азырайтан эмтирис.\nЭки кӱн амырайла, эки карындаш Эргекке база jакылта бердилер:\n- Бис эмди эки кӱн аҥдаарыс. Ас малысты азырап, ада-энеҥди кичее. Jе артык шок этпе.\nЭки карындаш аҥдап атана бердилер.\nЭргек айылда ла артты. Анайып турала, айылда арткан Эргектиҥ аҥдаар кӱӱни база ла келди. Байаа ла айылды эбире басты, ак jалаҥга барды, анда айа тартып салды.\n- Мен аҥга айа тартып салдым! – деп, ада-энезине айтты.\n- Аҥда, аҥда ла, балам! – деп, олор айдышты.\nАнча-мынча бололо, Эргек айазын кӧрӧргӧ барды. Барза, эки койы айага аттырып, ӧлӱп калган jаттылар. Эргек, эки койды jӱктенип, айлына келди. Сойо тартала, jаан кара казанга кайнадып, ада-энезин азырады. Арткан-калган этти артпакка илип салды.\nЭки аказы эки кӱнниҥ бажында jанып келип кӧрӧр болзо, Эргек эки кӧк койды ӧлтӱрип салган эмтир. Эне-адазы тойу-ток. Jе акалар тыҥ ачынып Эргекти кӱлип, сырт терезин ат камчызыла сабай бердилер.\nОноҥ эки карындаш алты кӱн амырайла, база ла аҥдап бардылар. Олор узак ӧйлӧргӧ аҥдап баргандар. Бодолы jарым айга. Онойып аҥдап jӱреле келер болзо, кӧргӱлеп турза, Эргек карындаш эки кӧк уйын, эки кӧк беезин, эки кӧк ийдин ӧлтӱрип салган болтыр.Олордыҥ jаныс ла терелери артып калган эмтир.\nЭки карындаш сӱмележип jат:\n- Бу Эргекти ӧлтӱрбегенче, бис амыр jатпазыс, албатыга jаныс jаман адыс чыгар эмтир.\nЭки карындаш ӧп-jӧп. Кӱӱн-тап jаҥыс.\nЭрте Эркеге айдып jат:\n- Бис бу Эргекке кӱчис чыдабас. Ол сӱрекей кӱчтӱ. Экӱ озолоп барала, аркага чыгып алаак. Таш кызыдаак. Оноҥ ташты кызыткан соҥында. Эргекти келип кычырала, айдарым: бис тӱлкӱ агыртарыс, сен дезе кызыл тӱлкӱ келип ле jатса, оны кызыл колло тут ла. Кӧк тенек неме, ол тоолонып келеткен ташты сӧс jок тудар. Тудуп алза, ол тушта ол кӱйӱп калар.\nКызарып таҥ атты. Эрте ле Эрке кичӱ карындажы Эргекти кожо аҥдап барарга кычырдылар. Эргек ого тыҥ сӱӱнди. Алакандарын тарс этире чабынып ийди.\nКайыр кырлардыҥ ары jанынаҥ кӱрееленип кӱн чыкты. Ада-энениҥ jаныс кӧк-боро адына ӱч карындаш учкажып, аҥдап атандылар.\nКобы-jикке jеделе, Эрте карындаш Эргекке айдып jат:\n- Бу ла турган кырдыҥ аҥын бис агыртып келейис. Сен дезе бу jыраалу кобыныҥ оозына сакып отур. Мында кызыл тӱлкӱ бар дешкен. Кызыл тӱлкӱ келзе ле, сен оны jастыра тутпа. Бек ле тут. Тудуп алала, бис сеге jедип келгенче, оны божотпо!\nЭки карындаш агыртар болуп кыр ӧрӧ чыктылар. Эргек дезе jыраалу кобыныҥ оозына артып калды. Эки аказы тас кара тууга чыгала, агыртып турган улус болуп, кыйгы-кышкы салдылар, бойлоры дезе jаан от салала, таш кызыттылар.\nАнча-мынча болбоды, кобыны тӧмӧн кызыл «тӱлкӱ» келип jатканын Эргек кӧрӱп ийди. Анаҥ-мынаҥ сооро-мооро тудуп турганча, кып-кызыл таш сууга барып тӱшти. Сууга тӱжеле, шыркырап jатты.\nЭргек ташты тудала, мынайда кыйгырып jатты:\n- Ээ-ээ, шыр-мыр эдедиҥ бе. Кандый эмеш, сени тудуп аларымда! Эки акам келгенче, сени божотпозым!\nТенек карындаш анайда кыйгырып, ташла уружып отурды. Эки аказы кырдаҥ тӱшкӱлеп келди. Арыгандары коркышту эмтир. Тӱжӱп келеле, кӧрӱп турар болзо, тенек карындаш сыр кыйгыда ла эмтир . Сууда соой берген ташты кучактанып алала, эки акам келгенче, божотпозым! – деп, сыр кыйгыда отурат. Мыны кӧргӧн Эрте ле Эрке, эки аказы, кичӱ карындажын, Эргекти, тӧгӱндеп болбогондорын чокым билеле, ачу-коронго тӱштилер. Jаҥыс атка учкажып алып, олор ӱчӱ бозом эҥир кирерде айлы-jуртына jангылап келдилер.\nАйылдыҥ эжигин ачып, ӱйге кирип келгилезе, адазы ла энези jаткан ла jерине ӧлгӱлеп калтыр.\nКунукчылду кӱнди Эрте, Эрке ле Эргек ый-сыгытла ӧткӱрдилер. Аш-тус jок, аш-курсак беленинче табылбаста, эне-адазыныҥ кӱнине jаҥыс кӧк-боро адын сойып, ада-энезиниҥ сӧӧгин jууп салдылар.\nАйлар ээчий айлар ӧтти. Бир jыл ӧткӧн кийнинде Эрке ле Эрте – эки карындаш мынайда jӧптӧштилер:\n- Экӱ азык-тӱлӱк белетеп алаак, оноҥ мынаҥ таҥ эртедеҥ ле качып барак. Эргек дезе мында jаныскан ла артып калзын.\nJажытту jӧптӧжип, караҥуй тӱнде эки карындаш олордыҥ санаа-кӱӱнин кем де укпаган деп бодогондор. Чын да, тӱнде jӧптӧжип турарда, Эргек олордыҥ куучындарын угуп салтыр. Кетежип, jакшы угуп алган соҥында, Эрке деген аказы оноҥ jаан аказына айдып турды:\n- Кӧс лӧ jеткен jер jаар тенип баралык. Баш jайган jер jаар уланалык. Ырысту jӱрӱм тӱҥей ле учураар болбос по!\n- Качан баралык? – бир аказы сурайт.\n- Таҥ алдында, Эргек уйуктап ла jатса, - экинчизи каруун jандырат.\nАнайып эки аказы азыкты белетеп баштадылар. Азыктарын jеткилинче белетейле, таҥ алдында ла барар болгонын Эргек лаптап угуп алды.\nЭки карындашта не болзын, талкан-кӧчӧ согуп, саргай-кандык кайнадып, караҥуй тӱн киргенде уйку jоктоҥ эт кадырып, кеп-кийимдериниҥ jыртык-тежиктерин кӧктӧгилеп турдылар. Белетениш тыҥ болуп турганын Эргек караннаҥ кӧрӱп ле турды.\nЭки карындаш азыктарын эки капка сугала, тӱн ортозы ӧдӧрдӧ, эмеш амырап алар дешти. Уйуктай бердилер.\nБу ӧйдӧ Эргек база уйуктап jаткан кижи болгон. Карындаштар уйуктай ла берерде, Эргек араай турала, сокыны алып, тӧжӧгине кыйын салала, бойы дезе каптыҥ оозын чечип баштады. Каптыҥ оозын чечеле, белетеген курсактаҥ тойо ажанып алды. Экинчи капты ачала, ажанган каптаҥ бир эмеш курсакты ого толо эдип тыктай салды. Буулап салала, байагы толбос капка киреле, бӧктӧйлӧ, тууразынаҥ тынган тыныш чыгар эдип кичинек тежик ойып алды. Ол эмди анда jадып jат.\nТеҥериниҥ тӧзи jарып баштады. Эки карындаш оны сескен болгодый. Олор ойгоноло, чала-была чайлайла, Эргек ойгонголокто, мынаҥ тӱрген барар дежип, эки капты jӱктенип, эжик блаажып, чыгып, тӱрген-тӱкей jӱргӱлей берди.\n- Эргектеҥ калганчыда ла айрылдыс – дежип, сӱӱнгилеп бараттылар.\nЭки карындаш эмди эдектерин кайра кыстангылап, кӱн чыгыжын кӧстӧгилеп, тӱрген базыттаҥ эди-каны изип, jайпаҥ-jуйпаҥ баргылап jатты. Таҥ там ла кажайып келетти.\nБаргылап jатканча, таҥдакталып таҥ атты, тамырланып, кӱрееленип кӱн чыкты. Эрке ле Эрте баргылап ла jат. Канча тайгалар аштылар, канча талай кечтилер. Аштап, арыыр бажы боло берерде, кенертеҥ алыс jердеҥ кыйгы угулды. Олор угуп турар болзо, ол кыйгы Эргектиҥ ӱни эмтир.\n- Акалар! Акалар, сакып алыгар! – деп, айткан сӧстӧри алыс jердеҥ иле угулат. Бу ӧйдӧ арыганын ундыйла, эки карындаш, меҥдеп, анаҥ ары бардылар.\nБаргылап ла jат, баргылап ла jат. Баргылап jатса, байагы jаҥыланган ӱннеҥ jуук ӱн угулып jат:\n- Акалар! Акала-ар! Сакып алыгар!\nЭки карындаш Эргектиҥ ӱнин танып ийбей. Олор анаҥ тыҥ чочып, оноҥ тӱрген бастылар. Кайа да кӧргӱлебейт. Тыныштары буулып турды.\nБаргылаган ла баргылаган. Тӱн ортозы болордо, Эргектиҥ ӱни оноҥ тыҥ угулды. Эки карындаш сӱрекей тыҥ арыгандар. Олор, jыгыла-jыгыла анаҥ тыҥ тӱргендедилер. Эмди кӱн чыгар алдында кичӱ карындаштыҥ ӱни олордыҥ чек jанында деп угулды.\nЭрте ле Эрке, арыйла, чылайла, аштайла, эмди эрик jоктоҥ амыраар деп санангылады.\n- Ажанар керек. Капты чеч! – деп, Эрке айтты.\n- Jе, бу ла чала толбозын ачып ийейин! – деп, Эрте карууна jӧпсинди.\nЭрте капты ачып ийерде, каптыҥ ичинеҥ Эргек чыга конды. Батаа, эки аказы чочыйла, эрмек те айдып болбойт. Эриндери тыркыража берди. Эдер немезин таппай турдылар.\n- Кем-jок. Кожо ажаналы – деп, Эрте айтты.\nАжанып алала, амырап, оноҥ ары ӱч карындаш ээчий-деечий бардылар.\nАнча-мынча барып jадала, кӧргӱлезе, jаан айыл турат. Тӱндӱгинеҥ кып-кызыл jалбышту ыш чыгат. Мыны кӧргӧн Эрке jаан аказы Эртедеҥ сурап jат:\n- Ака, мен бу айылдаҥ биске курсак азып ичерге суранайын? Jараар ба? Айса, кандый?\nАказы jӧпсинип ийди. Айылга кирип келгежин, оттыҥ jанында Jелбеген ӧбӧгӧн учазынаҥ jаткан эмтир. Jелбеген, Эркени кӧрӧлӧ, сурап jат:\n- Бу сен кайдаар барып jадыҥ, балам?\n- Бис, блар, слердиҥ айылга казан азып ичерге ле амырап аларга турус – деп, Эрке айтты.\nJелбеген сӱӱнди:\n- Мениҥ таш ӧргӧӧмӧ кирип, казан азып, ажанып, анда амырагар! – Анайда айдала, ичинде сананды: «Курсак бойы келген турбай!» Ол калыҥ эрдин канча катап jаланып ийди.\nЭрке айылдаҥ чыгала, таш ӧргӧӧ jаар базарда, Эрте ле Эргек оноҥ артпадылар, кожо бардылар.\nТаш ӧргӧӧгӧ кирип келгилезе, мында эки jаан печке турат. Оноҥ ары кӧрӧр болзо, темир эжик турат. Эрте ле Эрке – эки карындаш ол эжикти ачып болбодылар. Ачкылап болбосто, Эргек карындаш келеле, ол эжикти кодоро тартып ийген. Киргилеп келген. Айландыра кӧргӱлеп турар болзо, мында эки jараш кыс отурган эмтир. Олор уулдарды кӧргӱлеп ийеле, удура jӱгӱргилеп келеле, меҥдеп сурагылайт:\n- Бу слер кажы jердиҥ улузы? Бери не келгенигер? Jартын айдыгар!\nЭрте карындаш олорго айдып jат:\n- Jалчы болуп иштеерге jер бедреп jӱрӱбис. Бу айылдыҥ ээзинеҥ казан азып, ажанып, амырап аларга суранганыс. Ол бисти бу ӧргӧӧ jаар ийген. Оныҥ учун келдибис.\nJиттиҥ айтканын угала, эки кыс ыйлажат:\n- Калак ла кокый, кӧӧркийлер! Мынаҥ тӱрген барыгар! Ӧлбӧс бойыгар ӧлӧрӧӧр, барбас бойыгар барараар. Бу jурт jети башту Jелбегенниҥ jурты деп канайып билбедигер? Бӱгӱн бисти jийтен кӱн! Ой-ой! Аргалу болзогор, эртедеҥ ле барыгар.\nКыстар анайда айдыжып, ыйлажып турарда, Эрке ле Эрте алаҥ кайкажа бердилер: нени эдер деп. Ол тушта Эргек олорго кату сыркынду айтты:\n- Jелбер Jелбегеннеҥ не мынай коркыйтан, акалар. Jаражай кыстар, слер саламат кайнадыгар. Jелбеген кӱлӱк келзе, ого удура мен чыккайым! Ол мениҥ керегим болзын. Кӧрӧр ол Jелбегенди.\nЭки jараш кыс уулдарга саламат кайнадып баштадылар.\nЭрте карындаш олордоҥ сурайт:\n- Айлы-jуртаар кайда? Эне-адаар кем?\nJаан кыс айдып jат:\n- Бистиҥ адабыс Сагал деп кижи. Ол Саҥыскан-байдыҥ койын кабырган. Энебис бистиҥ Кӱмӱш деп атту кижи болор. Мениҥ адым Оймок, сыйнымныҥ ады Jӱстӱк эди. Jелбеген деп jудумар табылала, эне-адабысты jип салган. Олорды jийле, бис экӱни бери бу таш ӧргӧӧгӧ экелген.\nАнча-мынча ӧй ӧтти. Jелбеген бойыныҥ бир jаан кызын бойына кыйгырып алала, ого мынайда jакылта берип jат:\n- Сен калас ӧй ӧткӱрбе. Ол ӧргӧӧдӧги Эрке ле Эрте деп эки карындашты экелип, печкеге быжырып сал. Анаҥ ажанарыс. Тату курсак ол.\nJелбегенниҥ jаан кызы ӧргӧӧгӧ кирип келеле, кыйгырып jат:\n- Эрте ле Эрке, бери келигер!\nБу ӧйдӧ Эрте ле Эрке, Эргек карындашты меке-сӱмеле чыгарып келдилер. Эргек чыгып келерде, Jелбегенниҥ jаан кызы айдып jат:\n- Бу кӱрекке jат!\nЭргек мынаҥ эмес, кӱрекке чалкойто jада тӱшти. Jелбегенниҥ кызы Эргекти печке дӧӧн чачарда, Эргек печкениҥ эки jаагына тебеле, jерге келип мыч ла тушти.\nJелбегенниҥ кызы адылып jат:\n- Сен jастыра jаткаҥ! Jӱӱлгек эмтириҥ!\nЭргек ол тушта сурап jат:\n- Канайда кӱрекке jадарын сен меге jазап кӧргӱзип бер?\nJелбегенниҥ кызы агаш кӱректиҥ ӱстине jараштыра болчойып jада койордо, Эргек оны изӱ печке дӧӧн чачып ийди. Печкени бӧктӧп салала, бойы эки акаларына барды. Карындаштардыҥ эрмек-куучыны кӧптӧп лӧ чыгарда, Jелбеген ортон кызын ийген эмтир: не дезе, jаан кызы jакылтаны бӱдӱрбеген болор деп.\n- Эрте ле Эркени изӱ печкеге быжырып сал! – деп jакарды. Jелбегенниҥ ортон кызы ӧргӧӧгӧ кирип келеле, уулдарды база ла кыйгырган эмтир. Эрте ле Эрке катап ла Эргек карындашты ол кыска удура мекелеп ийиптир.\nJелбегенниҥ ортон кызын Эргек карындаш база ла анайып ок изӱ печке дӧӧн чачып, быжырып салган болтыр.\nКыстарын келер болор деп Jелбеген узак сакыган эмтир. Олор экӱниҥ кажызы да келбес болордо, Jелбеген кичӱ кызын ийген эмтир. Эргек оны да бойыныҥ мекезиле печкеге быжырып салган эмтир.\nJелбеген кыстарын сакыган ла сакыган, jок. Келгилебесте чугулданды:\n- Ойындары канай божобос балдар бу!\nАрбанып, ӧргӧӧгӧ бойы кирип келди. Анда кем де jок эмтир. Ээн. Кайкайла, изӱ печкени ача тартты. Оныҥ ичинде кызара быжып калган эт jатканын быжу кӧрӱп алды. Ол тургуза ла кыстарын мактап, сыр кожоҥло эт чыгарып алды. Анча-мынча jип отурала, айтты:\n- Ы, мениҥ эдим ошкош кандый эт бу?\nJелбеген печкедеҥ база бир болчок эт чыгарды. Jип кӧрди.\n- Ы, мениҥ буурым ошкош кандый саҥ башка буур бу? – дейле, ӱчинчи болчок эт чыгарды. Кенетийин эди-каны барт этти. Кичӱ кызын jӱстӱгинеҥ танып ийген эмтир.\n- Э! Калак ла сени, ийттер куру jерге барган эмтир! – деп, Jелбеген ачу-корон кыйгырды. Ол бодогон: ӱч карындаш jӱре берген деп. Тӱлкӱӱрин ала койып, темир эжикти ача соголо, кӧрзӧ, ме сеге! Оныҥ кӧстӧриниҥ алдында: Эрте, Эрке ле Эргек, оноҥ эки jараш кыс ончозы мында отургылады! Jелбеген Эрте ле Эркени келип ала койды. Jелбегенге jуук тургандары учун. Jелбеген олорло бар-jок кӱчиле тудужа берди. Уулдар кӧрӱп турза, ачап-торо Jелбегенниҥ jаан оозынаҥ ак кӧбӱк ажып турды. Jерге чачылып турганы jескимчилӱ болды.\nЭки карындажы Jелбегенле кӱрежип турар ӧйдӧ Эргек кыстардыҥ кайнаткан саламат ажын jип отурган. Jип отурала, айтты:\n- Кем ле келип мениҥ jип отурган саламадымды тегин jерге тӧксӧ, мен оныҥ будын кайра тартарым!\nЭки карындаш, Эрте ле Эрке, Jелбегенге чыдашпазын jакшы билгилеп ийди. Анча-мынча ӧй ӧткӧндӧ, олор экӱ Jелбегенди jакшы эп-сӱмеле Эргектиҥ jанына jууктаттылар. Jелбеген, jескинип турала, ажанып отурган Эргектиҥ саламатту айагына кийдире басты. Ол тушта Эргек Jелбегенниҥ будынаҥ тудала, jерге jыга тартты – Jутпаныҥ jыгылганын Эрте ле Эрке кӧрӱп ийгиледи. Ол ло тарыйын Jелбегенниҥ jети кеjирине келип кадала бергиледи. Ол тушта Эргек Jелбегенниҥ он будына тебеле, сол будын jалмажынаҥ кодоро тартты. Jелбегенниҥ каны талай болуп ага берди, кату сӧӧги кайа болуп jада калды. Кара каны jытту, jаман эмтир.\nЭрте, Эрке, Оймок ло Jӱстӱк коркышту сӱӱнип, Эргекке акту быйанын айттылар. Эки кыс уулдарды мактап, jараш кожоҥ кожоҥдодылар:\nӦчкӧн отты камыстыгар,\nӦлгӧн бисти тиргистигер.\nТемир эжикти кодороло,\nТыныбысты корыдыгар!\nJалтанбас уулдар бололо,\nJелбегенле согуштыгар!\nАчап-jутпа таҥманы\nАҥтара тартып ӧлтӱрдигер!\nОноҥ олор бежӱ таш ӧргӧӧдӧҥ чыгып, Саныскан байдыҥ jуртын кӧстӧп базып ийдилер. Эргек дезе Jелбегенниҥ сол будын ла ай малтазын бойыла кожо алып алды.\nАкалары сурап jат:\n- Оны не керек сен бойыҥла кожо апарып jадыҥ?\nЭргек айдып jат:\n- Слер, карындаштар, Jелбегенниҥ будын ла ай малтазын jаман кӧрбӧгӧр. Jеткерлӱ ӧй келзе, олор биске сӱрекей керектӱ болор.\nБежӱ баргылап ла jатты. Олор кӧс jедер jердеҥ кӧрӧр болзо, олордыҥ алдында кебистий чӧл jадат, ол чӧлдиҥ ортозында jаан терек кӧрӱнет. Оныҥ jанына jууктап келеле кӧрӧр болзо, бу ла алтан алты айры теректиҥ тӧзине алтан айгыр мал тебеелеп тургадый элбек эмтир. Мында ок алтан ӧрӧкӧ jон келзе, амыр jакшы jер болтыр. Олор ончозы ого келип, jакшы оду салдылар. Тату jакшы курсак кайнадып, ажангылап алала, амырап отурдылар.\nАжанала, анча-мынча отурганча, кара jердиҥ ӱсти торгылап келди. Соок эзин согуп баштады. Ончолоры jалтанып, коркып турарда, байа ла Эргек олорго айдат:\n- Jе, карындаштар, бу не болуп турганын билерге, терекке чыгала, jазап кӧрӧктӧр.\nОнчолоры оныҥ айтканыла jӧпсингилеп, алтан алты айры бай-терекке чыктылар. Эргек мынаҥ эмес, Jелбегенниҥ сыҥар будын ла оныҥ ай малтазын алганча терекке чыкты.\nКӱн кырга отура берерде, база ла кыйгы, табыш угулды. Jаан удабай олорго кӧп мал айдаган улус келип jатканы иле кӧрӱнди. Олор кӧрӱп турганча, мындагы ак jалаҥга ак мал толо берди. Оны ээчий ал-камык jӧӧжӧ коштогон улус кӧрӱнди.\nБозом эҥир кире берерде, карлагаштый кара албатыны кал черӱлер курч ӱлдӱ артыла соккылап, айдап клееткенин олор чокым кӧргӱлеп ийдилер. Эки кыс, мыны кӧргӧн бойынча, ӱч уулга айдадылар:\n- О-о кудай! Кайткан неме бу! Ачына-торо Саҥыскан-бай, карыыр jажы jеде берген соондо, катан сӧӧги божой берген тужында, ак-боро атка минген Ап-Анаш ӧбӧгӧнди олjолоп апараткан эмтир.\nJӱстӱк кыс уулдарга айдып турат:\n- Лаптап кӧригер, уулдар. Ол туку коштой клееткени Ап-Анаш ӧбӧгӧнниҥ эмеени ле олордыҥ Алтынчы деп кызы болор. Олордыҥ кийнинеҥ дезе кара туйук сагалду, jелим кара чырайлу Саҥыскан-бай бойы келип jаткан эмтир.\nБежӱ бай-теректиҥ бажында отурганча, торко тонду байлар, алтын тонду алыптар бай-теректиҥ тӧзине келип тӱштилер. Олордыҥ ал-камык малын айдаган jоктулар ла олjого клееткен албаты jалаҥ jерде одулана бердилер. Кара агаштый кал черӱлер дезе калык-jонды курчай согуп, мында тура бербей канайтты.\nБӧрӱдий ачап-торо Саҥыскан-байдыҥ ӱни теҥеридий кӱзӱреп, темир кептӱ шыҥырап, ал-камык алыптарын мынайда jакарат:\n- Бу ал-камык албатыдаҥ бир де кижи, калак, jанбазын, jалаҥда толо ак малдаҥ бир де мал айрылбазын! Карган Ап-Анаштыҥ jаҥыс кызы Алтынчы мениҥ эмегеним болор учурлу! Ап-Анаштыҥ бойын дезе мен бойым кой кӱдӱдерим! Ончогор уктыгар ба, мениҥ бу кату jакылтамды!?\n- Уктыс! Уктыс! – деп, алыптары ӱн алышты.\nОноҥ ары бай-теректиҥ элбек тӧзинде ойын-каткы jыҥырай берди. Jе ак jалаҥда арткан албатыныҥ калак-сыгыды узак ӧйгӧ ачу угулып турды.\nКараҥуй тӱн ортозы jедерде тал-табыш токынай берди.Таҥ алды jууктап келерде, ачына Саҥыскан-бай бойы таҥынаҥ ойгонып, алыптарын кыйгызыла ойгозып тургусты:\n- Эй, алыптар! Туруп казан азыгар!\n- Jалчылар, казан азыгар! – деп, алыптар оноҥ ары кыйгы салдырар.\n- Ап-Анашты, оныҥ ӱйин ле кызын кӱлӱйле тургуза ла экелзин! – деп, бай алыптарына кезедӱлӱ jакару берди. Бай теректиҥ бажында отурган Эргек мыны угала, ачынганына чыдашпай, Jелбегенниҥ сол будыла Саҥыскан-байды ла оныҥ алыптарын терек ӱстинеҥ согордо, оттыҥ ак-боро кӱли буркурап ӧрӧ чыкты, теҥериниҥ булуды jерге тӱшти.\nТабыш эмес табыш чыкты. Бу табышка агын суулар чайбалышты, агаш-таштар силкиниже берди. Кыйгы эмес кыйгы болды. Ачап Саҥыскан-байдыҥ алыптары, кара агаштый кал черӱзи куу туман ортозына, чымалы чылап, jылыжа берди, аайын таппай тургулай тушти.\nКуу туман токынай берерде, олор кӧрӧр болзо, алтан оду ту качан ӧчӱп калтыр. Арткан-калган алыптары Саҥыскан-байды колтыктайла, ӧчӱп бараткан одудаҥ качып барып jаткан болтыр. Мыны кӧрӧргӧ каткымчылу. Jе канайдар, андый ла болбой база.\nШак мыны кӧргӧн Эргектиҥ эди-каны изип чыкты. Ол отурган бай-теректиҥ бажынаҥ тӱжӱре калыйла, бар-jок кӱчиле Саҥыскан-байды ай-малтала керте чапты. Арткан калган алыптарды дезе Эрке, Эрте карындаштар, Ап-Анаш ӧбӧгӧн, Оймок ло Jӱстӱк колго не ле келишкенче jыгы-jыга чаптылар.\nБай-теректеҥ узак jок jерде ӧткӧн jуу-согуш токтоордо, албаты-jон чӱрче ле jуулып келди. Ол jуулган улуска Эргек мынайда айтты:\n- Олjого келген ончо ар-албаты, ак малыгарды айдап, jери-jуртыгарга кайра jаныгар. Амыр-энчӱ jадыгар!\nАп-Анаш ӧбӧгӧн, jажы jаандап калган кижи, олорго jууктап базып келеле, ӱч уулды jакшы танып, акту кӱӱнинеҥ айтты:\n- Э-э, уулдарым балдарым! Слер ончогор кӧк-боро атка минген Кӧкшин наjымныҥ балдары эмтиригер не! Мен чек билбегем! О кудай!\nКарган ӧрӧкӧн сӱӱнгенине, мында ла ыйлай берди. Оноҥ ол андагы jуулган jонго мынайда чокым айтты:\n-Ӧчкӧн одысты камыскан, ӧлӱмнеҥ бисти айрыган, кӧзи тойбос ачап Саҥыскан-байды кӧҥкӧрӧ базып jеҥген, ӧлтӱрген, кӱнге коштой кӱн чалыткан, айга коштой ай чалыткан, эрлӱ бӱткен Эрте, Эрке, Эргек, слерге мен jажын-чакка мак болзын деп айдар кӱӱним бар. Jокту-jойу улуска jайым, ырыс берген учун алкап турум! Оноҥ мынайда сурап турум слердеҥ, баатыр уулдар! Эргек бистиҥ сӱӱген башчы болзын! Ол jаан тоомjылу кижи. Кӱчтӱ, сагышту. Кандый кӧп буудактардаҥ ол бисти аргадап алган. Бойыныҥ карындаштарын ол канча кире jайымдабады эмеш. Jелбегенди де jеҥген кижи Эргек эмей! Оны слерлер база jакшы билереер. Оныҥ учун калганчыда мениҥ айдарга турган мындый эрмек-сӧс болзын: Алтынчы деп адалган мениҥ jаҥыс кызым эрлӱ баатыр бӱткен Эргекле jаҥыс jуртту болуп jуртазын Эрте ле Оймок jатсын! Эрке ле Jӱстӱк jуртазын!\nОл jерде jуулган ончо албаты, улус карган ӧбӧгӧнниҥ айткан сӧзине сӱӱнип турдылар. Ончолоры акту jӱректеринеҥ jарадып уктылар.\nJаан саат ӧй jетпеди, анда jуулган улус, ончо албаты бирлик бир кӱчле тӧрт ӧргӧӧни тудуп ийди: jаан ӧргӧӧни Эргекке ле оныҥ ай чырайлу ӱйи Алтынчыга, ортон jараш ӧргӧӧни Эртеге ле Оймокко, кичӱ ӧргӧӧни дезе Эркеге ле Jӱстӱкке, jе калганчы тӧртинчи ӧргӧӧни дезе Ап-Анаш ӧбӧгӧнгӧ тургустылар…\nАнаҥ ары ончо карындаштар, jамандашпай, кыйа кӧрӱшпей, сайрап-jыргап jада бердилер.\nJОКТУ АДУЧЫНЫҤ ЫРЫЗЫ\nКӧп, кӧп jылдар мынаҥ озо чаҥкыр тууларлу Алтайда Малчы деп карган ӧбӧгӧн jуртаган. Ол ӧрӧкӧн ас-мас малду jаткан. Азыраган jаҥыс уулду болгон. Ол сок jаҥыс уулын ада-энези Адучы деп адаган эмтир.\nJер-Алтайдыҥ ӱсти бастыра байлар, jайзаҥдар. Оныҥ учун jокту-jойу улус бай-jайзаҥдарга иштейтендер. Малчы ӧбӧгӧн бойы дезе, jокту учун, байлардаҥ ла jайзандардаҥ качып, jажыл тайганыҥ колтыгында, агын сууныҥ jарадында jуртап jаткан. Аҥдап-куштап, эки колыныҥ кӱчиле иштеп, ак кайзырыкту балыкты ак кӧбӱктӱ агын суудаҥ тудуп, эмегенин ле jаҥыс уулын тойо азырап jӱретен кижи болгон.\nСок jаҥыс уул чыдайла, ада-энези карый берерде, олордыҥ сӧзин угуп, айтканын аjаруга алып, агын суудаҥ балыктап, аҥ-куштаҥ адып, ада-энезин азырап туратан. Анайып, Адучы бойы керсӱ, сагышту ла иштеҥкей, ачык-jарык санаалу болуп ӧскӧн.\nАдучы анайла аҥдап, куштап jатты. Айлар айланып, jылдар jылыжып ӧдӧт. Jӱрӱм ол ло бойынча барып jатты.\nБир кӱн Адучы аҥдап jӱрген. Аҥдайла, jанып келзе, адазы ӧлӱп калган эмтир. Адучы, ачу-коронго чыдашпай, эки кӧстиҥ jажын сӱрекей кӧп тӧкти. Ыйлап-ыйлап, канайдар да аргазы jок болды. Jажыл бӱрлӱ мӧш агашты кезип ойоло, адазына межик этти. Межикти кайыҥ агаштыҥ тозыла ороп алала, энезиле экӱ адазыныҥ сӧӧгин ак jалаҥга апарып, сӧӧккӧ салып, толотой ташла корымдап салгылады. Онон экӱ кайа да кӧрбӧй jанып ийдилер.\nJылдар jылышты ла, ӧйлӧр ӧдӱшти ле. Ол ачу jылдарды Адучы уул билбей калды ошкош.\nБир кӱн Адучы мынайда энезине айдып jат:\n- Эне, jастанарга jеҥ ээледи, jамынарга тон ээледи. Элдеҥ-jонноҥ эш бедрейдим.\nКару энези уулыныҥ айтканын jарадып, ого акту санаазын айтты:\n- Элге-jонго бар, эш табылза ла ал. Калак-кокый, бай кижиниҥ балазын алба. Jокту-jойу улустыҥ ортозынаҥ эш бедре. Jарбынчакты сен, балам, калак, алба. Ол тушта jӱрӱмиҥ кӱч болор. Коркынчакты сен, калак, алба, jажын-чакка jӱрӱмиҥ коомой болор. Недеҥ де jалтанбас, коркыбас бала таап алзаҥ, jажына ырысту болгойыҥ. Ижемjилӱ jадарыҥ. – Оноҥ эмеш сананып отурала, айтты: - Байларда да jараш кыстар бар, балам. Jе онызын сен бойыҥ сананып jӱр. Албаты айткан ине: «Кызылы кызыл ла эмтир, кылыгы кандый болбогой, jаражы jараш ла, jаҥы кандый болбогой» деп. Анайда албаты jастыра айдып турган эмес. Jокту-jойуларла нак jӱр. Олордыҥ да ортозында кызыл маралдый кыстар бар, табылар да. Кижи алгадый болзоҥ, jокту-jойулардаҥ jажырба, Олордоҥ ок болуш качан бирде тӱҥей ле jедер. Jарындуга туттурба, jаактуга айтырба! Бу эрмекти бай-jайзаҥдарга угуссаҥ, билип jӱр, бажы-кӧзиҥ jарылар, ойылар.\nКару энезиниҥ jакарузы андый ла болды.\nЭнезиле эку анайда jӧптӧжӧлӧ, оноҥ ары Адучы энезиле эзендежип, jакшылажып, jаҥыс борозына минип, албаты ортозы jаар jӱре берди.\nАнча-мынча баратканча, jолды база ӧткӧн лӧ, агаш-ташты база аралаган ла. Сууларды кечкен ле, тууларды ашкан ла. Баратканча, оныҥ алдында кеен jараш акта калыҥ jурт турганын кӧрӱп ийди. Бу jуртта jалаҥ ла ак кийис айылдар турат.\nАдучы адын бир айыл jаар уулалтты. Баштапкы айылга jортуп келди. Адын чакыга буулайла, айылга кирди. Адучы, от айагына отура тӱжеле, айылдыҥ ээзинеҥ амыр-jакшы сурады.\nТӧр бажында отурган айылдыҥ ээзи, балбайып алган отурган неме, чала чӱмеркеп, кирип келген кижиле jакшылажып, Адучынаҥ сурады:\n- Кажы jердиҥ кижизи сен? Кажы jерди кӧстӧп барадыҥ? Ады-jолыҥ кем? Ада-энеҥ кем? Адучы каруузын айтты:\n- Мениҥ jаткан jерим алты тайганыҥ ары jанында адам мениҥ Малчы, эмискен энем Эркеш эди. Адым менин Адучы эди. Jе барааткан jеримниҥ аайы jок. Кырларда кызыл элик jӱрзе, адайын деп jӱрген кижи мен, калыкта кыс бала кӧрӱнзе, jакшы jараш кылыктузынаҥ аларга jӱрген кижи эдим мен. А слердиҥ ады-jолыгар не кижи?\nСурак берген кижи айтты:\n- Мениҥ адым Тайтакпай! – Айылдыҥ ээзи анайда айдарда, ӱни кӱркӱрек эмтир. Ӱниле чала кизиреп турарга кичеенетен ошкош деп билдирди. Бай кижи андый ла болбайсын.\nТайтакпайдыҥ абакайы келген айылчыга чай урды. Адучы чайлап баштады. Каймак, курут, кӱлге кӧмгӧн калаш – ончозы ла бар. Бу ла ӧйдӧ эжиктеҥ килиҥ кара шаҥкылу, кӧбӧк – токо кийимдӱ кызыл – кӱреҥ чырайлу jараш кыс кирип келди. Кыс кирип келеле, тӧр бажында jымжак тӧжӧккӧ отура тӱшти. Чайлап отурган Адучыдаҥ, чек ле шымыранган чылап, jакшы сурады. «Jакшы jакшы ба?» - деп.\nКызы jакшылажып божогон соҥында адазы айтты:\n- Бу мениҥ Кызынак деп jаҥыс кызым болор. Бистиҥ jерде мениҥ кызымнаҥ jараш ла jакшы, керсӱ бала jок эмей! – Тайтакпай мактанып, эртедеҥ ле Адучыны кул эдип аларга мекеленип отурды. – Jе канайдар база, алтай албатыныҥ jаҥы аайынча, сендий jакшы уулга кызымды беретен турум. Jаҥыс ла куучын мындый болзын: билип ал – кижи алары ойын-jыргал эмес туру. Сен мында алты кӱн амырап ал. Оноҥ ары бир jылдыҥ туркунына кӱйӱ кижи болуп меге иште. Бу ӧйгӧ jетире мен сениҥ акту кӱчиҥди кӧрӱп аларым. Эзенде шак ла бу киреде мениҥ балам сениҥ болор туру – деп, эрди эптӱ кыйбыҥдап, бай табылу куучындап отурды.\nЧайлагылап, анча-мынча отурарда, кенетийин эжиктеҥ эски кийимду, коо-кырлаҥ шаҥкылу, кап-кара кӧстӱ кыс бала кирип келди. Ачык-jарык кӧстӧриле кӧрӱп, Адучыла jылу эзендешти.\n- Ады-jолыгар не кижи? – деп, jымжак ӱндӱ кыс сурады.\n- Адым Адучы, ада-энем jокту улус эди – деп, каруун берди. – А слердиҥ ады-jолыгар кем?\n- Мениҥ адым Алтынчы, ада-энем jок – дейле, база эрмек айтпай барды. Айак-казан jунуп иштене берди.\nАдучы айылдаҥ чыгып, адыныҥ ээрин алып, минип келген адын откорып салды.\nБу ла кӱннеҥ ала Адучы Тайтакпайдыҥ айлында jӱзӱн-jӱӱр ижин иштеп, jалда jӱрди. Ол jаантайын Алтынчы ла Кызнак деп эки jараш кыстыҥ эрмек-куучындарын эмеш туйказынаҥ тыҥдап, эткен иштерин караннаҥ аjыктап jӱрди.\nКӱндер ээчий кӱндер ӧдӧт. Адучы аjыктап, кӧрӱп jӱрер болзо, байдыҥ кызы курсак jизе саҥ-башка эмтир. Курсакты шибеейлеп jиир. Колына айак албас, эрдине эт экелбес, куучын-эрмек айтпас, унчукпас. Айры колына качан да иш албас кижи болтыр. Сын-арказы кедейе тартылган кыс болтыр. Чала кижиниҥ ичине jарабас ла кижи.\nJокту баланы кӧрзӧ, чек башка. Алтынчы ачык-jарык кӱӱн-санаалу, эрмектӱ, кандый ла ишти ак-чек эдер. Иштеҥкей ле омок бала болтыр.\nАдучы Тайтакпайдыҥ айлына да jӱрзе, тыҥ ла сӱӱнчи кӧрбӧди. Jе алты –jети кӱн jӱреле, Адучы анчада ла энезиниҥ айтканыныҥ чынын jаҥы ла кӧрди.\nТайтакпай дезе, улусты кулданып, калык-jонды калактадып, калан учун ас-мас малын алып, кӱчи jетпестерди казыра тишту камчыла да сабап, jарым тынду этире согуп та туратан эмтир.\nАдучы Алтынчы деп кысла ачык-jарык эрмектежип, ол ок ӧйдӧ байдыҥ кызын кайкап, оны ыраагынаҥ аjыктап jӱрди.\n- Мен кайкап jӱрӱм: бу курсак ичпес кайткан кыс? Мен мыныҥ аайын, акыр, билип алатам – деп, бир кӱн Адучы Алтынчыга айтты.\nАдучы канча кӱн уйуктабай, байдыҥ кызын кетеди. Айылдыҥ ичине jажынала, кӧрӱп jатса, Тайтакпайдыҥ кызы карануй тӱнде турала, ӧчкӧн оттыҥ ордына jоон уйдыҥ бажын кӱлге кӧмӧлӧ, отты jаанада салып ийди. От кӧҥжип кӱйе берди. Адучы кӧрӱп ле jатса, таҥ алдында ол кыс турала, уйдыҥ бажын оттоҥ чыгарала, оныҥ эдин jаан осту jип алды. Адучы мыны чике ле чокым кӧрӱп алды.\nКажайып таҥ атты. Бастыра улус уйкудаҥ туруп, казан азат. Байаа байдыҥ да улузы ончозы уйкудаҥ турган эмей. Мында эртен тура бастыра улус кӧчӧ ичерде, Адучы кӧрзӧ, байдыҥ кызы база ла ажанбай отурат. Мыны кӧрӱп, Адучы ол кыстыҥ ада-энезиниҥ кӧзинче айтты:\n- Буудай бажы батпаган оозыҥа буканыҥ бажы канайып батты? Арба бажы батпаган оозына аттыҥ бажы канайып батты? Мен jалы jокко jылына иштейле, сени алганча, элдеҥ-jонноҥ эш бедрейдим. Энеме капшай ла jанадым! Сени албазым деп ого до айдатам.\nАдучы айылдаҥ меҥдеп чыгала, адын барып экелеле, оны тӱрген-тӱӱкей ээртеп ийди. Ол тушта Тайтакпай ла оныҥ абакайы, jараш кызы айдар сӧстӧрин таппай салала, айылдаҥ да чыккылабай отургылап калды.\nАдучы адын минип алала, айылдар ортозына jортуп келерде, jокту-jойу улус ол уулдаҥ сурагылап jат:\n- Нӧкӧр Адучы, неге мынайда тыҥ ачындыҥ? Тайтакпайдыҥ балазы Кызнакты не албадыҥ?\n- Оны кижи канайып алар? Ол кыстыҥ ажанып турганын кӧргӧн болзогор, слер санаа jок коркор эдигер. Кӧскӧ лӧ ийнениҥ бажыла ажанып jат. Кӧс аразында дезе бӱдӱн буканыҥ бажын jуда салып jип jат. Кижи коркыбас па оноҥ?\nУлус оноҥ ары Адучыдаҥ сурап jат:\n- Адучы, а Алтынчыны таштап, неге ачындыҥ? Нениҥ учун оны таштап браадыҥ?\nУул эбиреде турган ачык-jарык кӱӱн-тапту албаты-jонго база ла каруун мынайда берип jат:\n- Кудай ла дезеер база! Ачынганым jок ло. Мен jаҥыс ла Тайтакпайдыҥ чыт мекезине, тӧгӱнине тыҥ тарындым. Оныҥ jараш кызынын кижиге келишпес кылыгынан чӧкӧдим. Эмди энемди кӧрӧргӧ бараадым, jанып. Ӧскӱс Алтынчы деп кысты алар кӱӱним бар болгон, jе байдыҥ айлына jӱреле ого эрмек айтпаган эдим. Карын, слердий jаан улустаҥ болуш сураарга сананган эдим ле.\nУлус айдыжап jат:\n- Токто, токто. Сен Алтынчыны алала энене jан. А ол иштеҥкей, кылык-jаҥы килеҥкей бала. Оны ла ал.\nАнайып, jокту-jойуныҥ айтканыла, олордыҥ болужыла сӱӱшкен эки jиит улус – Адучы ла Алтынчы – Тайтакпайдаҥ айрылып, энезиниҥ jерине келип, той эткилеп, айылду-jуртту болуп, амыр-энчӱ jуртай бергиледи.\nАнайып, Адучы jокту кижиниҥ балазыла ырысту jада берди.\nБАЙ ЛА JАЛЧЫЛАР\nМынаҥ озо кӧк-jажыл Алтайда, кеен jараш Jабаган деп ӧзӧктиҥ бажында Ага деп бай jуртаган дежет. Ол алтан айгыр малду, акка толо кой-эчкилӱ, айры мӱӱстӱ уйлары да кӧп, канча кобыларга толо jӱрер.\nАга бай jетен jаштаҥ ашканча албаты-jонды кулданып, кыйнап, jоктулардыҥ акту кӱчин jип jӱретен. Оныҥ jатка берер кызы да jок, сӧӧгин тудар, jанында отурган уулы да jок болгон болтыр. Ага jокту-jойуга килебес, jӱреги кату, соок тош ошкош, кижи болуптыр. Тегин де, ӧскӱс-jабыс та улус байдыҥ казырынаҥ кут jок jӱретен. Jайзаҥ-jамылулардыҥ jаргы ӧткӱрер jери олордыҥ айлында болгон. Ый-сыктар анда ла jаҥыланатан.\nJаргак тонду jалчылардыҥ арсак jардынаҥ курч тиштӱ чыбык тыҥ ла айрылбайтан эди.\nОҥы jок бай Ага дезе jаан тоомjыда болотон. Ага байды дезе jети кижи jеҥинеҥ тудатан, кӧдӧчилеп. Алты кижи оныҥ адын алатан: ол jардында jастыкту, jанында тажуурлу коот-jыргалда jаантайын отуратан.\nJайзаҥдар jуулып келгежин, ол ло Ага бай ончолорыла кожо бойлорыныҥ jаҥын шӱӱжип отурар. Кемди канайда чыбыктаар: jоктуларды ла jалчыларды, иште кем де jастырган болзо, оны канайда чыбыктап кезедер, бурулаар, - ончозын Ага шӱӱжип jат. Jокту-jойу jалчыларды jолго до болзо, тудуп сабадар, акту jӱрген jалчыларды дезе бойыныҥ айлына экелип чыбыктадар. Албаты-jонноҥ алганын качан да болзо ол ло Ага бай коркышту ассынар. Бойыныҥ айлынаҥ чек нени де чыгымдабас. Кижидеҥ алганын качан да алдым дебес. Калыкка ол тен чек килеп билбес. Аганыҥ калjузы кайдаҥ билдирип туру дезе, ол ло чы, кышкыда соокко тоҥуп келген jалчыларына тошту айакка кӧчӧ урдурар, иштеҥ арып калган jалчыларына ачу аарчыдаҥ ӧскӧ аш бербес болгон. Кыйгазына керек дезе кайнаткан эттиҥ мӱнинеҥ де олорго урбас, кӧчӧниҥ артыгын да уруп бердирбес. Эт, мӱн артса – ончозын ийтке салып берер.\nБир катап Ага байдыҥ jылкылар кабырган jети jалчызы jети кӱнниҥ бажында jалын аларга ээзиниҥ айлына киргилеген. Киргилеп келзе, кара казанда эттӱ кӧчӧ кайнап турган. Jалчыларына jаҥыс та айак кӧчӧ урбады. Олорго jал тӧлӧӧр ӧй эм тургуза jетпеген деп, Ага бай тыҥ алгырыптыр. Абакай дезе аскан казан кайнагалак деп шартылдаптыр. Ол тушта ишjалын алып болбой, аштаган-суузаган jалчылары айылдаҥ чыгып атангылаган эмтир.\nБаза бир катап jал алар ӧй jедип келерде, ол ло изӱ jайдыҥ ӧйинде jети jалчызы: Jеҥичек, Jетке, Кара, Ӧскӱзек, Теке ле Эрте байаа ла Ага байдыҥ эжигине келип тӱшкендер. Байдыҥ эжигин ача тартып киреле, эзендежип, от айагына отура тӱшкӱлеп, толу аларга келгендерин айттылар.\n- Аа, база ла jал сураарга к��лдигер бе? – деп, Ага бай олорго удура кыйгырып чыкты.\nБай бойы арбанып та чыкса, jе Акпаш эмегени, арга jокто, чала килеҥкей кижи болуп, келген jалчыларына ачу чеген урды. Улус ичкилеп турганча, Ага та нени де чотой берген.\n- Акчаны слерге тӧлӧп jадым. Эмди менеҥ нени де сурабагар! – деп, jалчыларына тыҥ кыйгырып чыкты. Jалчылар акчаларын чотоп кӧргӧжин, Ага бай ишjалды jетпес тӧлӧп салтыр.\nJаан кара казанда кӧчӧ кайнап турат. Анда кабыргалар, казылар кайкалап, кайнап турат. Jе Ага байдыҥ Акпаш деп ӱйи та нениҥ де учун айдат:\n- Аскан казан эм тургуза кайнагалак. Jетире тӱрген кайнаган болзо, мен бу улуска мӱн де уруп берер эдим ле.\n- Кайнагалак казаннаҥ кемге курсак уруп jӱргенин кӧргӧн, эжим? – деп, Ага бай каткырып, абакайына айдат. – Мен де бу улуска казанда аштаҥ ур деп айдайын дезем, кӧчӧ, эт кайнагалак туру не.\nJети jалчы, коркышту аштаган да болзо, байдыҥ ла оныҥ эмегениниҥ айтканын jакшы оҥдоп, лаптап угуп алала, айылдаҥ чыккылап, аттарына мингилеп, ижине jӱргӱлей берди. Олор ончозы jараш тостокко чыгала, амырап алар деп шӱӱштилер. Чыйрак аттарыныҥ ээрлерин алала, олорды ак jалаҥга откорып салдылар. Оныҥ кийнинде Ага байдаҥ алган акчаларын тоолоп, ас болгонын билип, арга jокто узак каткырыштылар.\nӦскӱзек деп jалчы отурала, jуук нӧкӧрлӧрине мындый эп-сӱме таап айтты:\n- Бу ла Ага байдыҥ кыызын-сурузын кандырар керек. Кара ла мен Ага байдыҥ эжигине эзирик улус болуп барала, «согужалык». Чек ле эжиктиҥ бойына согушканча ла барарыс. Уктаар ба? Онызы jарт. Эмди, Jетке ле Каба бисти айрып турган улус болзын. Jеничек, Теке ле Эрте дезе малды кӱдӱзин.\nJе Ӧскӱзек сӧзин jетире айткалакта, Эрте олорго мынайда айтты:\n- Ӧскӱзек ле Кара олорго озо jеделе, Ага байдыҥ эжигине «согужа» берзин. Каба ла Jетке дезе слердиҥ кийнигердеҥ «согушканча» барзын. Ол тушта Ага бай бойыныҥ эмегениле кожо Кара ла Ӧскӱзекти эки башка айрыйла, кемди-кемди айлына кийдиргедий болзо, ол киретен кижи арчымагын алганча айылга кирзин. Кӧрбӧс аразында казандагы этти бойыныҥ апарган арчымагына суксын. Jарт па? Jарт эмей база.\nJалчылар анайда jӧптӧжип алала, анайда ла эдер дешти. Олордоҥ озо Ӧскӱзек ичкери маҥтатты, оны ээчий Кара чапты. Ага байдыҥ эжигине экӱ «согушканча» келдилер. Согушты кӧрӱп ийеле, Ага бай ла оныҥ абакайы экӱ коркыгылап, эки уулды токтодып турдылар. Олор Ӧскӱзекти мекелеп, айылга кийдирди. Тышкары арткан Кара jаныскан чалчынып турганча, чамчалары jок Jетке ле Каба jалчылар сӱрӱшкенче келгиледи. Ага ла абакайы кӧрӱп турар болзо, олор до согушканча келгиледи. Сыраҥай ла айылдыҥ эжигине jеткилеп келеле, «согужа» бергендери ачымчылу эмес пе? Байаанча jууланып турган Кара эмди Jеткеге болужып, Кабаны экӱлеп арадап, согуп турдылар. Нени эдер, кӧрӱп тургандардыҥ ал-санаазы чыккылап турды.\nАга бай ла абакайы экӱ, арга jокто, Кабаны мекелеп, айылга кийдирдилер. Кара ла Jетке, согушканча, олордыҥ кийнинеҥ айы��га кирерге бар-jок кӱчин салгылайт. Айылдыҥ ичинде Ӧскӱзек ле Каба, олор экӱ Ага байды сурагылайдылар:\n- Слер, jаан тоомjылу кижи, ол эки таҥманы айылга чек божотпогор!\n- Jе, jе. Айылга не кирзин ол. Мен мында турган да – Ага бай кӱчсинип айдат.\n- Изӱ, изӱ, аданҥыҥ бажын jиген танма! – Айылдыҥ ичиндеги Ӧскӱзек тышкары турган Кара нӧкӧрин «айткылап ла» jат.\n- Сен, танма, соок сууга суктурган – тышкартынаҥ Кара Ӧскӱзекти «айткылап» jат. Айдарда, Ӧскӱзек этти соок сууга салып, соодып турат. Соок сууга соой берген этти Каба дезе бойыныҥ арчымагына кептеп сугат. Чыгарган эт чек арчымакка батпай барарда, Каба айылдыҥ ичинеҥ кыйгырат:\n- Сен, таҥма, кеменекке батпагаҥ! Билдиҥ jок по?\nJетке кыйгырып jат:\n- Кее, кее, таҥма, тегине кестирген! Кеминекке суктурган, уктыҥ ба? Jе сен jазап уктыҥ ба, jок по?\nJеткениҥ мындый «айткылажын» угала, айылдагы Ӧскӱзек ле Каба кайнаткан этти кезип-кезип, эки арчымакка сугуп алдылар.\nӦскӱзек база ла айткылады:\n- Ээ, таҥма, сениҥ кара казаныҥ куру кайнаган jок по!\nОны угала, Кара айдат:\n- Уктыҥ бажын суктурган таҥма сен!\nОлордыҥ кыйгызын угуп, айылдыҥ ичинде Ӧскӱзек ле Каба уктардыҥ бажын кезеле, эт кайнаган казанга толтыра салып койдылар. Эт чилеп кайназын деп. Ага оны билбезин деп санангылайт.\nКара ла Jетке, тышкары турган улус, Ага байга ла оныҥ абакайына айдыжат:\n- Бис барып jадыс. Бис эмеш ырада барганча, ол эки ийдигерди, калак, божотпогор!\nБай ла оныҥ абакайына анайда jакыйла, экӱ ары болуп элес эдип маҥтаткылай бердилер. Ӧскӱзек ле Каба олор экӱниҥ аттарыныҥ маҥтаган тибиртин чокым угуп, букалар чылап бустап, эжиктеҥ албаданып чыгала, айдышты:\n- Олор экӱни эмди ле jедип алала, базарыс!\nӦскӱзек ле Каба анайда айдыжала, аттарына арчымактарын арта салып, олорго минип, ары болордо, Ага бай jалчылардыҥ кийнинеҥ ары кыйгырды:\n- Калак-кокый, слер акту jерге ӧлӱшпегер! Мениҥ ал-камык малымды jакшы кӱдӱгер! Слерге оноҥ jаан туза болор.\nТеке, Эрте, Jеничек сакып отурза, Кара ла Jетке маҥтатканча озо келгиледи. Терлеген – бурлаган. Олорды ээчий Ӧскӱзек ле Каба jеткилеп келди. Эки арчымак этти артынганча. Олор чек ле сыр – каткыда.\nJалчылар ончозы койу агаш ортозына киреле, экелген эттерин арчымактарынаҥ чыгарып, кеjимге jайа салып, jыркырада каткырыжып, кокырлажып, тенек байды шооткылап, байдыҥ jийтен казы – картазын эмди бойлоры jип, такпаалу отурдылар.\nJалчылар тойо ажанып алала, кӧрӱп отурза, Ага байдыҥ эжигине алтан комысчылу, алтан келин кожоҥчылу алты jайзаҥ келип тужуп jат. Алты уул келген jайзандардыҥ аттарын алгылайт. Jети jакшы уул олорды jеҥинеҥ тудуп тӱжӱрет. Тойу – ток, семис jайзаҥдар jайканыжып, айылдыҥ эжиги jаар ууланарда, Ага бай бойы олорго эжик ачат.\nКелген jайзаҥдар тӧр бажына ӧткӱлейт. Ага байдыҥ айлында jалчылар олорго ак кемирчек кийисти тӧжӧк эдип jайат, алты jайзаҥды ого отургызып, ак сӱтле кӱндӱледи. Келгендерге Ага бай баштанат: колго тутса кой�� этпес аракылу тажуурды колго алып, ачу аракыны Ага бай бойы урат.\nЭмди казандагы этти чыгарып jат. Чыгарала, кезер болзо, онызы сӧӧги jок эт ошкош , jе кезилбези коркышту. Лаптап, jазап кӧрӧр болзо, сӧӧк jок. Jазап кӧрӧр болзо, jуулу эттиҥ ордына уктыҥ баштары кайнаган эмтир. Ага бай алаҥ кайкады. Оны кӧргӧн алты jайзаҥы аайы jок ачындылар, ачу коронын бадырбай арбаныштылар.\nJаан Ага байга сӱрекей эп jок. Андый да болзо, Ага бай олорго jайнап айдат:\n- Калак–кокый, jаандарым! Бу ла мениҥ jокту-jойу ийт бодолду немелер мени тӱбекке салган эмтир. Калак дезегер, меге jаман санабагар!\nОл jайзаҥдар мындый jаргы эттилер:\n- Алтайдыҥ эҥ jакшы алты jаан jайзаҥдарын jабыс кӧрӱп, шоодып, ӧчӧгӧн, электеген учун Ага байга алтан чыбык берер.\nАнайда jӧптӧйлӧ, Ага байдыҥ бойына алтан чыбык бериптир. Оноҥ олор, атанар алдында, токпоктоткон байга айткан эмтир:\n- Сеге ук кайнадып берип турган таҥмаларыҥды удабай таап саларыҥ! Ай бажында ойто келерис. Олорго jаргы эдерис! Jе олорды таппазаҥ, ол тушта бойыҥ эмдигизинеҥ кӧп чыбык аларыҥ!\nАнайда jакарала, jайзаҥдар jӱре бердилер.\nТенек Ага байды бойыныҥ ок jалчылары анайып шооткон деп чаҥкыр Алтайда озодоҥ бери айдыжып jат.\nКАЙЧЫ-МЕРГЕН\nМынаҥ озо чакта Алтайда Караты-каан jуртаган, оныҥ тоозы jок койлорын эки кара эчкилӱ, эки кара койлу, эки чоокыр уйлу, кӧк-боро атту Кайчы деп ӧскӱс-jабыс уул Эмилчи деп эжиле кожо кабырган. Олор эку эм тургуза бала-барка азырабаган болгон, озо баштап байга jалчы болуп иштегендер, оныҥ кийнинде, карыыр jажы jеткелекте, казыр каанга jалчы болгон дежет.\nJаскы кӱнниҥ чогына кӧбӱк кар кайыла бертир, jалаҥда ӧлӧҥ jажарып келтир.\nБир кӱн Кайчы таҥ эртен тура уйкудаҥ турала, кӧрзӧ, айылдыҥ одожында jыгынду кайа-таш отло jалбырап, кӱйӱп турган эмтир. Ол ӧртти ӧчӱрерге болуп, Кайчы кӧк-боро адын ээртеди, ӧрт jаар атанды. Тал-тӱшке jетире ӧртти ӧчӱреле, ойто айлы jаар jанып келетсе, бир jаан кобыныҥ ичинде ӧрт кӱйӱп jат. Оныҥ учун Кайчыга ол ӧртти база ӧчӱрерге келишти.\nJе кенетийин саҥ башка неме болды. Ӧртти ӧчӱрип турала кӧрзӧ, чике ле оттыҥ ортозында бир кара jылан барар, кирер jерин таппай, чачылып, согулып турган. Отты ӧчӱрип турган Кайчы ол jыланды, отко кӱйбезин деп, агашка илип, ак jаар чачып ийди. Бойы дезе меҥдеп, ӧртти ӧчӱре берди.\nJӱк арайдаҥ отты ӧчӱрип божойло, анча-мынча амырап отурды. Оноҥ адына минеле, айлы jаар jорторго ло jадарда, байагы кара jылан кайдаҥ да jылып келди. Jылып келеле, Кайчыны кайдаар да божотпой, оны айландыра jылып, ого аҥзынып, ичкери барат. Кайчы тууралап jорторго турза, jылан ого jол бербейт. Качан ол jыланныҥ кийнинеҥ jорткондо, jылан токыналу jылат. Кайчы аттыҥ оозын бура тартса, jылан октолып, согулып, чачылып Кайчыны айланып шыркырап турат. Кайчы алаҥ кайкап, арга jокто jыланды ээчий jорткондо, ол ачынбай барып jадат. Шыркырабайт, карайлабайт.\nКайчы, канча кобыны кечип, канча тууларды ажып, jанарга кӧк-борозын бура тартарда, кара jылан ойто ло шыркырап, бажын ӧрӧ кӧдӱрип, оны канча-канча катап айлана соккон. Кайчы, не болзо ол болзын дейле, кара jыланныҥ кийнинеҥ ары барды. Кайкап, коркып барадала, байа кайыр, казыр кайа таштыҥ алдына келди.\nКӧрӱп турза, кара jылан кайчыны эбирип, айлана соголо, кайа таштыҥ алдындагы караҥуй куй ташка кире конды. Ол анда узак болбой, ойто кайра jылып чыкты. Кара jыланды ээчий ак баштары ат бажындый, кӧстӧри айактый jаан, бойлоры jадык ошкош эки jаан jылан jылып чыкты. Ол jыландарды кӧрӱп ийеле, Кайчыныҥ кӧк-боро ады ӱркӱп турат. Ээзи дезе олордоҥ jалтанып турат.\nЭки jаан ла jоон jылан мыйрыҥдажып, шыркыражып, Кайчыдаҥ эрмек сурагылайт. Кайчы олордыҥ тилин оҥдоп болбойт. Кайкап турат. Чат ла оҥдожып болбой салала, jаан jыландардыҥ бирузи ойто куйга киреле, эки болчок jымыртка экелдилер. Качан бир jылан оозын ачып ийерде, Кайчыныҥ эстеер кӱӱни келди. Эстеерге оозын ачып ла ийерде, кенертен ле Кайчыныҥ оозына эки jымыртка кире берди. Кайчы ол jымырткаларды канайып та jип ийгенин билбей калды. Ол ӧрӧкӧн ол тарыйын jыландардыҥ тилин, куучынын оҥдоор боло берди.\nБир jоон jылан, ада jылан болгодый, айдып турды:\n- Улус биске, jыландарга ӧштӱ болгон, jе сен ак санаалу кижи эмтириҥ. Бистиҥ кичинек уулчагыс агаш-аразына азала, ӧрткӧ учурап калтыр. Карын сен оны от-jалбыштаҥ аргадап, чыгарып, тынын корып алтырын. Оныҥ учун сеге быйанын айдарга ол уулыбыс сени бери айлына экелгени ол. Оноҥ улам сенле, jакшы кижиле, куучындажарга санандыс.\nОл ло тушта Кайчы керектиҥ аайын jаны оҥдоды. Jыландардыҥ куучынын jарт оҥдоп, ол оноҥ ары куучындажа берди. Кайчы олорго Караты-каанга jалчы болгонын, онын ӧрт ӧчӱргенин, jыланды ӧрттӧҥ чыгара тартканын олорго айдып берерде, ада болгон jылан ого мынайда jартады:\n- Кайчы, сен бу кӱннеҥ ала Караты-каанга jалчы кижи болбозын. Сен, бери ук, ол кара санаалу немеге койлорыҥ бербе. Ол ийт ошкош кижи ине! Эртенги ле кӱннеҥ ала бис, jыландар оныла jуулажарыс. Ол бистиҥ балдарысты да бойыныҥ jалчыларын да кӧп ӧлтӱрген. Камчызыла да соготон, агаш ла да согуп, ӧлтӱретен jок по! Бис кайа-таштыҥ колтыгына jадып, Караты-каанды сакыырыс. Ол тушта керде-марда Караты-каан сеге туштаза, сен ого айт: «Кайа таштыҥ алдынаҥ мӧҥӱн таптым» - деп. Ачабына чыдашпай ол бойы келер. Оныла нени эдерин бис ол тушта бойыс билерис! Бу jаан jакылтаны бӱдӱрзен, улусты, тындуларды шакпырттаҥ ла тал-табыштаҥ аргадаарыҥ! – Анайда айдала, jылан Кайчыга база бир jымыртка берди. Оноҥ тын jакыды: - Бу бистиҥ эрjинебис болор. Эрjинени айлына апарала, кайырчакка jазап сугуп сал. Ол тушта мал-ажын jакшы турар, алкы-jӧӧжӧн кожулар. Бӱгӱнги кӱннеҥ ары сен jыландардыҥ ла бастыра тындулардыҥ тилин jакшы оҥдоорыҥ. Jе не де болзо, бу бистиҥ jажытту куучынысты бир тынду кижиге айтпа! Керек дезе кожо отурган эмегенине де айтпа. Бу jажытту сӧсти jарлазаҥ, сениҥ jӱрӱмиҥе jаман болор.\nКайчы кӧк-борозынаҥ тӱжеле, олорго jажытту сӧсти кемге де айтпас болуп сӧзин берген. Анайып jӧп бӱткен кийнинде, кайчы адына минип, ары болордо, ада jылан оны арт ажыра ӱйдежип, алкышту сӧстӧрин айдып, турды. Оноҥ ары кайчы айлы jуртын кӧстӧп коолодо кожоҥдоп jӱре берди.\nКайчы айлы-jуртына jедип келди. Jылан айткан сӧсти кыйыш jок бӱдӱрер деп, эр санаазын ол тыҥ сананды. Ол ӧйдӧҥ ала кайчы айры туйгакту бастыра аҥдардыҥ, талбынып учар ай-канатту куштардыҥ куучындарын угуп, ончозын билип, оҥдоп jӱрди.\nБир кӱн таҥ алдында Караты-каан, кӱзӱреп-кӱркӱреп, койлорын кӧрӧр деп Кайчыныҥ айлына jеде конды. Ачап торозына чек чыдашпай.\nКараты-каан jылбыҥдууш ӱниле Кайчыдаҥ сурады:\n- Сен камду, киш аттыҥ ба?\nКайчы айтты:\n-Аҥ-куш атпадым ла, jе бир кайа таштыҥ алдында кӧп-кӧп алтын-мӧнӱн кӧргӧн эдим.\nКараты-каан ачабына чыдашпай, алын эрдин jара тиштенет, айдар сӧзин таппай турат. Эки jаамайынаҥ чилекейи агат.\n- Ол алтын кайда? – деп, калтырууш ӱниле Караты-каан сурайт.\nКайчы ого jартап берди:\n- Бу ла одожыста. Jаан куй таштыҥ ичинде.\nКожо бараак! - деп, мыны уккан Караты-каан Кайчыга айтты.\nКайчы ого jӧптӧжип ийди. Экӱ айылдаҥ чыгала, байагы кайа ташты кӧстӧп, тӱрген-тӱрген jелип ийдилер. Олорды ээчий эзин–куйун шуулай берди.\nАнайып олор кайа-таштыҥ алдына jеткилеп келдилер. Келгилейле, куй-ташты аjыктап кӧрдилер.\n- Алтын мында! – деп, Кайчы айтты.\n- Jе, Кайчы, сен мени мында сакып ал, мен озо jаҥыскан киреле, ол алтынды кӧрӧтӧм , - деп, Караты-каан айдыптыр.\nКараты-каан аттаҥ тӱжеле, куй-таштыҥ ичи jаар меҥдеп кирди.\nКайчы каанды тышкары сакып турды. Анча-мынча болбоды, куй таштыҥ ичинде аайы-бажы jок кижи коркор табыш угулды. Ол табыштыҥ кийнинде jаан ада jылан чыкты. Караты-каанныҥ ады jыланнаҥ ӱркӱйле, кайадаҥ ажып, ӧлӧ берди. Ада jылан Кайчыла эзендежип, ого мынайда айтты:\n- Jе, биске айылдап келген Караты-каан ойто айлы-jуртына jанбас туру. Слер эмди, ончо албаты амыр jуртаарыгар. Анайда айдала, jылан Кайчыны ӱйдешти.\nКайчы jанып барадала, jолой не ле куштар куучындажып турганын аайлап, оҥдоп турат.\nКачан айлына jанып келерде, арыдым деп ады айдат, биске аш-курсак керек деп, малы айдыжат. Келеле, кой сойорго сананарда, койлоры калактажып ыйлажат. Эчкилерге барарда, эчкилери ыйлажат! Уйларына барарда, уйлары ыйлажат, ыйлажат ла ыйлажат.\nКайчы ончозын килеп сананды, бирӱзин де сойбой, арга jокто айлына киреле, куру чайдаҥ ичип алды.\n- Эт jок, кой сой! Эт jиир керек! – деп, эмегени Кайчыга адылып чыкты.\nКайчы эрмек те айтпайт, кой до сойбойт. Эмегени оны эки кӱнге арбады. Арга jокто Кайчы кааннын эчкилерин кабырып турган Кара-уулга, бойыныҥ ла нӧкӧрине, барды. Ол оны кой сойып берзин деп айбылады. Кара-уул мойношпой, Кайчыныҥ сурагын бӱдӱрип, бир семис кой сойып берди. Кайчы койлордыҥ ый-сыгыдын угала, кайнаткан этти чайнам да кире jип болбой отурды. Jаҥыс ла чай ичип отурды. Ӧскӧ база нени этсин!\nБир кӱн Кайчыныҥ эмегени тышкары аарчы кургадып салган болгон. Кайчы кеjим-токымын jайала, мында ла амырап jатты. Эмегени дезе айлында кӧктӧнип отурды.\nJайып койгон аарчыга эки ӱренчи учуп келип, оноҥ jип jада бердилер. Татузын дежет, аарчыны аайы jок мактагылап турды. Бир ӱренчи аарчыны jерге тӧгӱп ийерде, экинчизи ого тыҥ арбанды:\n- Бу сен аарчыны не тӧгӱп туруҥ? Эмди сениҥ учун эртен улус аарчы кургадып jайбас!\nАмырап отурган Кайчы ӧрӧкӧн мыны угала, тыҥ каткырып ий калды.\nЭмегени арбанды:\n- Сен jаҥыскан не каткырып отурыҥ? Ӧскӧ кижи аларга турган болорын? Оныҥ учун мени сай электеп, каткырып туруҥ ба?\nКайчы ого удура бир де эрмек айтпады.\nАлбаты-jон табыш укты: караты-каан ӧлгӧн деп. Оны уккан улус сӱӱнип, ойын-jыргал баштадылар. Ончолоры учы-куйузы jок jыргалда.\nБир кӱн айлында бир де аш-курсак jогын Кайчы база ла кӧрӱп ийди. Эмегени база ла арбанат. Арбыш, шилтиш ӧйиннеҥ ӧт барадарда, Кайчы Кара-уул деп нӧкӧрине барып, бир торбок сойып берзин деп сурады. Нӧкӧри бир де сӧс айтпай, торбоктоҥ сойып берди. Jе Кайчы ӧрӧкӧн угуп турза, уйлар огырып, комыдап тургулайт:\n- Кӧк чарды не ӧлтӱргеҥ?\nКайчы айлына кирди. Уйлардыҥ комыдалын, огырыжын угала, кайнаткан этти jип болбой, кара санаага бастырган, кунукчылду отурды. Кӧрӱп отурза, эки боро чычкан казанды айландыра мантажып, сӱтке jедип болбой турат. Оноҥ эркек чычкан тижи чычканга айдып турат:\n- Эй, мен сениҥ куйругыҥнаҥ тиштенип алайын. Сен дезе казанга тӱжеле, сӱттеҥ ичип ал. Оныҥ кийнинде сен мени куйругымнаҥ тиштенип алзаҥ, мен тӱжеле, тойо ичип алайын.\nАнайып тижи чычкан сӱтти ичип алды. Эркек чычкан сӱтти ичип турарда, тижи чычканныҥ оны тударга кӱчи jетпей, оныҥ куйругын ычкынып ийген. Эркек чычкан казанда сӱтке тӱже берди. Бу ӧйдӧ тижи чычкан сӱттӱ казанныҥ кырыла мантап, мынайда айдып, ыйлап турды:\n- Кайран мениҥ эш-нӧкӧрим, сӱтке болуп, ӧлӧтӧн туруҥ! Эмди jаҥыскан артып, мен не болорым? Айылга толтыра бала-барканы jаҥыскан канайып чыдадарым? Канайып азырап кӱч jедерим? О-ой, ой, ой! Jоо-о, jоо!\nКайчы чычканныҥ ыйын угуп, кӧрӱп, чычканды тӱбектеҥ айрып ийди. Оныҥ кийнинде, олорды jайымдап ийгениниҥ соҥында, тыҥыда каткырып ийгенин бойы да билбей калды. Каткырганын сеспей каларда, эмегени каткыны угала, арбанды:\n- Не каткырдыҥ, айт!\nКайчы унчукпады. Jе эмегенин токтодор аргазы jок болды. Ӧбӧгӧнин айткылап, оны шылап jада берди:\n- Сен мени jаман кӧрӱп каткыргаҥ! Сен мени электеп jадыҥ! Байла, сениҥ меге кӱӱниҥ соогон болор! Бу jуукта ла сен база шылтагы jок каткыргаҥ! Ол тушта мен сениҥ каткынды керекке албагам болгом! Мал сойзо, эт jибес болуп барган. Jаантайын ла аjыктанып, кестенип jӱрер, сен кайткаҥ? Сен меге ачык-jарык сӧс айтпай баргаҥ! Чырайыҥ кубулып, сооп, кунугып калган jӱрер. Не сенле болуп jат? Сениҥ бӱдӱш-кылыгыҥ нениҥ учун андый болуп кубулган? Jартын айт, айт! Айса, сен менеҥ айрыларга санандыҥ ба? Ӧскӧ кижи аларга туруҥ ба? Айт, айт дедим! Айт, эмди ле айт, jартын. Мен ол тушта э��еш амыр болорым.\nКайчы ого нени айтсын, ол ло, унчукпады. Ол катап ла сананды: ада jыланныҥ айткан jакылтазын канайып бузатан. Jыланга берген сӧзин бузар оныҥ учуры jок болгон до. Оныҥ учун кунугып jӱрген бойы эмей. Ӱйи тарынып, оны jӱзӱн-базын айткылап турды. Ачу-корон кыйгызына Кайчы ӧрӧкӧн чек чыдашпай jӱрди. Коркышту jажытту куучынды улуска айдарынаҥ ол коркып jӱрди. Канайып-канайып оны улуска айтса, ол jылан оны кату карузына тургузар. Айтпаза, эмегени ач-амыр бербей, арбанып, айткылап, казырланып jат. «Jок, айтпас! Эр кижиниҥ ичине эрлу ат jыдыыр» деп, озогы улус айдыжатан. Мен эр кижи эмезим бе? Jок, нени де айтпазым! – деп, Кайчы ичинде бек сананды. Ӧй дезе ӧдӱп ле jат.\nКайчыныҥ эмегени бойында бек сананды: мекеленип угар, шылтагы неде деп. Бир кӱн ол Кайчыга тас кара тажуурда ачу-корон аракыны алып берди.\n- Jе бу мынаҥ бир-эки чӧӧчӧйди ичип алзаҥ, оноҥ не боло берер – деп, ӧгӧӧнине айтты. Ӧгӧӧни де анайда бодойло, эки чӧӧчӧй аракыны ичеле, эмеш калай берди. Калап эзиреле, тажуурда арткан аракыны база ичип алды. Кайчы эзириги jаандайла, эрмек-сӧзи кӧптӧйлӧ, ӱйине канайда jыландарла танышканын, оныҥ учун бастыра тындулардыҥ тилин билер болгонын ла эки катап нениҥ учун каткырганын – ончозын эмегенине айдып берди. Ол тушта эмегениниҥ санаазы токынап jымжаарда, Кайчы ӧбӧгӧн айтты:\n- Мен сеге айтпас сӧсти айттым, этпес немени этим. Jыландар эртен ле келер. Ол тушта эку каруузына турарыс. Конок-салымыс jеткелекте ӧлӧтӧн турус.\nЭкӱ уйуктап калдылар. Экӱ таҥ алдында ойгонып келзе, кӧрзӧ, оттыҥ эки jанында ада jылан ла эне jылан jаткылады. Эбире кӧрзӧ, айылдыҥ ӧзӧктӧринде, карачкыларда, аланчыктарда, артпактарда оролып калган jыландардыҥ кӧбизи кижи коркыгадый болтыр. Кайчы бир jанына аҥданала, онтоп ийди. Эмегени, коркыйла, эки кӧзин jумуп ийди.\nАда jылан Кайчыга айдат:\n- Кайчы, мениҥ наjым, сен айтпас сӧсти не айттыҥ? Jажытту сӧсти не jарладыҥ? Мен сеге болушкам, Караты-каанды ӧлтӱргем. Сен не анайда кылындыҥ? Не анайда эттиҥ? Оныҥ jартын меге айдып бер.\nКайдаар да барар арга jок, оныҥ учун Кайчы jыланга айдат:\n- Калак-кокый, ӧрӧкӧн, аракы деп аш ичеле, аайы-бажы jок ээзиреле, ол jажытту сӧсти айткан эмтирим. Мен бурулу. Бойоордо, ӧскӱретен бе деер, ӧлтӱретен бе деер – онызы бойыгарда.\nАда jылан Кайчыга тургуза ла jакыды:\n- Jе сени кижи канайдар. Акыр ла ол кижи jӱӱлетен аракы деп кандый андый аш болотон? Оны амзап кӧрӧлӧ, сениҥ эткен керегиҥниҥ аайына чыгатам. Бир айдыҥ туркунына кӧп аракы белетейле, бар тоскуурларга уруп сал. Бис бир айдыҥ бажында оны амзаарга келерис. Бисле кожо Кара –Кула келердеҥ маат jок. Ол тужында чыны, тӧгӱни биске jарт болор. Оны jарт билип ал.\nJыланныҥ айтканын угала, эмеген-ӧбӧгӧн улус, коркыганына курсак та jип, ичкилеп болбой турдылар, эрмек-сӧс тӧ айдып болгылабас.\nКайчы кӧк-борозын ээртеди: бу тӱшкен тӱбектеҥ аргаданарга, айрыларга эп-арга бедреер деп. Ол бойынча Кай��ы адын ээртеп, минип алып, Караты-каанныҥ jуртын кӧстӧп атана берди.\nJаан удабай, ол Караты-каанныҥ jуртына келеле, кӧрзӧ, албаты jӱзи кызыл ӧрттий, аттар тыныжы куу тумандый болтыр. Тайгага теҥдеп эт кайнаттырыптыр, талайга тӱҥдеп аракы азыптыр. Кӧрӧр болзо, албаты Караты-каанныҥ ӧлгӧнине тойлоп-jыргап турган болтыр.\nКайчы кӧӧркий ого ло отура тушти. Jаан jыргалда албаты-jонго мынайда айтты:\n- Карындаштар, калак-кокый, мениҥ тӱбегиме болужыгар! Наjылар, мен jаан тӱбекке тӱштим! Болужыгар, айрыгар!\n- Сен биске не болгонын jартап айдып бер – деп, jон сурады.\nКайчы олорго Караты-каанды ӧлтӱргенин ле канайда тӱбекке тӱшкенин, jыландарга ла Кара-кулага аш-аракы белетеер болгонын ого ло jартап, куучындап берди. Улус, оны лаптап угала, Кайчыны мактап, быйанду сӧстӧрин айдып, jайым jӱрӱм берген учун ого болужарыс дешти. Ончолоры тыҥ сӱӱне бердилер, болушка белен болдылар.\nУлус Кайчыны улуркадып, колтыктап алып, апарып, ак кемирчек кийиске отургызып, алама-шикир курсакла кӱндӱледи. Анайып турганча, эл-jонныҥ ортозынаҥ ак башту карган ӧбӧгӧн Кайчыга jууктай базып келеле, оныҥ оҥ колынаҥ тудуп, jуулган улуска мынайда айтты:\n- Бисти, jокту-jойу улусты Караты-каанныҥ jайымдаган учун Кайчыны мынаҥ ары Кайчы-Мерген деп адайлы. Тӱбектеҥ ол тӱрген айрылып, бу биске башчы болзын! Аракы-короjон деп ачу ашты бис артыгынча jууп, слерге jетирерибис! Jаҥыс ла эмеш сакып алыгар.\nУлустыҥ айтканын Кайчы-Мерген jарадып укты. Кайчы-Мергенге болужарга белетенгилей бердилер. Улуска быйанын айдала, ол айлын кӧстӧп, адына минеле, jанып ийди. Айлына келеле, албатыдаҥ укканын, кӧргӧнин эмегенине ончозын куучындап берди.\nОл бойынча канча ӧй ӧткӧн соҥында, тӱмен улус атка jеккен абрага азык-тулук, курсак салып, аракы-ашты атка коштогон келгилеп jатты. Экелген аракыны урар jер jок болды. Айдарда, ол келген улус конок, чапчак, тоскуур эдип, ончозына толтыра аракы урдылар. Аш-курсакты дезе белетеп береле, ойто кожоҥ-кооту jангылай бердилер. Турган истери бар болды, барган jолы jарт кӧрӱнди.\nӦй ӧдуп ле турды. Ай бажы jедерде, Кара-Куланы ээчидип алып, ада jылан jедип келди. Ада-jыланла, Кара-кулала кожо келген jыландардыҥ тоозы jок эмтир. Кайчы-Мергенле эзендежип, аракы ла аш-курсак белен болгонын угала, ада jылан ого мынайда айтты:\n- Мениҥ башкарган албатым шулмус эди. А бу Кара-Кула казыр аҥ. Мен ол аракы деген ашты бир де амзабагам, билбезим. Оны ичсем, сени корып болбос болорым? Сен, Кайчы, тогус, кӱнге айлыҥнаҥ бар. Тогус кӱнниҥ бажында, той божогон сонында, jанып кел. Ундыба.\nКайчы эмегениле эку кара тайга-ташка чыгала, айлы-jуртын оноҥ аjыктап отурат.\nКайчы ла эмегени jӱре берген кӱннеҥ ала ончо jыландар ла казыр деп турган Кара-кула аракы ичип баштадылар. Олордыҥ табыш эмес табыжы кызыл эҥирдеҥ ле ала баштала берди. Онойып, эртен тура серӱӱн таҥнаҥ ала ойто эҥир киргенче, алты кӱнге чыгара аайы jок табыш болды. Jаҥыс jетинчи кӱнде jызырт эмес jызырт болды, jер-теҥери билдирбей барды. Сегизинчи кӱнде дезе теҥериниҥ тӱби селт этти. Тогузынчы кӱнде ле тал-табыш токтоп, jыргаган jыландар ла Кара-Кула токтой бердилер. Кӱӱни jеткенче ле jыргагылаган.\nЭмди Кайчы эмегениле эку айлын кӧстӧп jангылап ийди. Jангылап келеле, кӧрӧр болзо, ал-камык jыландар бой-бойлорын ӧдӱжерде, Кара-Кула казыр аҥ олорды тепсеп салтыр. Аракы ичип, аайы jок согушкылаарда Кайчыныҥ айлы-jурты оодылып калган эмтир.\nJедип келген Кайчыны кӧргӧн ада jылан айтты:\n- Сениҥ ээзиргениҥ чын эмтир. Чын, ачу аш болтыр. Бистеҥ болгой, Кара-Кула ээзиреле, бисти бош алыш jок эдип jулдап салды. Бу аракы неге де болужы jок jаман аш эмтир. Эмди бис оны качан да оозыска албазыс. Тургуза ла jанарыс. Оныҥ учун сен де бойыҥ аракы ичпе! Оноҥ ӧскӧ, бис чилеп, тӱбекке тӱжериҥ. Jе мынаҥ ары бистиҥ тилди билбей jӱрериҥ.\nАда jылан анайда айдала, Кайчыла эзендежеле, эмегениле jакшылажала, jӱре берди.\nОл ло кӱннеҥ ала Кайчы-Мерген Караты-кааныҥ ордына албаты-jонды башкарып, амыр-энчӱ jуртай берди. Jаҥыс ла эмди аҥ-куштардыҥ, jыландардыҥ ӱнин укпас, билбес болуп артып калды.\nӰЧ ОРО\nОзодо бистиҥ Алтайда баштары куудый кажайган, тиштери куулыдый саргарган карган эмеген ле ӧбӧгӧн jуртаптыр. Азыраган балдары jок, ак-боро атту, ала кӧк ийнектӱ улус болгон эмтир.\nОл озогы ӧйлӧрдӧ улус кышкыда jийтен курсагын таҥ эртедеҥ белетеп алатан эмтир. Кара jердеҥ кандыктардыҥ, чомырдыҥ, кӧгӧзинниҥ, уактыҥ тазылдарын казып, jетпес кайнадала, кадырып салатандар. Кӧжнӧни ле маҥырды бычакла кертип кургадатандар. Кӧчӧ, jарма, талкан эдетен арбазыныҥ саганагын кызыл jалбышка ӧртӧп, уужап алатан. Кара jодраны, кызыл jулукту кызылгатты, агаш jиилекти ле ӧскӧлӧрин де jууп, база кургадып, кышка белетеп алатан. Анайда ок jайыла эткен сарjу-курут кышка белетелетен.\nКӱреҥ кӱс ӧдӱп, корон соокту кыш jууктап келзе, бу белетеп салган аш-кусакты улус, оро казала, оролоп салатан эмтир.\nКарган эмеген-ӧбӧгӧн байагы jайыла белетеген аш-кусагын кӱреҥ кӱскиде уч ӱлӱге бӧлийле, ӱч башка оролоптыр. Баштапкы оро кичинек, ол орого салган ашты кыш башталганда jийтен. Экинчи оро эмеш jаан. Ого салган ашты кыш ортозында jийтен учурлу. Ол ороны кыш ортозында ачатан эмтир. Ӱчинчи ороны jаскыда ачатан эмтир. Ол эҥ jаан оро болтыр. Ол jаан ородо арба база салылган болтыр. Jаскыда талкан керек эмей база.\nКӱреҥ кӱстиҥ калганчы айында, баштапкы jааган кар кайылып, айас, jылу кӱндер тура берген. Ол тушта эмеген ле ӧбӧгӧн кышка белетенер jаан ишти божодып ийдилер. Божодоло, тышкары тере илегилеп отурдылар.\nКаргандардыҥ аш салган jеринде кызыл тӱлкӱ сӱмеленип, маҥтап jуртаган. Jыткыр, сӱмелу кӱлӱк, эмеген-ӧбӧгӧнниҥ аш-курсак суккан орозын кетеп, кӧрӱп алган болтыр. Эмди кулугур анда суккан аш-курсакты jиир эп-арга бедреп jӱрген болтыр.\nКызыл кӱлӱк каргандардыҥ тышкары отургандарын кӧрӱп ийеле, сӱмелӱ тӱлкӱ олорго jууктада jелип келди.\n- О-о! Бу кижидеҥ jалтанбас кандый аҥ болотон? – деп, каргандар кайкажып чыктылар.\nКызыл карган эмегенниҥ кӧстӧриниҥ jетпезин тургуза ла кӧрӱп алды. Тиштерин тарсылдадып, тилин jаланып, кызыл тӱлкӱ айтты:\n- Мен кӧс jоктуларга кӧс болорым. Бала jоктуларга бала болорго jӱрген эдим. Слер оны угуп турар ба, блар?\nМыны уккан карган эмеген ле ӧбӧгӧн чаҥкыр Алтайдыҥ аҥы кижиниҥ ӱниле база куучындажатан туру не дежип, тӱлкӱни эбиреде баскылап, оны сыймагылап турдылар. Тӱлкӱ дезе куйругын ары-бери jайкайт, jымжак ӱндӱ jалканчыйт, маҥтайт, чыйрагын кӧргӱзерге.\n- О-о! Ӧрӧ турган кудай бала jок улусты кӧрӱп чыдабай, Алтайдыҥ аҥын да болзо, бала эдип берген турбай, - деп, карган эмеген айдат. – Бу тӱлкӱни бала эдип азырап алаак.\nАпшыйагы айдат:\n- Бойы келген баланы сӱрерге jарабас. Jӱргей ле. Биске jакшы ине.\nОнойып сӱмелӱ кызыл тӱлкӱнек эмегенниҥ, ӧбӧгӧнниҥ балазы болуп jада берди. Карган апшыйак кайыҥныҥ кааза тозынаҥ суу тажыйтан jеҥил, jараш тӱӱзек эдип берди. Тӱлкӱ оны карызына илип алып, суу экелет. Карган эмеген ары-бери айылдарга барарга турза, ого jол баштайт. Эртен-эҥир бозуларды ла уйларды кичееп, ары-бери айдайт, jандырат.\nАнайып бир канча ӧй ӧдӧрдӧ, тӱлкӱниҥ сӱмеленип келгени санаага кирди. Тӱлкӱ jакшы учурал сакып jӱрди.\nБир кӱн апшыйак агаш аразына одындап барды. Тӱлкӱ кулугур оны лаптап кӧрӱп алала, ыйлаганча карган эмегенге келди.\n- О, кудай ла дезеҥ база! Мениҥ jаан эjем кижиге барган. Бӱгӱн оныҥ той-jыргалы болуп jат. Тойго барар кӱӱним келген! – деди.\n- Jе бар ла. Эjеҥниҥ тойына кижи не барбайтан эди. Тойлойло jанып кел, балам, - деп, эмеген оны ыйлаба деп токтотты.\nСӱмелӱ тӱлкӱ сурт ла этти. Тойго барган болуп, ол кӱн бозом эҥир кире берерде, jаан ороны тууразынаҥ казып баштады. Кӧҥдӧйлӧп казала, тӱндӱ-тӱштӱ jети кӱнге jыргап-сайрап jада берди.\nJетинчи кӱнде кызыл тӱлкӱ эки болчок курут артырып алды. Эки болчок сарjу алды. Олорды эмеген ле ӧбӧгӧнгӧ экелип, айтты:\n- Эjемниҥ тойы коркышту jакшы ӧтти. Аш-курсагы кӧп, jеткил болды.\nБаза бир канча ӧй ӧтти. Эки карганныҥ уккур ла чыйрак балазы айыл ичинде ары-бери jӱгӱрип, иштенип ле jӱрди.\nБир катап апшыйак агаш аразына база ла одындап барды. Тӱлкӱнек ыйлаганча карган эмегенге база ла келди.\n- Ортон эjем кижиге барган. Оныҥ тойына божотсогор – деп суранды.\nЭмеген тӱлкӱни божодып ийди. Тӱлкӱ jӱре ле берди.\nТӱлкӱ, эҥирди кийдирип алала, экинчи ороны кӧндӧйлӧп касты. База ла jети кӱн jыргады. Тойу-ток ло болды. Оноҥ база ла эки болчок курут ла эки болчок сарjуны алып, эмеген ле ӧбӧгӧнгӧ экелип, ӱлештирди. Айтты:\n- Той сӱрекей jакшы болды. Андый тойды качан да кӧрбӧдим.\nБаза ла бир канча ӧй ӧтти. Тӱлкӱ алдындагызынаҥ артык иштенип jӱрди. Чыйрак, капшуун. Ончо ишти ак-чек эдет. Каргандар ого сӱӱнип jӱргӱледи. Сыраҥай чыйрак турганда.\nБажы кажайган апшыйак бир кӱн база ла одындап барды. Тӱлкӱ мыны лаптап кӧрӧлӧ, ойто ло эмегенге ыйлаганча келди. Эм��и ол кичӱ эjезиниҥ тойына суранып jат. «Той-jыргалду jердеҥ база ла тату курсак экелер эмей ол» - деп, карган эмеген сананала, оны божодып ийди.\n- А бу тӱлкӱнек кайда барган? – деп, одындайла jанган карган ӧбӧгӧн эмегенинеҥ сурап jат. – База ла ӱйде jок туру не?\nЭмеш таҥкылап алды. Бажын jайкады. Тойо чайлап алды. Оноҥ айтты:\n- Бу бистиҥ тӱлкӱнекке кандый кӧп тойлор боло берди? Бистеҥ качып барага турган болбой ол?\n- Алдында да тойлордоҥ jан келген jок по. Эмди де балабыс jанып келер, сарjу-курут экелер. Jиирге кандый jакшы деп – ӱйи айтты. Онызы ӧбӧгӧнин ажындыра токынадып турганы ол эмтир.\nТӱлкӱ дезе эҥирди ол кӱн кийдирип алала, кичинек орого jетти. Мында ол тӧрт кӱнниҥ туркунына аш-курсак jип, jыргап jатты. Тӱгезе jийле, эки болчок курут ла эки болчок сарjу артырып алала, олорды тудунып алала, jанып келди.\n- Кичу эjем jокту кижиге барган. Той-jыргалы чала кирелӱ ле болды – деп, карган эмеген ле ӧбӧгӧнгӧ бӱдӱмчилӱ айтты.\nӦбӧгӧн тӱлкӱниҥ экелген сарjузын ла курудын jип, айдыптыр:\n- Бу бистиҥ балабыс бисти канча ла кире jаантайын кӱндӱӱлерде, бис канайтканыс? Эмди сооктор тыҥыды. Мен барып кичинек ороны казатам.\nКарган апшыйак тере илгин таарын jӱктенип алала, кичӱ дейтен орого jедип келди. Келеле, кӧрӧр болзо, оро деп неме куру. Мында jаҥыс ла тӱлкӱниҥ бокторы jадыры. Карган апшыйак эгиштеп туруп эки орого jеткен. Кӧрӧр болзо, мында да андый эмтир. Jаҥыс ла арба артып калган болгон.\nАпшыйак ачынган. Ыраактаҥ ла эмегенине калаптанып келди:\n- Ол тӱлкӱни божотпой ло тут! Оныҥ ижин эмди ле берерис!\nЭмеген оҥдобой, тӱлкӱдеҥ сурады:\n- Бу адаҥ не деп кыйгырып туру?\nТӱлкӱчек тургуза ла каруун берди:\n-Та нениҥ де учун айдат: кӧк ийнекти кӧӧрӧдӧ саазын, ак ийнекти ажыра саазын! – деп кыйгырат.\n- Тӱлкӱни божотпой тут! – деп, апшыйак база кыйгырды.\nКулактары jетире укпас эмеген тӱлкӱдеҥ ойто сурады:\n- Бу адаҥ не деп кыйгырып туру?\nТӱлкӱ эмегенге айтты:\n- Кӧк ийнектиҥ сӱдин кӱркӱреде кайнатсын, ак ийнектиҥ сӱдин ажыра-тежире кайнатсын – деп кыйгырат.\nКарган эмеген уккан аайынча, казанды отко аскан ла, эки уйдыҥ сӱдин урган. Тӱлкӱле экӱ отты айландыра базып, отты jаанада салып, jӱгӱрип турдылар.\nӦбӧгӧн айлына jууктап келеле, аайы jок кыйгырды:\n- Тӱлкӱни божотпой тут!\nЭмегени jаҥы ла лаптап, jарт укты. Тӱлкӱ база угуп турбай. Эмеген тӱлкӱни отты айландыра сӱрӱп баштады. Сӱрӱшти ле сӱрӱшти. Бу ӧйдӧ апшыйак jедип келди. Келеле, эжикке малталу туруп алды. Отто кара казандагы сӱт тапту ла изип келеткен болгон.\nТӱлкӱ кӧрӱп турза, неме ле болор арга jок эмтир. Ол куйругын казандагы изӱ сӱтке сугала, сӱрӱжип турган эмегенниҥ jӱзине согордо, карган эмеген отура тӱшти.\nБу ӧйдӧ апшыйак эжикти кайра ачып алала, тӱлкӱни сакып турган. Ол эмегениле не боло бергенин кӧрӧргӧ сананган, ол ло тушта, эмегенин кӧрӧрдиҥ кажы ла jанында тӱлкӱ оныҥ эки будыныҥ ортозынаҥ ӧдӧлӧ, арка jаар сурт эде берди. Карган ӧбӧгӧн тӱлкӱни согор д��п, малтазын тегин jерге бадай чапты. Анайып ӱч орого толо аш-курсак белетеген каргандар как куру арттылар. Jаныс ла саганакту арба да артканы каргандарга jакшы болды.\nJЕТИ БӦРӰ ЛЕ СӰМЕЛӰ ТӰЛКӰ\nАлтайда ачу-корон соок кӱндер турган. Кызыл тӱлкӱ эмеген ле ӧбӧгӧнди тӧгӱндеп, олордыҥ кышка белетеп салган аш-курсагын ӱч ородоҥ тӱгезе jийле, аркага jӱрӱп, чек ле килейле семирип калган. Семизине соокты да керекке албай, кырлаҥда козыр таштыҥ ӱстинде jаткан. Амырап, уйуктап. Jалбагынаҥ jадарда, бу ӧйдӧ тӱлкӱни jемит бедреп jӱрген jети бӧрӱ кӧрӱп ийгендер.\n- Эй, мен озо оны кӧргӧм! – бирӱзи айдат.\n- Мениҥ тӱлкӱм! – деп, ӧскӧ бӧрӱлер табыштана берди.\nКӧк бӧрӱлер бой-бойлорына ыркыраныжып, кыйгастаныжып турганча, ол табыштаҥ jалбагынаҥ jаткан тӱлкӱ ойгонып келген. Кӧрӧр болзо, эбире jети бӧрӱ туруп алтыр. Jара тартарга белен эмтир. Тӱлкӱ jеткерди сезип ийди. Эмди айрылар эп-арганы бедреп, ол бӧрӱлерге айтты:\n- Слер мени jиирге турган болзоор, озо баштап маргаан эдектер.\n- Кандый андый маргаан? – бӧрӱлер кизирт эттилер.\n- Кем ӱсле, jуула кузар, ол ӱстӱ-jуулу jер билер. Торо jӱргенче, оны не барып jибес. Jе тӱҥей ле, слер, jаан улус, озо кузыгар.\nКӧк бӧрӱлер jӧпсинижип ийдилер. Олор албаданып кузарда, ичтеринеҥ эски туулак терелердиҥ ӧӧндӧри ле чирчик сӧӧктӧр чыкты.\nКызыл тӱлкӱ jанында турган содон ташка чыгала, кусты. Ичинеҥ аарчы, курут, сарjу, ӱстӱ-jуулу ӧскӧ дӧ аш-курсак чыкты.\nJети кӧк бӧрӱ, ач болгонынаҥ улам, тӱлкӱниҥ кускузын блаажып, чӱрче ле jип ийдилер.\n- Мындый jакшы, jылымзу курсакты кайдаҥ таап jигениҥди капшай айт! Айтпазаҥ, бис сени jара тартып, jип саларыбыс! – деп, ӧлӧ-кӧк кӱлӱктер тӱлкӱни арадап келдилер.\n- О-о, оны кудайдаҥ сураар керек! Мен тӱниле кудайдаҥ аш-курсак сурап улыгам. Меге килейле, бу курсакты кудай берген – деп, тӱлкӱ олорго айтты:\n- Тӱрген! Курсакты канайда сурап улыйтанын биске айдып бер! – бӧрӱлер jырыктарын jаланып, капшайладылар.\nКызыл тӱлкӱ бӧрӱлерди эмеген ле ӧбӧгӧнниҥ кышкы суу алып турган jерине ээчидип экелди.\n- Куйруктарыгарды озо баштап сууга сугала, ары-бери булгагар. Оноҥ тоштыҥ jарыгына тӱжӱре салала, таҥ атканча, кӱнчыгыш jаар баштанып алала, улып отурыгар. Куйруктарыгарды кыймыктатпагар. Слерге килеп, ол тушта кудай ӱстӱ-jуулу аш-курсакты теҥеридеҥ тӱжӱрип ийер. Бот ол курсакты блааш jоктоҥ слер jииреер.\n- Сен бисти баштап апар! – деп, бӧрӱлер сурады.\n- Не баштап апарбас. Барактар ла! –деп, тӱлкӱ jӧпсинди.\nТӱлкӱ ол jети бӧрӱни куйруктарын сууга суктурала, килеҥ тоштыҥ jарыгына тӱжӱре салала, кыймыктатпагар деп, jакыйла, олорды бой-бойынаҥ ыраада отургызып салды. Бир де кыймыктанбазын деп jакыды.\nБӧрӱлер бозом эҥирдеҥ ала таҥ адарга jеткенче анайда ла кыймыктанбай улыгылап, кудайдаҥ курсак сурадылар.\n- Курсак не тӱшпей jат? – бӧрӱлер тӱлкӱдеҥ сурагылап jат.\n- Кыймыктанбай, jазап улыгар. Таҥ алдында, такаа этсе, тӱжер! – деп, тӱлкӱ олорды токынатты.\nТеҥеридеҥ неме тӱшпеди.\n- А сен, тӱлкӱ, не кудайдаҥ курсак сурабай тургаҥ? – деп, бӧрӱлер оноҥ сурадылар.\n- Мен кече ле сурап jигем, бӱгӱн тойу. Катап-катап ол не беретен, - деп, тӱлкӱ олорго jырс айтты.\nТаҥ алдында, чынынча, кӱн чыгар алдында, соок деп неме анаҥ тыҥыды. Бӧрӱлер чарчап тоҥорго jеткиледи. Кӱн jаҥы ла чыгып, ӧксӧп келерде, сӱмелӱ тӱлкӱ бӧрӱлерге айтты:\n- Ӧрӧ кудайдаҥ курсак тӱшпеген болзо, мени jара тартып, ӱлежип jигер!\nКызыл кулугур анайда айдала, ары болуп маҥтай берди. Jаҥыс ла элес эдип куйругы кӧрӱнди.\nJети бӧрӱ тура jӱгӱрейин деерде, куйруктары ла jалмаш эттиҥ тӱктери тошко jаба тоҥуп калтыр. Кыймыктанар да арга jок.\nТӱлкӱ байагы карган эмеген ле ӧбӧгӧнниҥ айлына маҥтап келеле, бар-jок ӱниле кыйгырды:\n- Слердиҥ сууалгыжырда jети кӧк бӧрӱ тоҥуп калган, куйруктары. Барып ӧлтӱрип алыгар!\nАпшыйак айлынаҥ чыгып келеле кӧрзӧ, балазы болгон кызыл-марал тӱлкӱни танып ийди.\n- Мени база ла мекелеп келдиҥ бе?! – деп ачынып, ай малтазын ала койды. Тӱлкӱ сууалгыш jаар маҥтады. Апшыйак оны ээчий сӱрӱжип jӱгӱрди.\nКарган апшыйак тошко jетире келди. Кӧрӧр болзо, чын ла, ондо тошто jети бӧрӱ jаба тоҥгон отургылады.\nАпшыйак баштапкы бӧрӱге jууктап келеле, кеjири кыйкырап сурады:\n- Мен сениҥ неҥе чапсам ӧлӧриҥ?\n- О-о, куйругымныҥ тӧзине ле чапсагар, сӧс jок ӧлӧрим! – деп, бӧрӱ сӱӱнген бойынча капшай ла айтты.\nӦбӧгӧн ай малтазын талайып келип, бӧрӱниҥ куйругыныҥ чике ле тӧзине чабарда, бӧрӱ тоҥкос эдип jыгыла берди. Оны кӧргӧн тӱлкӱ апшыйакка кыйгырды:\n- Слер олордыҥ куйругына чапсаар, олор тирӱ артар. Оноҥ мал-ажыгарды ӱзе jиир. Ӧлтӱрерге турган болзогор, бажын jаба чабыгар.\nМыны уккан куйрук jок бӧрӱ тӱлкӱни сӱрӱжип маҥтады. Апшыйак дезе олорды кӧрӱп ичинде сананды: «Тӱлкӱ менеҥ артык санаалу эмтир». Ол арткан алты бӧрӱни баштарын jара чапты. Jӱктенип алып, айлына jанды. Эмегени де, бойы да сӱӱнчилу болды.\nАЙУ ЛА СӰМЕЛӰ ТӰЛКӰ\nСӱмелӱ кызыл тӱлкӱ куйругы jок бӧрӱдеҥ качып, канча сууны кече берди, канча кырды ажа конды. Шыркалу бӧрӱ тойу ла семис тӱлкӱге канайып jедишсин.\nБӧрӱ куйругыныҥ сызына чыдажып болбой, койу аралга кирип, jада берди. Тӱлкӱ дезе кара мӧштӱ кайа-ташка чыгып келерде, ого удура баскын айу туштады. Корон ачу соокко ол тен калтырап турды.\n- О-о, бу семис тӱлкӱни jизем, эди-каным эмеш jылыыр болор бо?! – деп, кызыл тӱлкӱни кӧрӱп ийеле, айтты.\n- О-о, абайым, абайым! Мени, jудрукча немени, слер jип салзагар, узун кышка тӱҥей ле курсак болбос ине. Мен слерге от салып берейин. Узун тӱнде эку jылынып, амырап аларыбыс, оноҥ слер мени jиири jанынаҥ кӧргӧйигер – деп, кызыл тӱлкӱ jалынды.\n- Jакшы, jакшы тӱлкӱ! – деп, айу jӧпсинип ийди. Ичинде сананды: оноҥ до оны jип салбай.\nСӱмелӱ тӱлкӱниҥ jӧбине айу кире берди.\nЭкӱ jаан кайаныҥ ӱстине чыктылар.Кайаныҥ ӱстине от саларга тӱлкӱ кара мӧштиҥ кургак аалактарын jууды. Айу эки ташты алала, бой-бойына согуп, чедирген от чыгарды. Jаан удабай от кӧҥжӱп кӱйе берди. Айу дезе jаан агаштардыҥ будактарындый тартып, отко салат. Jалбыш там jалбырап, чоктолып, от изиирде, эки нӧкӧр уйуктаар деп анда jӧптӧжип ийдилер.\n- Слер, jаан кижи, бу тӱс jалбак таштыҥ ӱстине jадыгар, jаан jашту абайым. Мен дезе тӱниле от салатан кижи, арка jанына jадайын – деп, тӱлкӱ ары-бери аjыктанып айтты.\n-Айу jаҥы каскак кайа, бойы jанында арка.\nАйу кайракан сӱмелӱ тӱлкӱниҥ мекезине база ла белен кире берди.\nАйу каскак jылым кайаныҥ ӱстине отко jуук этире jадып алды. Удабай ла jылуга алдырып, ӱргӱлей берди.\nТӱлкӱ, айу уйуктай ла берерде, отты jаанада салып, изӱ турундарды айуга jууктада jылдырып, тыҥыда айдат:\n- О-ой, Абайым! Ары jадыгар! Алтын jараш тӱгеер отко кӱйе бербезин! Эмеш ле ары jадыгар.\nАйу каскак кайаныҥ кыры jаар jыларда, отты там ла билдирбезинеҥ айу jаар jылдырып. Jаанада салып турат.\n- О-о, Абайым, алтын jараш тӱгеер кӱйе бербезин, jалбыш чала слер jаар согуп туру. База ла эмеш ары jадып алыгар! Эмеш jылып ийеер.\nОтты там ла jаандада салат.\nАйу ойгонып келзе, алтын тӱги, чын, шыркырап кӱйерге jеде бертир. Уйкузырап, самаарып, эмеш ары jадайын дейле, каскак кайадаҥ ажа берди.\nАшкан айуны кӧрӧргӧ лӧ оны jиирге, кызыл тӱлкӱ каскак кайаны эбире маҥтайла, ӧлгӧн айуга jедип келди. Ӧлгӧн jаан айуныҥ эдин jаҥыскан jип, сӱмелӱ тӱлкӱ соок кышты анда ла тойу-ток кыштады.\nКЕРИК БАЙДЫ КЕЗЕТКЕНИ\nМынаҥ озо, озогы сакта, чынынча айтса, та кандый чакта болбогой, чаҥкыр Алтайда jаан бай jуртаптыр. Оныҥ ады Баjы. Ол байдыҥ от jалбыштый, от jалкындый jаш ӧйи ӧдӧ берген. Оныҥ бажы куудый кажайган, тижи куулыдый саргарган болтыр.\nБаjы бай jиит тужында кӧстиҥ кӧжӧгӧ деп jаман оорузыла орыган. Эки кӧзи дезе чылбыраҥ, ыраакта немени кӧрӱп албас болуп калган. Оныҥ учун jарлу, jаан бай да болзо, кажаҥ ак-боро ат минген. Jе армакчыдагы ады оныҥ каралга кӧзине jарт кӧрӱнетен.\nБаjыныҥ кожо jуртаган эмегени Алгыйчы деп кижи база кӧжӧгӧ оорудаҥ улам кӧстӧҥ болгобос болуп калган. Jе ӱй кижи андый да болзо, керик болгон. Чынынча айтса, экилези омок-седеҥ, тееркек ле чӱмеркек, шоодыҥкай ла, керек дезе, эки бойы башказы jоктоҥ керик улус болуптыр.\nОлор экӱниҥ jанында отурар уулы да jок болгон, jатка берер кызы да jок учун аштагандарга бӱтпейтендер.\nБаjы байдыҥ айлына jайзаҥдар, байлар кирзе, эттиҥ семизин jийтен, аракыныҥ ачузын ичетен. Jокту-jойу улус киргенде, айылга отурбай да ойто тескерлеп чыгатан. Айдарда олор экӱ аштаганда айак урбас, суузаганга суу урбас улус болгондор.\nБаjы бай аркага толо малду, айылга толтыра jӧӧжӧлӱ jуртаган. Ол качан да бойыныҥ jалчыларына килебейтен.\nJайгыда, ӧлӧҥ чабар ӧйдӧ келгенде, Баjы бай болушка келзин деп улуска jар эдетен. Кобылар сайын кӧп jурттардаҥ арга-чыдалы jок улус андый jарды угала, jуулып келетен. Баjы бай ол келип иштеген улуска мал сойбос, эт кайнадып салбас. Олорды кӧп сабазында ачу курутла, jетире бышпаган теертпекле, кара аракыла кӱндӱлейтен. Арыган ла ачынган улус байды мынайда айткылайтан:\n- Кысканган малыҥды кӧк бӧрӱ jизин, а карамдаган малыҥды ач бӧрӱ jизин. Кызыл эдиҥ божоп калар, кызыл jӱзиҥ артып калар. Канду кызыл элиҥ божоп калар, кара jӱзиҥ артып калар. Уйалбаган jӱзиҥди уй jалазын, коркыбаган jӱзиҥди кой jалазын. Jиген jаак кызарбас, jидиргени кугарбас.\nБу мындый каргышту сӧстӧр айдылган эмей.\nБир катап Баjы бай, кӱреҥ кӱстиҥ кидим ӧйинде, мал ижинде jалчыларына сойорго субай байтал экелзин деп jакылталу элчи ийген эмтир. Элчиге Содон деп атту уулчакты ийиптирлер.\nЭлчи болгон Содон деп уулчак jылкы мал кабырган jерге чӱрче jедип келди. Келерде, мында Эрте, Эрке, Каба ла Кабар деп бир уун jылкычылар чайлагылап отурдылар. Бай кижиниҥ jакылтазын бӱдӱрип олор кызыл беени чалмадап тудала, алдындагы эрдинеҥ тартар буузын буулап ийерде, jаҥы туткан эмдик мал jобожый берди.\n- Эмди оны, jобожый берген немени, jаҥыс та кижи jедине берер, - деп, Эрте айдат. – Сен, Каба, бу беени кожо jетириш. Ол jаҥыскан апарбазын.\nКаба армакчыны аттыҥ кӧксине терепчилейле, ӱзеҥизиниҥ буузынаҥ ӧткӱрип, ары болуп jортты. Содон дезе атты кийнинеҥ айдады. Онойып jаан удабай байдыҥ айлына jедип келдилер.\n- Содон, - деп, ого Каба баштанды, - мен айлыма барып келейин, сен дезе малды экелдибис деп айт! – дейле, ары болуп jорто берди.\nСодондо не болзын, барбай база.\nСодон айылга кирип келзе, Баjы бай тӧр бажында отуры. Ого коштой jаан бай кижи Корты jайзаҥ отурды. Оныҥ тоны агас терези, тыштын дезе кызыл торколо кыптап салган, кара киш бӧрӱктӱ, кара туйук сагалду, таҥкылаган каҥзазы мӧҥун. Таҥкылап отурар. Jанында дезе кара килиҥ тонду, шӱлӱзин бычкак бӧрӱктӱ, узун сагалду темичизи отурар.\nБай элчидеҥ кандый jӱрӱп келгенин сурады.\n- Аткан ок jуудаҥ jанбас, айбыга барган элчи бийдеҥ jалтанбас. Сойотон малды экелдибис.\nАнайда Содон айтты.\n- Бу кулугур не деп модорлойт? – деп, Корты jайзаҥ байга ууланды.\n- Ийтке кӱндӱӱ jок, jалчыда кӱӱн jок – деп, бай айдып, казанда кайнаган койдыҥ баштарын ла тилдӱ jаактарды тепшиге чыгарып, солун улустыҥ алдына салзын деп элчизине jакарды. Содон тура jӱгӱрип, тепши алды. Ого койдыҥ ӱч бажын ла тилдӱ jаактарын чыгарды. Оноҥ ол тизе бажына чӧгӧдӧп, отурган jайзаҥныҥ ла элчиниҥ алдына салды.\nБаjы бай jайзаҥга кубар чӧӧчӧй тудат. Онызы дезе табылап аракы амзайт. Аштаган-суузаган уулчак олорды сакып чыдашпай, бычагын кыннаҥ чыгарып, очокко jаҥыйт: курчыдып. Оноҥ база эмеш сакыйла, тепшидеҥ бир койдыҥ бажын алып, темичиниҥ jанына чӧгӧдӧп отурала, бычагыла баштыҥ эдин кезип, ажана берди. Мыны кӧргӧн jайзаҥ айдат:\n- Бу Алтайда менеҥ озо тепши баштайтан jамылу база бар турбай.\n- Ийт салбаган тепшиге умзанатан. Бу ийт канайып туру? – деп, байдыҥ абакайы калактап чыкты.\n- Мениҥ бажымды ойто сал! – деп, Баjы бай чыҥырды.\nБу ӧйдӧ айылга Каба кирип келди. Содон кирип келген нӧкӧрине сӱӱне берди. Коркыганы да jоголо берди ошкош.\n- О-о, калак, кайдаҥ кӧрӧйин?! Мал бажы дезем, Баjы бажы ��уру не. Кой бажы дезем, Корты бажы туру не – деп айдала, тура jӱгӱрди.\n- Кулугурды тудугар! - деп, бай кыйгырды.\nСодон эжикти ачкан бойынча, кенетийин колыла jерге тайанала, будын баш ажыра чачып, кезикте jӱгӱре базып, кезикте бажыла jерге тӱртӱп, чек ле арбаныҥ тегериги чилеп, тоголонып баратты. Мыны кӧргӧн улус соныркап тура калды.\nТемичи адына минеле, ырап бараткан уулчакты тударга, маҥтатты. Ого jаба jедип келеле, оныҥ jиткезинеҥ тудуп, эрге чыгара тартып алды. Ээрге ӧҥӧрип, айылдыҥ эжигине экелерде, бай уучактыҥ эки кулагынаҥ кап алды.\n- Акыр, акыр, ӧрӧкӧн, айбыгарга jӱрген элчигерди койдыҥ куу бажы учун сокпогор – деп, Каба айдала, Содонды байдыҥ колына н айрып алды.\nТал-табыш jаанап келди. Отурган jайзаҥ кыйгырды:\n- Согушпагар! Jаргыны мен эдерим! – деп, кыскарта айтты.\nОнчо улус тым отура берди.\n- Jайзаҥды тообой, оны алдынаҥ тепши баштаган учун Содон деп уулчакка jирме беш чыбык! А баштак уулдыҥ адаанын алган Каба деп jалчыга база jирме беш чыбык берзин! Темичи, jаргыны бӱдӱр! – деп, jайзаҥ кату jакарды.\nБу ӧйдӧ айылдыҥ jанына ӧдӱп бараткан улусты бай токтодып алды. Кабага аралдаҥ эки тудам кызыл тал экелзин деп jакарды. Каба арга jокто арал jаар барып, чала барбак, бӱрлӱ эки тудам тал тудунып экелди.\n- Узунынаҥ, чичкезинеҥ не экелбегеҥ? – деп, темичи укааркады.\n- Калак, ӧрӧкӧн, бу аралда узун, чичке кызыл тал артпаган. Бӱтпей турган болзогор, бойыгар барып кӧригер – деп, Каба актанды.\n- Оныла да болзо, саба! Чыбыкта! Биске капшай атанар керек – деп, jайзаҥ айдат.\nОноҥ Баjы байга jакарат:\n- Ӱч кӱн jайзаҥдардыҥ jууны болор. Тӧртинчи кӱнде келерис! Кӱӱндӱ-кӱрее белен болзын!\nТемичи чыбыгын белетеп, Кабага айдат:\n- Бойыҥ jадып берзеҥ, jирме беш чыбыкла божоор. Соктырбай, мойношсоҥ, - бежен чыбык jиириҥ!\nКаба уштынып, ак jалаҥга jада берди. Jадала, Баjы байдыҥ колынаҥ Содон чыгара блаажып турганын ычкынбас! Мыны уккан бай, ачынганына, огырып чыкты:\n-Тилгерек jалчыга бежен чыбык берер!\n- Кижини эки катап jаргылабайтан! – деп, айландыра турган улус табыштана бердилер. Казыр jайзаҥга jӧпсинерге келишти.\nБир кижи Кабаныҥ бажын, экинчизи эки будын jаба басты. Темичи бир тудам талла jылаҥаш этти, кедейип келип согот, оноҥ jыжа тартат.\nКабада ӱн де jок. Талымзырай берген ошкош.\nКабаны согуп божойло, Темичи кыйгырды:\n- Ол бир тилгерек кӱчӱкти экелигер!\nАк jалаҥга jыланаш уулчакты кере тартып ийдилер. Темичи, тери-буры чачылган, база ла кедейип келип, баланы чыбыктай берди. Он тарый согордо, уулчак онтоп то болбой jада берди. Оноҥ ары талайып согордо, эдинеҥ кан ага берди. Чыбыктап божойло, jайзаҥ ла темичи, каткырыжып, атана бердилер.\nКилеҥкей улус чек кӧжий берген баланыҥ ӱстине соок суудаҥ чачып тынын кийдиреле, jалчылардыҥ айлына апарып салдылар. Эртезинде Каба малчыларга jедип барала, не болгонын jартап, куучындап берди.\nЭрте, сананып отурала, айтты:\n- Байдыҥ субай беезин сойорго Кабар ла мен барайын. Слер экӱ мал кӱдӱгер. Керик байды дезе бис ӱретпезеес кем ӱредер.\nЭртезинде Кабар ла Эрте ӧзӧк туштилер. Баjы бай айлында эмтир.\n- Ол беени сойыжыгар! Эртен jаандар, jайзаҥдар келер. Этти бӱгӱн ажындыра кайнадып салар керек! – деп, Баjы jалчыларына jакыды.\nМал сойып турган улуска кайдаҥ да кожоҥ угулды:\nСогонолу тайганыҥ\nСогонозын билбедим.\nСокы башту таҥманыҥ\nСоготонын билбедим.\nАч ӧлӧҥдӱ тайганыҥ\nАч ӧлӧҥин билбедим.\nАйак башту таҥманыҥ\nАйткыыларын билбедим.\nСоодудаҥ ат ӧлбӧс,\nСоктыртканынаҥ мен ӧлбӧс.\nАрмакчыдан ат ӧлбӧс,\nАйттырганнаҥ мен ӧлбӧс.\nАйткан неме айткай ла,\nАкыр болзын, кӧрӧрим.\nСоккон неме соккой ло,\nСоҥында оны кӧрӧрим.\nКожоҥдоп турган Содонды улус танып ийбей. Эрте Содонго кыйгырды:\n- Бери кел! Бу сен не коркышту комыдадыҥ? Кем сени соккон?\n- Бай соккон – деп, уулчак айдат.\nБаjы айдат:\n- Бу ийт не дийт? Корты jайзаҥныҥ алдынаҥ кайнаткан койдыҥ бажын аларыҥда jайзаҥ сеге jирме беш чыбык берди не!\n- Кабаны база слер соктырганаар – деп, Содон jана баспайт.\n- Тӧгӱндебе, ийт! Каба сениҥ адааныҥды аларда, jайзаҥга сабатты не! Бойлорыгардыҥ тенегеер учун jаргылатканыгар! – Баjы бай бурузын алынбайт.\nМалды сойгылап божогылады. Jаан кара казанга эттиҥ семизин кайнадып салдылар. Ол эт эртен келер айылчылардыҥ кӱндӱзи. Канды башка кайнаттылар.\nБай сойгон кызыр байталдыҥ эдинеҥ jалчыларга бир болчок эт бербеди. Балдарыгарга апарып беригер деп. Ичеге-карын да сугуп бербеди. Ижи учун отургызып кӱндӱлебеди. Jалчылар куру jанып ийдилер.\nОлор мал кабырган jерине келип, ончо малчыларла кожо байды ӱредер, ӧч алар деп шӱӱштилер. Олорло кожо келген Содон сӱӱне берди.\nЭрте айдат:\n- Керекке тӱнде эмес, кызыл кором эҥирде кыза барар керек. Олор экилези кӧстӧринеҥ коомой улус. Таныбаска jакшы. Бу ӧйдӧ айылдаш jаткан улуска да бош jок. Эмеен улус уй саар. Эр улус аттарын улаарар.\n«Jаман ат тойынза, jардына токым салдырбас, jаман кижи байыза, jанына айыл тургуспас» деп, озогы кеп сӧс бар.\nБаjы байдыҥ айлы улус jаткан jердеҥ ырада jаҥыскан турган. Байдыҥ сойгон семис беезиниҥ эдин уурдаарга, Каба ла Эргек ӧскӧ аттардаҥ ээртейле, ӧзӧкти тӧмӧн сурт эттилер. Кабаныҥ айлына jеттилер. Танытпаска ӧскӧ кийимнеҥ кийип алгылады.\nКызыл эҥир кирерде, Каба озо, Эргек кийнинеҥ – керижип, айткылажып, Баjы байдыҥ айлы jаар мантаттылар.\nБу ӧйдӧ бай оттогы казанды айландыра базып, этти булгап турган. Маҥтаткылап келееткен улусты кӧрӧлӧ, айылда эт кайнадып турган ӧбӧгӧнине кыйгырды:\n- Баjы, Баjы, капшай бери чык! Эзирик улус клеет ошкош. Сен олорды айылга кийдирбей, мекелеп, сӱмеленип, капшай ла ары кедери аткар.\nБаjы бай айылдаҥ чыгып, аjыктап турганча, чыйрак атту улус маҥтаткылап келди. Сӱрӱшкенче ле. Бай олорды таныбайт. Бирузи айылды ӧрӧ мантатты. Экинчизи кынjыда турган ийтле согужа берди. Ийт там ла атыйланып, чарчап, тударга ичкери jӱткӱйт. Ӧдӧ маҥтаткан кижи кайра келди.\n- Сен тегин ийтле не ��ружып тургаҥ? – деп айдала, келип, айрыычы кижи болуп тудужа берди. – Ол туку ичкери айылда аракы бар. Капшай барып ичелик!\n- Бу ийтти ӧлтӱрбегенче, мен барбазым. Ол мени jаман кӧрӱп ӱрӱп jат. Ӧлтӱрерим, ӧлтӱрерим.\n- Ийтти барып ол туку таскактыҥ ичине буулап сал – деп, Баjы эмегенин айбылайт. Эмегени ийтти чечеле, таскак jаар барарда, байаа кижи кийнинеҥ ле. Бай токтоткончо ло кожо басты.\n- Мен эмеш амырап алайын, айылга кирип. Суу ичип алайын. Ол токтой ло берер болбой.\n- Jе, бар амырап албай – деп, бай jӧпсинди.\nБайа кижи айылга киреле, казанда этти ӱзезин капка салала. Адына апарып артып салды.\n- Тӱӱк, сениҥ бӱдӱжиҥди. Ийтле уружып. Слердиҥ айылдаҥ кандый да улус чыгып барды. Таныбадым. Тудунчакту ла немелер эмтир, - деп, айылга амыраарга кирген кижи айтты. – Тӱӱк. Jе мен сени тегин jерге сакыбазым! Бар jадым. Тыштанарга да бербеди. Артар болзон арт ары! – дейле, нӧкӧри адына минип, ары болды.\n- А-а, сен меге тыҥып, менеҥ эмди качып бараткан турбайын! – деп, ийтле, уружып турганы айтты.\nСӱрӱш, сӱрӱш кӧрзӧҥ, сени jамандайла качып отурганын. Jедиш. Ижин бер, - деп, Баjы сӱмеледи. Ол бу кижидеҥ капшай ла айрыларга сананган ошкош ло.\n- Акыр ла, jаба jетсем, берижиҥ берерим. Мени таштайла барып jаткан болзо! – деп, кыйгырып, адына минеле, тидиреде маҥтадып jӱре берди.\n- Баjы бай эттӱ казанды, бис келгелекте, чыгарып салган. Эскинле jаап салган эмтир. Эттиҥ кӧп нургунын чыгарала, эмегениниҥ угын ӧдӱгинеҥ уштыйла, кезип-кезип, казандагы мӱнге кӧмӧ сайгылап салгам – деп, Каба айдат.\nСемис малдыҥ эдинеҥ тойо jигилейле, jадып, амырагылай берди. Эртезинде олор Баjы байдыҥ айлыныҥ одожындагы аралга келип киргилеп алдылар. Кӧрӧр деп.\nБаjы бай ла эмегени кече эҥирде, ийтле урушкан улус jӱре берди дежеле, айлына кирип, арыгандарына курсак та ичпей, jадып уйуктагылап калган улус эмтир. Jайзаҥдар келер башта иргеде кечеги чыгарып салган казанын отко аскылап салды. Изидип.\nJалчылар аралда отургылаза, анча-мынча ӧйдиҥ бажында jаан jолды тӧмӧн Баjы байдыҥ айлын кӧстӧгӧн айылчылар келгиледи. Кожоҥчыларлу, комысчыларлу эмтир. Олор байдыҥ айлына кел тӱжерде ле эмеген-ӧбӧгӧн улус чыгып, jакшы уткыгандар.\nБу ӧйдӧ малчылар кӧп улуска, аралдаҥ чыккылап, кожула берди.\nJайзаҥдар ла jаан байлар тӧр бажына отургылады. Jоктулар дезе эжик jанында тургулады. Эки кижи эт чыгарып, кезер болзо, кезилбези де бар болтыр. Лаптап кӧрӧр болзо, ӧдӱктиҥ уктарыныҥ ӧӧндӧри эмтир. Отурган улус кӧрӱп, кайкашкан. Каткы-калак jиркирей ле берген. Корты jайзаҥ атыйланып чыкты:\n- Алтайдыҥ алты jайзаҥын ӧчӧп, ӧдӱктиҥ угын этле кожо кайнадып тепшиге салган учун, Баjы байга бежен чыбык берзин!\nБайларга арга jокто jӧпсинерге келишкен. Корты jайзаҥ кызыл талга бойыныҥ темичизин ийип, Баjы байды бойы сабаган. Jылкычылар керик байдаҥ анайда ӧчин алган.\nКАЙЧЫ ЛА КӦСПӦКЧИ\nМынаҥ озо Алтайда карган кайчы jуртаган. Алтайга jаан тоомjылу ла алкыш-быйанду киж�� болгон.\nБу керек кӱстиҥ кӱреҥ бай тужында алу аҥдап барар ӧйдӧ ӧткӧн.\nТурган jурттаҥ Адучы деп аҥчы. Кӧкӱл деп кӧспӧкчи – ӱч нӧкӧр азык-тулук ай туркунына алу аҥдап атангылаган. Ол jыл кузук та кӧп бӱткен.\nОлор ӱчӱ алу, аҥ аҥдагылап, кӧп мӧштӱ кара тайгага jеткендер. Каҥыл мӧштиҥ тӧзине, аржан-кутук суулу jерге jеделе, оду салып, токынап, аттарыныҥ ээрлерин алгандар. Ак кыйразын буулап, ак сӱтле jаҥдап. Ак бурканга мӱргӱп, Алтай-Каҥайыҥ кӧдӱрип, ӱчӱ алкагандар.\nАлкыш-быйан сурагылап, мӱргӱйле, аскан казаны кайнаарда, ажангылап алган. Jака jылдыстар чыгарда, карган кайчы эки кылду топшуурын алып, ак Буркан кудайын, айлу-кӱндӱ теҥеризин алкап, ак мӧҥкӱлӱ тайгаларын, аҥду-кушту тууларын, аржан-кутук сууларын чӱмдеп, кӱркӱреде кайлай берген.\nКокул деп кӧспӧкчи кӧрӱп отурза, ак-боро атка минген, ак сагалы курлаага jеткен, ак бӧрӱктӱ, ак тонду, эки jанында база боро атка минген, ак кийимду, ак сагалду кӧдӧчилери кожо келгилеген. Аттарынаҥ тӱшкӱлеген. Эки каҥыл мӧштиҥ ээзи кийген кийими кӧк-jажыл, тобого ошкош. Айылчыларын ак jалаҥга отургызып, аш-курсагын салып, айдат:\n- Биске айылчылар тӱшкен, аштаҥ амзагар.\nБу ӧйдӧ ак кайа кӱзӱрт эдип, jарт jердеҥ jылыжып ачылат. Ак кайаныҥ ээзи база ак сагалду, ак кийимдӱ. Кӧдӧчилери база ак кийимдӱ. Тепшилеринде jӱзӱн-базын курсактарлу.\n- Айылчылар бисти база кӱндӱлеген – деп, Алтай ээзиниҥ алдына салат. Талдама курсактар эмтир.\nКӧспӧкчи кӧрӱп отурза, кажы ла jаҥдаган ӱрӱстӱ сӱт курсак jӱс такыпка кӧптӧйтӧн эмтир. Алтай аракыны амзагылап, мактайт. Аарчы, курут, быштак, талканды амтанду деп мактап ажангылайт.\nОдожындагы кара тайганыҥ ээзи база келген. Кӧдӧчилери кожо. Аттарынаҥ тӱшкӱлеп, кӱндӱ-кӱрееге отургызат. Кажы ла тууныҥ, кайаныҥ, агын суулардыҥ, аржан суулардыҥ. Боомдордыҥ ла агаштардыҥ ээлери кӧп jуулган. Алтайдыҥ ээзин эбире отургылап, аш амзагылап, табыш jок кай уккулайт.\nКайчыныҥ ӱни там jаранып, « Jаҥар баатырды» кайлап кӧндӱкти. Бу ӧйдӧ туйук сас сууныҥ балыр ээзи келген, ол ого-бого токтобос шулмус эмтир. Кӧспӧкчи кӧрӱп отурза, бу эмеген келип, кайчыныҥ тумчугына айра минип алган отуры. Кӧспӧкчи каткырганын бойы да билбей калган.\nКайчы мыны кӧрӱп ийди. Мыны кӧргӧн кайчы ачынган:\n- Сен мениҥ кайыма каткырдыҥ! – Анайда айдала, топшуурын тура салып, кайын токтодып ийерде, ончолоры бу эмеенди арбаган.\nАлтайдыҥ ээзи айдыптыр: «Аргаҥ таппай, кайчыны ачындыргаҥ. Мен сениҥ аракы jоорлу (шыркалу) адыҥды кайчыга берип jадым! Азык болзын. Сен jойу jӱр».\nАнайда айдала, ары болуп атанып jортордо, бастыра туулардыҥ, кайалардыҥ, суулардыҥ ээлери таркай берген.\nЭртезинде кайчы, аҥчы, кӧспӧкчи аҥныҥ тозулына чыккан. Кайчы кӧрӱп отурза, ого адыр кара сыгын келген. Адарда сыгын jыгылган. Аҥчы ла кӧспӧкчи келип, ӱчӱ сыгынды сойор болзо, аҥныҥ jардында jаан шырка бар эмтир. Байла, агашка табарган болбайсын деп аҥчы айдат.\nОл тушта кӧспӧкчи тӱнде не каткырганын, Алтайдыҥ ээзи сыгынды кайчыга бергенин, балу-шырказын jартап берген. Оноҥ ары ӱчӱ ойто эптӱ-jӧптӱ боло бердилер. Кайчы ойто ло чӧрчӧк божогончо кайлаар болгон.\nКайчыныҥ кайын кажы ла тӱнде Алтайдыҥ ээзи, тайгалардыҥ, туулардыҥ, суулардыҥ ээлери jуулып угар болгон.\nJетинчи кӱн кайлаарда, кӧспӧкчи кӧрӱп отурза, одожында кара тууныҥ ээзи бу тууныҥ ээзинеҥ сураган:\n- Кайчы угуп, ончозы ол ачык-jарык кӱӱн-тапты jараткан. Эртезинде кӧспӧкчи кайчыга уккан-кӧргӧнин куучындаган. Аҥчылар аттарын ээртегилеп, одожындагы кара тайганыҥ колтыгына чыккылап, эки каҥыл мӧштиҥ тӧзине келзе, jанында jаан суу агып jат. Бого тӱжӱп, оду салып, ак кыйра буулап, Алтай-Каҥайын ӱрӱстеп, jаҥдап, мӱргӱгендер. Аттарын армакчылап, jапаш саларга белетегендер. Кургак jыгын агаштардаҥ jапаш jазагандар.\nӰчӱ чайлагылап отурган.\nКӧспӧкчи кӧрӱп отурза, бир бала мӧшти jыгала, эт илер чакы эдиптир. Олордоҥ озо болгон улуста ол мӧштиҥ бӱриле jапаш jазагылаган. Бу эки мӧштиҥ ээзи эку ыйлажып, айдыжат:\n- Бу эмди келген улус ак сагышту, кӱндӱркек, агару улус эмтир.\nАгаштыҥ будагын сындырбас. Эски агашла jапаш эткен. Эски, кургап jыгылган агаштаҥ одын эдип одурган. О-о, кудай! Калак-кокый, бу улуста озо келген ле одуланган улус калjу, кал улус болгон.\nМынайда эр кижи айдарда, эмеен кижи айдат:\n-Кудайы jок кал улус бистиҥ чыдап келген jаҥыс балабысты кезип, кыйнап ӧлтӱрген. Оны кескен кижиниҥ балазы база ӧскӧ кижиниҥ колынаҥ ӧлгӧй.\nАнайда комыдап, ыйлап ийерде, кӧспӧкчи кижиниҥ кӧзинеҥ jаш тамырап ага берген. Мыны кӧргӧн аҥчы ла кайчы сураптыр:\n- Бу не ыйлап отураар? Jажырбай айдыгар.\nАнайда сураарда, кӧспӧкчи кижи, ӱшкӱрип ийеле, эки каҥыл мӧштиҥ ээзи, былардаҥ озо келген улус одулу jаткан, кал тенек улус чагал мӧшти кезип ӧлтӱргенин куучындашкан. Кудайына бажырып ыйлашканын угала, кӧзимнеҥ jаш акканын бойым да билбей калдым. Олор бисти ар-бӱткенге каршузы jок айылчылар деп мактагылаганын уктым. Калак-кокый, баштапкы одуда каткырганымда мен бойым бурулу. Кудай учун jаманымды таштагар! Экинчи одуга кӧчӱп келеле, эки мӧштиҥ эки ээзинин комыдал сыгыдын угала, чыдашпай, ыйлап ийгенимди билбей калдым деп айдып отурды.\nОлор ӱчӱ ак Буркан кудайына Алтай-Каҥай ээзине айдыжат:\n- Бис ак сагышту улус. Алтайдыҥ ээзинеҥ сурагы jок аҥ-куш атпас. Jаш агашты кеспес. Алтайдыҥ ар-бӱткенин корыырыбыс. Ар-бӱткенди корыырга балдарысты да ӱредерибис! Анайда айдыжып, мӱргӱгилеген эмтир.\nОл тӱн «Jаҥар баатыр» деп байлу-чӱмдӱ чӧрчӧгин кайчы оноҥ ары эҥирде кайлап баштаган. Кайчы бу чӧрчӧкти он кӱнге кайлап божогон тужында, алу аҥдаган.\nКажы ла тӱнде Алтайдыҥ ээзи, эки тайганыҥ ээзи, туулардыҥ, коjогордыҥ ла суулардыҥ ээлери сӱӱп уккан эмтир. Кемге канча алу берерин Алтайдыҥ ээзи, кай токтозо, ло jакып, jартайтанын кӧспӧкчи кижи кӧрӱп, угуп отуратан болгон.\nАҥчылар. Арчымактары алу аҥдардыҥ терези ле аҥныҥ эдин коштогон ак Буркан кудайына��, Алтай-Каҥай ээзинеҥ алкыш-быйанду jанып келгендер.\n* * *\nЭмди угар болзо, олордыҥ jурттаҥ озо барган аҥчылар jанып келген. Кулаш деп кижинин адын бӧрӧ туткан. Аткан алузы jок кара jойу jанып келген дежет. Угар болзо, ол кӧспӧкчи, кайчы, аҥчы болгон тайгада болгоны jарталды. Бала мӧшти кал Кулаш аҥдайла, мынайып шорлонып jанганын кӧспӧкчи угала, каршу эткен деген. Ар-бӱткенди кичеебей, мӧш jыккан учун Алтайдаҥ чыгымду шорлонып jанган эмтириҥ деп jартаптыр.\nЧАЙ ЛА ТУРНА\nМынаҥ озо чаҥкыр Алтайда, кӱстиӱ кӱреҥ бай ӧйинде, бир боро чай тайганыҥ тепсеҥинде jемзеп jӱрген. Бу ӧйдӧ ол тепсеҥге jанып брааткан бир уур турналар тӱшкен. Мыны кӧргӧн чай качар аайын таппай алаатый берген. Арга jокто турналарла jакшылажып, сурайт:\n- Слер кайдаҥ келдигер? Кайдӧӧн бараадыгар?\nТурналар айдат:\n-Бис келип, Алтайга jайлап, балдарысты чыдадып алала, тӱштӱктӧӧн jылу jерге кыштаарга бараадыс.\nМыны уккан чайдыҥ база jылу jерге барып кыштаар кӱӱни келди.\n- Мен слерле кожо барып, jылу jерге кыштап аларга сананып jадым. Слер мени кожо апарзаар – деп, чай, канаттарын кымып, сурады.\nБашчы турна айдат:\n- Jе, кӧӧркий, кышкыда соокто тоҥуп шыралабай, бисле кожо баралы. Кудай быйан берзе, jылу jерге jакшы кыштап алала, jаскыда бисле кожо Алтайга jанып келериҥ.\nJӧп бӱткен. Кенетийин теҥериниҥ тӱбинеҥ кара булуттар кайнап чыккан. Jердеҥ куу туман кӧдӱрилген. Ургун jаҥмыр jаай берген. Турналар кейге кӧдӱрилип учарда, чай кожо ло учкан. Jе чайдыҥ учужы турналардыҥ учужына jетпес. Астыгып, учынаҥ ээчий ле учат.\nКандый да тайганыҥ сынына jедерде, караҥуй тӱн кирди. Турналар кичинек кӧлгӧ тӱжӱп токынаган. Чай да тӱшти. Ол кӧл jарадынаҥ jем таппады. Кӧрзӧ, мӧштӧрдиҥ ортозында толу кызыл тыттар турганын кӧрди. Тыттарды кӧрӱп ийеле, одоон учты.\nМӧштӧрдӧн, тыттардыҥ чай jемзенип, тойо ажанып алды. Ажанып алала, кызыл тыттыҥ будагынын тӧзине отурып, уйуктай берди.\nТурналар чайды таппай калды. Эртезинде, таҥ адарда, теҥери айас турды. Турналар кейге кӧдӱрилип, тайганы эбире учуп, чайды бедреп таппадылар. Олор тӱштӱкти кӧстӧп, учкулай бердилер. Чай ойгонып келер болзо, кӱн jаҥы ла кырдаҥ jаркындалып чыгып келген эмтир. Колдо турналар jогыла. Чай «корт, корт» эдип, кӧлди эки эбире учты. Мӧштӱ коjор тууны эки эбире учты. Эш ле неме jок.\nАстыгып калган чай турналарды табар аргазы jок. Ол тӱндӱ-тӱштӱ ӱч кӱн ыйлайла, эки кӧзи кып-кызыл болуп калган.\nОноҥ бери чай ла турналар наjылашпас болуп калган эмтир.\nБОРСЫК\nМынаҥ озо Алтайда jети карындаш jуртаган эмтир. Олордыҥ jаан аказы Борсык, Айу, Бӧрӱ, Jеекен, Тӱлкӱ, Шӱлӱзӱн, Jоон-Мойын.\nБистиҥ jараш чаҥкыр Алтайда, агаш-ташту тайгада, аржан сууныҥ jанында, тырмакту jети карындаш кӱстиҥ кӱреҥ бай ӧйинде тӱниле ойын-jыргал ӧткӱрген. База ла кӧргӱлезе, таҥ ада берген. Айу айдыптыр:\n- Акыр, карындаштар, тӱниле jыргап, арып калдыс. Бу тайганыҥ сыртына чыгактар. Серкиректе амырап jаткан сыгын учураза, ончобыс ��лежип, тойо ажанарыбыс.\nАйуныҥ ол айтканыла ончозы jӧпсингилей берди.\nJети карындаш сынга чыккылап келерде, таскылда, jалбак таштыҥ jанында адыр кара сыгын jадыры. Мыны кӧргӧн Тӱлкӱ айдат:\n- Бистиҥ бӧкӧ акабыс Айу озо тутсын. Оноҥ бис арадаарыс.\nБорсык кӱркӱреп айдат:\n- Тӱлкӱ, сен jӱӱлип туруҥ ба? Слерлердиҥ эҥ jаан акагар мен Борсык инем! Jааныҥ сӧзинеҥ чыкпайтан. Кӧрзӧгӧр, мениҥ балтырларым кандый кӱчтӱ! Мен кеjиримнеҥ ле тутсам, ӱзе тартарым!\nJе Борсык, чын ла, тырмакту аҥдардыҥ аказы болгон эмтир. Ол ӧҥӧлӧп барала, jалбак таштыҥ ӱстинеҥ калыырга турарда, Бӧрӱ мен озо, Шӱлӱзин мен озо дежип, сӧскӧ киришкен. Jе Борсык айдыптыр:\n- Jаан аказыныҥ сӧзин слер угар учурлу. Мен озо! – дейле, jалбак таштыҥ ӱстинеҥ сыгынныҥ бажына калып, мойнына кадалган. Сыгын уйкудаҥ чочыйла, Борсыктыҥ бажына теберде, ол тоолоно берген.\nСыгын тура jӱгӱрип, коjогорды ажыра элес эдип маҥтай берди.\nБорсыктыҥ мандайынаҥ кан агат. Айу ачынала, огырарда, Алтай-Каҥай jаҥылана берди. Бӧрӱ коркыйла, сыгынныҥ кийнинеҥ маҥтаган. Jеекен коркыйла, jадык кырлап, аралга кирген. Шӱлӱзин коркыйла, агашка чыккан, Jоон-Мойын коркыйла, номонныҥ ичегенине кирген.\nБу jети карындаш азыйгы ӧйлӧрдӧ тапканын ӱлежип jийтен карындаштар болгон. Нак карындаштар болуп jӱргендер. Бу jеткерлӱ, шорлу тӱбектеҥ улам ол jети карындаш кажызы ла таҥынаҥ курсактанар болуп калган.\nОл ӧйдӧҥ бери Борсыктыҥ маҥдайынаҥ ак тӱк ӧскӧн. Маҥдайы маҥкан болуп калганы ол дежет. Оныҥ учун алтай кеп сӧстӧ «Борсык бойыныҥ маҥканын бодонбос» деп айтканы ол эмтир.\nИЙТ ЭМЕС БОЛЗО\nКудай, jер-jеҥис бӱдерде, озо ло баштап ӧзӱмдерди jайаган. Оноҥ тындуларды jайап баштаган эмтир.\nКудай озо ийтти jайаган. Оноҥ кижини. Ийтти jайаарда, оныҥ тынын табала, тындандырып салган. Jе ол ойдо ийтте тӱк jок болгон кызыл jыланаш. Ийттик кийнинде кудай кижини jайаган. Jе база ла бир jаан сурак: ого тын кийдирери.\nКудай чеден эткен. Ол чеденле кижини чедендеп салала, ийтке акту кӱӱнинеҥ айткан:\n- Кижини тындандырып ийзем, сен кижиниҥ чындык нӧкӧри болорыҥ. Мен кижиге тын бедреп барайын. Сен кижиниҥ jанына тынар-тынду jууктатпа. Эрлик келзе, jууктатпай, оны тишле jара тарт! – деп jакыды.\nЭрлик, кудай кижиге тын бедреп барганын билип ийеле, келген ле. Ийт ӱрӱп чыккан:\n- Мен сени jара тартарым!\nЭрлик мекеленип айткан:\n- Мен сеге элебес-jыртылбас кийим, божобос-тӱгенбес курсак берерим. Мен кижиге jууктабай, ыраагынаҥ ла кӧрӧйин.\nМындый эрмекти угуп, ийт jӧпсине берген. Эрлик jаткан кижиге jууктап келеле, комыргай ажыра оныҥ кӧчӱги дӧӧн уруп ийеле, кижиге тийбей jӱре берген.\nКудай кижиге тынды табала jедип келерде, кижи тынданып калган эмтир.\nСен Эрликти кижиге не божоткон? – деп, кудай ийттеҥ сураган.\nИйт кудайга айткан:\n- Эрлик айткан: мен кижини тутпай, ыраагынаҥ ла кӧрӧйин. Кӧргӧн учун мен сеге элебес-jыртылбас кийим берерим, божобос-тӱгенбес курсакту болорыҥ. Анайда айдарда, мен jӧпсинип ийгем. Ыраагынаҥ ла кӧргӱскем. Эрлик jӱре берерде, кижи тындана берген. Эмди оны ары-бери божотпой турум.\nКудай ийтке айткан:\n- Эрлик сеге элебес-jыртылбас деп кийими тӱктӱ тере болор. Божобос-тӱгенбес курсак дегени ол кижиниҥ богы болор. Ӱргӱлjиге сен кижиниҥ каруулчыгы болорыҥ. Jе канайдар, кара баш мениҥ, куу баш Эрликтиҥ болтон туру – деп, Кудай комыдайла,экелген тынын чачарда, арчын, кырчын, мӧш, чиби, jойгон деп jажыл агаштар болуп калганы ол дежет.\nЭрликтиҥ кижиге кийдирген тыны ол аспак, тал, jырааларла тӱҥей болуп ӧскӧн дежет. Ийт Эрликти кудай келгенче кижиге jууктатпаган болзо, бу ла кижи мӧш агаштый мӧнкӱлик болор эди. Узак jаш jажаар, ас балдар азыраар эди.\nКИЖИНИҤ НӦКӦРИ\nБу та кажы ӧйдӧ керек болгон болбогой.\nБистиҥ Туулу Алтайда аба чӧлдӧҥ Ак-Таш деп ак кайалу тайганыҥ колтыгына тогус балалу Кара деп кижи кӧчӱп келген, эмдиги ӧйдӧ ол кобыныҥ оозын Улус-Чаргы дежет.\nКара, балдары кӧп кижи, бу ак кайа-ташту тайгага jӱрӱп, аҥга-кушка байлык jерге аҥдап, jемзеп азырангадый деп кӧчӱп келген. Агын суузы да балыкту. Оныҥ учун кӧчӱп келген. Агын суузы да балыкту. Оныҥ учун кӧчӱп келгени ол эмтир.\nКара бир кӱн аҥдап барган. Ол Улус-Чаргы деп ӧзӧктиҥ бажына чыккан. Сынды сындап барарда, меес jанында коjогордыҥ алдында ак кайа таш турган. Бу таштыҥ алдына келерде, jалбак таштыҥ ӱстинде кӧп алтын мызылдап jаткан. Кара сӱӱнеле, алтынды jууп, кабыра кучактанып, ӱстине кӧҥкӧрӧ jадала, ыйлай бертир.Ӧрӧ кӧрзӧ, ак кайаныҥ алдында алтын тайакту, ак бӧрӱктӱ, ак сагалду, алтын-мӧҥӱнле чӱмделген ак кийимду кижи турган.\n- Бу сен не ыйлап туруҥ? – деп, ол кижи сураган.\nКара айткан:\n- Мен тогус балалу, jокту кижи. Кӧп алтын табала, сӱӱнгениме кудайыма бажырып, ыйлап турбай.\nАк сагалду кижи айткан:\n- Мен бу jаан тайганыҥ ээзи эдим. Сен мениҥ алтынымды менеҥ сурак jокко не аларга туруҥ?\nКара, jерге jаба мӱргӱп, сураган:\n- Кудай учун меге килеп, бир ууш алтын берзегер? Акча-jӧӧжӧ эдип, балдарымды кийиндирип аларга.\nАлтайдыҥ ээзи айдыптыр:\n- Сен jан. Бойыҥныҥ чын нӧкӧриҥди экелзеҥ, бу алтынды ончозын аларыҥ.\nКара сыр jӱгӱрӱкле айлына jеткен. Нени кӧргӧнин эмегенине айткан. Экӱ улуска айтпас деп jӧптӧшкӧн.\nТаҥла эку алтын тапкан jерди кӧстӧп, сынга чыккандар. Кӱн кыр бажына чарчап тийерде ле ак кайага jедип келгендер. Кӧрӧр болзо, jалбак таштыҥ ӱстинде алтын jогыла. Эмеени атыйланып чыккан.\n- Ырызын ычкынган ийт! Бир ууш алтынды карманыҥа (эчкенге) сугуп алзаҥ кайдар? – деп, ӧгӧӧнин арбай берген. Jе арга jокто курут ӱлежип, ажанып алгандар.\nЭмеени ӧбӧӧнинин бажын бийтеп отурганча, ӧгӧӧни уйуктай бертир. Бу ӧйдӧ ак кайа кӱҥӱрт эткен. Эмеген кӧрӱп отурза, jарт кайа jылыжып ачыларда, ак кийимду, ак сагалду, алтын-мӧҥӱн чӱмдӱ алтын тайак тайанган, айга-кӱнге мызылдаган кижи чыгып келген. Ӱй кижи ӧбӧӧнин ойгозор аайын таппай, отура калыптыр.\nБу ак сагалду, бастыра бойы мызылдаган кижи эмегенге jууктап келеле, сураптыр:\n- Слер не керектӱ келген улус?\nЭмеген айткан:\n- Мениҥ ӧгӧӧним мында алтын тапкан. Бис оны аларга келеристе, мында алтын jогыла.\nЭмеген анайда айдарда, карган ӧрӧкӧн айдыптыр:\n- Мен Алтайдыҥ ээзи. Алтын мениҥ. Бу алтынды слерге берип ийзем, ӧгӧӧниҥ аракыга кирер. Оноҥ ӧскӧ кижи алар. Сен балдарыҥла ӧскӱс артып каларыҥ. Мен сеге бычак берейин. Бу бычакла оны бычактап салзаҥ, алтын сеге де, балдарына да jедер.\nОл сӧстӧрди угуп, эмеген бычакты алып кӧрзӧ, алтын сапту эмтир. Сананып отурза, чын ла, ӧгӧӧни сӱӱнип, байып, аракыга кирер, оноҥ jаш эмеген алар. Сананала, ӧгӧӧнин бычактаарга бычагын талайып ла келерде, байагы ӧрӧкӧн оныҥ бычакту колын тудуп алала, ӧгӧӧнин ойгоскон. Ӧгӧӧни ойгонып келзе, эмегени бычагын талайып алган отурды.\nӦгӧӧни аайланып болбой отура калган эмтир.\nАлтайдыҥ ээзи айдат:\n-Кӧрзӧҥ, сениҥ эмеениҥ сеге нӧкӧр эмес турбай.\nАлтайдыҥ ээзи jалбак ташты кӧдӱрип ийерде, алтындар анда мызылдажып jаткан. Ойто jабып ийеле, айткан:\nЭмди jаныгар. Чын нӧкӧрин экелзеҥ, алтынды аларыҥ.\nАлтайдыҥ ээзи анайда айдарда,олор экӱ арга jокто ыйлай – сыктай берди, jангылаган. Айлына jангылап келеле, алтын керегинде куучындашкан. Ӧскӧ улуска айтса, нӧкӧр болгон кижи алтынга болуп ӧлтӱрердеҥ айабас. Оныҥ кийнинде эмеенин айдыптыр:\n- Балдарыҥныҥ бирӱзин кожо апарзаҥ.\nОлордыҥ кичинек кызычагы айдыптыр:\n- Ада, слердиҥ нӧкӧригер бу бистиҥ тайгыл ине.\nОнчолоры каткырыжыптыр.\nЭмегени айдыптыр:\n- Айса болзо, чын ла, ийттиҥ балазы кижиниҥ чындык нӧкӧри болбозын. Чын ла, бу кӱчӱкти кожо апар. Кудайдыҥ болужыла ырыс болуп, алтын -jӧӧжӧ келижердеҥ маат jок.\nЭмегени анайда айдарда, Кара кӱчӱкти кучактанып алып, ойто ло таҥла ак кайаны кӧстӧп, ууланып баскан. Кезик jерге кӱчӱкти ээчидип алып, кезикте ого килеп, кучактанып алып барган.\nКӱн чарчап, кыр бажына белтирлей тийерде, арып – чылап калган Кара ак кайаныҥ jанына jедип келген. Кӧрӧр болзо, ак кайа айга – кӱнге мызылдаган, алдындагы кӧргӧнинеҥ jараш эмтир. Алтайдыҥ ээзи алтын тайак тайанган мында туру.\nКара jууктап келген. Боркун суурып, тизе jеҥил чоодогон, сол колтыкка бӧркӱн кыстанып ,тили чечен алкап, jерге jаба мӱргӱп, айдыптыр:\n-Jе чын нӧкӧримди экелдим. Алкыш –быйан беригер. Алтайдыҥ ээзи айдыптыр:\n-Кижини кудай jайаарда, ийт кижиниҥ каруулчыгы болгон. Оноҥ бери кижи ле ийт чындык нӧкӧрлӧр. Jе, алтынды ал. Ӧткӱре байыркабай, ӧйлӱ – кемдӱ тузаланып,балдарыҥды чыдат.\nАлтайдыҥ ээзи анайда jакыйла,ачык эжиктӧӧн кирерде, кайа таш бир jерде jик jок болуп jабыла берген.\nКара алтынды бӧрӱкке уруп, оройло, баштыгына сугуп алып, ийдин ээчидип алган айлы – jуртына jедип келген. Алган эжи, азыраган балдары айакка толо алтынды кӧрӱп, айдары jок сӱӱниптир.\nОноҥ ло бейи Кара акча-jӧӧжӧгӧ jединип, оҥдолып, балдарын да бичикке ӱреткен. Ол ӧйдӧҥ ала балдары да байып, jыргап, jуртай берген эмтир.\nЧымалы ла бака\nМынаҥ озо та кажы чакта болгон керек бо��богой. Чымалы – кӱзӱрӱм кин албаты болгон эмтир. Jер телекейдиҥ ӱстинде тӱби jок чак болордо, Ӱч-Курбустан кудай олорды соокко до изӱге де кырылбас чымалы эдип кубултып салыптыр.\nБакалар мынаҥ озо чактарда база албаты болгон. Jер ӱстинде jаан ӧрт чыгарда, кудай олорды бака эдип кубулткан. Оноҥ ло бери бакалар туйук сууларда ла кӧлдӧрдӧ тынын аргаданып, курсактанар болуп калган дежет.\nБу экӱ тындулар бой-бойыныҥ тилин jакшы билер болуп калган эмтир.\nБир катап чымалы тузалу иш бедреп jуртынаҥ ыраак барган. Онойып jӱргенче, кенетийин теҥери бӱркелип, мӧндӱрлӱ ургун jааш jааган. Jааш ӧдӧ берерде, туман турган учун, чымалы айлын таппай jер сайын база берген.Тенип.\nОго бака туштаган.\n- Бу jаман jут кӱнде jаҥыскан кайдӧӧн бараадыҥ?- деп сурады.\nЧымалы айдат:\n-О-о, кудай ла дезеҥ база! Канайдар. Иш – тош бедреп jӱрбей база. Нӧкӧрлӧримнеҥ астыгып, азып-тозуп jӱрӱм. Бараксан сен качан да кижи болгон. Мен де канча чактардаҥ озо кижи болгом ине. Мени айлы jуртыма jетирип салзаҥ. Аҥтыгарлу наjы болорыс – дейт.\nМыны уккан бака айдат:\n-О-о кудай! Азып – тозуп jӱрген кӧӧркийге болушпас аргам jок. Jе кайдӧӧн сени апарайын?\n-Бу кырдӧн чыксабыс. Мениҥ айлым чолтык jоон тыттыҥ тӧзинде эди.\n- Ондый болзо, меге минип ал. Мен тӱрген барарым. Айлыҥды танып ла ийзеҥ , кыйгыр! – деп, бака айтты.\nЧымалы, бакага мӱргӱп ийеле, тӱрген jорголоп, баканыҥ jардына чыгып алды. Бака кырды ӧрӧ калып, маҥтай берди. Анча-мынча болбоды, бака болчок кырдыҥ эдегинде агаштарга jедип келди. Чымалы чолтык тытты кӧрӱп ийеле, кыйгырды:\n- Ол чолтык тыттӧн! – дейт.\nБака чолтык тытка jедип келди. Чымалылар баканы курчап келди. Баканыҥ ӱстинеҥ чымалы кыйгырат:\n- Токтогор! Токтогор! Эй карындаштар, мен азып-тозуп, jутка шыралап jӱреримде, бака мени экелген. Кудайдыҥ болужыла бака меге jолыккан!\nМыны уккан чымалылар баканы эбире тургулап, кыймык jок аjарып кӧргӱлейт.\nЧымалы баканыҥ ӱстинеҥ тӱрген маҥтап тӱжеле, чымалыларга айдат:\n- Арjанынаҥ кудай болужып, меге бака кӧӧркий jолыгала, мени jӱктенип экелди. Баш болзын! Кудай алкыш берзин!\nЧымалылар бар-jок курсагын jууп, баканы кӱндӱлейт. Бака тойоло, алкыш-быйан айдат. Чымалылар агаштардыҥ бӱрлерин jууп, бакага jылу тӧжӧк салдылар. Бака jылу конуп алды.\nЭртезинде баканы, кӱн чыгарда, кӱндӱ-кӱрееле азырап ийдилер. Бака jанарга тергенерде, чымалылар ӱйдешти. Бака олорго айдат:\n- Мени кӱндӱлеп, jымжак jакшы тӧжӧккӧ кондырып, эмди ӱйдештигер. Эмди бис антыргалу наjылар. Ончогор мениҥ ӱстиме чыгыгар! Мениҥ айлым бу ыраак кӧрӱнип jаткан кӧк кӧӧлмӧк кӧлдӧ. Мен слерди сӱреен jакшы кӱндӱлеерим.\nЧымалылар баканыҥ ӱстине чыгып, чогулып алдылар. Бака секирип, калып, кӧӧлмӧк кӧк кӧлгӧ jеделе, айдат:\n- Эмди тӱжигер!\nЧымалылар тӱжерде, бака айдат:\n- Слер мында мени сакыгар. Мен кӧлдиҥ тӱбинеҥ кӧп алама, амтанду курсак экелейин.\nЧымалылар jаҥыс jерге чогулып, отура бердилер. Бака «бак» дейле, кӧлдӧӧн калып ийд��. Бака jок ло jок. Чымалылар бир кӱн сакыган. Эки кӱн сакыдылар. Ӱч кӱн сакыдылар. Бака jок ло jок. Чымалылар ӱч кӱн куру болгондор. Оныҥ учун курларын тын тартып, курчанып ийеле, тӧстӧктиҥ ӱстинде чолтык тыттыҥ тӧзиндеги айыл-jуртын кӧстӧп, базып ийдилер.\nОл ӧйдӧҥ бери бака ла чымалы нӧкӧрлӧшпӧс болуп калганы ол дежет.\nБака да, чымалы да кудайлу эмтир, балдар.\nАЛТАЙЫСТЫҤ АЛТЫН ЧӰМДӰ СӦСТӦРИНЕҤ\nТЫНДУЛАРДЫҤ БЕЛГЕЗИ\nКышкыда томыртка деп куш соок таҥла агаш чокып, торкырап турза, кар jаар.\n***\nТийиҥ ичеенеҥ чыгып маҥтабай, jада берзе, узак ӧйгӧ jут болор.\n***\nКанатту чымылдар кейге кӧдӱрилип учуп турза, jут болор.\n***\nЧымылдар тӱште кыймыражып, тындуларды ла улусты тиштеп турза, jут болор.\n***\nСыгырган тӱште сыгырып турза, jут болор.\n***\nКӧрӱк jайгыда «сурук-сурук» деп эдип турган болзо, эртенгизинде jут болор.\n***\nАдарулар jем бедреп барбай, тӧҥӧжинеҥ айрылбай айланыжып, учураган ла тындуларды чагып турган болзо, jут болор.\n***\nЧибиниҥ ле мӧштиҥ тӧзинде сеерткиштер тӱште кыймыражып, кижини тиштеп турза, jут болор.\n***\nКӱӱк тӱште этпей, таҥла, эҥирде эдип турган болзо, кааҥ айас болор.\nАТТЫҤ БЕЛГЕЗИ\nАт тескери тумчугыла тартынып, шоокырып турза, jут болор.\nКОЙДЫҤ БЕЛГЕЗИ\nАйас изӱ кӱнде койлор тебееге jатпай, токыназы jоктоҥ jелгилеп, отоп турза, jут болор.\n***\nКойлор ло эчкилер ала кӱне сӱрӱжип турган болзо, кыска ӧйлӧргӧ jааштар болорыныҥ белгези.\nУЙДЫҤ БЕЛГЕЗИ\nАйас кӱнде уйлар jерине токынап jатпай, маҥтажып, сӱзӱжип турган болзо, ургун jут болор.\nИЙТТИҤ БЕЛГЕЗИ\nИйт айас кӱнде ӧлӧҥ отоп, jип турза, jут болор.\n***\nИйт jут кӱнде кара суудаҥ эмезе агын суудаҥ суу ичип турган болзо, кааҥ, айас болор.\n***\nТураныҥ кӧзнӧги терлеп, сууланып турган болзо, jут болор.\n***\nJутты кижи де белгелеер. Айас кӱнде кижиниҥ ӱйе-сӧӧги сыстап, ала кӱнге чагы чыгып турза, уйкузы келип турза, jут болор.\nЧОЧКОЛОРДЫҤ БЕЛГЕЗИ\nАйас кӱнде чочколор чыҥырыжып, маҥтажып, согужып турган болзо jерсӱ jут болор.\nJЕРДИҤ БЕЛГЕЗИ\nJааштыҥ кийнинде солоҥы суу ичинде турза, jут болор. Солоҥы тескери турза, узак ойго jут болор.\n***\nТуйук кӧлдӧрдӧҥ, суулардаҥ туман чыкса, jут болор.\n***\nАйас кӱнде салкын jокко кургак ӧлӧҥ-чӧп лӧ тобрак эзинле айланыжып, эмештеҥ ӧрӧ кӧдӱрилип турган болзо, салкын-куйунду, jаашту jоткон болордоҥ айабас.\nКышкы айас кӱнде салкын jогынаҥ ак jердиҥ кары эзинге бойы ла jердеҥ бурт эдип, ӧрӧ кӧдӱрилип, ары-бери ойноп, айланып турза, бир-эки кӱнге jетпей шуурган-jоткон болорыныҥ белгези.\n***\nКобы-jиктердиҥ суулары сооло берзе, кааҥ болорыныҥ белгези. Кӱйгек те болордоҥ маат jок.\n***\nТаштаҥ суу чыкса, кааҥ болор.\n***\nКааҥ тӱште jердеҥ jааштыҥ чойлошкондоры чыгып, кыймыражып jатса, jерсӱ jут болор.\n***\nАЙДЫҤ БЕЛГЕЗИ\nJайгы ай бир jаныда кӧрӱнер\nКышкы ай ӱч jаныда кӧрӱнер.\nАй тӱп-тӱс, апагаш кӧрӱнзе, ай туркунына айас турар.\n***\nАй чала кыйа, саргартым кӧрӱнип чыкса, кезек ӧйгӧ jут болор.\n***\nАй чалкойто, чике эмес, тура, сары ӧндӱ кӧрӱнип чыкса, узак ӧйгӧ jут болорыныҥ белгези.\n***\nАй кулактанып, эбире солоҥылу кӧрӱнип чыкса, узак ӧйгӧ соок болорыныҥ белгези.\n***\nАйдыҥ келтегейи кулактанып, солоҥы болуп чыкса, узак эмес ӧйлӧргӧ соок болор.\n***\nАй солоҥыланып ашса, узак ӧйгӧ jылу болор. Ай соокты кожо апарган дежер.\nӦЗӰМДЕРДИҤ БЕЛГЕЗИ\nАйас кӱнде кайыҥ агаштардыҥ jалбрактары чыктып турган болзо, jут болор.\n***\nЧиби агаштыҥ будактары тӧмӧн салактап, jабызай берзе, узак ӧйгӧ jут болор.\n***\nКӱскиде буланат ӧлӧҥниҥ бажы эзинге буркурап турза, кар jаар.\n***\nЧибиниҥ будактары кемине jедип, кӧдӱрилип калган болзо, айас болор.\nБУЛУТТАРДЫҤ БЕЛГЕЗИ\nЧел булут. Чийлӱ узак ӧйдиҥ бажында jут болор.\n***\nJаш булут. Айас кӱнде эртен тура кӱнниҥ кӧзин jука ак jаш булут туй бӧктӧп ийзе, ол ло кӱн jааш jаар.\n***\nJаш булут тайгадаҥ теҥериге тартылып келзе, эҥирдеҥ ойто чыгарбай jааш jаар.\n***\nУзак ойго jааш jаайла, тӱштиҥ кийнинде булуттар бӧлинип, карын-jуу чылап болчок-болчок, оогош болуп ооктолып, теҥериге jайыла берзе, айас болорыныҥ белгези. Jе кааҥ айас эмес, аламык булуттарлу айас кӱн болор.\n***\nКӱндеп-jаап, айазып-jаап турза, аламык jааш деп айдып jат, ол эмезе кезек ӧйдиҥ jаажы деп. Мындый jааш улуска чаптыгын jетирет – чапкан чабынды кайылтат.\n***\nТӱштӱктеҥ jылу салкын соксо, айас, jылу кӱн болорыныҥ белгези.\n***\nКӱнниҥ тӱндӱк jанынаҥ соок салкын соксо, jут болор. Бу ӧйлӧрдӧ узак айас кӱндер турган болзо, мындый салкынныҥ кийнинде jаан jоткон, мӧндӱрлӱ тыҥ jааш болордоҥ айабас.\n***\nУзак ӧйгӧ jут бололо, тӱштеҥ ала булуттар козыр-козыр болуп, тайгалардӧӧн тартылып, тайгаларга отурып турза, узак ӧйгӧ айас болор.\n***\nТайгадаҥ булуттар ӧзӧкти тӧмӧн тӱжӱп, там ла калыҥжып турза, узак ӧйгӧ jут болор.\n***\nАйас кӱндер турала, эҥиргери теҥериде каа-jаа jаан козыр булуттар табылып, тайгадӧӧн jылып, кӱнле кожо jоголып турган болзо, кӱйгек болорыныҥ белгези.\n***\nЭҥирде улай ла кӱн кызыл туманга бӱркедип ашса, кӱйгек болор.\n***\nКӱскиде узак jут бололо, эҥирде jердеҥ туман ӧрӧ кӧдӱрилип, эртен тура кӱн чыгып турза, jерге тӱшсе – айазар. Jе jерге тӱшпей, теҥери кууп чыкса, узак ӧйгӧ jут болор.\n***\nJЫЛДЫСТАР\nТӱнде jылдыстар кӧп чокту мызылдап кӧрӱнзе, соок болор.\n***\nJылдыстар ӧчӧмик ле ас кӧрӱнип турза, jылу болор.\n***\nМечин деп jылдыс тӱнде jарт, мелтирежип кӧрӱнип турза, ачу корон соок болор.\nАШ БӰДЕРДИҤ БЕЛГЕЗИ\nКыштыҥ баштапкы соокторы тужында агаштар тууны эдектей кырутыза, ӧзӧк ичинде аш ла jиилектер jакшы бӱдер дежет, бийик jерде – коомой.\n***\nАгаштар тууны тал-ортолой кырутыза, кобы jерлерде аш jакшы бӱдер. Мындый jылды орто jыл деп айдар.\n***\nАгаштар тууныҥ бажыла кырутыза, jылу jыл болор, ӧзӧк тӧ ичинде, бийиктей де jерлерде аш ла jиилектер jакшы будер.\n***\nӦркӧниҥ куйругыныҥ кылга тӱктери, jаскыда атраш, jараш болзо, бу jыл кӱскиде кыралап салган аштыҥ мажагы база андый ок тирӱ, jаан болор.\n***\nӦркӧлӧрдиҥ куйруктары шылбык болзо, салган арба-буудайдыҥ мажактары ан��ый ок шылбык, ӧлӱ болор.\nКУЗУКТЫҤ БЕЛГЕЗИ\nМӧш агаштыҥ эзендеги jылда бӱдетен кузугын быjылгы эзликтеҥ билетен. Эзлик быjылгы jылда канча ла кирези кӧп болзо, эзенде кузук ончо ло кире кӧп болотон эмтир.\n***\nКузук бир jыл бӱтсе, ӱч jылга улай бӱдер. Аш база бир jыл jакшы бӱтсе, ӱч jылга улай jакшы бӱдер деп озодо улус айдатан.\n***\nКузук jакшы бӱтсе, аш коомой будер, аш jакшы бӱтсе, кузук jок болор дежет.\n***\nКӧрӱктиҥле тийиҥниҥ куйруктары барбак, кылгазы jараш болзо, ол jыл кузуктыҥ сайы тирӱ, jакшы болор. Тийиҥниҥ ле кӧрӱктиҥ куйругы шыйбыҥ болзо, кузук ол jыл ӧлӱ, коомой болор, туманга алдыртып, соолып калар.\nКӰННИҤ БЕЛГЕЗИ\nКӱн чыгар алдында таҥла чел булуттар кызарып турза, эки-ӱч кӱннеҥ jут болорыныҥ белгези.\n***\nКӱн кызыл чел булутка туттурып, чалып чыкса, эртезинде jут болор.\n***\nКӱнниҥ кӧзи кӧрӱнбей, калыҥ кызыл булутка бӱркелип, бозомтык болуп чыкса, ол ло кӱн jут болорыныҥ белгези.\n***\nКӱн кулактанып чыкса, эмезе кӱнниҥ кулак солоҥызы келтейинде болзо, соок болор.\n***\nКӱнниҥ солоны кулагы кӱнниҥ эки jанында болзо, бу jаҥырган айда улай ла соок болорыныҥ белгези.\n***\nКӱн эбире солоҥыга курчадып чыкса, улай ла jут болорыныҥ белгези.\n***\nКӱн солоҥыга курчадып ашса, келер ӧйдӧ узак айас болорыныҥ белгези.\n***\nКӱн ажар алдында булуттар кызарып, кӱнле кожо ашса, эртезинде айас болорыныҥ белгези.\nЧЕЧЕН ЛЕ КӦӦРӦМ\nКӦӦРӦМ:\nЧечениҥле чет кезериҥ бе?\nЧегиҥле туу аҥтарарыҥ ба?\nЧЕЧЕН:\nЧечен мылтык чечен тийер,\nЧечен ӧртӧой алар.\nКӦӦРӦМ:\nАлтай ӱстин алты айлангам,\nАлты айры сыгын аткам.\nЧЕЧЕН:\nКызыл эдин тӱгенип калар,\nКызыл jӱзин кугарып калар.\nКӦӦРӦМ:\nЧелдеер эт бербезим, наjым.\nЧечкен тилиҥле адып jи.\nЧЕЧЕН:\nКарамдаганыҥ – кара ийттиҥ,\nКысканганыҥ – кызыл ийттиҥ.\nКӦӦРӦМ:\nАҥ да агыртып билерим,\nАйа да тартып билерим.\nЧЕЧЕН:\nЭрдиҥ эргеги ус,\nЭтпестиҥ эрмеги jус.\nКӦӦРӦМ:\nУулым мениҥ кырачы,\nТууга чыкса аҥчы.\nЧЕЧЕН:\nУй тенек уулын мактаар,\nКал тенек катын мактаар.\nКӧӧрӧм, чечеркебе кӧп,\nИчкери ӧдӱп чай ич.\nКӦӦРӦМ:\nЧет кес деген эмес,\nЧай ичерге тӧргӧ чыкпай.\nЧЕЧЕН:\nJаманныҥ кӧзи – тӧрдӧ,\nJалкуныҥ кӧзи – курсакта.\nКӦӦРӦМ:\nКыдырмак койу чай турбай.\nЧЕЧЕН:\nКӧӧрӧгӧнчӧ, кожондоок.\nЭКУ JАБА:\nКӧптӧ комой бар эмей,\nКожондо комой jок эди.\nJабарда jаман бар эмей,\nJаҥарда jаман jок эди.\nКЕП СӦСТӦРДИН ОЙГОРЫ\nМен бу кеп сӧстӧрди эмдиги ӧзӱп jаткан jаш ӱйеге учурлайдым. Олордо албатыныҥ ойгоры, ченемели jуулган. Олордыҥ учурыла балдарды таскадар, jакшы кылык-jаҥга ӱредер учуры jаан. Озодо jаан улус кӧчӧ-талкан эткенде, jерге бир де тӱжӱрбейтен. «Jердеги бир чарак кудайга кунан койдый кӧрӱнер, кинчек болор» дежип, бисти тердиретен эди. Аш-курсакты ӱреп чачпас, ого чебер болор кӱӱнге баланы jаштаҥ ала таскадатандар. Jаан улустыҥ айтканын угатанына, олорды тоойтонына, удура керишпейтенине база кичинектеҥ ала ӱредетендер. Оогош балдар jастыра кылык этсе, jаҥыс ла ада-энези эмес, ӧскӧ дӧ улус ай-уй деп токтодып, керек болзо, кезедип те туратандар.\nМен ӧскӧн уур-кӱч ӧйлӧрдӧ балдар jаан улусла кожо бастыра иштерде туружатан. Jаштаҥ ала ишке таскайтан.\nӰредӱчилер, эне-адалар, анчада ла баштапкы класстардагы балдарды ӱредип-таскадаачылар, бу кеп сӧстӧрдиҥ учурын балдарга jартап, айдып туратан болзо, jакшы болор эди.\nКеп сӧстӧ тӧгӱн jок,\nКей сӧстӧ чыны jок.\nБилерге бир сӧс,\nБилбеске муҥ сӧс.\nАлын туйгак кайда базар,\nКийин туйгак ого базар.\nКожоҥчыны калык сӱӱр,\nКопчыдаҥ калык чӧкӧӧр.\nМал азыраганы байыыр,\nБала тапканы ырыс табар.\nJакшыныҥ сӧзин jазап ук.\nКижиниҥ ады терчил,\nКижиниҥ кийими кирчил.\nКижиниҥ ады ат болбос,\nКиштеп-киштеп jана берер.\nКижиниҥ эжи эш болбос,\nОйноп-ойноп, jӱре берер.\nУйалбаза, кам болор.\nJалкуурбаза, ус болор.\nJаманныҥ колына бергенче,\nJакшыныҥ колына чач.\nКӧк темирди сула,\nКӧк тенекти кӧкит.\nКӧк темирди сулазаҥ,\nСынарын билбес.\nКӧк тенекти кӧкитсеҥ,\nӦлӧрин билбес.\nСууныҥ тереҥ-тайызын билбей,\nӦдӱгинди суурба.\nАкту кӱчин – агару.\nУуры – уйат.\nУзун эдек бутка оролор,\nУзун тил башка jедер.\nАк сагыштуны албаты мактаар,\nКара сагышту кинчекке кирер.\nКӧп бололо, чӧп болгончо,\nАс бололо, чоҥ болзын.\nАш ичкенче мендебе,\nАтка минзен, токтобо.\nJиген jаак кызарбас,\nJидирген jаак кургабас.\nКызыл эдин божоп калар,\nКызыл jӱзин артап калар.\nКожоҥчыныҥ ижи jылгыр,\nКомысчыныҥ ижи jылбас.\nJаражы jараш ла,\nJаҥы кандый болбогой.\nКызылы кызыл ла,\nКылыгы кандый болбогой.\nТуйук сууда балык бар.\nТӱҥсейгенде кылык бар.\nJылмай сууда балык бар,\nJылбындуушта кылык бар.\nJаҥыс кижи jалынчак,\nЭптӱ кижи эпчил.\nJошкынды jеткер сакыыр.\nJакшыга jон килеер.\nJонныҥ мойны jоон.\nЭдердиҥ эргеги ус,\nЭтпестиҥ эрмеги кӧп.\nJаҥыҥ jакшы болгожын,\nJараш чӧӧчӧй колында.\nJаҥыҥ jаман болгожын,\nJалбак камчы jардында.\nАрмакчыдаҥ ат ӧлбос,\nАйттырганынаҥ кижи ӧлбос.\nСоодудаҥ ат ӧлбӧс,\nСоктырганынаҥ кижи ӧлбӧс.\nБилерди ӱретпе,\nБилбеске тыҥыба.\nJалку кӱн ажарын сакыыр,\nИштеҥкей кӱун чыгарын сакыыр.\nКӧӧрӧмниҥ кӧзи кӧгӧрӧр.\nИйтке ле балага болушсаҥ,\nАйылдаш болбозыҥ.\nБир ийт кӧрӱп ӱрзе,\nJӱс ийт кӧрбӧй ӱрер.","id":"<urn:uuid:6351ba45-62e1-4903-9349-df82c3aa05d6>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/YALATOV.HTM","date":"2018-10-17T06:13:56Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00507.warc.gz","language":"alt","language_score":1.00000453,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.000004529953003}","num_words":38065,"character_repetition_ratio":0.03,"word_repetition_ratio":0.014,"special_characters_ratio":0.196,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18380.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ернар Айдар Ернар Айдар Мен жогалткан тундер 2014 2017 xMusik.me firstname.lastname@example.org. Мен жогалткан тундер 2014 Слушать онлайн Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер. Скачать песню Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер, Мен жогалткан тундер. Ернар Айдар скачать музыку в mp3 онлайн слушать бесплатно.\nЕрнар Айдар список mp3 песен Ернар Айдар — Мен жогалткан тундер: 2017 email@example.com. . Ернар Айдар - Мен . Мен жогалткан тундер . © 2017 Музыкальные композиции Торегали тореали 2017, ернар айдар 2017, Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер. Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер Искать: Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер www.VIPSTAR.kz. На этой странице вы можете бесплатно скачать песню Ернар Айдар Мен жогалткан тундер. Мен жогалткан тундер Ернар Айдар 03:41. Смотреть все Похожие Ернар Айдар. Прослушать, скачать музыку Мен жогалткан тундер журек сенсиз бесплатно. Ернар айдар асыл скачать бесплатно mp3 без регистрации по прямой ссылке, слушать онлайн. Скачать песни Ернар Айдар Men zhogaltkan tunder Ернар Айдар: жогалткан тундер Ернар.\nНажимайте на рекламу которое находиться с права от видео и вы будете желаемым. Мен жогалткан тундер #5944842 Ернар Айдар Мен жогалткан тундер минус ориг демо. 3:41 Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер 2014. 4:08 Ернар Айдар 3:23 Ернар Айдар. Скачать mp3 Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер . Мен жогалткан тундер на музыкальном Biscuit - Ыстык тундер 03:42. р\/нар Айдар\/Love_music р\/нар Айдарfirstname.lastname@example.org - Мен жогалткан тундер.\nСкачать бесплатно музыку Ернар Айдар. Сонда да суйем, Сонда да суйем WwwKazaMuzaNetAnsaraida с помощью. Ернар Айдар. Мен жогалткан тундер . Ернар Айдар.mp3 находится в популярном МП3 формате. Ернар Айдар Сонда да суйем Караганды каласы Майкудык Мен жогалткан тундер Хит 2014. 26.01. Ернар Айдар Administrative Professionals Day 2017. Marshawn Lynch. Jonathan Demme. Real Madrid. The Handmaid S Tale. Trump Tax Plan. Ann Coulter. Ориг; Бірі сен бірі мен #2 4:4096 kbps ориг +бэк; Ботакозін 3:1996 ориг; Ернар айдар кел дедим 3:09320 kbps Мен жогалткан тундер 3:41320. Скачай ернар айдар тым болмаса 2014 www . и чудовище\" 2017; . Мен жогалткан тундер\nЕрнар Айдар, Мен жогалткан тундер 2014 www.hitmusic.kz Copyright © 2004-2017. Люкс ФМ 2017; Ернар Айдар — Мен жогалткан тундер 2014 www — Ернар Айдар-Ол Мен ЕмеС. Самые актуальные треки Ернар айдар 2016, слушай онлайн и качай у нас. Скачать музыку Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер бесплатно и без Мен жогалткан тундер. Скачать песню Ернар Айдар Мен жогалткан тундер Мен жогалткан тундер 2017 iPlayer.fm. Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер Ернар Айдар muzmo.ru © 2009-2017. Мен жогалткан тундер в Слушать онлайн Ернар Айдар - Мен Copyright © Zaycev Media Lp. 2004-2017. Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер 2014 скачать песню Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер. Ернар Айдар. Мен жогалткан тундер ернар айдар.mp3 доступна для © 2017 Все аудио. Бесплатно скачать песню Ернар Айдар Мен Мен жогалткан тундер 2017 iPlayer.fm iplayer.\nСкачать и слушать онлайн «Ернар Айдар страница 13» NewMusic.kz 03: 33. Ернар Айдар – Мен жогалткан тундер 2014 www.hitmusic.kz 08:49. Ернар Айдар Мен жогалткан тундер (1 песня) скачать или слушать онлайн бесплатно. Ернар Айдар – Мен жогалткан Ернар Айдар – Мен жогалткан тундер © 2006–2017 ООО \"Мэйл. Ернар Айдар ЖАНСАЯ Мен жогалткан тундер 2014hitmusic.kz Ернар АБАТОВА Мен жогалткан тундер. Ернар айдар 2012 слушать онлайн или скачать бесплатно песни в mp3 формате. Аудиоклиптер · #Казакча ырлар; Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер. Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер. Ернар Айдар - Мен жогалткан тундер.","id":"<urn:uuid:ad353abd-3b1f-4ec8-b23f-e6a5eaf59ce5>","dump":"CC-MAIN-2019-35","url":"http:\/\/johanabrouwer.freeiz.com\/ernar_aydar_2017_men_zhogaltkan_tunder\/","date":"2019-08-26T07:33:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-35\/segments\/1566027331228.13\/warc\/CC-MAIN-20190826064622-20190826090622-00425.warc.gz","language":"alt","language_score":0.311763227,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.3117632269859314, \"kaz_Cyrl_score\": 0.11825986951589584, \"rue_Cyrl_score\": 0.09987359493970871, \"mhr_Cyrl_score\": 0.0958976000547409, \"kir_Cyrl_score\": 0.07983194291591644, \"rus_Cyrl_score\": 0.04524167999625206, \"anp_Deva_score\": 0.034836627542972565, \"mrj_Cyrl_score\": 0.024027325212955475, \"tyv_Cyrl_score\": 0.023380499333143234, \"tat_Cyrl_score\": 0.017311040312051773, \"cgc_Latn_score\": 0.017034225165843964, \"udm_Cyrl_score\": 0.015634704381227493, \"bxr_Cyrl_score\": 0.0143130449578166, \"myv_Cyrl_score\": 0.010517981834709644}","num_words":1282,"character_repetition_ratio":0.292,"word_repetition_ratio":0.214,"special_characters_ratio":0.252,"stopwords_ratio":0.001,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.233,"perplexity_score":23381.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"А.О. Адаров\nКöзимниҥ оды – уулчагым\nУулым Аржанга\nТегерик кöстÿ ÿкÿчегим,\nТелекейди кайкап аjарадыҥ.\nАйлаткышта камык планета –\nАттарын та кайдаҥ табадыҥ?\nКем ол – Галилео Галилей?\nГалактикада канча jылдыстар?\nОл туку турган jергелей\nКанча jашту агаштар?\nАйланайын, кару уулчагым,\nАлдыҥда jажытту кайкалдар.\nJаҥыс ла сен ачатан\nКандый да база jажыт бар.\nУрогын белетеп, мыжылдап,\nОтурат уулым эҥирде.\nОныҥ табатан jылдызы\nКÿйет байла, бу тÿнде.\nАрык колында бичиктер\nАраай шалырап ачылат.\nJаркынду jаан телекей\nJÿрегине оныҥ толуп jат,\nКöзимниҥ оды – уулчагым,\nКöрÿп ле jÿрзем – ырызым.\nОморкожым мениҥ, амадуум,\nОйто эбирген jаш тужым.\nГуркинниҥ jуруктарын кöрÿп тура…\nБу jуруктарда кайкалду чаҥкыр тайгалар,\nКÿнниҥ jарыгы, чечектер, jеҥил булуттар.\nКаракол бажы. Кадын бажы мында,\nБу jарык, jаан кöзнöктöрлÿ залда.\nКандый тармачы олорды бери экелген –\nКырларды, теҥерини канайып кийдирген?\nJуруктарды аjыктап, мен узак турдым,\nАлтайымныҥ кеен jаражын кайкадым.\nАлтайдыҥ jаражын кем мынайда мактаган?\nКандый ÿлгерчи мындый кожоҥдор тапкан?\nОносто jурукчыныҥ туразында тургам,\nОныҥ уур салымын санангам.\nJе, келер ÿйелер, мени тыҥдап угугар,\nОныҥ jуруктарын кöрöлö, кöпти санангар!\nJеристе андый jайалталар болгондо,\nJоныбыс öлбöс деп, омок айдыгар!\nАРЖАН АДАРОВ\nБУРЫЛГАНЫ\nÖШТУЛЕР ЛЕ НАJЫЛАР\n1930 jылдыҥ кыжыныҥ чагылып калган калапту соокторлу кÿндериниҥ бирÿзинде jоктулардыҥ комитеди jуукта ла jаҥы комсомолго кирген он алты jашту Саймуны Кечÿ Оозында jаткан Захарьев Евстигнейге, теермениҥ ээзине, таҥ алдынаҥ jаткан кулакка, комитеттиҥ кулурын теермендедип экел деп аткарды. Нениҥ учун дезе jоктулардыҥ комитединде бир эмеш бичик билетен база jамандыра орустап куучындап ийетен сок jаҥыс кижи Сайму болтон. Ол тушта Сары-Кобыныҥ оозында jоктулардыҥ тоолу чадыр айылдары, олордыҥ jанында болчок туралар туратан эди. Совет jаҥ, бу jерде оны башкарып турган кижи Ойынчы, алтай улус тургуза ла бойлорына тура тутсын, ышту чадыр айылдаҥ чыксын, кобы-jиктеҥ тÿжÿп, jаҥыс jерге деремнеде болуп турзын деп jакарып, адылып туратан. Бу ла öйлöрдö ÿй улустыҥ ыра- jорозы кубулып, каргандардыҥ айтканыла б��лзо, чегедектерин таштап, кайындашты да, келиндешти де немеге бодобой, Совет jаҥ ÿй кижиге эр кижиле тÿҥей jаҥ берген дежип, кертеҥдежип турган öй болгон. Олордыҥ некелтези аайынча jурт Советтиҥ председатели Сары Кобыныҥ эр улустарын jууп, аралдыҥ jаказында бир болчок мылча туттурган. Садучы Семтеш дезе аймактыҥ тöс jеринеҥ самын, чаҥкыр таалыйма, сахар, конфет экелип саткан. Качан да jÿзин, мойнын jазап jунбаган Караша баштап ла мылчага кирип, бойындый ок jиит келиндерле кожо калыҥжырап калган кирин jунуп, чачын jараштыра тарап, öрÿп алала, мылчадаҥ чыгып келеле, комсомол кыстыҥ, Jыламаштыҥ, аймактаҥ экелген кÿскÿзинеҥ кöрÿнип, бойын кай- кап аjыктап, сураган дежет:\n– Бу мен бе?\n– Сен эмей, кем болотон эди?\n– Чын ба, кööркийлер?\n– Чын, чын.\n– Кудаай, мындый jажымды билген болзом, Кукакка барбас эдим, – деп санааркаган дежет.\nКелиндер jыды jараш самынла jунунгылап та турза, Jыламаштыҥ кайкамчылу куучыныҥ тыҥдагылап та турза, jе jикпе кийеринеҥ, jайгыда тон jок, бöрÿк jок jÿреринеҥ мойногылап, jикпе кийген келиндерди шооткылап турадылар:\n– Ийт-та-тай, таарды кийеле, кижи уйалбай тужакту ат чылап, канайып бÿржеҥдеп базатан?! Хи-хи-хи!\nШак мындый jаан кубулталар болуп турар öйдö, Сайму jаан сагалду jаржак оруска кулур теермендедип аларга атанды. Jоктулардыҥ биригип салган буудайы бу jыл сÿрекей jакшы бÿткен. Буудай дезе буудай, торт ло мöндÿр ошкош. Эмди саласкалу чанактарда тастайыжып калган таарлар ла булгайры каптар ыйын-кыйын jаттылар. Бу буудайдаҥ улам Сары-Кобы ичинде база бир jаан табыш болгон эди. Штаны jок таҥмалар буудай салып, эмди ле байыйтан туру дежип, Кара-Боомныҥ кулактары Анашка, Аjаҥ ла Семиш шоодып каткырышканга угала, jурт Советтиҥ председатели Ойынчы олорды шоодылганду сöзи учун бурулап, Совет jаҥныҥ адынаҥ олорды бойлорыныҥ кÿчиле бу кырага мал кирбес эдип, опчобой чеден туттурган дежет. Анашка, Аjаҥ, Семиш бу jакылтаны бÿдÿрбес болзо, Ойынчы олорды Совет jаҥныҥ öштÿлери деп адап, бастыра jööжöзин конфисковать эдер, jоктулардыҥ комитедине табыштырып берер. Кулактар коркыганына бу чеденди эки ле кÿнге бÿдÿре тудуп салган дежет...\nСайму ак кыруга туттурган, тере тоны телпейе тоҥгон, эрешкини jок чанактары jантыҥдажып чыкырашкан, таказы jок чарбак карынду аттары чатпаҥдажып тайкылышкан Захарьевтиҥ заимказына jедип келди. Захарьевтиҥ торбок ошкош jоон ийттери темир кынjыларын арай ÿзе тартпай ÿргÿлеп, уулды тураныҥ jанына да jууктатпай турдылар. Сайму чанактарыныҥ jанына ары-бери базып, соокко тоҥбоско биjелеп, турадаҥ кижи чыгар ба деп сакып турды. Крестовый тураныҥ кöзнöктöри туй кырутып та калган болзо, jе оныҥ шилдериниҥ кайылып калган кырларынаҥ тышкары jортуп келген кижи кöрÿнип турган ошкош. Анча-мынча öй öткöн кийининде, кирнестеге курлаага jеткен байбак сары сагалду, jелбер сары кабакту, кой терези jылу кÿртÿшке тонду, аҥ бычкагы öдÿктÿ Захарьев Евст��гней бойы чыгып келеле, чаҥкыр кöзин шуурып, сагалын сыймай тудуп ийе ле айтты:\n– Ай, ай, мындый кöп аш кемниҥ болотон, алтай кижи?\n– Jоктулардыҥ комитединиҥ – деп, Сайму кара кöстöри суркурап, теерменниҥ ээзи jаар соок кöрÿп, ÿнин jоон ло тоомjылу эдерге албаданып айтты. – Теермендедерге экелдим.\n– Jе, jакшы, jакшы. Jаҥыс ла теермен ÿрелип калган –деп, Захарьев чаҥкыр кöстöрин сÿмелÿ шуурып. сагалыныҥ ортозынааҥ кöрÿнип турган толу кызыл эрдин jалап ийди. - Апарып, баспакка базып jигер. Талкан. Айса, алтай улус талканды ундып койгон бо?\n– А алтай кижи кулур jибес деп слерге кем айткан? – деп, Сайму ачынып айтты.\n– Теермен иштебей jат, алтай кижи- Хи-хи-хи – деп, Евстигней каткырып ийди. – Jанатан туруҥ, нöкöр.\nБу ла ок öйдö турадаҥ орто jашту, jе сагал jок, jиит кижи чыгып келди. Бу кижини Сары-Кобыныҥ алтайлары сÿрекей jакшы билетен. Ол алтайларга тура тудужып, кöзнöктöр шилдеп, олорды узанарга ÿредип jÿретен, Чаргыныҥ jокту орузы болгон. Оны ончо улус наjы орус, эмезе Никодим деп адайтандар.\n– Евстигней Лукич кокурлап турган болбой – деп Нимодим айтты. –Теермен иштеп jат. Jаҥыс ла теермендеерге буудай jок.\n– Сыте – деп, Захарьев бажын булгай согуп, Никодим jаар кылайып айтты. – Сениҥ керегиҥ jок. Сен мениҥ ишчим. Иш учун мен сеге, торолоп jÿрген таҥмага, тöлöп jадым. Мында ээ мен! Бу сеге jарт па?! Теермен кече иштеген, бÿгÿн иштебес. Jал дезе сеге тÿҥей ле барар.\n–Лукич, теерменде, оноҥ башка коомой неме болор– деп, Никодим кабагын тÿÿп, jыртык тонын кымынып айтты. – Уул чарчап браат, турага кийдирер керек.\n– Унчукпа, антихрист – деп, Захарьев койдыҥ бажы кире jудругын талайып, ыркыранды. – Бу мениҥ турам! Кемди кийдирерин, кемди кийдирбезин бойым билерим! Мен сени, баскын таҥманы, турама кийдирип, азырап, кичееп jатканым ас па?! Эмди jаҥыс бийттÿ алтайды айылыма кийдирерим арткан ба?! – Оноҥ туразы jаар кире конуп, узанатан jÿзÿн-jÿÿр немелер салып койгон кайырчакты ла jаман-jуудык кийимин, айак-кал- багын салган jÿктенчик таарын эжиктеҥ чыгара мергедеп, кыйгырды. – Бар. Угузатан jериҥе угус. Мен айылыма кул, jалчы тутпаска турум. Ха-ха-ха. Советтиҥ jаҥы кижи кулданган улусты кулактар, эксплуататорлор деп айдып jат. Сеге болуп, чочконыҥ кулагы таҥма, ондый улустыҥ тоозына кирер кÿÿним jок!\n– Телекейде jаҥыс сениҥ тураҥ беди, Лукич, jÿре де бергейим. Ак-jарыкта jакшы улус база бар – деп, Никодим, бийик сынду, санаалу, jаан боро кöстÿ, коп- коо кырлак тумчукту, jыртык кийим-тудумду, jе кандый да уурлардыҥ алдына бажын бöкöйтип кунукпас кижи, араай, jымжак ÿниле айтты, ол таарын jÿктенип, кайырчагын тудÿнып, сенектеҥ тÿже басты- Саймуныҥ jаныла öдÿп jадала, сол кöзиле имдеп ийди:\n– Слердиҥ комитетке барып jадым. Улуска, байла, тузам jедер.\n– Бистиҥ айылга тÿшкер, хватера болор – деп, Сайму jастыра-мыстыра орустады.\n– Ондо наjылар кöп, – Никодим Сары-Кобы jаар уулап, суу алтай тилле айтты. – Jени кем де чык деп айтпас. Jоктулардыҥ комитединде де иш табылар болбой.\n– Табылар, табылар. Макыш агаш кезип jат. Ого jоктулар öмö-jöмöлö тура тудар дежип турган – деп, Сайму чырайы соокко кып-кызыл болуп кызарып калган, тиштери кажайып, кара кöстöри суркурап, каткырды. – Барыгар, Никодим. Чын, ондо наjылар кöп. Jокту улус бойы-бойына кару.\n– Сайму, сени комсомолго кирген дешкен. чын ба?\n– Чын-\n– Кандый jакшы.\n– Слер база кирзеер.\n– Jажым öдÿп калды. Сагалым чыгып келди. Оны jайым салып öскÿргён болзом, Захарьевтиҥ де сагалынаҥ кичинек болбос эди – деп, Никодим каткырды. Оноҥ Саймуныҥ кулагына эҥчейип шымыранды. - Сен турумкай бол. Ол камай бир эмеш чÿмеркеп алала, jоктулардыҥ комитединиҥ буудайын теермендебей кайда да барбас. Jурт Советтиҥ председателине комудаарым деп коркыдып ийзеҥ.\nСенекке ойто ло Захарьев чыгып келди.\n- Бар, бар, сениҥ мында айланыжып турган немеҥ не?! Уурданарга турган болдыҥ! – деп, Захарьев арбанып чыкты. – Орус кижи, крестÿ ада-экелердиҥ уулы, jескинбей, бийттÿ алтайларла билижип jадыҥ. Иисусты сендий ле немелер саткан болбой кайтсын - – Ол сары тÿктÿ, jоон сабарларыла тÿрген-тÿрген крестенип ийди.\nНикодим таарын jÿктенип, инструменттерлÿ кайырчагын тудунып, Сары-Кобыны кöстöп базып ийди. Сайму jаан, байбак сары сагалду Евстигней Лукич Захарьевле кöстиҥ кöскö артып калды. Аттар соокко чыдашпай, кулактарын кызынгылап, тоҥ карга кыjырада баскылагылап, тыныштары кейге куу тумандый jайылгылап, сулуктарын кылырада чайнагылап, бышкыргылап ла баштарын кекигилеп турдылар.\n– Сен не jанбай туруҥ, алтай кижи?! – деп, Захарьев jелбер кабагын jемире кöрÿп сурады. – Айса, бу тайгылдарымды агыдып ийейин бе? Бöрÿлер койон туткан чылап, сени ÿзе тартып алгылазындар. Jе, турар болзоҥ, тур. Эҥир кирзе, ийттеримди агыдып jадым,– Захарьев Саймуны ченеп кöрöргö сананган ошкош.\nСайму ого нени де айтпай, чанактарыныҥ jанУнда ары-бери баскындап, буттарын jылы.дарга секирип турды. Захарьев бура согуп, шоктоп ло тыҥ эстеп ийеле, туразы jаар кире берди. Соок Саймуныҥ jаактарынаҥ чымчып, jе оныҥ некей тере тонын öдÿп болбой, тышкары тызырап, кызыл тÿлкÿ jаканыҥ учтарын, бöрÿктиҥ бöлjизин кажайта кырутыдып ийди, Jе бу сооктоҥ оны аргадап турган неме jылу, jымжак элик бычкак\nöдÿги болды- Буды соокко тоҥгон болзо, уул база не болотон эди.\nЭбире ак карга бÿркеткен кырлар, тайгалар, ак кыруга туттурган агаштар, таштар торт ло кöс кылбыккадый чыгыльш калган турды. Сооктыҥ кыскылтым туманы сууныҥ jайканду тожыныҥ ÿстÿнде тура берди.\n«Jок, кайра jаныш jок- öчöжöрдö сакыыр, канайдар эмеш» – деп, Сайму сананды. Захарьев база туразына узак чыдажып отурып болбоды. Ол кирнестеге ойто чыга конуп, каткырды:\n– Ха-ха-ха! Турумкай уул болуптырыҥ Канайдар база, буудайыҥды теермендеп бергейим. Jе оныҥ учун бир сурагымды бÿдÿр.\n– Кандый сурак, озолоп айткар – деп, Сайму Захарьевтиҥ сагал туй бектеп салган оозы jаар кайкаганду кöрÿп айтты.\n– Сен комсомол бо?\n–- Комсомол.\n– Онойдордо, коммунисттердиҥ колтукчызы ба?\nСайму унчукпады.\n– Jакшы, jакшы- Мениҥ сурагым мындый болор.– Захарьев койу сары тÿкле туй öзÿп калган jаагын тырмап, Сайму jаар сÿмелÿ кöрÿп унчукты. –Крестен, агару кудайдыҥ энези буудайымды теермендеп аларга болуш деп айт! Ну! Буудайыҥды эмди ле теермендеп берерим. Ну! Капшай, кÿн ажьщ браады!\n– Комсомол кудайга бÿтпей jат! – деп, Сайму бÿдÿмjилÿ айтты.\n– А-а, сен крестÿ эмес, чындап та, ундып салганымды. – Захарьев кегирип ийеле, Саймуныҥ сöзин укпаган кижи чилеп, колын jайып айтты. – Ондый болзо, алтайкаҥайга мÿргÿп ий. Бажыр.\n– Комсомол кудайга бÿтпей jат! – деп, Сайму чыдажып болбой, кыйгырып ийди. – Захарьев комитетти буудайын теермендеер бе. jок по?! Айса jурт Советтиҥ председатели, – Сайму камчызыныҥ сабыла Сары-Кобы jаар уулады, –- jедип келеле, Захарьевтиҥ теерменин конфискавать этсин бе?!\nЗахарьевтиҥ чырайы тургуза ла кубулып, тÿлкÿ кеберин тартынып ийди:\n– Jок, jок, нöкöр, комитеттиҥ буудайыҥ Захарьев эмди ле теермендеер, сен ачынба, уул. Мен сÿрекей кокурчы кижи инем. Кокурлаарын коркушту сÿӱйтем.\nЗахарьев сенектеҥ тÿже секирип, атты jединип, ары болуп, кимиренди:\n– Тьфу, антихрист. О, господи! – Оноҥ тÿрген тÿрген крестенип ийди.\nСоокко чыйрыныгып калган аттар энчигишпей, ичкери тап эттилер. Саласкалу агаш чанактар тоҥ карга кыjыража бердилер...\nСары-Кобыныҥ алтайларында коштой jаткан заимкалардагы орустардыҥ ортозынаҥ сÿрекей jакшы наjылар бар болгон. Чаргыдаҥ келген орусты, узанып jÿретен Никодимди, кем билбес? Кайыҥканыҥ энези дейтен, сагалду, су-алтай тилдÿ эмеген канча алтай келинниҥ тынын аргадабаган. Кыш бол, jай бол, соок бол, jут бол, кандый ла элчи барганда, öрöкöн jок деп айдатан беди? Канча кÿнге балазын таап болбой шыралап отурган келинди Кайыҥканыҥ энези тутканда ла, капшай jеҥиле беретен эмес беди. Бу öрöкöн канча баланыҥ кинин кескен, канча энениҥ алкыжын уккан? Сары-Кобы эмди jаандап, кижи таныбас та болуп калган болзо, кöп öйлöр öдÿп, öлöр неме öлÿп, öзöр неме öзÿп те калган болзо, Кайыҥканыҥ энези эмдиге jетире jонныҥ санаазынаҥ чыкпаган, ундылбаган... Бу эмеген, байла, медицинаны, акушерский ишти билетен болгон ошкош. Оны кайдаҥ да Россияныҥ бойынаҥ кöчÿп келген деп, каргандар айдыжатан.\nБордойдыҥ эмегени бойыныҥ оорузыла оорып, эки-ÿч кÿн бала таап болбой, болчок турада терлеп, онтоп, калактап jатты. Алтай эмегендер ÿй кижиниҥ ичин сыймап, сары сарjула сÿрткÿштеп те турза, неме болбойт. Аҥдап jÿреле, jанып келген Бордой, керектиҥ коомойын сезип ийеле, бир атты минип, бир ээрлÿ атты jединип, Кайыҥканыҥ энезин барып айдарга карлу шуурланга туй алдырып, öзöкти тöмöн казаладып, маҥтадьш ийди...\nКайыҥканыҥ энези каршуурганга ороткон болчок турага кирип келеле, карын кактанып, jакшылажып, оноҥ таҥкыныҥ ыжы толуп калган, изÿ тураныҥ ичин аjыктап, кичинек бырчык jÿзиниҥ сÿÿри ээгинде тоолу сырбак сагалдарын сыймай тудуп ийеле, jалакай, боро кöстöриле оору келинди ширтеп кöрÿп, оноҥ наарылта айтты:\n– Ой, изÿзин, jыдузын! Бу кадарыттар мында не таҥкылатылап турган»? Кижили де тынар кей jок! Чыккыла, ончооҥ чыккыла.\n– О кудай, öрöкöн. Браадыс, браадыс, jаҥыс ла Эртечини аргада, öрöкöн, – дежип, чегедектери шылыражып, алтай карган эмегендер болчок тураныҥ jабыс эжигинеҥ коркойгылап чыга кондылар.\n– Айылга барып отуралдар, кыстар, и-и-и, – деп, эҥ ле омок эмеген тоныныҥ уштугыла jÿзин бектеп, каткырды. – Сойлон чайдаҥ азып ийеле, чайлап отурбай.\nЭмегендер кажызы ла бир каҥзадаҥ таҥкыны тартып божогон кийининде, кÿлер казанда чай шуулап, кайнап ла келерде, Эртечиниҥ сыйыны Jыламаш, Кайыҥканыҥ энезиниҥ кин кызы, айылга jÿгÿргенче кирди.\n– Jакшы боло берт, jакшы боло берт! Уул таап алды.\n– Jакшы.\n- Бу колы jаан быйанду öрöкöн эмтир – деп, ол ок буурыл чачту, чырыш jÿстÿ, тонныҥ jаказына jаан куйкалар тагып алган öрöкöн айтты. – Акыр, мен барып кöрöтöм- Мен таҥкы тартар эмезим, байла, сÿрбес болбой. – Ол jаан, jайпак чегедегиниҥ эдеги сÿÿртелип, айылдаҥ ÿрбеедеп чыкты. – Ол\n- öрöкöнди биске салым- кудай ийген болбой – деп, ол эжикти ачып, кимиренди.\n– Барыгар, Кÿjей, барыгар.\n– Бордой, ÿÿчедеҥ jара чап, кайнат.\n– Уулыҥды уткы, Бордой – дежип, эмегендер журкуража турдылар.\nКирберек кара сагалду, кÿреҥ чырайлу, батпак сынду, кöп эрмек айтпас, jобош Бордой эби jок кÿлÿмзиренип, jаан казанды jаан jалбышту отко кÿч этире азып, эки здегин кайра кыстанып, иргедеги ÿÿчени кÿчÿлдеде чаба берди.\nТышкары соок, шуурган да болзо, jылулап, jазап эткен айылдыҥ ичи jылу да, ыжык та болды. Анча- мынча болбой, Кайыҥканыҥ энези айылга келди. Келиндер, эмегендер ончозы тура jÿгÿргилеп, калыҥ кийистеҥ, jымжак, jылу тередеҥ тöжöй салгылап, оны тöрдиҥ бажьна отургустылар. Бордой сÿÿнгенине öрöкöнди не ле кÿндÿлеерин, ого нени айдарын билбей, jаҥыс ла кара кöстöриле ырысту кÿлÿмзиренип отурды.\n– Оорузы jакшы öтти бе? – деп, эмегендердиҥ бирÿзи ичкери эҥчейип сурады.\n– Э, эмегендер, неме оҥдобозоорды канайдар- Бала jастыра келген туру ине. Тÿзедип ийеримде, бойы ла чыгара jÿгÿрип кдлди – деп, ол куучындап, jалакай боро кöстöриле кÿлÿмзиренип, каткырып отурды. – Бордой, уулыҥды кöрдиҥ бе? Сен ошкош: борбок неме эмтир.\nБордойдыҥ айылына айылдаштары бирдеҥ-экидеҥ киргилеп турдылар. Никодим ле Сайму база келдилер. Сайму сабарыла Jыламашты имдеп, ол базып келерде, оныҥ кулагына шымыранды:\n– Jурт Советте jуун. Комсомолдыҥ jууны. Аймактаҥ кижи келген, Ойынчы эште отуры. Баралы. – Олор экÿт айылдаҥ чыга кондылар.\nНикодим ончо улусла jакшылажып, оттыҥ айагына jабыланып отурып айтты:\n–- Эмегениҥ уул тапкан дежет, карындаш. Ус кижи эдим, jе jаҥы чыккан уулыҥа нени сыйлаар? Jакшынак кабай эдип берейин.\n– Айтканыҥа алкыш болзын, карындаш. Отур, уулымныҥ тойында jыр��а! – деп, Бордой айдары jок сÿÿнип айтты. – Балага кабай керек эмей база. Наjы бары jакшы, карындаш бары jакшы. Сени, Никодим, бистиҥ, jоктулардыҥ öмöлигине кирерге туру дешкен, чын ба?\n– Кирер кÿÿним бар ла, jе слер мендий тербезенди алараар ба? Менде уй да jок, ат та jок, кой до jок. Jаҥыс ла малтам – деп, Никодим каткырды.\n– Ээ, Никодим, сен бойыҥды билбейтен туруҥ не?– деп, Бордой кÿлÿмзиренди. – Сениҥ малтаҥ – мöҥÿн,колдорыҥ – алтын.\nКазанда эт бышкан, кайдаҥ да аракы табылып келген. Эт jииш те кöптöди, эрмек-куучыда тыҥыды. Улустар тадыра калагылай бердилер. Чööчöйлöрдиҥ кöп jаны тöрдиҥ бажы jаар, Кайыҥканыҥ энези jаар барып турды. Учы-учында эмеген ээгйниҥ тоолу, тоолу jерлеринеҥ сырбайыжып чыгып келген узун «кылдарды сыймай тудуп, башкы jыл jайгыда Карамайдыҥ тойыҥ да тапкан «кожоҥын ары-бери jайканып, сыылада кожоҥдой берди:\nСакакту малдыҥ ортодоҥ Сары байтал чыкпас па?\nСары арасай ортодоҥ сагалду кадыт бÿтпес пе?..\nБу ла кÿн эҥирде, Бордойдыҥ айылында кожоҥ комут чöйилип турарда, jурт Советтиҥ туразында Сары-Кобыныҥ комсомолдорыныҥ баштапкы ла jууны öтти. Ол тушта бу jерде jÿк ле ÿч «комсомол болгон. Бу ла jуунда комсомолго тöртинчи кижини, он сегис jашту Амырчыны, алдылар. Jуунда аймактыҥ комсомольский организациязыныҥ качызы Кергилов ло jурт Советтиҥ председатели коммунист Ойынчы Тöлöсов турушкан.\nСок jаҥыс керосиновый лампаныҥ кыскылтым-сары jалбыжы ары-бери элбеҥдеп, сок jаҥыс столды эбире отурган улустыҥ тегин де кÿреҥ, тегин де кызыл чырайларын там кызартып турды. Jурт Советтиҥ туразы jылу учун ончолоры тон jок отурдылар. Кÿп-кÿреҥ чырайлу, кара кöстÿ, эмеш калыҥ эриндерлÿ, тарпак тумчукту, бажын бийт jÿрбезин деп, иилейте jÿлÿп салган Амырчы баштап тарый jаргак штанынаҥ ла чаганагы jыртык чамчазыкаҥ уйалып, тонын уштыбай турала, аймактаҥ келген кижи чала адылып ийерде, уштып, толук jаар чачып ийди.\nJурт Советтиҥ председатели, мÿркÿттиҥ тумчугы ошкош, коркок тумчукту, курч кöстöрлÿ, jаш баланыҥ эрди ошкош jараш эриндерлÿ, кап-кара чачту, кара гимнастеркалу, кайыш курлу, курында кÿреҥ капту колмылтыкту кижи тыйрык соргуулду каҥзазынаҥ чаҥкыр ышты буркурадып, бирде бир кöзиле, бирде экинчи кöзи ле элип-селип кÿлÿмзиренип отурды. Айком комсомолыҥ качызы Кергилов кыскачак, чатпак сынду, jелбер кара чачту, кичинек кÿреҥ чырайлу, омок öткÿк ÿндÿ, jажыл гимнастеркалу кижи Саймуныҥ Захарьевле тартышканын угуп, кöзиниҥ jажы акканча jарсылдада каткырып отурды.\n– Крестен деген дейдиҥ бе?! Кöрмöсти оны. Кöрзöҥ, ченеп турганын, – оноҥ каткызын токтодып, кабагын тÿÿп айтты. – Кулак – ол бистиҥ классовый öштÿбис. Сен ого карууны чын бердиҥ, Сайму. Политически грамотный, билетен эмтириҥ. Шак оныҥ учун мен сени Сары-Кобыныҥ комсомолдорыныҥ баштамы комсомолький ячейказыныҥ качызы эдип кöстööргö турум. Слер бу кандидатураны кандый деп кöрÿп тураар, нöкöр Тöлöсов?\nТöлöсов каҥзазын оозынааҥ туура алып, кöк чаҥкыр ышты потолок öрö божодып ийеле, бажын кекиди:\n– Jараар.\nСары-Кобыныҥ баштамы комсомолказы, калыҥ кара чачту, чийик кара кабакту, коп-коо jараш тумчукту, тегерик кара кöстÿ кыс, Кергиловтыҥ оозы jаар кöрÿп алган, öныҥ кажы ла сöзин божотпоско, кичсенип тыҥдап отурды.\nСайму кайдаар да кöрбöй, протоколды кадай-кадай бичип отурды. Озо ло баштап Амырчыны комсомолго алдыла, Оны ээчий кöп сурактарды шÿÿшкен. Саймуны качы эдип jöптöгон кийининде, нöкöр Кергилов öрö туруп, айтты:\n– Эмди Сары-Кобыда комсомолдыҥ ячейказы бар. Бу jаан политический учурлу керек болуп jат. Эҥ jакшы, ак-чек, иштеҥкей, билер уулдарды ла кыстарды, анчадала кыстарды, уктыҥ ба, Jыламаш? Бойыгардыҥ jаныгарга тартып алыгар. Олорды комсомолго кийдирер керек. Jашöскÿрим социализмди тöзööринде эрчимдÿ туружар учурлу. Слердин алдыгарда турган эҥ jаан задача – jер бойынаыҥ кулактарыла, бистиҥ классовый öштÿлерисле, карам-кайрал jок тартыжары ла jоктулардыҥ комитедине болужары, jон-албатыны бу öмöликке тартып алары болуп jат – деп, Кергилов кара кöстöри суркурап, бойы ичкери эҥчейип, öткÿн, коо ÿниле куучындап турды. – Экинчизи, чактыҥ чакка караҥуйда jаткан алтай албатыга jарыкты кöргÿзери болуп jат. Ондый ишти öткÿрерге, бичик билер керек. Бичикке эмдештеҥ ÿренигер. Эм тура школ jок, jе слерди Сайму ÿретсин. – Ол Сайму jаар бажын кекиди. – Эзенде мында школ ачылар. Чын ба, нöкöр Тöлöсов?..\nJе кенетийин кöзнöктиҥ jанында мылтык jырс этти. Кöзнöктиҥ шилизи шыҥырт эдип, Тöлöсовтыҥ кулагыныҥ кырыла ок сыйт эдип калды. Ончолоры тура jÿгÿрдилер. Амырчы коркыганына багырып ийеле, jада тÿшти. Ончозымаҥ озо билинип келген Кергилов лампаныҥ одын öчÿрип ийди.\n– Караҥуйдаҥ адып па, эрликтер! – деп, Тöлöсӧв тонын кийе согуп, колмылтыгын кабынаҥ ушта тартып, шыйкынап, кыйгырды. Оноҥ jурт Советтиҥ эжигин ача тееп, шуурганду караҥуйга чыга jÿгÿрди.\nОны ээчий Кергилов. комсомолдор, тондорыныҥ jеҥдерин маҥ бажына кийгилеп, чыга кондылар.\n–Уулдар! Мылтыктар кайда?! – деп, караҥуйда Кергилов кыйгырды. – Öштÿ адып jат!!!\nКЕМ ДЕ АЙРЫП БОЛБОС\nСÿре де неге де кÿлÿмзиренип, каткырып jÿрер кичинек, шулмус кöстöрлÿ, кап-кара чырайлу, jаан коҥжок тумчукту, ачка-jутка алдырбас, айылына толтыра балдарлу, колхозтыҥ эт ле деген ижин эдип, кöҥкöрö jыгылганча иштеп jÿрер Аҥчы бÿгÿн таҥ эртен ишке чыкпай, санааркап калган колхозтыҥ конторазына келди. Оныҥ кунукпас кöстöри де кунукчылду эмтир. Ол эжикти ачып, кирип ле келерде, колхозтыҥ председатели Карачы, узун сынду, кызыл чырайлу, торко чачакту тÿлкÿ бычкак бöрÿктÿ кÿлÿк контораныҥ ичинде ары- бери базып, ого тургуза ла кизиреп чыкты.\n– Jалку, мындый jалкуларды колхозтоҥ jок эдер керек. Jыдын да jок эдер керек. Ишке нениҥ учун чыкпагаҥ, уул, айт! Айса, сен шоктоп кылынып турган болорыҥ ба?! Колхозтыҥ ижин öнöтийин бузуп турган эмежиҥ бе?! Ондыйларды кезе тудатан темир колдор бар...\n– Уулым оорыган. Оорузы jаан. Аймактыҥ больницазына тартарга ат беригер – деп, Аҥчы тöмöн кöрÿп,кызыл кÿреези чек карара киртип калган, jакпак эски бöрÿгин уштып, оныҥ ич jаныла мойыныныҥ, jÿзиниҥ терин арчып айтты.\n– Аа, уулыҥ оорый берген бе? Сен, Аҥчы, уулым оорыды деп араланып, öлöҥ ижинеҥ качьш, айылдап jÿрерге бе?! Кöрзöҥ, сÿмелÿзин–деп, Карачы jарjаҥдап, каткырып турды. Оноҥ кабагын jемирк öрÿп, отуртушка отурып, столго jырс этире jудуруктап ийди. – Председатель сеге jöбин бербей jат. Jöп jогынаҥ барар болзоҥ, – ол кызыл jыкпыктарлу, сары кöстöрин jуурып ийди,– Кызыл биледиҥнеҥ айрыдарыҥ! Партиядаҥ чыгартып ийерим. Билдиҥ бе?!\nАҥчы jолында эски бöрÿгин кезе ууштап, Карачыныҥ чала канду кöзине кезе кöрÿп, ачынганына ла ööркöгöнине ичи-бууры аҥданын, кородоп, тижи öткÿре айтты:\n– Совет jаҥ jаҥыс сен туруҥ. Кöргöйис.\n– А-а, сен мени кезедип пе? Коркыдып па? – деп, Карачы керейлеп чыкты. Оноҥ мыкынданып, бажын аткайтып айтты.–Сен, ийт, мени канайдарыҥ? Мен– темир столмо! Мени аҥтаратаныҥ jок туру.\n– Сениҥ адыҥ база кижи, – Аҥчы калганчы катап оны öртöй кöрÿп, чыгыпjадала, кайра бурылып айтты.– Сенде jÿрек те jок, jÿс те jок.\nБу сöстöрдöҥ Карачы торт ло, бажына аткан айу чылап, огурып ийди. Оныҥ кызыл, тегин де терjек чырайы там кызарып, кÿрерин, торт кöгöрö берди:\n– Чык! Чык, контра!\nАҥчы оныҥ сöстöрин кулактыҥ кырыла да тыҥдап укпай, кÿзÿреп, калаптанып jаткан председательди артырьп, контораныҥ эжигин кептей jаап, айылы jаар базьш ийди. Айылына кирип келерде, оору, эҥ jаан уулы, билениҥ «ижемjизи, адазыныҥ болушчызы, он беш jашту, узун сынду уул, оттыҥ jанында чöйбöйип калган оҥтоп jатты. Оок балдар ойноп jÿгÿргилей берген эмтир. Уйи сааааркап, уулыныҥ бажын сыймап, оны калбакла колдоҥ азырап отурды. Аҥчы оттыҥ эр jанында тас туулакка отурып, кÿреҥ чырайы торт ло jердий карарып, öкпӧ- jÿреги кородоп сананды: «Бурулу öӧлзом,мен бурулу болгойым.Уулымды больницага тартадым. Öзöгимнеҥ чыккан балам öлÿп, öчÿп jатканын кöрÿп отурар чыдалым jок. Уулым jазылып, öрö турза, энезине болужар, оок карындаштарыныҥ адаанын алар. Эх, балам, балам. Сени ÿредип, билер-тудар уул эдип, чыдадып аларга сананган эдим. Эзенде ле ШКМ-ди божодып салатан уул болгон...»\n– Белетенигер. Мен барып аттарды jегедим – деп, Аҥчы айтты...\nJолдо, козыр ташту jаман jолдо, бричканыҥ кажы ла кöлöсöзи ташка тийип тоҥдолгондо, оору уул араай кыйгырьщ, онтоп браатты:\n– Араай, араай jоргоор, ада. Бажым оодылып, чачылып браады.\nЭнези уулыныҥ бажын тизезине салып алган, оны тоҥдолыштаҥ, кату jорукту бричканыҥ чарчалыжынаҥ чеберлеп, кара тери тöгÿлип, уулыныҥ онтожына, калактажына öкпö-jÿреги, öзöк-бууры сыстап, jайдыҥ изÿ кÿниниҥ чогына öртöдип, барып jатты. Аттар изÿге jалкуургылап, куйруктарын шыймангылап, онтулу, калакту бричканы араайын сÿÿртеп брааттылар. Аҥчы ал-санаага тÿжÿп калган, алдында чöйилген тоозынду jол jаар, аттарыныҥ кулактары ла ыраактагы кырлардыҥ курч баштары jаар кöрÿп, каа-jаада боожоны силке тартып, абрада содойып калган отурды...\n... Оноҥ тöрт- беш конуп, оору уулын ойто тартып алган Аҥчы jанып келерде, Карачы каныгып, каткырып сурады:\n–- Jе, «кандый айылдап jÿрдиҥ? Jыргал тыҥ ла болгон болбой кайтсын. Jе бÿгÿн партийный jуунда карууны канайда берер эмежиҥ, кöргöйим ле. Хе, хе, хе!\nАҥчы ого удура нени де айтпады. «Кижи кÿÿни jок немеле не куучындажар? Чыгарза, чыгарып ла калгай. Ак-чек кижи биледи де jок jÿрбей кайткан. Алтындый уулым öлÿп jадарда, артканы меге не керек – деп, ол оору уулын айлыныҥ эжигине абрадаҥ тÿжÿрип, сананды. – Jÿрÿм меге мынаҥ ары база кандый шыра, тÿбек ийер?»\nАймактыҥ докторы оныҥ уулын jазап аjыктап та кöрбöй, колын jаҥыган.\n– Эмдеп болбозыс. Оорузы jаанап, эмдеер öйинеҥ öдÿп калган... Jаныгар.\n– Айдарда, айылга jадып, öлöтöни арткан ба?! – деп, Аҥчы доктордыҥ кийининеҥ öскö кып jаар кирип, кöзиниҥ jажы мöлтÿреп, алдыгы эрди тыркырап, сурады. Школа крестьянской молодежи – jиит крестьяндардыҥ школы.\n– Доктор эмдеп jаспас болзо, оны кем jазар? Камга, jарлыкка апарар ба? Jе мен – коммунист, кудайга бÿтпей jадым.\n– Бу нени айдат? – деп, алтай тилди билбес орус доктор колын jайды. – Jан. Болужар аргабыс jок – деп, доктор база катап орустап айдала, эжикти кайра ачып, jан деп колыла кöргÿсти. – Оору улус кöп. Jаҥыс сениҥ уулыҥ эмес.\nАҥчы доктордыҥ айткан сöстöрин оҥдоп болбозо до, jе олордыҥ учурын билип ийди. «Jаныгар. Эмдеп болбозым». «Кандый оору, недеҥ улам» деп сураарга сананды. Jе орус тил билер эмес, мыны канайып сураар. Оорусыҥ адын, оныҥ недеҥ улам табылганын билгенинеҥ оорып турган jÿрекке jеҥил болор бо?\nJе доктордоҥ чыгып келеле, уулын колтуктап, больницадаҥ чыгарып, кÿлÿмзиренерге албаданып, уулыныҥ санаазын jарыдарга айтты:\n– Алдырбас, балам. Доктор jазылып калар дейт.\nУулы адазы jаар кара кöстöриле кунукчылду кöрди:\n– Ада, мен орус тилди jакшы билерим. Керек дезе латин де тилди билерим. Доктор чикезин айтты ине. Незин jажырар? Ол мени тил билбес неме деп бодогон ошкош.\nЭмди «кемге иженер? Аҥчы кату алаканыла маҥдайын jыжып, jÿзин сыймай тудуп, от jаар кöрÿп, унчукпай отурды. Тышкары оок балдардыҥ шаҥжашкан табыжы, олордыҥ jылаҥаш буттары тизиреде jÿгÿргени угулды. Оноҥ эжик калырт-малырт эткен jерде, бирÿзи- бирÿзинеҥ кичинек, jÿстери чылбайып калган кÿлÿктер кирип келдилер. Эҥ кичинек уулчак, штан jок, чадак карынду,jукачак чамчазыныҥ алдынаҥ киндиги кöрÿнип jÿрген кÿлÿк, jÿгÿрип келеле, адазыныҥ койнына jажыркап отура берди. Арткандары оттыҥ jанына jергелей туруп ийдилер. «Балдарды канайып чыдадып алар? – Аҥчы уулыныҥ -семтек чачын сыймап, сананды. – Jÿк арайдаҥ чыдадып алганынаҥ -оору, jобол басты... Jе, канайдар? Иштеер керек». Ол чай да ичпей, öрö туруп, ÿйине айтты:\n– Барадым. Коомойтый берзе, айттырып ий. – Оноҥ эмеш сананып турала, унчукты. – Эҥиргери тÿҥей ле ойто jанып келерим...\nБу ла изÿ, jайгы кÿнниҥ эҥиринде партийный ячейканыҥ jууны болды. Ячейканыҥ качызы, азыйда Манjы байдыҥ jалчызы, гражданский jуу тушта кызыл партизан, эмди колхозтыҥ председателиниҥ заместители, jаан (jалбак jÿстÿ, jардак эрмек-куучынду, сыкык чаҥкыр кöстÿ кижи, Томонов Jалбак, партияныҥ беш членин jууп ийеле, jабылу партийный jуун деп айдып, контораны ич jанынаҥ кÿрчöктöп ийди. Оноҥ jалбак камду jибилÿ бöрÿгин уштып, куулылап, кееркедип эткен мÿÿс кынду бычагын илген бöс курын чечип, кöзнöктип бозогозына салып койоло, меҥдебей, агаш каҥзазына ташкыны азып, счетоводтыҥ отуратан jерине отурып, араай айтты:\n– Коммунисттер ончозы jуулган ба?\n– Ончозы. Беш кижи, беш сабардый. Jе, бÿгÿн беш сабардыҥ бирÿзин кезип чачарга келижер – деп, Карачы öктöмжиреп айтты.\n– Акыр, акыр, уул. Jуун башталбаган – деп, Jалбак колын jаҥып, айтты. – Озо баштап jуун башкаратан улус тудуп алар керек. Кемде сöс бар. Протокол чийерге бичикчи кижи керек.\n– Протоколды кем чийер, Байчы чийгей, сен дезе jуун башкаргайыҥ – деп, Бордомош öбöгöн айтты.\nJуун башталды. Контораныҥ jаҥыс кып болчок туразыныҥ ичин таҥкыныҥ, тердиҥ, малдыҥ каксып калган эдиниҥ jыттары толтырып ийди. Бордомош öбöгöн отуруп отургуш jок болордо, онойдо ло серÿÿн полго балбайа отурып, эчкиниҥ сагалы ошкош арбак сары сагалын сыймай тудуп, эстеп ийеле, оноҥ пол jаар чыгы кырып ийди. Аҥчы «кем де jаар кöрбöй, кайдаар да кöзнöк jаар кöрÿп алтан унчукпай отурды. Байчы, партияга jаҥы ла кирген jиит уул, бултак кызыл jаактары там бултайып, кап-кара, торт ло суркурап турар кара кабактарын jемире кöрÿп, бичиирге белетенип алды.\n– Ячейканыҥ бÿгÿнги jуунында коммунист Аҥчы Мергеневтиҥ кылык-jаҥын кöрöристер. Бу сурак аайынча куучынды колхозтыҥ предатели Карачы Чачайаков айдар–деп, Jалбак öрö дö турбай, узуп сортуулду, jараш мӧҥÿн бошолдорлу каҥзазын шыркырада соорып, jÿзин jолдоп агьш турган терди арлабай, чаҥкыр кöстöрин там сыкыйта кöрÿп айтты. – Кожор, кородор кижи бар ба? Jок. Jе, башта, уул.\nКарачы öрö туруп келеле, эки колыла столго тайанып, тамырлары кызара кандалып калган соок, jаман кöстöриле Аҥчыны jип ийгедий кöрÿп, кабагын jемирип, баштады:\n– Коммунист Мергенев Аҥчы öлöҥ ижиниҥ кидим öдÿп турган öйинде колхозтыҥ эки адын jегип алала, уулын, ÿйин абрага огургузын алала, беш кÿнниҥ туркунына айылдап jÿрген. Колхозтыҥ председателиниҥ сöзин укпаган. Мен бодозом, бу колхозко каршулу керек. Тышты коммунист те болзо, Аҥчыныҥ ичи контра болбос по?! – деп, Карачы бирде ÿнин бийиктедип, бирде торт ло шымыранышка jетире jабызадып турды.\n– Ондый кижиге бÿдерге jараар ба? Бис аjарыҥкай, сескир болор учурлу. Оныҥ учун мен – ак-чек коммунист – Карачы тöжине тирс этире jудуруктап ийди, – Аҥчыны партиядаҥ чыгарзын деп некеп турум.\n– База кемде сöс бар? – деп, Jалбак Бордомоштыҥ, Байчыныҥ jÿстери jаар карап сурады.\nБордомош Карачыныҥ кара, jаман санаазын билетен учун, оноҥ коркып, Совет jаҥныҥ öштÿзине болужып туру деп бурулабазын деп jалтанып, эки кулагын кызынып ийеле, унчукпай отура берди. Байчы улу тынып, jÿзи, мойыны, керек дезе кулагы кызарып айтты:\n– Аҥчыныҥ уулы оору. Чын. Jаан оору. Кижини тегин jерге не бурулаар?\n– Бу коммунисттиҥ сöзи эмес, коркунчак уулчактыҥ сöзи – деп, Карачы кизирт этти. – Нöкöр Томонов, меге база катап сöс беригер.\nJалбак jаан бажыла кекип ийеле, туура кöрди. Бу Карачы Аҥчыны jибегенче токтобойтон эмтир. Аҥчы эжиктиҥ jаагында тöмöн кöрÿп алгал, нени де сананып отурды.\n– Аҥчы jаҥысла колхозтыҥ ижин бузуп турган эмес, jе онойдо ок ол озодоҥ бери совет jаҥныҥ öштÿзи болуп jат. Ол гран ары jанында болгон! –деп, Карачы кыйгырып ийди. – Калчактыҥ черÿзинде jÿрген!\n– Кем?! Кем Совет jаҥныҥ öштÿзи! Jыдыган таҥма – деп, Аҥчы ачу дыйгырып, тура jÿгÿрип, бир ле казалайла, Карачыныҥ алдында болды, ол ийделÿ колдорыла Карачыныҥ тöжинеҥ ала койып, бойына jаба тартып келеле, эки кöзиниҥ ортозына тÿкÿрип ийди. – Бу, сеге, jыдымар!\n– Ай, ай! Эрликтер! Бу канайгылап туруҥ! – деп, Jалбак тура jÿгÿрип, Аҥчыныҥ колын Карачыныҥ тöжинеҥ айрып, оны туура ийдип, олордыҥ ортозына тура» берди. – Jÿÿлгилей бергиледиҥ бе?\nАҥчы нени де айтпай, базып барала, бойыныҥ jерине отура тÿшти. Карачы тынастап, jеҥиле маҥдайын арчып, эмеш jалтанып, алаатый берген турды. Тураныҥ ичи тымык. Jаҥыс ла Карачыныҥ öкпööринип, тынастаганы угулат.\n– Отур, отур, Карачы – деп, Jалбак ойто ло бойыныҥ jерине огурып айтты. – Аҥчы, айт, уул, иштиҥ öйинде не баргаҥ?\n_ – Уулым оору. Бойоор билереер – деп, Аҥчы öрö дö кöрбöй айтты.\n– Jöп jок баргаҥ, айдарда туразына тур деп, Jалбак база тöмöн кöрÿп айтты. – Jаҥыгы кылынган керекти там ары ÿреп ийди. Кайттыҥ?\nАҥчы öрö дö кöрбöди, унчукпады да.\n– Кемде кандый шÿÿлте бар?\n– Партиязынаҥ чыгарар, бойын jаргыга берер – деп, Карачы меҥдеп, öчÿркеп айтты.\n– База шÿÿлте jок по? Jок. Мениҥ шÿÿлтем, оны jаҥыс партиязынаҥ чыгарар, jаргыга бербес – деп, Jалбак ÿни тунгактып айтты: – Баштапкы шÿÿлтени, Карачыныҥ шÿÿлтезин, кем jарадып jат, колын кöдÿрзин.\nJаҥыс ла Карачы колын кöдÿрди.\n– Экинчи шÿÿлте, мениҥ шÿÿлтем, бу шÿÿлтени кем jарадып jат, колын кöдÿрзин.\nБордомош, оны ээчий Байчы араай колын кöдÿрди.\n– Кöп jаны. Аҥчы, кызыл биледиҥди экелип сал, уул,–деп Jалбак jелбер сары кабагын jемире кöрÿп, айтты. – Бербес болзоҥ, блаап аларыс, Аҥчыныҥ оҥ колы торт ло чойдоҥ уруп эткен немедий, араай кöдÿрилип, бойы база онойдо ок араай туруп, jаҥмырга, jутка, кÿнниҥ чогына торт ло кугара калган гимнастерка чамчазыныҥ тöш карманынаҥ партийный биледин чыгарып келеле, оны бир кезек öйгö сыймап, торт ло тумантый берген кöстöриле кöрÿп турды. Оноҥ столдыҥ jанына базыл келеле, биледин Jалбактыҥ алды jаар таштап, Карачы jаар бурылып, араай, кажы ла сöсти аҥылап айтты:\n– Уур öйдö кыстап jадып, jамандап, коптоп jадып, чыгарты�� ийдиҥ бе, ийт?! Коммунисттиҥ биледин айрып алгайыҥ, оныҥ ак -чек санаазын, оныҥ jÿрегин база айрып аларыҥ ба?! Кем jÿрегиле коммунист, кем jÿрÿмиле коммунист оны канайдарыҥ?! Мен билет jокко до коммунист! Билдиҥ бе?! – Ол бурула согуп, уур алтап, jе бажын бöйкӧтпöй, чыга берди.\n– Бот, сеге ондый керек, ха, ха, ха – деп, Карачы каткырып ийеле, бойыныҥ каткызынаҥ ла öйинеҥ öткÿре тымык болгонынаҥ бойы чочып, каткызын токтодып, ары-бери кöрди. Оныла кожо артып калган ÿч кижиниҥ бирÿзи де ол jаар кöрбöй, тöмöн jӱргÿлеп калган унчугушпай отурдылар. Карачыныҥ jÿзи ачынганынаҥ ба, айса уйалганынаҥ ба, jе кенетийин кызарып, изий берди. Анча-мышча кем де эрмек айтпай отурды. Оноҥ Jалбак jаар, сары бажын кöдÿрип, нöкöрлöриниҥ кöзине кöрöринеҥ уйалып, кайдаар да туура кӧрÿп, айтты:\n– Jуун божогон, коммунисттер.\nАҥчыныҥ оору уулы ол ло шыралап, кыйналып jадала, аш быжып, ашты jаҥы ла кезип баштап турарда, jада калды. Калганчы кÿндерде оныҥ оорузы оҥдолып келген аайду боло берерде, Аҥчы «кенетийин уулы jазылар болор деп иженип, эмеш санаазы jарып, бригадага аш кезерге барган. Jе ол jÿк ле jедип келеле, аттарын jегерге ле jадарда, элчи кийининеҥ ары jедип барган:\n– Уулыгар коомойтып jат...\nОл уулынныҥ сööгине кайырчак эдерге школдыҥ jанынаҥ узун тыт агаштыҥ jозын сÿÿртеп браадарда, Карачы ого колхозтыҥ алмарларыныҥ jанында тушташты. Бош ло ал-санаага алдыртып, бажы салактап , jÿк ле арайдаҥ ÿрбеедеп базып брааткан Аҥчыны ол jеҥÿчи кижиниҥ омок кöрÿжиле шооткон аайлу аjыктап, jар- jаҥдап сурады:\n– Аҥчы, уулыҥ öлÿп калды ба? Не ыйлабай туруҥ?\nАҥчы нени де айтпай, оныҥ jаныла öдö база берди.\nБайла, оныҥ тенек сурагын укпаган ошкош. Бу ок öйдö алмардыҥ jанында турган ÿй улус араай шымыража бердилер.\n– Уктаар ба, уктаар ба, Карачы Аҥчыга. нени айтты? «Уулыҥ öлÿп калды ба?» – деп, сурап туру. Кудайы- май, торт ло куйка-бажым jымырай берди – деп бир ÿй кижи соолуктап турды.\n– Чын эмеш пе?\n– Чын, чын!\n–- Мен база уккам.\n– Ада база кижи, бойы да бала-баркалу, тили канайып ээлди не? Тьфу, кÿрÿмди!\nАҥчыныҥ наjылары, кöрÿш-таныштары, текши оны бу уур тÿбекте, оромдо таныштары таштабады. Керек дезе деремнениҥ алтыгы да учында jаткан jаан байбак, сары сагалду, карган ус орус та jедип келди. Ол jосты кол кезеерле кезип, стружтап, кайырчакты чÿрче ле jазап ийеле, оноҥ оны кызыл будукла будуп ийди. Бу Аҥчыга сÿрекей уур öйлöр болгон. Jе кÿнÿҥ сайын иште, шакпыртта, бала-барказыныҥ ортозында ол уур кÿндерди jеҥип чыкты.\nОныҥ кöстöри ойто ло кÿлÿмзиренип, ийделÿ колдоры амыр билбей иштеп, jаан билезин кемге де jалыныш jогынаҥ азырай берди. Оны ак-чек jÿрÿми учун, jобош кылык-jаҥы ла тöп санаазы учун колхозчылар сÿÿйтен де, тоойтон до, оныҥ сöзин уккулап та туратан. Уйи де иштеҥкей, шыраҥкай ÿй кижи болгон.\nМынайып эки jыл öтти. Бир муҥ тогус jÿс одус сегис jылдыҥ jайында партияныҥ баштапкы ячейкаларында чистка, аруташ öтти. Бу кÿндерде А��чы тайгада кабырып турган койлорына тус артырып öзöккö тÿшти. База ла jайдыҥ jылу, айас кÿни турган. Кой кабырар ишке суранарда, Карачы база «коркушту керейлеген эмей.\n– Jок, Аҥчыга мындый каруулу ишти берерге jарабас. Ого бÿдÿмjи jок.\nJе правлениениҥ члендери ÿÿрлÿ койды кичеерге ого ло оныҥ ÿйине берер дешкен. Карачыга öчöшкöн чилеп, оныҥ койлорынаҥ эки jылдыҥ туркунына бир де кой öлбöгöн. Аҥчыны партияга ойто алар керек дежип jаан стажту да, партияга jаҥы да кирген коммунистер куучындажьщ турдылар. Партияныҥ райкомына бу коммунисттер Аҥчыга партиядаҥ jастыра чыгарганы керегинде ле райком бу керекти бойыныҥ öйинде тÿзетпегени керегинде бичигендер. Партияныҥ райкомы мыны шиҥдеп кöрöлö, коммунист Аҥчы Мергеневти партиядаҥ чыгарганы jастыра болгонын jартап, оны ойто партияга алар деп jöп чыгарган. Jалбакты jастыра керек учун ячейканыҥ качызынаҥ jайымдап салган.\nТайгадаҥ тÿшкен койчы озо ло баштап кайдаар jортотон эди база, контора jаар jортпой. Ого ÿзеери контораныҥ jанында тураныҥ толугынаҥ «буулап койгон ээрлÿ кöп аттар турды. Аҥчы контораныҥ эжигине jортуп келзе, Карачы толукта jапшьшып калпан ыйлап турды.\n– Не болгон, Карачы? – деп, Аҥчы адынаҥ тÿжÿп, Сурады.–Кандый тÿбек болды?\n– Чистка. Мени партиядаҥ чыгарып салгандар – деп, Карачы öксöп, ыйлап айтты.\n– А-а, ондый» ба, айса, jаандар бош jок турбай. – Аҥчы адына мине согуп, Карачы jаар jескинген аайлу кöрÿп, айтты. – Сениҥ уйалбай ыйлап турган бÿдÿжиҥди. Мен алтындый уулым да öлöрдö ыйлабагам. Акту бойымды, сен ийт, бурулайла, jамандайла, партиядаҥ акту jерге чыгартып та ийериҥде ыйлабагам. Мен темир столмо деп мактанатан эмес бедиҥ? Чындап та, сен темир столмо –сенде jÿрек те, сагыш та jок! Jе, эмди темир столмо до болзоҥ, тоолоно бербей кайттыҥ... – Аҥчы адын jырс этире камчылап ийеле, öзöкти-öрö элес этти. Ол азыйда партийный билет jÿретен карманын сыймап кöрди. Карманда jок, jе ол jÿректе, оны öлöрдиҥ öлгöнчö кем де айрып болбос.\nБУРЫЛГАНЫ\nСоок сыркынду салкын эски шинельди öткÿре согуп, кижиниҥ öкпö-jÿрегин, öзöк-буурын öдÿп барарга албаданып, неге де комудап, чедендердиҥ агаштарында, телеграфтыҥ тöҥöштöринде ле эмиктеринде улыл, онтоп, сыгырып турды. Кар тÿште кÿнниҥ чогына кайылып, тÿнде ойто «илейе тоҥуп, jолдор тожоҥтып калган jадат. Кырлардыҥ ортозында турган кичинек городтын оромдоры орой тÿнде караҥуй да, тымык та болды.Jаҥыс ла каа-jаа туралардыҥ кöзнöктöринде лампаныҥ кыскылтым-сары отторы кöрÿнет. Бу Ада-Тöрöл учун Улу jуÿныҥ сыраҥай ла коркушту, сыраҥай ла jеткерлÿ öй- лöри болгон.\n1943 jыл... Jаскары кыш. Ат кулагы кöрÿнбес ай караҥуй тÿн. Санаа Калапов будынаҥ шыркалу, эки колтук тайакту, оромды öрö аксаҥдап, бир будын чек сÿÿртеп алган базып браатты. Буттыҥ шырказы сайылып, сыстап, тыҥ базарпа бербей, оны бош кинчектеп турды. Jе капшай ла айылга jедер, jылгажактап та болзо, jедер деген санаа ончо уурларды jе��ип, буттыҥ jÿрекке öдöр сызын да кöмö базып ий.ди. Ол бÿгÿн Маймада конуп та калар аргалу болгон, jе кижи айылына jууктап келеле, канайып энчигигип jадатан эди? Ого ÿзеери айылына письмо бичибегенинеҥ бери jарым jылдаҥ ажа берген. Айылында арткан сок jаҥыс jаш ÿйи оныҥ öлгöнин де, тирÿзин де билбес. Оны мынайьш jанып келер деп кööркий кайдаҥ сакызын. Сакыыр ба? Сакып jаткан ба, jок по, кем билер?\nСанаа Калапов базарын тÿргендедерте чырмайып, эки колтук тайагыла эрчимдÿ иштей берди. Оноҥ анча- мынча болбой, улузы ончозы кырылып калган немедий, тып-тымык, теҥкейип калган ÿч этаж ак тураныҥ jанына jедип келди. Ол экинчи подъезд jаар кире конуп, бийик ле сÿксÿре тÿшкен тепкиштиҥ алдына солуктап, тура тÿшти. Тургуза ла ыжык, тымык, jылу боло берди. Тышкары салкын тоҥ карды учурып болбой калактап, jолдорды килейте jалап, эдер немезин таппай, ээнзирей берген городты тибирип, ачык эжиктерди ары-бери каjырада jаап, ачын, алмыстанып, jилбистенип турды.\nJуу башталардаҥ озо, бир ле ай озо, ол, Санаа Калапов, айылду болгон эди. Оноҥ jууныҥ баштапкы ла кÿндеринде фронтко атана берген. Бу jаан, ак тураныҥ ÿчинчи этажында, бойдоҥ кижи jодатан кичинек кыпта, ÿйи артып калган... Оныҥ калганчы письмозында ол бир кызычак таап алганы керегинде, кызычак та jÿрер, та jок деп бичигени керегинде, эмди Санаа ÿзÿги jок сананып, тепкишти öрö чыгып, тура тÿжÿп, баланыҥ ыйы угулар ба, jок по деп тындап турды. Jе тураныҥ ичи тымык та, караҥуй да болды. Ол таныш эжикти караҥуйда сыймадап таап алала, jÿреги кöксинде тирсилдеп, тыныжы буулып, бир эмеш унчукпай, тыҥдап турды. Шыркалу бутты сÿÿртеп алала, ÿчинчи этажка чыгарга jеҥил эмес болгон. Санаа Калаповтыҥ jаан чокпок маҥдайын соок тер бÿркеп ийди. Ол шинелиниҥ jеҥиле маҥдайыныҥ терин арлай согуп, онюҥ эжикти озо баштап ток-ток этире ардай оогуп, табыш угулбаста, кÿрсÿлдеде jудуруктай берди. «Jе эмди ле, эмди ле... Бу кем?» – деген коркып ла чочып калган таныш ÿн угулар болбой деп, Калапов jÿреги шимиреп сананды.\nJе ого ÿй кижиниҥ эмес, эр кижиниҥ коркып калган тыркырууш ÿни угулды.\n– Кем анда?\nКалаповтыҥ jÿреги шимирт эдип, шыкшыттары соой берди. Ол эжикти кÿзÿреде jудуруктап, тайагыла кÿчÿлдеде токпоктоп, тунгак ÿниле кыйгырып ийди:\n– Ач!\nКÿрчöк кылырт эдип, эжик ачыла берди. Тураныҥ ичин лампаныҥ jаанада толгоп салган оды jап-jарык этире jарыдып турды. Калапов jарык отко кöрÿп болбой, кöзин jуурып, озо баштап бир кезек öйгö нени эдерин, нени сананарын билбей турды. Оноҥ jарыкка кöстöри темигип, тураныҥ ичин, оныҥ алдында турган су- кадык, семис, jоон кижини казырланганына торт ло алдыгы эрдин кезе тиштенип, кöстöри ÿкÿниҥ кöстöри чилап тегерийип «алган аjыктап кöрди. Айылдыҥ ичи азыйгы ла бойы болды. Шкаф, орын, стол – керек дезе столдыҥ jабынчызы да ол ло бойы змшир. Оиойдордо, Маша мьшда jаткан эмтир. «Бу турган семис неме, айдарда, оныҥ jаҥы öбöгöни туру – деп, Калапов эзири�� кижидий бажы айланып сананды... – Тегин jерге меҥдеген турум. Öлÿп калган болзом, кайдадым. Мындый уйатты, мындый шыраны кöрбöс эдим». – Оноҥ ол кöзин шык jумуп ийеле, таралjып, ары-бери jайканьгп турды- Jе кенетийин ÿйин кöрöр, ого jÿк кызын бу ийттердеҥ айрып алар, jаҥыскан да болзо, jÿрÿмди jÿрер деген санаа ого ийдени кожуп, тумантый берген санаазын эмеш jарыдып ийди. Ол бар jок кÿчин jууп, тунгак ÿниле сурады:\n– Маша кайда?\n– Иште. Ол тÿнниҥ сменазында – деп, jелкик jаакту семис кижи туктурылып, бастыра бойы тыркырап, jе коркыбай да, «кемзинбей де турган кижи болуп кöрÿнерге албаданып, айтты.\n– Бала кайда? – деп, эки колтук тайагыныҥ туткаларын кыjырт этире кезе тудуп, ичкери эҥчейип, арыктаганына орозына тÿжÿп, оҥкойып «алган курч кöстöриле эр кижиге кöрÿп, Санаа jÿк арайдаҥ эрмектенди. Оныҥ бакпырына не де токтоп калгандый, кажы ла сöсти чыгара айдарга ого сÿрекей уур болды. Ол комнатаныҥ тал ортозында боро шинелдÿ, эки колтук тайакту, арык, чырайы кардый ак, jе тÿс ле коркушту бÿдÿмдÿ турды. Jолду пижама кийимдÿ кижи айдар немезин таппай, кенетиййн ары-бери толгожоҥдоп, семис те болзо, кандый да ээлгир эҥчейип, отургушты ала койып, оны Санааныҥ jанына тургузып ийди. Оноҥ бойы толук jаар тескерлеп, коркыбай турган кижи болорго чырмайьш, айтты:\n– Отурыгар. Бут бажына не куучын! Ол jууныҥ öйи, мында кем де бурулу эмес.–Ол коркушту сакыбаган айылчы отургушка отура бергенин, эки агаш тайагын полго, бойына коштой салып койгоньй кöрÿп ийеле, коркужын jабызап, керек дезе эки jаагыныҥ семис шелкик jууларыҥыҥ селеҥдежи де jоголо берди.\n– Бала кайда? – деп, Калапов база катап тунгак ӱниле сурады.\n– Билбезим. Бис jуукта бириккенис – деп, семис кижи ойто ло бастыра бойы тыркырап айтты. – Маша слерди öлгöн болор деп бодогон – деп, актанып, ыйламзырап айтты. Бу кижи ого, Степан Салманычка, jаргыдаҥ да, öлÿмниҥ бойынаҥ да коркушту болды. Оныҥ кадалгак, нени де карамдабас, неге де килебес, недеҥ де jалтанбас кöстöри Степан Салмайычтыҥ бастыра jÿрÿмин öткÿре кöрÿп, оныҥ jажытту санаазын билип, ончозын чотко алып отургандый болды. Олордоҥ jажынар арга jок болгон.\n– Баланы кайдаар-кайдаар эткен болзоор, эмезе бала öлгöн болзо, экилегерди мында ийттер чилеп аткылап саларым – деп, Санаа кажы ла сöсти кенетиин jарт, чокум айдып,колтугышнҥ,тöш карманынаҥ ба, айса кайдаҥ, jылтырап турар стволду, кичинек кара оосту пистолетти чыгарып, алаканына ары-бери экчеп ийеле, шинелиниҥ карманы jаар сугуп ийди. – Мендий ок фронтовик, шыркалу уул болзоҥ, мен сеге тийбес те эдим, jе сендий немени тÿҥей ле тегин божотпозым.\nКалапов уур санааларга jаба бастырып, унчукпай барды: «Маша да, оныҥ сок jаҥыс jуук кижизи де, оны ундып, таштап салды. Керек дезе оны öлÿм де керектебей, коштой öдö берди. Эмди jÿрÿм божогон туру Оноҥ кандый ырыс, кайдый сÿÿмчи сакыыр?»\nКенетийин коридорло кем де шылырада басканы ла оноҥ эжикти араай токулдадып ийгени угулды. Санаа атпас эдип, эки агаш тайагын ала койып, эжик jаар кылчас эдип кöрди. Jолду пижамалу кижи ичкери алтап jÿреле, jаан агаш тайактардаҥ коркып, тура тÿшти. Санаа тура jÿгÿрип, ол jаар казыр кöрÿп ийеле, эжик jаар тойтыҥдадып, эжиктиҥ jаан, кара, темир кÿрчöгин алып ийди. Таҥ ыраак кÿнчыгышта адып, кöзнöктöр бозомтып, jарый берди.Ӱй кижи кирип келеле,толукта кугарып калган турган öбöгöнин кöрÿп ийеле, турага тонокчылдар кирген туру деп, jÿреги барт эдип сананды. Бу ла ок öйдö оныҥ кийин jанында таныш эмес кижиниҥ ÿни угулды:\n– Маша...\nОл бура согуп, оныҥ алдында эки колтук тайакту, боро шинелдÿ кижини кöрÿп ийеле, озо баштап, «öбöгöним jанып келген туру» – деп, куйка-бажы jымырт эдип сананды. Jе лаптап кöрзö, öскö кижи эмтир.\nСанаа да мыны кайкаган ла кенетийин сÿÿнгенине кыйгырып ийди.\n– Маша эмес, а Маша кайда! Бу мениҥ айылым эмес туру !не, уулдар!\n– Маша, Маша Калапова ба? – деп, jиит ÿй кижи jаан чаҥкыр кöстöрин тÿрген-тÿрген чиҥип, айтты. – Ол öскö квартирага барган. Jарым jылдаҥ ажа берди.\n– Адрес!\n– Социалистический, 32.\nКалапов тутканы меҥдеп тудуп, чыҥып барарга турала, кенетийин бура согуп, кöзин шуурып, база ла кöксиҥде кайнап келген коронды, ондый ок jууда jÿрген эмезе jууда öлÿп калган уулдыҥ адаанын алганын, бадыштырбай чыгара айдыл ийди:\n- Слер учун улус jууда jÿрÿмин берип, канын тöгÿп jат.А слер, уйат jок ийттер! Ого jÿк олордыҥ öлöрин сакып алзаар кайдар. Сениҥ öööгöниҥ,\nмеҥдий ок ак-чек кижи, öчöжöрдö öлбöй jÿрÿп, jанып келетен болзо кайдат. Сенде ого jÿк кижиниҥ уйадыныҥ jемтиги де бар болзо, оныҥ ак-чек кöзине канайып удура кöрöр эмежиҥ.\n– Мениҥ jÿрÿмимде слердиҥ бир де керегеер jок. Канайып jÿрейин дезем, онойдо jÿрÿп jадым! – Jиит ÿй кижи чала тыҥзынып чыкты. – Мен jиит, мен jÿрÿм jÿрерге jадым. Jуу-чак меге керек беди.\n– Jок, тижи канчык! – деп, кыйгырып, Калапов агаш тайагыла пол jырс эттире согуп, чырайы торт ло карарып айтты. – Jок, ижеҥбе! Гитлер бисти jеҥип те болбос, öлтÿрип, тÿгезе öлтÿрип те болбос! Бистиҥ уулдар оныҥ, эдÿниҥ токпогын берип jат. Сталинград! Бу сöс сеге таныш па?\nУй кижи коркыганына оноҥ тескерлеп, чырайы кугарып калган, коркыбас-jалтанбас бÿдÿми jылыйып калган турды.\n– Бистиҥ уулдар jеҥер! Олор öчöжöрдö öлöбöй, бар- бай jангылап келер! Ол тушта сендий немениҥ jанына да jууктабас, кöрöриҥ де! Jакшынак, ак-чек кыстар ас беди? А сен бу карган немеле кожо озо баштап шелкийе семирериҥ, оноҥ карчыйа карып каларыҥ...\nЧоокыр пижамалу, семис, кызыл башмак тумчукту эр кижи керектиҥ коомойтый бергенин сезип ийеле, ичкери алтап jайнап айтты:\n– Маша jастыра эрмек айткан. Слер ööркöбöгöр. Оныҥ айткан сöстöрин ундып салыгар. Бис эр улус инебис. Не неге турарын эрмектежип ийерис. Мен снабсбытта иштеп jадым. Эмди кату öй, jакшым jедер...\n– Садыш аларга ба?! – Санаа jÿзин jескимчилÿ чырчыйтып, пол jаар тÿкÿрип ийди. – Мен садышбагам, качан да садынбазым. Jе сендий jескимчилÿ немелерле уружар да кÿÿним jок. Ого ÿзеери мен копчы эмезим. – Ол снабсбыттыҥ кижизин öртöй кöрÿп айтты. – Jÿрÿмниҥ jолын кем билер? Бир белтирде туштажар болорыс па? Ол тушта сен менеҥ кыйып барбазыҥ. Буханка калашла, буудайдыҥ jармазыла ÿй улустыҥ сÿÿжин канча кирези садып алгай эмежиҥ, кöргöйис ле. – Ол база нени де айдарга турала, бура согуп, эжикти кыjырт этире ача тартып, агаш тайактарый токулдадып, чыга конды...\nОл тепкишти тöмöн тÿжÿп браадала, кайа кöрÿп, тÿкÿрип ийди. Тышкары чыгып келерде, ойто ло тоштый соок салкын, боронты кар оны орой тудуп, эски шинелин öткÿре согуп, оны ээн оромды тöмöн айдады. Ол килеҥ jолго тайкылаҥдап, jе агаш тайагыла тÿрген- тÿрген иштенип, шыркалу будыныҥ оорузын да сеспей базып браатты.\nТаҥ jаҥы ла jарып, таныш-таскыл туулардыҥ баштары кажайып, каа-jаа jерлерде туралардыҥ трубаларынаҥ чаҥкыр ыш чоргып, аспак одынныҥ ыжыныҥ кычкыл jыды тумчукка jаба сокты. Оромдор кандый да ээн болуп калган. Чедендерди, штахетниктерди оодоло, одын эдип одурып салган эмтир. Городтыҥ эки jанында кырлардыҥ койу агаштарын jулдай кезип салган болуптыр. Эмди кырлар ак карга бÿркеткен таскыл, коо, ээн турадылар. Азыйда бу кырларда аспак, кайыҥ, терек, карагай кандый jараш öскöн зди. «Jуу бери келбезе де, jе оныҥ тыныжы тÿҥей ок jедип келген турбай» – деп, Санаа Калапов ичинде кородоп сананды. Ол бедреген тураныҥ эжигине jедип келгенин бойы да сеспей калды. Ол эжикке тура тÿжÿп, шинелиниҥ курын тÿзедип, бöрÿгин тÿзеде кийип ийеле, база ла байагы чылап, jÿреги шимиреп, каруу угуларын энчишпей сакып, арык, куу сööк ошкош сабарларыла эжикке араай ток- ток этире токулдадып ийди. Тургуза ла кемниҥ де кайкаган аайлу араай:\n– Кем бу, ачу таҥла кандый неме келди? – деген ÿни угулды.\nКалапов бир кезек нени де айдып болбой, оноҥ jаман, тунгак ÿниле айтты:\n– Фронттоҥ келген кижи... Маша, бу мен, Санаа, ачсаҥ, – деп, ол калганчы сöстöрди jÿк ле арайдаҥ шыйкынап унчукты.\nМаша калганчы сöстöрди укпаган ошкош. Нениҥ учун дезе, ол эжиктиҥ ары jанынаҥ чочып, сурады:\n– Фронттоҥ? О кудайымай, – ол мыжылдап, эжиктиҥ кÿрчöгин ачып болбой бо, айса бÿрÿҥкийде таппай ба, jе анча-мынча турды. Оноҥ эжикти ачып, бажын оноҥ чыгарып келеле, араай кыйгырып ийди:\n– Санаа! Бу сен бе? Санаа... шир, шир.\nСанаа агаш тайактары токулдап кичинек, ышту караҥуй кыпка кирип келди. Уйи чачы ÿрпейип калган, кийими jыртылып калган, чырайы бош чыгып калган, оныҥ алдында турды.\n– Jе, jакшы ба, Марийка, не ÿркÿп калган туруҥ? Мениҥ тайактарымнаҥ коркып туруҥ ба? – Ол jалбак, арык колин ичине сунды. Мария ичкери болуп, оныҥ колынаҥ ала койып, бойы оныҥ тöжине jаташыҥып, неҥи де айдып болбой, арык, чамчазы jыртылала, эди кажайып кöрÿнип турган ийиндериле селеҥдеп, ыйлай берди.\n– Jе, болор, болор... Öлтон эмес, тирÿ ине – деп, Санаа араай айтты. – Бу сен кайттыҥ? Не огурып туруҥ? – Ол ÿйин бир колыла кучактап ийейин деерде, тайагы полго шак эдип келип тÿшти. Орында, öнчöп тöжöп салган орын аайлу немеде, бала чочьп, ачу чыҥырып, ыйлап ийди.\n– Ой, балам, кызычагым, адаҥ келген, эркем – деп, тÿрген-тÿрген айдып, Маша ыйы öткÿре каткырып, орын jаар jÿрÿрди. Санаа агаш тайагын кöдÿрбей, орынныҥ jанына аксаҥдап, сыҥар тайакту jедип барды. Тураныҥ ичи бÿрÿҥкийсимек те болзо, Санаа ичкери эҥчейип, балазын кöрöргö, оны колына алып окшоорго меҥдеп, тап этти. Jе бала öскö кижи, анчадала эр кижи кöрбöгöн ошкош. Ол ачу чыҥырып ийеле, энезиниҥ мойынынаҥ арык, чичкечек колдорыла ала койды.\n– Алдырбас, алдырбас, удабас ол jÿрегиле сезип, танып ийер – деп, Мария айдып турды. Оноҥ бажын кабыра тутты. – Ой, чечинзеҥ, бу сен не туруҥ. Кайда, кайда мен болужайын.\n– Jок, jок, мен бойым, бойым, – деп ол Машаны бойынаҥ туура jайладарга албаданып, айтты. – Сен баланы ыйлатпа, колыҥа ал.\nМаша бир колына балазын кучактанып, экинчи колыла öбöгӧнине чечинерге болужа берди.\n– Уу, балам, балам, ыйлаба. А-а, а-а, ыйлаба! Адаҥ келди, кöрзöҥ, папазы келди, балам,–деп, ол эски шинелин торт ло агару немедий чеберлеп, апарып стенедеги кадуга илип койды. – Санаа, отур. Отургуш jок. Орынга ла отур. Фу, ыш. Кöрмӧстиҥ оды кÿйбей jатканын. Улÿш, кöк суу, ÿлÿш аспак ине...\n– Акыр, мен кÿйдÿрип ийейин. Зажигалкамда бир эмеш авиационный бензин бар эди – деп, айдып, чырайы чыгып, бош тостый кажайып та калган болзо, jе кара ,кöстöри сÿÿнип, торт ло jарып турган ÿйи jаар кöрÿп, бензиннеҥ уруп ийеле, Санаа отты капшай одурып ийди.\n– Балам, отур, – деп, Мария кызычагын орынга отургузыи, печкениҥ ÿстÿне кече эҥирде быжырып салган картошкозыныҥ терезин сыйра тартала, балазына туттурып берди. – Jи, балам, jаҥыс ла ыйлаба, jе бе? Мен дезе адаҥа казан азайын.\nБалачак чичкечек сабарларыла картошконы кезе тудуп, ыйлайтанын ундып, ачаптанып jий берген. Энези эдер-тудар немезин таппай, ары-бери jÿгÿрип, эки-jаҥыс кастрюльдарын калырадып, полдыҥ алды jаар картошко аларга кире конды.\nТураныҥ ичи jетире jарый берди. Санаа печкеге отты салып ийеле, орынныҥ ÿстÿнде отурган jаан башту, арык, ап-пааш чырайлу, jаан, тегерик кара кöстÿ, jелмер кара чачту тардак карынду кызычакка араайын jууктап, кичинек, jеҥилчек jÿктенчи таарынаҥ кадып калган калаш, база гаспитальда jадарда кичееп jууп алган чаазынду конфеттер,болчок сахар чыгарып, орынга тамла jууктап, мыны ончозын ого кöргÿзип ичкери сугуп турды. Кызычак оныҥ ичкери сугуп турган курсак-тамагына кичинек те аjару эттей, чала тоҥзымак картошконыҥ бышкан ла деген jерлерин кемирип, jип отурды. Нениҥ учун дезе ол энедеҥ чыгардаҥ бери, конфет-сахардаҥ болгой, калашты да ас кöргöн ине. Мыны кöрÿп, Санааныҥ ичи- бууры чымылдап, фронтто канча öлÿмди, канча шыраны кöрöлö дö, ыйлабаган бойы, ол бу кичинек кижиге, бойыныҥ тöрöл кызына килеп, ыйы келди. Арык, ийделÿ сабарларыла Санаа булканыҥ келтегейин jара тартып, оныҥ jымжа�� öзöгинеҥ ÿзе тартып, ичкери сунды:\n– Балам, ма, балам. На, тату-у...\nКызычак калаштыҥ jыдын алып ийген бе кандый, jе кичинек тумчучугыҥ ÿйттери jаанап, ары-бери аjыктап турала, картошкозын эки будыныҥ ортозы jаар сугуп, тидинип болбой, ого jууктап, эҥчейип келген, ак чырайлу, оозын эбире ле ээгинеҥ кандый да тÿктер öзÿп келген кижиниҥ колынаҥ тату калашты, араай албай, ушта согуп алды. Оноҥ ол jаар, адазы jаар, кöрбöй дö, jий берди. Сахарды албай, адазыныҥ колын туура ийдип, айтты:\n– Тус, бийака.\nМискага картошконы салала, полдыҥ алдынаҥ чыгып келген ÿйи jаар бурулу немедий кöрÿп, Санаа айтты:\n– Jибейт. Тус дейт.\n– Балам, Эркелей, jи, балам. Ол – нам, татуу, – деп, энези мисканы печкениҥ jанына тургузып, колыныҥ балкажын jунуп айтты.\nJе кызычак санаалу кöстöриле энези jаар соок кöрÿп, бажын jайкады: «Бийака». Мария сахарды алып, кемирип, jалап ийеле, «У-у, тату, сÿрекей тату» – деп, сÿÿнип айтты. Оноҥ Санаа jаар кöрÿп, каткырды. – Калак, мынызын кижи билбей калала, jип ийгей.\n– Jе, jизеҥ, база бар, беш-алты болчок бар – деп, Санаа каткырды.\nКызычак энезиниҥ ак тус ошкош немени кемирип турганын кöрÿп ийеле, чала эреҥистеле берди. Ол энези ле оноҥ таныш эмес кижи jаар алаҥзылу ла суракту кöрди. Бир эмеш сананып отурала, сахарды алып, эки колыла кабыра тудуп, тилине тийгизип, оноҥ таптанып кöрöлö, сÿÿнип, jалап, кемирип, шыйтылдада сооро берди. Оноҥ бу келген таныш эмес кижиниҥ, энези сениҥ адаҥ деп, кöргÿзип турган кижиниҥ, берген конфеттерин – ончо тату немелерди jип, оноҥ jалтанбай, коркыбай барды. Мындый тату, jакшы немелер экелген кижи, байла, jакшы ла кижи болор деп сананган ошкош.\nБир час öткöн кийининде Эркелей адазыныҥ тизезинде отурды. Энези карташколордыҥ терезин jука- jука эдип jонуп, печкеде кайнап келген суу jаар ээчий- деечий таштап, куучындап отурды:\n– Эркелейле бис шыраны база кöп лö кöргöнис. Айылдыҥ ичиндеги не немени ончозын садарга келишкен. Ол Санаа jаар бурулу кöрди. – Jаҥыс бойым болзо, иштей берер эдим. Jе, jаш бала, кайда барар.\n– Jööжö, ол кижи барда, jööжö. Эзен jÿрзе, ол кайда барар? Алдырбас, Марийкам, санааркаба. Бистиҥ бор-боткобыс кайда барып jуулганын мен кöргöм лö – деп, Санаа каткырып айтты.\n– Сен бистиҥ эски квартрада болгоҥ бо?\n– Болгом. Öскö адрес билер эмезим, база кайдаар баргайын.\n– Чындап та. Бот ончо немемди ол немелер алган. Öскö кемге садар? Ол ÿй кижи ресторанда иштеп jат, öбöгöни продуктовый складтыҥ заведующийи.\n– Алзын, ийттер алзын. Ол тÿҥей ле олорго jööжö болбос – деп, Санаа айтты.\n– Баламды торолотпой азырап аларга болуп, ийинимнеҥ сак jаҥыс тонымды да уштып бергем – деп, Мария кородоп айтты. – Jууныҥ, чактыҥ öйинде ондый ла немелер албатыныҥ шыразын тузалапып, байыгылап, сайрагылап jат ине. Jе, öскÿс-jабыстыҥ кöзиниҥ суузын ичеле, тойгондорорды кöргöй лö.\n– Алдырбас, Марийкам. Кöрöрис!\n– Jе онызы чын, алдырбас. Jаҥыс бис шыра кöргöнис пе? Бастыра ак-чек jон шыраны, öлÿмди, тÿбекти кöрÿп jат. Мында кем бурулу. Jуу-чак, эҥ ле озо Гитлер деп ийт. Ол бистиҥ «каргыжыстаҥ öлзин! – деп айдала, Мария калганчы картошконы кастрюль jаар чачып ийди. – Ой, кара картошко. Бир кичинек эт бар болзо, кайдар? Jибезе де, jыдын jыткарарга.\n– Акыр, Маряйка, комудаба. – Санаа кызын орынга отургузып, jÿктенчик таарынаҥ бир банка консервированный эт чыгарып келди. – Jыргап ийели бе, эркем?\n– О кудайымай,мыны кайдаҥ алгаҥ?\n– Госпитальдаҥ чыгарымда берген.\n– Не jибегеҥ?..\n– Слерге экелгем – деп, Санаа кызарып, тöмöн кöрди. – Jе, бистиҥ черÿ jеҥер, амыр-энчÿ, ырысту öй болор! Кöрöриҥ де!\nОлор экÿ банказынден jаан бычакла ачып, каткырыжа бердилер...\nЭртенгизинде эртен тура Калапов партияныҥ обкомыныҥ качызыныҥ кабинединде турды.\n– Кандый иште иштеер кÿÿнигер бар? – деп, Калаповты, азыйда партийный, комсомольский иштерде иштеген кижини, эмди кандый ишке ийетен деп сананып, уйку jок иштешке, лампаныҥ jарыгына отурушка бош кызарып калган кöстöриле оны будынаҥ ала бажына чыгара аjыктап, сурады. «Шыркалу, ары-бери командировкага эм тургуза jÿрÿп болбос эмтир» – деп ичинде сананды.\n– Кандый ла ишке болзо – деп, Калапов качыныҥ jÿзинеҥ кöзин албай, айтты. – Кайда тузаны кöп jетирерим, оноор ийигер.\n– Мен слерди билерим, нöкöр Калапов, слерди мен эҥ ле каруулу jерге ийерге турум. Биске сÿрекей ак-чек коммунист керек.Ондый кижи слер. Онойдордо, областьты курсак-тамактарла jеткилдеер ишти башкарарыгар. Анчадала jаан аjаруны продуктовый складтарга, оныҥ ишчилерине jетиреритер. Jарт па?\nКалапов ого нени де удура айдып болбоды.\n– Ондый болзо, эмди ле направление алала, ишке чыгыгар. Айса амырайтанаар ба? – качы öрö туруп, ого колын сунды.\n– Jок. Амыраар учурым jок, – деп, Калапов айтты. – Ондый öй эмес.\n– Онызы чын – деп, обкомныҥ качызы улу тынды. – Ондый болзо, обедтиҥ кийининде келигер. Бичик белен болор...\nСоветтердиҥ туразыныҥ кÿреҥ мрамордоҥ эткен тепкиштерин тöмöн тÿжÿп клееделе, бойыныҥ эки квартиразында jаткан кÿлÿкти эске алынып, «байла, бир белтирде туштажарбыс» деп айтканы Калаповтыҥ санаазына кирди... Ол тайагыныҥ туткаларын кезе тудуп ийди….\nJартыгына тажып ийерге колын кöдÿрип jÿреле, оозын jескинген аайлу тыртыйтып, колын кийини jаар jажырып, кара кöстöриле уулды кезе кöрÿп, тумчугыныҥ ÿйттери jаанап калган унчукпай турды. Эмеш-эмештеҥ каткы токтой берд. Jаан арсак тиштерлÿ уул каткызын токтодып, jаан jалбак алаканыла оозын jаба тудуп, бир алтам теекери алтап, оноҥ кичинек кöотöриле сÿӱмелÿ кÿлÿмзирении, jабыс бажырып айтты:\n– Jакшылар ба, Jинjи Jыртаевна, не унчукпай туругар? Айса, алтай тилигерди ундып койдыгар ба?\nJинjи ачынганына кара кöстöри там ла карарып, чырайы уйалганына изип, кызарып, ÿни тыркырап, араай айтты:\n– Мал.\n– Мен бе? – деп, уул чырайы там ла jарып, неге де маказырап, сÿÿнип сурады. – Мен мал кабырып, мал азырап турган кижи малга да тÿҥей болуп калбай база, jе сениҥ албаты ортозыҥа jÿрÿп, кижи бололо, келгениҥ кайда? Сен бойыҥ куйругын чычайта буулап салган байталга тÿҥейиҥди бодонып туруҥ ба?\nУул jаан оозын jарбайта ачып jыркырада каткыра берерде, эбире турган jииттер ле jиит кыстар база jиркирежип, каткыра бердилер. Кыс уйалганына ла ööркöгöнине кара кöстöриниҥ jаштары мöлтÿреп, ыйын jÿк ле арайдаҥ токтодып айтты:\n– Сениҥ кижи шоодып турган бÿдÿжиҥди. Бойын бодонбос... – Оноҥ ол сенектеҥ тÿже jÿгÿрип, клубты эбире согуп, айылы jаар уучазын jайкап, тÿртен-тÿрген бÿржеҥдеде база берди.\n– Баштапкы урок кандый öтти? – деп, jаан керек эткен кижи болуп тыҥзырканып, jалбак тиштÿ уул оны эбире турган уулдарды ла кыстарды аjыктап сурады: – ондыйларды ÿредип салганда, jажшы болотон эмей...\n– Яша, сен улусты не шоододыҥ? – деп, jобош, шыраҥкай кöстöрлÿ, узун кара тулуҥду, ак чырайлу кыс jаан тиштерлÿ уул jаар кылчас эдип кöрÿп, айтты.\n– Мен улусты да шоодып jадым, бойымды да шоодып jадым – деп, уул кичинек те ачынбай айтты. – Бойыҥ бойы шоодып билбес болзо, öскö улусты не шоодор?\n– Яша, öйинеҥ öткÿре не тилгерейдиҥ – деп, оныҥ jанына калганчы кееле'кöктöп салган, кып тартылган кÿреҥ костюмду уул базып келеле, каткырынып айтты.\n– Сен улус шоотпой, сöкпöй jÿрÿп болбойдыҥ ба?\n– Канайдар база, Вася, «ижи ӧöкпöй jÿрÿп болбой jадым. Ичим энчикпейт – деп, Jалмур, орус ады Яша, jиткезин тырманып, кутус кöстöри суркурап, айтты. – Слерге jуук кемди-кемди ööркöттим эмеш пе? Ондый болзо, jаманымды таштагар.\nКÿреҥ костюмду, орто сынду, койу кара чачын тескери тарап алган уул тудуштала öзÿп калган койу, jалбак, кара кабактарын элий-селий тÿÿп, аҥ jурап салган мöҥÿн портсигарынаҥ папиросты чыгарып, оныҥ какпагын тыре этире jаап ийеле, карманы jаар сугуп айтты:\n– Сениҥ тилиҥ база коронду ла бÿткен.\nJаан, jалбак арсак тиштерлÿ, сÿре ле кÿлÿмзиренип каткырып jÿрер омок кöстöрлÿ, кокурчы, кожоҥчы, тилгерек Яшаны jаҥыс ла Сарысайдыҥ эмес, jе эбире jаткан ончо öзöктöрдиҥ улузы jакшы билетен... Ол кöрбöгöн улусты баштапкы ла катап кöргöн бойынча, олорго сÿрекей келишкедий ле олордыҥ кылык-jаҥын, кеберин чикелеп кöртÿзип тургандый чоло атты адап ийетен. Оныҥ адаган чоло аттары улуска торт ло саҥыс чылап jапшынып калатан.\nJииттер клубтыҥ jанына бир эмеш jиркирежип тургулайла, оноҥ чураначы уул келбесте, бирдеҥ-экидеҥ тарап-таркап jангылай бердилер. Клубтыҥ эжигинде jаҥыс ла тырсак тиштерлÿ Яша ла колкозтыҥ агрономы Василий артты. Яша jылтырада арчыйла, кончын чурана чылап тÿрÿп алган сошкторы кыjырап, ак чамчазыныҥ тöжи ачылын калган арын-бери базып, кандый да бийе ÿренип, кимиренип кожоҥдоп, эдер немезин таппай, чыданыкпай турды. Василий сенектиҥ тепкиштериниҥ бирÿзине такталанып алала, чаҥкыр кырлардыҥ бажы jаар, ажа берген кÿнниҥ кызыл таҥдагын аjыктап, неге де санааркап ла алаатып калган танкылап отурды. Jаскы кыра ижи башталганынаҥ бе��и бир де катап мылчага кирбей, тÿндÿ-тÿштÿ иштеп, станда, jалаҥда конуп, кирленип калган учун бÿгÿн мылчага киреле, кирди- торды jунуп, ару кийимнеҥ кийип аларда, кандый jакшы. Эт-кан амырап jат.\nЭмди эҥ ле кыска да болзо, jе колхозчылардыҥ амырайтан эҥ ле jайым öй болуп jат. Jаскы кыра ижи божогон. Öлöҥ ижи башталгалак. Jас. Öлöҥ, чечек кöрöр- угарга jетпей тÿрген öзÿп, агаштардыҥ бÿрлери jарылып, jаландар, кырлар jажара берди. Арка тууларда\nкандык кызыл öрттий jалбырап, меестерде сöоскондор чечектеп, ар-бÿткен jÿзÿн öҥдÿ эҥ jараш кийимдериниҥ бирÿзин кийинип ийди.\nБозом эҥир кирди. Улустар уйларды саап алала, бозуларла кожо агыдып ийерде, олор меестиҥ эдегинде, эмезе аралдыҥ jаказында отоп jÿргÿлейт. Бозу айдаган балдардыҥ табыжы угулат. Деревнениҥ алтыгы учында, оноҥ jарым беристе тöмöн, турган фермадаҥ келип jаткан келиндердиҥ ле кыстардыҥ кожоҥы, сÿт тартып келеткен абрада шадралардыҥ калырашканы ла сÿт тартып турган кööрöм, тöгÿнчи, бала-барканы, ончо улусты соододып, jÿзÿн-базын неме куучындаар Кудачы ӧбöгöнниҥ омок куучыны ла келиндерле кейтижин, кокурлажын келеткени угулат. Василий мыны ончозын тыҥдап, унчукпай, санааркап калган отурды... Jаш öлöҥниҥ jараш jыдынаҥ, jастыҥ jымжак, эрке jылузынаҥ баш айланып, jÿзÿн-базын санаалар башта кайнап, кöк öлöҥгö кöҥкöрö jадала, амырап, öлöҥниҥ тадырада öскöнин тыҥдап jадар кÿÿни келип турды.\nКлубтыҥ алтыгы jанында турган jап-jаҥы контораныҥ элебеген эжиги канайда да каjырт эдип кайра ачылып, колхозтыҥ председатели Jыртай Иваныч, кыскачак сынду, семис кижи, терлеген бурлаган болчоҥдоп, ботпоҥдол, эки jаагы телтеҥдеп, чыга конды. Оны ээчий аймакта jуртхозинспекдияныҥ начальниги, шил кöстÿ, уулчак ошкош бÿдÿмдÿ, сырсак, арык кижи ле база конторага jуулып калыражарын сÿÿйтен тоолу колхозчылар чыктылар.\n– Техниканы, техниканы чеберлеер керек – деп, начальник шаҥжап, колыла ары-бери jаҥып, айландыра нени де кöргÿзип турды. Jыртай Иваныч нени де айтпай, jаҥыс ла оҥтоп, ÿшкÿртип, болчок бажыла болчоҥдодо кежип турат. Оноҥ клубтыҥ сенегинде таҥкылап отурган Василий Ундубасовты кöрÿп ийеле, ичкери чатс эдип, ÿйе jок немедий, ээлгир бошпок колыла ол jаар уулап, айтты:\n– Аа, сен кÿлÿктиҥ бойы бедиҥ! Бичиирге билетен эмтириҥ, jе иштеерге та кандый болбойыҥ, кöргöйис. – Оноҥ карманынаҥ бÿктеп салган газетти ушта тартып, Ундубасовтыҥ jанына базып келеле, оныҥ койыны jаар таштап ийди. – Мындый немеле мен арчынбазым да!\nБот сеге, уктыҥ ба?\nУндубасов алаҥ кайкап, газетти алала, jайа тартып ийерде, ондо оныҥ, Ундубасовтыҥ, «Техниканы чеберлебей турулар» – деп бажалыкту статьязы jÿрди. Ол мыны кӧрÿп ийеле, ҥениҥ де учун кызарып, тöмöн кöрÿп айтты:\n– Тöгÿн бе? Айса тöгÿн бе? – Оноҥ кенетийин ачынып, ичкери эҥчейип, ÿни тыркырап айтты. – Чын немени мен кайда да болзо айдарым, газетке де бичиирим. Быjыл jаскы кыра ижинде беш трактордыҥ jÿк ле ÿчÿзи иштеге��и тöгÿн бе? Сеялкалар белен эмес болгоны база тöгÿн бе? Jаскы кыра ижи jайгыда божогоны база тöгÿн бе? – Ол газетти Jыртай Иванычтыҥ тумчугына jууктадып, оныҥ кöзиниҥ алдына ары-бери jаҥыт турды.\n– Кÿчÿк! – деп, Jыртай Иваныч jÿзи торт ло кöгöрип, кыйгырып ийди. – Сен бу jыду статьяҥла мениҥ кӧзим тööн не сайып туруҥ?! Сен мени не кезедип туруҥ?! Jедикпести сен ле кöрбöн туруҥ, ончозын ол ло билген туруҥ. Мен jирме jылга иштеп jадым, сен дезе jирме де кÿн иштебедиҥ.\n– Jÿс те jыл иштеген болзоор, меге керек беди!\n– Сен озо баштап иштеп кöр, оныҥ кийининде ÿрет! Мен канча-канча jылдарга иштегем, газетке качан да jамандадып бичитпегем – деп, Jыртай Иваныч там ла атыйланып, jаҥыс jерге туруп болбой бийелеп, чатпаҥдап, кыйгырып турды. – Jирме jыл иштегем, jе ондый jыдамар немени кöрбöгöм...\n– Jылдар ажыра jажынбагар – деп, Ундубасов нениҥ де учун кунугып, кенетийин чöкöп айтты.\nТал-табыш, кериш-согуш кöрöргö, угарга сÿÿйтен бир канча улус мында jуулыжып келдилер. Мыны кöрÿп ийеле, Jыртай Иваныч калык-jонныҥ алдына, ого ÿзеери аймактаҥ келген jамылуныҥ алдына, тоомjызын jылыйтпаска, табыжын эмеш араайладып, оноҥ керижерин токтодып, унчукпай барды.\n– Критиканы сÿÿр керек – деп, jуртхозинспекцияныҥ начальниги шил кöзин тÿзедип, Jыртай Иванычтыҥ jардына таптап, айтты. Оноҥ Василий jаар бурылып унчукты. – Jе, нöкöр, бис эртен куучындажатан турубыс. Кериш-кечиш jогынаҥ бу jедикпестерди jоголтор эп-сÿмени бедиреп, бар аргаларды тузаланар керек. – Оноҥ jылу кÿлÿмзиренип ийди. – Вася, сениҥ айылыҥда кижи конор jер бар ба, уул?\n–Jок, jок, бистиҥ айылга барак–деп, Jыртай Иваныч\nаймактаҥ келген jиит jамылу уулды колтуктдй алып, ичкери болды. Оноҥ ол ичкери jÿткÿп, оны салбай, айылы jаар ууланып, кимиренди. -–Э, тойдыҥ ба? Кижи ле билбес таҥма чылап, jыдып ла jÿрер...\n– Слер тегин jерге ööркӧп туругар, Jыртай Иваныч, – деп, ол кÿн эҥирде чайлап отурала, аймактаҥ келтен jамыгылу, Николай Киндикович, араай кÿлÿмзиренип айткан. – Ол уул керекти jажшы билер, ак-чек санаалу, иштеҥкей уул. Мен институтта оныла кожо ÿренгем, оныҥ кылык-jаҥын jакшы билерим.\nJыртай Иваныч кандый да тар кийим кийип алала, кÿскÿниҥ алдына ары-бери толгожоҥдоп турган кызы jаар кылчас эдип кöрÿп ийеле, тÿлтÿйип калган унчукпай отурат... Бу кöп jылдардыҥ туркунына иштеген, ак санаалу, билер, арбанчак та болзо, улуска килемкей кижи, калганчы jылдарда канайып та арбанып турза, jе jетире билип болбой, jÿрÿмнеҥ артып, азыйда эҥ артык председательдердеҥ, эмди чала уйан председательдерге кöчÿп калганын бойы jакшы билип, кунугып jÿрет. Оныҥ öйи öткöн ошкош. Колхозтыҥ ижи-тожын да азыйдагызына канайып тÿҥдеериҥ? Ак мал да öскöн, акча-jööжö дö кöптöгöн, ого ÿзеери техника да деп немени Jыртай Иваныч кичинек те оҥдоп болбой jÿрет. Азыйда амыр ла неме болгон. Эмди электрификация дежер. Ончо фермаларды механизировать эдетен дежер. Колло уй саабас, машинала, электричестволо саар. Jе бу ончозы jакшынак та керектер болзо, Jыртай Иваныч нениҥ де учун jалтанып, jаҥы керектерди ичкери jылдырарга тидинип болбой турат. Канайдар? ÿренген эмес база! Öй, jÿрÿм оны озолоп барган туру. Jе кандый да болзо, ачу, ачу... 'Керек дезе оны, Jыртай Иванычты,канча jылдарга иштеп, колхозты öрö алып чыккан кижини, Ундубастыҥ уулымдый немелердеҥ бери ÿредип jÿрет...\nJыртай Иваныч унчукпай, чайын шöлÿреде ууртал, уур санааларга бастырып отурала, аймактаҥ келген Николай Киндикович те, кызы Jинjи де чыга бергенин сеспеген эмтир. Эҥир койылып, jымжак, jылу тÿн кырларды, öзöктöрди билдирбестеҥ, тал-табыш jогынаҥ бÿркеп ийди. Тураныҥ да ичинде караҥуйлай берди.\n– Jок, болор, – деп, чай урарга ÿйиниҥ сунган колын jайладып, Jыртай Иваныч тунгак ÿниле айтты. – Ка, байагы немеҥнеҥ арткан болзо, бери берет.\n– Бу сен бÿгÿн кайттыҥ? Кандый тÿбек боло берди?\n– деп, ÿйи, орто сынду, эрÿ, jараш чырайлу кижи, кайкап сурады. – Калганчы öйлöрдö мен сени торт оҥдоп болбой турум. – Оноҥ öрö туруп, ару, серÿÿн jос полло шылырада базып, айак-казанды калырадып, графинди ле стаканды шкафтаҥ алала, öбöгöниниҥ алдына тургузып берди. – Отты кÿйдÿрейин бе?\n– Jок.\nОноҥ ойто ло тал-табыш jок болуп калды. Jаныс ла графиннеҥ аракыны стакан jаар кыйтылдада урганы угулат. Jыртай Иваныч jарым стакан аракыны jык берип ийеле, ичи-бууры jалбырап, изий бергенине маказырап, кöзин jумуп нйди. Оноҥ ойто ло öткöн jÿрÿмин эске алынып, комудалду санана берди- «Öй öткöн, öй öткöн – деп, ол караҥуйда бажын кекип, сананат. – Бир тушта эр ле болгон эдим. Аймактыҥ да, областътыҥ да jаан- дары кöндÿре ле бистиҥ колхозко келгилейтен: эмес беди? Эҥ озочыл колхоз деп эбиреде мак ас jайылган беди? Эмди орто, тал орто колхозтордыҥ бирÿзи болуп калды. Оны, Jыртай Иванычты, кöп jылдарга иштеп келген атту-чуулу председательдердиҥ бирÿзи деп карамдап, эмдиге jетире ижинеҥ чыгарбай турган эмеш пе? Ондый болзо, заявление бичип, иштеҥ чыкканыс?-.»\n– Jыртай Ивановыч база бир стаканды ичип ийеле, калаштыҥ кадып калган кадарын jыткарып, оноҥ ÿшкÿрип, караҥуйды кезе аjыктап отурды...\nУйи Jелечи, эмезе Елена Кармановна, öбöгöниниҥ кылык-jаҥын jакшы билетен учун, оноҥ эрмек сурабай, ого чаптык этпей, тууразында тым отурды. «Бу Jинjи кайда барган болотон?!» – деп, ол тышкары кижи табыш- танат па, jок по деп кичеенип тыҥдайт... Ого, ÿредÿчи кижиге, jурт jерде канча jылдарга ÿредÿчи болуп иштеп келген кижиге, институттаҥ бойыныҥ тöрöл колхозына практикага келген кызыныҥ, сок jаҥыс кызыныҥ бир кезек кылык-jаҥы jарабай, оны ачындырып, уйалтырып jÿрди. Jе Jинjи сÿрекей эрке кыс ине, оны канайып адылар? Бойы ла билгей база. Улус оныҥ кызын шоодып, каткырыжып jадылар. Jииттер оны «стиляга» деп электегилеп jат. Ол керегинде Василий, агроном Василий, азыйда оныҥ эҥ артык ÿренчиктериниҥ бирÿзи, нени сананып jÿри не? Олор экÿниҥ наjылажып, каруузыжып jÿргени Елена Кармановнага канайып jажыт болотон эди? Елена Кармановна энеҥниҥ сескир jÿрегиле ончозын сезип, эрмек-куучын jогынаҥ билип салган эмей. Jе кандый да болзо, оныҥ кызын ,улус шоодып, электеп турганы база ачу ла неме. Акыр, эртен оныла jазап куучындажар...\nJыртай Иванычтыҥ столдо отурала уйуктап, коркурада козуруктай бергенин Елена Кармановна угуп ийеле, öрö туруп, оны jардынаҥ силкип:\n– Тур, тур öрö дейдим – деп, арбанып, оны ойгозып болбой ачынып, мыжылдап, оны орын jаар апарарга кичеенип турды.\nКериш-чабыш токтоп, Jыртай Иваныч ла аймактаҥ келген jамылу туура баскылай берерде, арсак тиштÿ Яша кайдаҥ да чыга конуп келеле, айты:\n– Международный айалга катулана берди бе? Ээ, керек коомой эмтир, Василий!\nОлорды эбире турган улустаҥ кем де тыйт этире каткырып ийди, кем де jöткÿрип ийди. Jе Яша база нени де айдарга jÿрерде, алмардыҥ ары jанынаҥ абра кÿлÿр-калыр чыга конды. Суйук, сарбак, сары сагалду, талбак кулакту, чек эскире берген кызыл кÿреелÿ jакпак бöрÿгин шыкшыттай кийип ийген, карбайа каткан сары плащын кумуй тартып ийген Кудачы öбöгöн келиндерди ле кыстарды бричкага толтыра отургузып, бойы шадрлардыҥ бирÿзине такталанып, jалку кÿреҥ беени сабап, ныкып экелип келип jатты. Кудачыныҥ кей тöгÿнинеҥ, какурынаҥ абрада отурган келиндер талганча-каткыргылап клееттилер. Абра кубтыҥ jанына теҥдежип ле келерде, Кудачы кÿреҥ беениҥ оозын тартып, кыйгырды:\n– Тÿжÿгер, келинектер, jаражайлар. Кÿреҥ беем арыды, кÿлÿк бойым jабодым.\n– Коммунистический иштиҥ бригадазына комудалы jок эзеним – деп, Яша абраныҥ jанында jедип келген, ары-бери талjыҥдап турды. – Анчадала Айнага амадап туру jÿрегим.\n– Бистиҥ кыстардаҥ ары тур, ары тур – деп, бригадир ÿй кижи каткырат. – Сендий jалку, кей- кебизин неме jаар бистиҥ кыстар кöрбöс тö. – Ол абрадаҥ тÿже секирип, jаҥыс ла омок, jалакай кöстöриле каткырып, ийделÿ ийиҥиле Яшаны абраныҥ jаныҥаҥ тууралада ийдип турды. – Бар, бар. Озо баштап двордо турган укту букага öлöҥ сальпп бер, бар. Оныҥ кийининде де кыстарла кейтишкей.\n– Канайдар база, jеҥейек, каруулу иштеҥ качар ба! Бууда курсак jибеске, бука бурулу болгон бо? – деп, Яша уткалай болуп, ары болды. Оныҥ ферма jаар барар кÿÿни чек ле jок ошкош.\nБу ла ок öйдö Кудачы кандый да каткымчылу неме айдарда, эбире турган улус jиркиреже каткырыжып ийди. Василий бу кокур-каткыга киришпей, ары болуп, айлын кöстöп, базып ийди. Ол клубты эбире согуп, кöрÿнбей ле барарда, абраныҥ jанында jиркирежип турган келиндердиҥ ле кыстардыҥ ортозынаҥ сырсак, арык бÿÿмдÿ, ак чырайлу, коп-коо сынду, ак платту ла чаҥкыр платьезиниҥ ÿстÿне шалырууш боро халат кийип алган кыс чыга конуп, оныҥ кийининеҥ тÿрген-тÿрген базып ийди...\nОл удаган jок Вася Удабасовко jедижип, ак пладыныҥ алдынаҥ чыгып келген койу кара чачын пладыныҥ алды jаар кыстап араай, jе ÿни тыркырап айтты:\n– Василий, jакшылар ба? Слер кижидеҥ jакшы да сурабайтан тураар не?!\n��� Jакшы, jакшы, Айна, – деп, Василий ол jаар кылчас эдип кöрÿп, базыдын эмеш араайладып айтты. – Бу сениҥ jанаганыҥды, кижи тен бачым таныбас та эмтир. – Öл чырмайып кÿлÿмзиренди- – Сен доярка ба?\n– Ээ. Былтыр jайдаҥ бери иштеп jадым.\n– Школды божоткоҥ бо?\n– Божотком.\n– Ӱренип не барбагаҥ? Айса кÿчиҥ jетпеди бе?\n– Кÿчим! – деп, Айна Василий jаар ööркöгöҥдÿ ле кемзингендÿ кöрди. – Ӱренип барарда, кÿчи jетпесте, эрик jокто колхозко иштеп келтен деп сананып тураар ба?\n– Ээ.\n– Jок, мен бастыра предметтерди бешке табыштыргам. Чып-чын – деп, Айна бÿдÿмjилеп, меҥдеп айтты.\n– Jе керек jаҥыс ла ÿредÿде беди? Озо баштап иштеер керек, jÿрÿмди билип алар керек – деп, ол учында оморкоп айтты.\n– Оо, сен кÿлÿк турбайыҥ, Айна. Чындапта та сен jакшынак кызычак болтырыҥ – деп, Василий каткырды.\n– Сен сÿрекей чын айттыҥ, озо баштап jÿрÿмди билип алар керек.\nМындый сöстöрди угала, Айнаныҥ jÿреги, торт ло учарга турган кушкаш чылап, чарчалып, jÿзи, мойыны, кулагы изип, кара кöстöри чокту суркурай берди. Jарык болгон болзо, оныҥ ак чырайы чоктый кызара бергенин Василий кöрÿп ийер эди. Jе ол бÿрÿҥкийде нени де кöрбöй, нени де сеспей кунугып калган чöйö-чöйö алтап, базып бардтты. Айна ла Василийдиҥ, айылы деремнениҥ ÿстÿги бажында болгон. Олор саат-маат болбой, Айнаныҥ туразыныҥ jанына jедип «келдилер. Василий «Jакшы болзын, Айна» – деп айдала, ары болуп базып jÿреле, кенетийин бура согуп, ичкери алтап, Айнаныҥ чичкечек карызынаҥ jаан, ийделÿ колыла ала койды. Оноҥ онын кулагы jаар эҥчейип, изÿ тыныжыла оныҥ мойнын изидип, шымыранды:\n– Айна, кööркий Айна...\nАйна удура нени де айдып болбой, бажы айланып, jÿреги шимиреп, сÿÿнгенине кöзиниҥ jажы мöлтÿреп, jаскы салкын араай jайкаган коо кайыҥдый jайканып турды. Ого керек дезе тынарга да кÿч боло берди. Нени айдар? Jе кенетийин ол чочып, сÿÿнчизи öчÿп, ырызы, теҥеридеҥ ÿзÿлип тÿшкен jылдыс чылап, jоголып калды.\n– Барып, Jинjини айдып келзеҥ, мен азыйгы ла сакыйтан jерде сакып туру дезеҥ... Айнам, jакшынак кызычак болорыҥ, jалкуурбай барып айтсаҥ – деп, Василий jайнап турды.\nАйнаныҥ ыйы келип, jÿреги тыҥыскып, ööркöгöнинеҥ ле уйалганынаҥ мындый суракка карууны канайда берерин сананыл таппай, тоолу секундага тöмöн кöрÿп алган унчукпай турды. Оныҥ ичин, öкпö-jÿрегин не де ачыда тырмайт. Бакпырында не де токтоп калды. Оноҥ бастыра ийде-кÿчин салып, jÿк арайдаҥ араай айтты:\n– Кайтсын, барып та келбей, – ол ары болуп, караҥуйда jоголып калды...\nКараҥуй-чаҥкыр теҥериде тоозы jок jылдыстар суркуражып, кезикте олордыҥ бир-бирÿзи ÿзÿлип, карарып кöрÿнип турган теҥкек кырлардыҥ ары jанында jоголып калат. Jылу салкын араайын jылмаарада согуп, Сарысайдыҥ суузы амыры jак шуулап, кÿлÿреп, нени де кимиректенип, шулурып куучындап, бийик, jаан, кара таштарды ажыра казалап, туку тöмöн бурулчыкка jедип, ондо эҥчейип калган кÿреҥ кайаныҥ килеҥ тажына теп, кайра чарчалып, jайм jолды туй тудуп а��ган jана баспас öштÿзин арбап-шилтеп турганы база угулат. Сууныҥ ол jанында койу агашту кырлаҥныҥ jиткезинде куjурга келген элик недеҥ де чочып, тарый тарый багырып ийди. Куjурда отурган аҥчыныҥ jыдын алган болбой кайтсын. Нениҥ учун дезе, бу кÿн эҥирде jыбар-эзин бир арай сокпой, ары-бери булгай-телгей согуп турган.\nВасилий jурттыҥ ÿстÿги jанында болчок тöҥниҥ бажына чыгып, молjошкон jерге отурып алала, оноҥ папирозын камызып, jаш öлöҥниҥ jараш jыды jытанып турган jымжак, jылу, jаштаҥ ала таныш кару, тöрöл jерине чалкойто jадып, санана берди. Ол бÿгÿн айылына да кирбеген. Энези эмди чайдаҥ азала, чадыр айылда öчÿп брааткан оттыҥ jанында таҥкылап отурган болбой кайтсын. Jе энези ле айылы керегинде сагыштарды оноҥ öскö токунаалы jок сагыштар туура, ийде салып, оныҥ акту бойын, ал санаазын бийлеп ийдилер. Бÿгÿн Jинjи учун уйалганы, jÿрегине эҥ ле кару кижи электеткени – уулды кыйнап, öкпö-jÿрегин корододып турды. Ого ÿзеери Jинjиниҥ адазыла, Jыртай Иванычла, керишкени база амыр бербейт. Чын немени кöскö дö айдарга, газетке де бичиирге jарабас неме турбай. Оны ол, Василий, jаман болзын деп бичиген беди? Газет ажыра öскö Jыртай Иванович, коммунист кижи, чын айдылган керектерди аjаруга алынып, бу jедикпестерди тÿзедер деп иженгени кандый jастыра болуп калды. Jе унчукпай jÿрерге база jарабас. Улусты ööркöтпöскö кичеенип, унчукпай канайып jÿрер? Кандый да болзо, немениҥ чынын чике, кöстиҥ шак айдар керек. Jалканып, мекеленип, jылбыҥдап jÿргендий jаман неме бар эмеш пе?.. Ондый кижи качан öлÿм öҥöлöп келеле, оны тоштый соок колдорыла кабыра кучактап алза, оныҥ jÿрÿминиҥ калганчы минуды jедип келзе, бойыныҥ уйадыныҥ алдына кемди айдар, канайып актанар? Оныҥ ондый jескимчилÿ jÿрÿми керегинде эл-jон, эбире улустар нени сананар? Ондый кижиииҥ кандый jакшы кереги, кандый чындык сöзи артып калар?\nТöҥниҥ алдында кемниҥ де кимиренип кожоҥдогоны ла шылырада басканы угулды. Василий öрö öҥдöйип, öчÿп калган папирозын туура мергедеп ийеле, эки тизезин ийделÿ, узун колдорыла кабыра кучактап, караҥуйдьг кезе аjыктай берди. Удабай базыт там ла jууктап, кижиниҥ тöҥди öрö тынастап келеткени jап-jарт угулды.Оноҥ чичкечек, коо сынду Jинjи кöрÿнип келди. Ол ичкери эҥчейип, jаан кара кöстöриле бозом караҥуйда Ва-\nсилийдиҥ чырайын аjыктап кöрöргö чырмайып, jÿзÿн- базын jараш jыттарла оныҥ тумчугын туй алып, араай, jе тиштери кажайып каткырып айтты:\n– Вася, jакшы ба, Вася... – оноҥ Василийдиҥ тизезиниҥ jанына отура берди.\n– Jакшы – деп, Вася ого ачынганын, ööркöгöнин кенетийин ончозын ундып, колын ичкери сунуп, оны кийининеҥ кучактай алып, айтты. – Кандый jедип келдиҥ?\n– Вася, шилемир, кижии былча тудуп ийдиҥ, сен кижи эмес, айу болбойыҥ, – деп, Jинjи ырысту каткырып, jе бойы чирменбей де, оныҥ ийделÿ колынаҥ айрыларга кичеенбей де турды. – Кöрÿшпегенистеҥ бери кандыйй сÿрекей удады, чын ба, Вася?\nВасилий эрмекти недеҥ баштаарын билбей, кыстыҥ койу, торко ошкош jымжак чачын сыймап, оныҥ jараш jыдын тынып, мöлтÿрежип, мызылдажып турган ыраак jылдыстар jаар унчукпай кöрÿп отурды. Jинjи база унукпай барды. Ол Василийдиҥ jаан, ийделÿ колыныҥ изÿ ле шаршак алаканын бойыныҥ соок, jымжак, кичинек колыла сыймап отурды... Деремнениҥ ийттери ÿн алыжып ÿрÿжип, туралардыҥ кöзнöктöринде оттор jабызап öчÿп турды... Олор экÿлези унчугушпай, кажызы ла бойыныҥ санаа-шÿÿлтезине бастырып салган отурдылар. Василий öткöн jÿрÿмин, олордыҥ ырысту тушташтарын, бойы-бойын сакыжар болуп сöстöрин берижип тургандарын эске алынып, öлöҥ ижи тужунда, jайгыда, бригаданыҥ одузында, ачык теҥериниҥ алдында кызарып кÿйген оттыҥ jалбыжынаҥ эмезе кырлардыҥ ары jанынаҥ чыгып келген тегерик толу айдаҥ кöстöрин албай кожоҥдожып отуратандарын сананып, ол öйлöр ого ойто качан да кайра келбестий билдирерде, оныҥ jÿреги туйугып турды. Бу jайгы каникулдардыҥ öйи эмес беди? Ол тушта Василий институттыҥ баштапкы курсында ÿренип турган, Jинjи дезе онынчы класска кöчкöн эди. Jе оноҥ ло бери олор чек оҥду тушташпайтан эмей. Олордыҥ jайгы каникулдары башка-башка öйлöрдö öдÿп, Вася jайыла, оноҥ кÿзиле практикага jÿреле, jанып келгенде, Jинjи туку кажы jерде ÿредÿге атана беретен. Калганчы эки jылдыҥ туркунына олор тушташпаган. Jе кечеги тушташ кандый эби jок, уйатту болды деп айдар... Jинjи азыйда мындый кыс болтон беди? Оны ончо улус (мактап, кожоҥчы, кокурчы кыс, чÿм-чам jок бала дежетен. Эмди? Эмди улус оны электеп ле шоодып jат... Каҥдый эби jок ло ачымчылу...\nJинjи араай кандый да чÿмдÿ кожоҥды кимиренип кожоҥдоп, ары – бери jардын jайкап, кичинек будыла jерге тапылдадып отурды. Ол санаазыла кайдаар да ыраак jÿре берген ошкош. Нениҥ учун дезе, ол Василийдиҥ улу тынгаганын да, колынаҥ алып, отурган jерине чалкойто jада бергенин де эске албады. Оноҥ эстеп, керилип айтты:\n– Кандый эрикчил, ой катадый эрикчил, Василий... Сен jаҥыскан канайып эрикпей jÿредиҥ? Ээн кырлар, ээн jалаҥдар, ого ÿзеери эрчикчелдÿ кожоҥдор...\n– Эригерге бош jок – деп, Василий араай айтты.\n– Сен де азыйда эрикпей, кожоҥдоп, кокурлап jÿретен бедиҥ. Эмди ле кижи таныбас боло бердиҥ. Бÿгÿн клубтыҥ jанында болтон учурал... Уйат...\n– Фи, ондый ла немелердиҥ шоотконына санааркайын деген эдим, – деп Jинjи каткырып- айтты. – Jаан городтордо кыстар ончозы мен чилеп кийинип jадыдар. Уулдар да сен чилеп шалпык штан кийбей, чичкечек, jараш штандар кийип jадылар. – Ол Василийдиҥ штаныныҥ сырканчыганынаҥ силке тартып, кошты.\n– Азыйда сен ондый эрмек айтпайтаҥ – деп, Василий öрö öҥдöйип, ÿни катуланып, караҥуйда кöстöри jалтырап, тÿрген айтты. – Уредÿ сеге jакшызын jетирбеген турбай. – Оноҥ тура jÿгÿрип, пиджагыныҥ эдегин тÿзеде тартты. – Бажыҥда тар jикпелердеҥ ле чичкечек сырканчакту штандардаҥ артык неме jок болзо, бис экÿниҥ куучындажар да немебис jок эмтир!\nОл кайа да кöрбöй, тöҥди тöмöн jÿгÿре базып, тÿже берди. Jинjи бир кезек öй та нени де оҥдоп болбой, тöҥниҥ бажында jаҥыскан содойып калган отурды. Оноҥ керектиҥ аайын оҥдоп ийеле, эриндерин ööркöгöндÿ содойтып, нени де кöрöргö кичеенип тургандый, кöзин караҥуйда шуурып, кимиренди:\n– Культуразы jок неме. Кижини ÿйдежип те саларын билбес. Оноҥ ичинде туйка сананды: «Эдик болгон болзо, ол качан да мынайда кылынбас эди...» Оныҥ кöзине чичкечек штанду, чачын атырайта öскÿрип алган уул кöрÿнип ле келерде, кыстыҥ бу jердеҥ, тöрöл jурттаҥ, атанар кÿÿни келди. Jе бу кÿÿн-санааазыла кожо «Василий эртен ого jалынып келетен болзо, оныҥ, Jинjиниҥ, санаа- кÿÿнин оҥдойтон болзо» – деген сагыш ого амыр бербей турды. Jÿрек дезе кандый да саҥ башка чымылдап оорыйт. Ол эки башка шÿÿлтелÿ, эки башка санаалу эҥирде айылына орой jанып келди.\nЯша тÿрÿк мойынду, теҥкек симментал укту букага jажыл, jараш jытту öлöҥнöҥ, jармалада теермендеп салган кулурга чий jымыртка булгап салган азыралдаҥ салып береле, бойы чеденниҥ ичинде турган эки обооныҥ ÿстÿне чыгып алала, бир кезек öйгö, буканыҥ мыжылдап, курсак jигенин, оныҥ тумчугына кийдирип салган темир тегеликтиҥ тоскуурдыҥ кырына согулып, шыҥырап турганын тыҥдап, кычкыл jытту баргааныҥ сабын чайнап, нени де сананбай jатты. Улустыҥ кöзинче омок, талjыҥдууш, тилгерек, сÿре ле койрыҥдап, толгожоҥдоп турар бойы, качан jаҥыскан, сок ло jаҥыскан артып калганда, ол чек тымып, jобожый беретен. База кемниҥ алдына кертеҥдейтен эди? Ол jаҥыскан артып калала, бойын электеп, бойына килеп, бойын бойы аҥып, сананарын сÿрекей сÿÿйтен. Бÿгÿн оныҥ санаазы сÿрекей караҥуй болды: «Оны улус кей-кебизин, jалку, калырууш неме деп бодоп jадылар... jе каткы, кокур jогынаҥ кижи канайып jÿретен эди? Кижиниҥ jÿрегинде не барын, ол нени сатаанып туртанын, оныҥ улус билбес ич jÿрÿмин, кижиниҥ jажытту jанын кем билер? Кижи кижиниҥ санаазына качан да кычырып болбой jат. Ондый, Яшадый, улус эки jÿрÿмдÿ болуп турганын канайып оҥдоор?»\nЯша тÿрген сууныҥ шуулап акканын тыҥдап, там ла кунукчылду санана берди: «Ондый, ондый... кижини jаҥыс ла тыш jанынаҥ кöргÿлеп jат. Яшаныҥ чырайы jаман, тиштери сары, арсак, кöзи jыпшык. Бойы тилгерек, тöгÿнчи, алмыс, шулмус, тöп шÿÿлте jок. Шак мыныҥ учун кыстар да ол jаар кöрбöй jадылар. Jаман чырайлу улус jердиҥ ÿстÿнде не бÿдет не? Олор качан да ырысту болбой jат. Олорды ÿй улустар, кыстар сÿÿбей jадылар. Ондый улустыҥ jÿреги алтын да болзо, оны билер неме jок. Мениҥ бÿдÿжим jаман, бойым сÿрекей jакшы кижи деп jарлап jÿгÿрбезиҥ ине... Мен бир ле кÿн тöп санаалу, jакшынак кижи боло берзем, улус нени айткай не? Олор мени jаҥыс ла кей-кебизин, тирÿ jылан неме деп кöрÿп jÿрерге jаҥжыгып калган ине... Ол тушта омок-jимек магым, ончо jÿзÿн ат-нерем jылыйып калар.\nОнчо улустарга тÿҥей болуп каларым. Jок, jок. Ол ло бойым артып каладым...\nЯша обоодоҥ тÿже секирип, кактанып, чÿчкÿрип ийеле, ойто ло омок ÿниле тымык ÿнди ойгозып, кожоҥдоп, деремнени кöстоп базып ийди:\nТуйук сууныҥ туманы Тууга качан чыккай не?\nТуйук кара кабакту Кööркий мени сÿÿгей. не-е-е?...\nВасилий айылына кирип келерде, Jамжыл чындап та уйуктабай, öчÿп брааткан, jе чоҥ одынныҥ чокторы кызарып jаткан оттыҥ jанында узун соргуулду каҥзазын шыркырада соорып, оттыҥ айагы jаар шыйт этиретÿ- кÿрип салып, таҥкылап, караҥуй jерге jаар кöрÿп алган, нени де сананып отуртан эмтир. Оттыҥ jанында ичи калайлу кÿреҥ чöйгöнди ак кубал бÿркеп салтыр. Чайды кайнадып, чыгартаны удабай берген ошкош...\nОттыҥ кыскылтым jарытына тöрдо турган озогын jердиҥ ле оттыҥ jаныныҥ ор- тозында араайынаҥ онтоп, базып турды. Ол он jети jылдыҥ туркунына уй саап, уй кабырып, сÿре ле jанына чейилип калган кÿс- кÿлÿ кайырчактардыҥ частары боромтык jылтырап, айылдыҥ эр jанында кара öзöк агашка кадап салган jоон кадуда илип салган jаан окту кырлу мылтыктыҥ оозы карарып турды. Василийдиҥ адазы Кургунчы 1939 jылда черÿге атанган. Оноҥ Ада-Тöрöл учун Ул у jуу башталарда, границада болгон, баштапкы калапту согушарда öлгöн. Эзен jÿрерде, Jер-Алтайымда амыр jÿрерде, ол сÿрекей аҥчы кижи болгон учун, оныҥ ÿйи, jаан окту кырлу мылтыкты садыжып та, сурап та келген улуска бербеген. Адазыныҥ мылтыгы уулына кереес болуп артып калзын деп, ол сананып jÿретен. Оноҥ бери кандый кöп öй öткöн, сананып кöргöжин, кече ле болтон немедий. Jаҥыс ла коомой неме, уулы, Баслай, (энези Василий деп айдып болбой Баслай дейтен) мылтык алып аҥдабас, jилбиркебес болуп бÿдÿп калганы болды. Jе ондый да болзо, оныҥ сок jаҥыс уулы уйан уул эмес. Керсÿ де, jалакай да, энезине де кару...\nJамжыл тöрдиҥ бажында турган тöрт бутту jабызак столго каймак, калаш, база кайнадып салган jымыртка салып, айак-казан салатан соок балкашка базып, эмди ÿйе-сööгин\nсарзу-сапка керидип салган jÿрÿ. Иштейин де дезе, кööркийдиҥ кÿчи ишке jетпес болуп калганда, канайдар?\nJажыл чöйгöнниҥ какпагышыҥ кубалын ÿрÿп ийеле, ак шаjыҥ айакка кÿреҥ чайдаҥ уруп, уулы jаар билдиртпестеҥ кöрÿп салып, «Баслайдыҥ чырай-бажы не бÿрÿҥ-Кой неме туру! Jыртайла керижип туру дешкен, оноҥ улам болбой кайтсын» – деп, ичинде туйка сананды.\nВасилий кем ле де куучындажар кÿÿни jок, jÿреги кунукчылду сыстап, унчукпай чайды шӱлÿреде ичип отурды. Мыны кöрÿп, энези ого база нени де айтпады. Ол jаҥыс ла турундарды ичкери салып, отты jарыда кÿйдÿрип ийди. Оноҥ каҥзазыныҥ когын турунныҥ учына кагып, каҥзаны бöс калтаныҥ ичи jаар сугуп, тöрдиҥ бажында, чегендÿ кÿптиҥ jанына салып койоло, араай айтты:\n– Бар, укта, балам. Jайгы тÿн кыска, jаш кижи уйкучы. Тÿлкÿÿр алкыныҥ ÿстÿнде jадыры. – Оноҥ бойы öрö туруп, кыjыражын турган агаш ортозыныҥ ÿстÿне такталанып, jеҥ jок, кой терези кöгÿскегин уштыды.\nВасилий тÿлкÿÿрди алып, унчукпай, темиккени аайынча jардыла эжикти ачып, jалмажыла jаап, тура jаар jÿре берди... Jаскы тÿн jымжак, тымык ла кандый да арт эмес сакылталу болды. Очокто от табынча öчÿп, jаҥыс ла ��окторы кызарып артып калды. Тÿн ортозына болды деп, карган пöтÿк уйкудаҥ ойгонып келеле, чочып, ачу кьшкырды...\nЭртен тура, качан jÿк ле ыраакта кÿнниҥ кызыл таҥдагы кÿнбадышта турган чаҥкыр кырлардыҥ мöҥÿн бöрÿктерлÿ ак баштарына чалып ийерде, тÿнде одорго чыксын уйлар мööрöжип, jангылап келерде, Сарысайдыҥ суузыныҥ, кечÿ jердиҥ сазыныҥ куу туманы öзöккö кажайып толуп келерде, эҥ ле озо колхозтыҥ председатели Jыртай Иваныч ла оны ээчий правлениеҥиҥ члендери, колхозчылар, шоферлор, трактористтер, малчылар jап-jаҥы jаан конторага jуулып келдилер. Тургуза ла тал-табыш, чур-чуманак, таҥкыныҥ ыжы контораныҥ ичине толо берди. Ондо-мында эр улустыҥ балыр-кокуры ла ÿй улустыҥ олорды арбап, тÿкÿргилеп турганы угулат. Jыртай Иваныч jербойыныҥ узы эткен, jе ле деген кресло-отургушта бошпойып калган, кичинек кöстöриниҥ jыкпыктары тирjейе тижип калган, ончо комудалдарды тыҥдап,унчукпай, бошпок сабарларыныҥ тырмакта- рыла столдыҥ ÿстÿнде jаткан шилге торсулдада чертип отурды. Ол шак ла мынайып тымый бертенде, керек коомой болтон эмес беди? Кÿкÿрт ончозыныҥ бажына кÿзÿрен тÿшпетенче öтпöйтöн эмей. Оныҥ учун Jыртайды jакшы билетен jажы jаан колхозчылар, правлениениҥ члендери унчугушпай, тöмöн кöргÿлеп алган таҥкылагылап отудылар. Олордыҥ бир кезеги кÿй эртедеҥ конторадаҥ араайынаҥ чыккылап, амырын алып, керек-jарактарына атангылап турдылар.\n– Эбире кыра, одор jок. Эмди койды кайдаар айдап каткыратан?! Малды сугатка да айдап апарар jер jок. Койлорды капшай кыркыйла, jайлуга чыгарар керек, – деп, Чумулай эмеген «ичкери эҥчейип, чилекейи чачылып, арбанып турды. – Койдыҥ бригадирине, Кÿреҥге де айттым, зоотехник орус балага да айттым, jе болуш ла jетирип турганы jок. Эмди сеге келдим, Jыртай, мыныҥ аайьша чык, уул. Ийтти соккон агаш jамылуга тийер ончозына бажырып базар öй jок...\n– Jе ,болор, болор, Чумулай, – деп кенетийин тишкек jыкпыктардыҥ алдынаҥ Jыртайдыҥ казыр, сур кӧстöри кÿйÿп чыкты. – Чумулайдыҥ отаразын ончо отаралардаҥ озо кайчылазын деген jакылта нениҥ учун бÿтпеген? – ол толукта отурган орто jашту, jап-jаҥы чаҥкыр фуфайкалу, калифе jажыл штанду, кирзовый сопокту, кÿшнкÿреҥ чырайлу, кап-кара чачту, кичинек кара кöстÿ Кÿреҥ ден кижиге бурылыга, ÿни шыҥкылдап сурады: правленианыҥ jакылтазын нениҥ учун бÿдÿрбегеҥ?\n– Кÿч jетпеди, Jыртай Иваныч – деп, Кÿреҥ öрö туруп, чек ле jаан бурулу кижиниҥ кеберин тартынып айтты: – Сомойдыҥ отаразын бÿгÿн кайчылап божодып ийерис. Эртен Чумулайдыйын баштаарыс.\n– Сен, смотри, уул. Канча отара кой артты? – Jыртай Иваныч ус сабарыла столго шакылдада согуп ийди.\n-– Он.\n– Он кÿнге ончо койды кайчылап салзын. Jарт па?\n– Агрегат ÿрелип jат.\n– Билбезим, мен нени де билбезим – деп, колын jаҥыды. – Бу сурак учун сен каруузына турарыҥ. Мен ончо керекти сениҥ колыҥа берип салгам. Бар.\nКÿреҥ бажын бöкöйтип, улу тынып, конторадаҥ чыкты. Öл эжиктеҥ чыгып jада, Ч��мулай jаар кылчас эдип кимиренди: «У-у, кÿрÿмниҥ каты». Jе jеҥÿ алган Чумулай эмеген ото «кичинек те аjару этпей узун jаанагаш диванда, кызыл кÿреелÿ кара килиҥ бöрÿгиниҥ чачагынтуура салып ийген кÿлÿмзиренип отурды. Ол Jыртай Иванычтаҥ база нени де сураарга сананган, jе ондый да болзо тидинип болбой отурды. Байла, акту бойыныҥ кереги болбой кайтсын, оноҥ башка ол бир де минут сакыбай, кыйгырып чыгар эди.\n– Сен, Октой, нени сананьш отурыҥ? – деп, Jыртай Иваныч ичкери эҥчейип, сурады. – Мен сени таҥ эртен атан дебей кайттым?!\n– Jаҥы jакылта болбос по? – деп, шалкык боро свитерлÿ, ондый ок шалкык штанду, jе jылтырада кремдеп, арчып салган сопокту, узун сынду, суйук сары чачту арык уул ак тиштерин «кöргÿзип, ырjайып, кÿлÿмзиренип, айтты: – Счетовод Шалтырак Меҥдешовч атианып jадарымда, токтодып ийген.\n– Атан! Атан! Мен кандый да Шалтырак-малтырак билбезим! – деп, Jыртай Иваныч атыйланып кыйгырды. – Бирÿзи jакару берер, экинчизи бу jакаруны токтодып салар, бу не! Уу, айланбас, аамай-соксоо шилемирлер! Шалтырак кайда? Бачымат, барып айт. Тургуза ла, немедленно, конторада болзын деген деп айт. Мен оныҥ ÿлÿзин берерим.\nТехничка болуп турган Бачымат, кöзинеҥ jакшы аjаарбас, jаанай бертен бала кижи, эжиктеҥ элес здип чыгаконды.\n– Кече шилемир jудунып алган болбой кайтсын! – деп, Jыртай Иваныч арбанып ийеле, эҥирде сок jаҥыскан отурып алып, аракы ичкени санаазына кирерде, уйалганыиа кара чырайы чек кара кÿреҥ болуп кызарып, ол туура бурылып, урна тööн тÿкÿрип ийди. Оноҥ бажын öрö кöдÿрип, конторада артып калган толу ла улусты аjыктап, jаҥы ла кирип келген Айнаны ла Василийди кöрÿп ийеле, ÿнин jымжадып сурады:\n– Не болды, Айна? Ол старший дояркага, бригадирине айт. Укту буканы jазап азырайтан, оноҥ башка блаап алала, öскö фермага берип ийерим. Мен кöрзöм, ол Яша деп кей-кебизин неме буканы кичеебей jат.\n– Jок, эмди ол jакшы иштеп jат – деп, Айна тöмöн кöрÿп, öмÿрин тырмап айтты. – Ол бойы ла ондый калырууш кижи ийе.\n– Сени Яшага адвокат бол деген кижи jок. Нени айдарга келдиҥ, айт, – деп, Jыртай Иваныч курч кöриле кÿлÿмзиренип айтты. – Слерге коммунистический бригаданыҥ ат-нерезин качан адайтан дежет?\n– Мен, jок мени – деп, Айна туктурылып баштады. –Бистиҥ бригада уй саар агрегат алып берзин деп, колхозтыҥ правлениезинеҥ сура дешкен. Ол тушта кажы ла доярка тöртöн-бежен уйдаҥ саар эди. Эки ферманы jаҥыс эдип бириктирип ийеле, ончо ишти колыбыска алар эдис.\nJыртай Иванович бир кезек öйгö санааркап калган унчукпай отурды. Оноҥ колын jайып ÿшкÿрди:\n– Оны кайдаҥ алар, Айнам? Jок. Садуга да чыкпай jат.\n– Jок. Удабас ондый агрегаттар бистиҥ областьта болор – деп, Айна ичкери алтап, кара мöстöрин тазырайта кöрÿп, айтты. – Мен обком комсомолдыҥ пленумында болгом. Ондо обком партияныҥ качызы куучын айткан. Бу ла jууктарда область jÿс бежен ондый агрегат алар дешкен. Олордыҥ бирÿзи биске jедижетен болзо кай��ат.\n– Сен ол обкомныҥ качызыла бойыҥ куучындашкан болзоҥ, ол кыйалта jок бистиҥ колхозко агрегаттардыҥ бирÿзин берер эди. Эх!\n– Мен айткам. Jе ол ундып салган ине – деп, Айна санааркап айтты.\n– Айткаҥ ба? А-а. Ондый болзо, макалу! – Jыртай Иваныч отурган jеринеҥ öрö тура jÿгÿрди. – Ундып та салза кайтсын, бис ого эске алындырып ийерис. Мен бÿгÿн ле письмо бичип jадым. Письмоныҥ алдына колысты экÿдеҥ экÿ jергелей салып ийерис. Колхозтыҥ председатели мындый ла мындый кижи. Обком комсомолдыҥ члени база мындый ла мындый кижи! Бот!\nJе jанына базып келеле, колын кайра салып, тура берген Василий Ундубасовты ол кöрÿп ийеле, оныҥ чырайы кубульш, сÿÿмjизи jоголо берди:\n– Не болды, агроном?\n– Jыртай Иваныч, суактар jазаар улус чыгараар. Эски сурактарды jазаар керек, jаҥы суактарды ырар керек. Оноҥ башка ол Кечÿ Jердиҥ меес jанында аш куйгек jыл болзо, кÿйÿп те калардаҥ айабас. Jаан jалаҥды база сугарар керек. Оноҥ башка öлöҥ чабар оҥду покос то табылбас. Кызылташтыҥ суузын кырды каjулай экелеле, jалаҥдарды сугарар керек.\n– Jе, быjыл ла аҥканынаҥ ажыра аш бÿдетен туру, ак малга азырал артыгынча болотон туру – деп, Jыртай Иваныч ачынып, кородоп турганын jÿк ле арайдаҥ кöмö базып, айтты. – Байла, билип турган учун айдып турган болбойыҥ. Государство сени тегин ÿреткен бе, тегин азыраган ба? Jе, мен бичик-билик jетире билбес, кöк улдамала ла иштеп jÿрген кижи инем. Ондый да болзо, бистиҥ колхозтоҥ ло коомой колхоз эмес ле.\nJыртай Иваныч мынайып jарбынып, аҥдып, куучындап отурганча, тойтык бутту Шалтырак аксаҥ-бÿксеҥ эткен, солуктаган, терлеген-бурлаган, конторага кирип келди. Мыны кöрÿп ийеле, Jыртай Иваныч маказырап, араай ыркыранды:\n– А-а, jедип келдиҥ бе, аксак кöрмöс. Оноҥ ары-бери эбире аjыктап ийеле, столго jырс этире jудруктап, кыйгырып ийди: – А ну! Ончоҥ конторадаҥ барыгар! А сен мында не туруҥ? Бригадир Санатка бар, канча кижи керек, ал. Но, мотри, уул!\nВасилий конторадаҥ чыгып келерде, Айна сенекте турды. Ол оны jаҥы ла кöргöн чилеп, будынаҥ ала бажына чыгара аjыктап, оныҥ соок, тöл; ол ок öйдö керсÿ, jараш чырайын аjыктап, кÿлÿмзиренип ийди.\n– Айна, бу сениҥ öскöргöниҥди! Кече эҥирде бÿрÿҥкий болгон учун, сен лаптап кöрÿп болбойтырьпм. Качарта jедип кадган кыс туруҥ ине сен. Ба-та-и, балдар кандый капшай чыдап jат.\n– Ой, Василий, слер торт ло карган кижи чилеп, кандый саҥ башка эрмек айдып туругар – деп, Айна кара кöстöри суркурап, мöлтÿреп, Василий jаар кандый да jайнаганду кöрÿп, айтты:\n– Кем билер, тышты jиит, jе ичи карган болордоҥ маат jок.\nКонторадаҥ Jыртай ла Шалтырактыҥ керишкен jап- jарт ÿндери угулып турды:\n– Кем мында командир?! Кем ээ?!\n– Сен, Jыртай, jыдыба. Сен командир болзоҥ, мен, айса, штабтыҥ начальниги – колхозтыҥ ончо керектери мениҥ колымда! – деген Шалтыракыҥ ачу ÿнинеҥ контораныҥ кöзнöктöриниҥ шилдери шыҥырап турды.\n– Jок, сенде уйат деп неме jок – деп, Jыртай кыйгырат: – Сен колхоз��ы ÿптеп jиир болорым, колхозтыҥ ончо jööжöзин аракыга толып ичип койорым деп иженип турган болорыҥ, тойорыҥ! Эртен ле иштеҥ чыгара тееп ийерим! Мен сени тÿзелер, оҥдолор болор деп иженип jÿргем, jе сенеҥ чорттыҥ бажы да болбойтон эмтир!\n– Ха! ха! Кöргӧйис ле! Кем кемди чыгара тебер эмеш!\nСениҥ де коногыҥ jууктажып келген болбой, кöӧркий!\n– Чык, чык!\n– Чыкпазым, бойыҥ чык!\n– А-а, чыкпазыҥ ба?! Тойтык будыҥды толгой тудала, чыгара чачып ийерим!\n– Ха, эдериҥ, эдериҥ!\nТал-табыш там ла там тыҥып турды.\n– Бу согужарга турлаган болбозын – деп, Василий чочып, эжик jаар тап этти.\n:– Jок, jок. Бир-эки час керишкилеер, оноҥ ойто ло эптешкилеп алар, олордыҥ jаҥы ондый – деп, Айна каткырып айтты. – Jе, мен барадым. Уÿрелерим арбаныжып jаткан болор. – Ол сенектеҥ тÿже jÿгÿрип, ары болуп тÿрген-тÿрген база берди.\nВасилий оныҥ кийининеҥ унчукпай ого килеп ле jердиҥ ÿстÿнде кыстар ончозы Айнадый болгон болзо деп сананып кӧрÿп турды... Оноҥ jалаҥ ижиниҥ бригадирия бедреп, деремнени öрö базып ийди. Jинjи айылыныҥ jанында кöрÿнер болор бо деп, Jыртай-эштиҥ айлыныҥ jанын аjыктап кöрöлӧ, кем де кöрÿнбейт. Jинjи уйкудаҥ турбаган ошкош.\nДеремнени öрö «ГАЗ-69» таҥмалу, jеҥил jорукту машина учуртыш дееле, Василийге теҥдежип, эжик кыуыртэдип ачылып машинадаҥ шили кöстÿ Николай Киндижовичтиҥ бажы кöрÿнип келди. Машина кыjырт jедип, тура тÿшти.\n– Василий, кандый кондыҥ! Мени кече тургуза ла тÿшсин деп телефон болордо, аймакка ойто барьгп jÿрдим. Оныҥ учун айылыма кирбеди деп ачынба.\n– Jе, jамылу улус мендий кижиниҥ айылына не кирер – деп, Василий каткырды. – Студенческий öйлöр öдÿп калган эмей.\n– Jок, jок. Сен jастырып туруҥ, Вася. – Николай Киндикович шил кöстöри öткÿре кÿлÿмзиренип айтты. – Отур, барып кыраларды кöрÿп келели. Jолой калыражып аларыс.\nJарым частыҥ бажында олор jаан jалаҥды кечире маҥтадала, Кызыл кайаныҥ тÿрген, соок суузыныҥ jанынатоктой тÿштилер. Олор машинадаҥ чыгып келгилеерде, jаҥы, jаш öлöҥниҥ, уаекы чечектердиҥ, агаш- тардыҥ jыды тумчукка jаба сокты. Сууныҥ jаказында эҥчейип калган каҥыл тыттыҥ сок jаҥыс куу, сырак будагына боро кÿÿк отурып алала, котызы бултаҥдап, jыҥкылдада эдип отурды: «ку-ку, ку-ку».\n– Ба-таа, кööркийдиҥ ÿниниҥ jаражын! Кÿÿк эткенде, jаш агаштыҥ бÿри jарылар, jажыл öлöҥ jаранып чыгар дежетени чып-чын неме болбой – деп, Николай Киндикович сÿÿнип, керилип, каткырып айтты. – Акыр, уул, бу серÿÿн, кöлöткö jерге jадып, амырап алалы. ээ, кыра jерин кöгöртö jаап салган турбай.\n–- Кандый кыра?\n– Туку, састыҥ ол jанында.\n– А-а, – Василий кÿлÿмзиренип ийди. – Ол кыраны эҥ ле озо ÿрендегенис. Ол jердиҥ ады Кечÿ Jер болор. Эх, кыра ижи тÿрген öткöн болзо, техника jакшы jазалду бололо, оичозы иштеген болзо, эмди кара jер артпас та эди – деп, ол j;аан jалаҥныҥ аштыгы учында бу ла jуукта jаҥы ÿренделген кыраны кöргÿзип айтты.– Бу ла кыра божоор болор деп бодоп турум. Быжарга jеткелекте, соок алып ийер.\nОлор кыра, аш, колхозтыҥ малы керегинде, газет эмезе радио ажыра уккан солундары керегинде узак куучындажып, чамчаларын чечип, изÿ кÿнге jарындарын изидип, маказырап jаттылар. Балыктарын сÿрекей сÿÿйтен, кыскачак сынду, чодыр jÿстÿ шофер уул тургуза ла кармагын алып, сууны jакалай базып, кармактап, там ла ырап, кöрÿнбей калды.\n– Сен менеҥ эки jыл озо божоттыҥ не? – деп, Василий нени де эске алынып, каткырып айтты. – Сенеҥ торт ло айрылбай jÿретен ол Елена деп кыс кайда?\n– Кандый кыс?\n– Jе, билбечеҥ болуп араланбазаҥ да.\n– Чындап та, саанама кирбейт – деп, Николай Киндикович каткырды. – Ол тушта кыстар кöп болгон эмей.\n– Эмди?\n– Эмди jок, ноль – деп, Николай Киндикович Василийдиҥ мыкыны jаар тÿртÿрип, айтты.\n– Керек неде? – деп, Василий сÿÿш керегинде куучыдажарга jилбиркеп, öскö кижиниҥ салымы оныҥ, Василийдиҥ, салымына тÿҥей бе деп, билип аларга энчикпей сурады.\n– Эх, Вася, мыны мен сеге канайып jартайын? – Николай Киндикович чалкойто аҥдана согуп, кардын кÿнге изидип, унчукты. – Эҥ ле jаан тÿбек сыным кыска, бойым. кичинек, сырсак болуп бÿткенимде болбой кайтты. Кöп кыстарды мен узун деп jектегем, кыстар дезе мени кыска, арык деп jектеген. Олор, сендий Вася, угуп туруҥ ба, ийделÿ, jаан бÿдÿмдÿ, узун сынду уулдарды сÿÿп jат ине.\n– Jе, jе, кöк лö тöгÿн неме айтпа – деп, Вася айтты. – Керек кижиниҥ тыш бÿдÿминде бе?\n– Jок. Jе ондый да болзо, кижиниҥ ичине кижи кир- бей jат, тыш бÿдÿми дезе кöстÿ, башту кижиге jап-jарт кöрÿнип jат..\n– Онойдордо, бис экÿ бойдоҥ бош улус турбайыс – деп, Вася каткырды. – Ортокко jаман-jуудык неме таап алзабыс кайдар?\n– Jок, jаҥыскан jÿрзебис торт, – деп, Николай Киндикович каткырды. – Jайым, jайым недеҥ де баалу... Акыр, нöкöр, атаналы. Бÿгÿн беш часта исполком болотон. Мен ондо болор учурлу...\nÖлöҥ ижиниҥ бригадазынаҥ Jинjи эки ле коноло, jанып келерде, Jыртай Иваныч токтодынып, чыдажып болбоды. Оныҥ тирjек jыкпыктарыныҥ ла jелбер кара кабактарыныҥ алдынаҥ суркурап турган кичинек, сур кöстöри кандый казыр чедиргенле чагылып, оныҥ ÿни кандый да саҥ башка тунгактып, шыҥкылдап айтты:\n– Jе, jе, ат-нереҥ чыгып jат, балам. Jакшы, jакшы, ада-энеҥди «сÿÿндирип» ле jадыҥ?! Байла, jаан ÿредÿде ÿренип, кöпти билип алган туруҥ... Мендий бичик-билик билбес неме сеге удура эрмек те айдып болбос болбой, а? Jе, бригадада кандый иштедиҥ, ада-энеҥе айдып бер!\nJыртай Иваныч чамча jок, jаҥыс ла майкалу, галифе штанду, диванда öдÿк jок jылаҥаш кедейип калган отурды. Ого, семис кижиге, jайдыҥ изÿ кÿнинде тынага да кÿч болуп турган ошкош. Тураныҥ ичи серÿÿн де болзо, ол терлеп, солуктап отурды. Байла, кере тÿжÿне изÿде jортуп, бош ло изÿге быжып калган болбой кайтсын... Jинjиниҥ энези, Елена Кармановна, кÿкÿрт jедип келгенин, ол кÿкÿрт оныҥ бойыныҥ да, кызыныҥда бажына теҥ тÿжерин сезип, нени де айтпай, коркый берген койон чылап, кулагын кызынып, тöмöн кöрÿп, отура берди. Адазынаҥ баштапкы ла катап мындыйарбыш угуп турган учун Jинjи jаан кара кöстöрин jаанада кöрÿп алгап, эриндерпи ööркöгöҥдÿ содойтьш алган, кöзнöктиҥ jанында тар платьезин ле кеелÿ jаан сыргазын кийип ийген, унчукпай, кайкап калган турды... Оныҥ адазы качан да оны адылбаган. Jе бÿгÿн не керек казырланган болотон? Jе ол арбанып-арбанып токтоп калар, ол, Jинjи, ыйлап ийзе, оныҥ кöзиниҥ jажын кöрÿп болбой, адазы бойы оны мекелеер. Jе нениҥ де учун Jинjиииҥ ыйы келбей турды.\n– Слерди ондо ишке ÿретпесте, неге ÿредип турган? Айса jаҥыс ла тыйрыҥдаарга, мышjыҥдаарга, jÿзÿн-базын jескинчилÿ кийимдер кийерге, jÿс-оос будырга ÿредип турган ба?! Ондый болзо, мен сени не азырагам? – Jыртай Иваныч коларткышла jÿзин, мойынын арчып, кату сыркынду кöрÿп, канча кÿнге ичинде jуулган коронын чыгара айдып отурды.–Уч jылдыҥ туркунына мен сени ÿренип туру, балам баладаҥ jакшы бала болотон туру деп иженип, сананып jÿргем. Эх, эмди кöрöр болзо, jакшыга ла ÿренгениҥ билдирбейт. Jок, сени ÿредÿге ийбес керек болгон. Озо баштап колхозко öлгöнчö иштедер керек болгон. Кайткан неме деп айдар?! Тьфу! – Jыртай Иваныч там ла казырланып, пол jаар тÿкÿрип ийди. – Jе, сен нени кöрÿп туруҥ, соксоо- аамай неме чилеп, нени кöрÿп туруҥ?! Бу мыныҥ кийип алган кийимин, бу мыныҥ бÿдÿжин. Jок, jок, эмди jаҥыс ла шалдаҥ базарыҥ артыштыр. Öскö улустаҥ уйалбай, адаҥнаҥ база уйалбайдыҥ ба, база кемзин- бейдиҥ бе?! А, ну! Бар, öскö кийим кий! – Jыртай Иваныч jанында jаткан кайыш курын ала койып, тура jÿгÿрди. Jинjи чыҥырып ийеле, экинчи кып jаар кире конды. Ондо оныҥ öксöп ыйлаганы ла мыжылдап чечингени угулат. Адазы ачынала, азыраган сок jаҥыс кызын согуп ийбезин деп коркыганына, Елена Кармановна эжиктиҥ jанынаҥ эки ле калыйла, тöрдö, диванныҥ jанында, болды. Jе Jыртай Иваныч кайыш курды туура мергедеп ийеле, чыдалы чыгып, диванга мылкыс эдип, отура берди. Оныҥ кöзинде казыр чедирген öчÿп, ол jер-телекей ÿстÿнде бир де неме оны сонуркатпай, jилбиркетпей тургандый, кайдаар да потолюо jаар кöрÿп, чек тымый берди.\nЕлена Кармановна эдер немезин таппай, кызыныҥ кийининеҥ экинчи кып jаар кире конды. Ондо ол кызына араай нени де кезем айдып турды. Бир эмештеҥ ыйда токтой берди. Кенетийин Jыртай Иванычтыҥ öлöр,\nэмди ле диванга чалкойто jадала, öлÿп калар кÿÿни келди. Jе öлÿм оноҥ, Jыртайдаҥ, ыраак болгон. Ондый да болзо, качан бирде ол тÿҥей ле jедип келер, тоштый соок колдорыла кабыра кучактап, оныҥ тынын бууп, токтомыры jок jÿрегиниҥ, кезикте килемкей, кезикте öштöҥкöй, jалакай ачынчаак, керсÿ jÿрегиниҥ согулыжын чактыҥ чакка токтодып салар. Öл öй jедип келзе, Jыртай Иваныч нени санангай эди?\nJе, кенетийин эжик калырт эдип ачылып, колхозтыҥ партийный организациязыныҥ качызы, jалаҥ ижиниҥ бригадири, адыныҥ чылбырын салбай, бозогого тура тÿжÿп, jÿзиниҥ терин кÿреҥ чамчазыныҥ jеҥиле арчып,\n– Бÿгÿн Jармалай, Сары, Шаашмак баштаан аракыдайла, ишке чыкпаган, олорло кожо Шалтьграк база аракыдаган �� деп айдарда, Jыртай Иваныч öдöр деген амадузын тургуза ла ундып, чатмас-мутмас тура jÿгÿрди:\n– А-а, база ла Шалтырак кирижип калган ба?! Ол ийт эмди мениҥ колымнаҥ айрылып барбас. Ол тойтык кöрмöс тоҥкойор эп-аргазын таппай турган эмтир. Jакшы, jакшы! А ол ÿч кÿлÿкти эмди ле бригадага аткар.\n– Эзирик. Jыгылгылап калган. Бÿгÿн олордыҥ öлöҥ обоолойтоны тöгÿн. Кайран öй калас öдöтöн эмтир.\n– Суу. Соок суудаҥ баштары тööн ур, учалары доон теп, Абрага салала, брипадага аткар. Тÿшке jетире серигилей берер болор бо? О-о, шилемирлерди сени. Ого jÿк мындый айас кÿнде аракыдабаза кайдар! Аракыны кайдаҥ ичкен ошкош?\n– Сельпоныҥ кабагы эмей база – деп, тырык кара чырайлу, jобош, тöп бÿдÿмдÿ, клеткалу чоокыр чамчалу Санат айтты. Эжиктеҥ оныҥ боро адыныҥ бажы кöрӱнип турды.\n– Сен аграрный организацияныҥ качызы болуп jадыҥ. Айдарда, ол адучы ÿй кижиге айт. Ол бир де кижиге кабак аракы сатпазын. Öлöҥ ижи тужунда аракы садар болзо, пайщиктердиҥ jуунын jууйла, оны ижинеҥ чыгара тееп ийерис. Бÿгÿн .öлöҥ обоолоор керек. О, кумпаткан шилемирлерди! Атан, атан. Эзирик немелериҥди jуу. Мен эмди ле адымды ээртеп, сениҥ кийиниҥнеҥ барарым. Бис бÿгÿн олордыҥ суламазын берерис – деп, арбанып, Jыртай Иваныч тар сопогын кийип болбой, диванда jÿзи чырчыйып калган ыкчап отурды. Удабай тып-тымык деремнени тöмöн Санаттыҥ тидиреде маҥтатканы угулды.\nJыртай Иваныч öрö туруп, сопогьщ будына кептей тееп, эскире берген боро чамчазын, оноҥ jакпак кепказын кийип, ÿйи ле кызы отурган кыптыҥ эжигин ачпай да айтты:\n– Мындый кааҥ, айас кÿнде айылдарыҥда уйалбай отурлаба, эмди ле агаш тырмууштар алып, тöмöнги ÿй улустыҥ бригадазына баргылап, ого jÿк öлöҥ дö болзо jуушкыла. – Оноҥ серÿÿн турадаҥ кызып калган кейге, jарык, кайкалду телекейге чыга коноло, сенекте jаткан ÿйгенди ала койып, чеденниҥ ары jанында, jажыл öлöҥдÿ jалаҥда- отоп jÿрген адын тудуп ээртеерге чотпойып базып ийди. Коштой jаткан колхозтордыҥ председательдери «Победа», «Москвич» эмезе «ГАЗ-69» таҥмалу машиналарына кедейе отургылап ийеле, маҥтаткылап, Jыртай Иванычты сен керик, оныҥ учун легковой маши- на албай туруҥ деп электегилеп те турза, Jыртай Иваныч jеҥил jорукту, jымжак отургушту машина алар деген санааны эш кереги jок неме деп, туура таштап турды. Нениҥ учун дезе. ол машинага бензин керек, ого шофер керек – камык чыгым. Бу тайга-ташка машинала кижи база кайдаар баратан эди? Jок, ол, Jыртай Иваныч, колхозтыҥ акча-jööжöзин тегин jерге чыгымдабас. Jеерен аттаҥ артык ого не де керек jок. «Сталин» колхозтыҥ немелери «Победа» садып алала, эзирик маҥтаткылап турала, оны аҥтаргылап, ооткылап алды ине!\nИюль айдыҥ экинчи jарымында кааҥ, айас кÿндер турды. Оныҥ учун «социалистический мал учун» деп, Сарысайдыҥ колхозыныҥ колхозчылары öлöҥ ижинде бу алтыннаҥ баалу кÿндерди тузаланып, öрö дö кöрбöй, тÿндÿ-тÿштÿ иштегилеп турды. Öлöҥ ижиниҥ сыраҥай ла кайнап турган öйи болгон. Колду-бутту иштегедий ле кижи ончозы ишке чыкты. Оныҥ учун Сарысайыҥ деремнези чек ээн артып калды. Jаҥыс ла ясляныҥ jанында jаш балдардыҥ ыйлашканы, чуркурашканы угулат. Каа-jаа айылдыҥ jанында кандый бир карган эмеген кÿнге арказьш изидип, тÿк иирип, эмезе аарчы кургадып отурат...\nКарасуда öлöҥ ижиниҥ комсомольский бригадазын-\nда öлöҥнöҥ эткен jапаштыҥ jанында, «Агашту jерге от салбагар!» деп бичийле, узун эмес тöҥöшкö кадап салган jалбак jар-агашка бригаданыҥ «Чалканак» деп газединиҥ jап-jаҥы номерин jапшырып салган турды. Одуны эбире байбак тыттар араайын шуулажып, кÿн jараштыра jарыдып турган jажыл öлöҥдÿ, jÿзÿн-jÿÿр jараш чечектерлÿ агаштарга чоокыр кöлöткöлöрин jайып турдылар. Таш очокто от öчÿп брааткан эмтир. Jаан кара казанда семис эт кертеле, кайнадып салган кöчöниҥ ÿстÿнде калыҥ сары ÿс саргарып jатты. Казан азаачы, карый да берзе, jе капшуун, чыйрак бÿдÿмдÿ эмеген, камдап турган неме чилеп, казанды эбире jÿгÿрип, кöчöни булгап турды. Оноҥ чадыр jаар киреле, удабай ойто чыга конуп, каҥыл тыттыҥ jоон будагына буулап салган салданыҥ кайпак темирине уур ломло сого берди: «Тоҥ! Тон!» – деген табыш арка-тууга, агаш- ташка jаҥыланып, торгулып, кÿÿлей берди.\nУдаан jок аркада бугул тартып турган балдардыҥ чыҥырыжы, аттардыҥ бышкырыжы, кожоҥ, каткы угулды... Оноҥ удабай олор бойлоры кöрÿнип келдилер. Уур ишетжен чамча jок, курлаазынаҥ öрöкÿнниҥ тодына кÿп- кÿреҥ болуп быжып калган кÿлÿктер бугул тартьш турган балдардыҥ аттарына учкашкылап алган келип jаттылар. Олорды ээчий келген öлöҥ jуучылар, бугутар - таачылар, обоо бажчылар чур-чуманакла, каткы-ко- курла одуныҥ jанын толтырып ийдилер. Обоочылардыҥ ортозында Василий, бу ла jуукта аракы ичеле, комсомольский jуунда коркушту толгош сöгÿш jиген, jалбак jарынду, бырчыт балтырларлу, буканыҥ кöзи ошкош тосток кöстÿ, jоон кÿреҥ мойынду, тарпак тумчукту, калыҥ эриндÿ уул – Jармана, Бечиш ле оноҥ до öскö чыйрак чыҥдый кÿлÿктер болды.\nАжанарга келген улус ончозы чадырдыҥ кийин jаныла, узун öлöҥдöрдиҥ ортозыла, коркурап аккан сууга jунунгылап, каткырыжып, кыйгырыжып, бойы-бойына суу чачыжат. Jе кенетийин кемниҥ де сÿÿнчилÿ кыйгызы бу ончо тал-табышты туй базып ийди:\n– «Чалканак!» Jап-jаҥы «Чалканак!» jалкулардыҥ кычуузын кандыра сойып jат! Хе-хе-хе, Яша база ла кирип калган, кöрÿгер, уулдар!\n«Öрттöҥ чеберленигер» деп jар бичип салган jалбак агашта jапшырып салган сатирический газетти кöрöргö, оноҥ-мынаҥ тидиреде jÿгÿрип, газеттÿ тöҥöшти ууй тудуп ийдилер. Эҥ ле озо jÿгÿрип келген Яша газеттиҥ jанында оозын jаан ачып алала, кыйгырып, кардый ак тиштери кажайып каткырып турган кап-кара чачту, сÿре ле чамча jок jÿрÿп турган учун эди бош кÿнге кÿйÿп, терези кайзырыктып калган уулды туура ийде салып, газетти кычыра берди.\nГазеттиҥ jанында Jарманка, Василий, база бригаданыҥ кыстары, олордыҥ ортозында Айна, ончозы газетти кычыргылап, каткыргылап, ичтерин jаба тудуп турдылар.\n– Бу клубтыҥ заведующийи Кудабай база кÿдÿк ле таҥма! – деп, кем де сÿÿнип айдат. – Кандый макалу jурап jат!\n– Яша, бойыҥды кöр, кандый эмтириҥ?\n– Jарманканы кöрзöгöр, ха,. ха, ха! Как ла бойы! Jарманка, эй, уул, кöр.\n– Ого-го-го!!! Jаҥыс ла Jарманка ла мен эмес турбайым, Сарыйсайдыҥ эҥ jараш кыстарыныҥ бирÿзи биске база коштоиып калган турбай – деп, Яшка кенетийин алгырып ийди. Чындап та, Jинjини стильный кийимдÿ, тырмагын будыйла, чымын тудуп ойноп отурган эдип jурап салган эмтир. Jуруктыҥ алдында: «Бистиҥ Jинjи ÿч jылга институтта jаҥыс ла тырмагын будып ла чымын öлтÿрип ÿренген бе?! Азыйда jакшы ла кыс болгон эди» – деп бичип салган эмтир.\n– Эй, бала, бойыҥды келип кöр! Бис экÿниҥ портреттерис коштой эмтир! – деп Яша кыйгырып, газетке jууктабай ыраакта чынааркап турган Jинjиниҥ jанына jÿгÿрип барды. -– Прашу, – ол канайда да саҥ башка толгожоҥ эдип, ого бажырып ийди. Jе олордыҥ jанына jаскыда клубтыҥ jанында Jинjиниҥ адаанын алаачы, узун марла тулуҥдарлу, кара кöстÿ, кардый ак кофталу кыс базып келеле, Яшаны туура ийде салып, ол jаар чиҥбес, соок, кара кöстöриле кезе кöрÿп, айтты:\n– Яша, бар мынаҥ, кöрмöс.\n– О-о, былар, кижини öртöй-jалдай кöрбöзööр, ак- jарыктыҥ алдьгаа ас та болзо, jÿрер кÿÿним бар, – деп, Яша бу кыстаҥ нениҥ де учун айап, тескерилеп айтты.\n– Jииjи, алдырбас, кööркий. Бу ончозы ундылып калар. Тур, барып ажаналы – деп, кыс Jинjиниҥ jардына кату ла шааршак алаканыла тайанып, ого коштой отурып айтты. – Сен jазап сананып кöр, кöп немени билип аларыҥ.\n– Jаҥар, мени ончозы - ончозы кöрбöй jадылар – деп, кенетийин Jинjи араай öксöп, ыйлап айтты. – Мен кемге jаман эткем?! Jаан ла болзо, бойымныҥ кÿÿн-санаамла кийим кийдим не?!\n– Jок, jок. Эш кереги jок эрмек айтпа. Улус сеге jакшы болзын деп сананып jат. Керек дезе тилгерек Яша да сеге кара сананбай jат, – деп, Jаҥар Jинjиниҥ кулагына шымыранып отурды. – Jе, болор, болор эмеш. Сууга барып, jÿзиҥди jунуп ал. Токуна... Айла эҥирде кожо уйуктайлы. Jарайт па?\n– Эй, кыстар, келип ажанбай не отураар?! – деп, казан азаачы эмеген казаннын jанында карызын шыманып алган кыйгырды. – Кöчö сооп бараг.\n– Бис улустыҥ учында ажанарыс – деп, Jаҥар оду jаар бурылып айтты. Оноҥ Jинjиниҥ jардынаҥ кучактай алды. – Тур, экем, баралы. Барып jазап jунуналы.\nВасилий унчукпай байбак тыттыҥ койу кöлöткöзинде тöмöн кöрÿп алган ажанып турды. Jинjи учун ого уйатту да, ачу да. Jе канайдар?\n– Вася, « санааркап тураар? – деп, Айна ого коштой отурып айтты. – Чеген ичереер бе? Соок.\n– Мен неге де санааркабай турум, Айна, – деп, Василий айтты.\n– Мен сезип турум ла, – деп Айна агаштардыҥ бÿрлери öткÿре ыраакта кöгöрип турган кырлардыҥ бажы jаар кöрÿп, араай айтты.\n– Билер болзоҥ, не сурап туруҥ? Тойгон ток, эjебис! – Василий ак калайлу тала айагын оттыҥ jаны jаар мергедеп ийди.\n-– Слер оныла не куучындашпай туругар? Керек болзо, мен айла эҥирде айдып ийейин – деп, Айна Василий jаар кöрбöй айтты. Ол тулуҥдарыныҥ jазылып калган учын öрÿп отурды.\n– Чын ба, Айна, быйан болзын, кööркий, – деп, Василий öрö кöрбöй айтты.–Эҥирде, улус уйуктай берзе, эски обооныҥ jаныҥда сакыырым. Jе, jаҥыс ла келбес болор.\n– Келер – деп, Айна öрö туруп айтты. – Келер.\nОл ÿйгенди алып, одуныҥ jуугында отоп jÿрген тужакту атты тударга базып отурарда, Василий оныҥ кийининеҥ ару кÿндÿлÿ кöрÿп, jÿреги тату шимиреп сананды: «Jер ÿстÿнде jакшы, алтын jÿректÿ улус бары кандый jакшы. Оноҥ башка jÿрÿм кунукчыл болор эди.\nОнчо кыстар Айнадый ару-чек jÿрÿмдÿ, ак санаалу, чÿм-чам jок кылыкту болзо, кандый jакшы». Оныҥ ээлгир, коо jараш сынын кöрÿп, оныҥ эптÿ ле керсÿ чырайын сананып, Васяны ундуган.. «Мындый jакшынак кыс кандый немеге учурагай не? Оныҥ санаа-кÿÿни кандый немеге jежей не? Кööркий кандый бир аракызак, jаман кылык jаҥду немеге учурап калгай!» Кенетийин ол чындап та Айнага сÿрекей килеп, кемниҥ де jаан кара jудуругы ого талайып келгендий, кемниҥ де jаман, кату сöзи оны ööркöдип ийгендий, jÿреги чочып, сананды.\nВасилийдеҥ ыраак jок jайа салып койгон jаан тере тонныҥ ÿстÿнде Jарманка ла Мечеш jатты. Jарманканыҥ антыгарлу наjызы, ого кöрö, арык, сырсак, jабыс сынду, jажы да оноҥ кичинек Мечеш, оны аҥдып турды.\n– Jе аракыны ичериҥде, кандый эмтир, Jарманка?! Кижи jÿÿле беретен, билинбей калатаны чып ба?\n– Анда jакшы ла неме jок – деп, Jарманка кÿҥÿреде куучындап jатты.\n– Деремнени öрö тöрт тамандап jылганыҥ санааҥа кирет пе?-\n– Болор, Мечеш, jудурук jидиҥ, уул. – Jарманка аҥдана согуп, ары кöрÿп jада берди. – Санаазы ордында болордо, jылгажактап туру деп пе?\n– Jарманка, jе ачынбазаҥ, нöкöр. Калганчы ла сурак болор – деп, Мечеш аҥдыырьгн токтотпой турдьт. – Канча кире аракы ичеле, билинбей калдыҥ? Сендий буканы ас аракы jыгып болбос эмей.\n– Шалтырак кöкÿткен. Ол кÿн мен энемниҥ аванс акчазын алгам не. !Бир болуштоп аракыны бир ле тыныш ичип ийгем. Баштап кем jок болгон. Эмештеҥ- эмештеҥ бажым айланып турган, оноҥ ло билинбей калтырым.\n– Эмди ичериҥ бе, Jарманка!\n– Jок, ичпезим. Кузала, арай öлбöдим – деп, Jарманка jÿзин чырчыйтып айтты.\nЭҥир кирип, серÿÿн боло берерде, öлöҥ обоолоор иш там ла кайнап чыкты. Ого ÿзеери öзöктöҥ öлöҥ обооложорго паргтийный организацияныҥ качызы Санаа Манатович ле Jыртай Иваныч келгендер Jыртай Иваныч jаан агаш айруушла бÿдÿн буулды айрууштап алала, öрö кöдÿрип болбой, ары-бери jайканып, чатпаҥдап турды. Jе Jарманка мыны кöрÿп ийеле, айруушла Jыртай Иванычтыҥ кöдÿрип болбой турган öлöҥин алдынаҥ öрö коштой сайып, jеп-jеҥил кöдÿрип, бийиктей берген обооныҥ ÿсти дööн чачып ийди. Jыртай Иваныч колында айруушту талтайып калган туруп калды. Василий обооныҥ ÿстинде jарсылдада каткыры турды.\n– Jарманка, бу сен кижи эмес, айу болбойыҥ – деп, Jыртай Иваныч сÿÿнип айтты. – Энелер сендий эрлерди jакшы ла кöптöҥ чыгаратан болзо кайдат... Учкан мени öлöҥимле, айру��жымла катай арай ла болзо обооныҥ ÿсти jаар мергедеп ийбеди не!\n– Ол ого не де эмес, Jыртай Иваныч, – деп, Василий обооныҥ ÿсгÿги öлöҥди jайа чачып, обооны тепсеп, айтты. – Айрууш алатан болзо, алты да буулды айрууштап ийер эди. Кöрзööр, тöрт аттыҥ öлöҥин jаҥыскан айрууштап jат.\n– Jакшы, jакшы, Jарманка, jазап иштезеҥ, аракы- амзазын ичпезеҥ, кÿскиде jылтырада кийиндиреле, Москвага, выставкага ийерим, – деп, Jыртай Иваныч Jарманканы шӱÿдип турды. Jакшы иштеген улусты Jыртай Иваныч jаантайын ла мынайып кöкÿдетен.\nКÿн алсын браадарда, алты jаан бугулдыҥ ÿстÿне баштап алган обоо бачым толбой, jÿк ле бозом караҥуй кирип, jылдыстар койылып келерде бажалды. Бу jыл jаан jалаҥныҥ ÿстÿги учыныҥ öлöҥи сÿрекей jакшы бÿткен. Сучактыҥ öлöҥи койу да, узун да болды. Шак мынаҥ улам, Jыртай Иванычтыҥ Василийле ачыныжы эмеш jабызады: «Бу Jамжылдыҥ jаман уулы база немени би. лип ийетен турбай. Эски сучактарды jазаар деген сурактарды ол кöдÿрди ине».\n... Иштиҥ кийининде улус jиркирежип-jиилежип, оду jаар баргылап турарда, Василий обооныҥ jанында оодыкты jууп турган килси болуп, араланып артып калды. Тып-тымык тÿн кирди. Кÿнбадыштаҥ, Ары-Кöр деп тайганыҥ ары jанынаҥ, быjыраш, самтар булуттар кöрÿнип келди. Кургак öлöҥниҥ, чечектиҥ jараш jыды jытанат. Серÿÿн, керек дезе сооксымак салкын да согуп турза, Василийдиҥ колдоры, jÿзи бастыра бойын изидип турды. Байла, изÿ кÿнниҥ чогы этке-канга öдÿп калган ошкош... Ол айрууштарды, тырмууштарды обоого jöлöп салала, эски кара пиджагын jабынып, öлöҥин тазада\nчаап салган jалаҥды кечире jаан-jаан алгамдарла базып баратты. Ол арып та калган болзо, jе оныҥ сыны jеҥил, санаазы jарык болгон. Серÿÿн салкын оныҥ изÿ эриндерин jалай согуп, койу кара чачып ары-бери серпип турды. Ол одудаҥ ырак jок турган эски обооныҥ jаньша базып келеле, оныҥ улус кöрбöс jанына отура берди. Бÿрÿҥкий кирип келген, узе оныҥ да база кем кöрзин. Эмди иштеҥ jанган арыган-jобогон улус амырын алып уйуктаар ине. Öзöкти тöмöн Jыртай Иваныч ла Сашат Манатович jаактагылап, тизиреде jелгилеп брааттылар. Василий олордыҥ кийининеҥ ары нöрÿп отурала, Jинjиниҥ базып келгенин де сеспейтир. Jинjи оныҥ jанына отура тÿжÿп, ого jардыла jапшынып, араай айтты:\n– Вася, сен меге ачынып туруҥ ба?!\n– Jок, мен сеге нениҥ учун ачынатам, сен меге бир де jаман неме этпегеҥ – деп, Вася нениҥ де учун кичинек те сÿÿнбей айтты.\n– Мен бодозом, мен мында кöп улуска jаманым jетиргем. Олор ончозы мени кöрбöй jат. Сен де мени кöрöр кÿÿниҥ jок, чын ба? – деп, Jинjи jараш эриндерин содойтып, чончыш айтты. – Уйалбас немелер, олор кÿй ÿнгилеп турган не!!\n– Неге кÿйÿнетен?! – Василий Jинjи jаар кайкап кöрди. – Улус сеге килеп jат ине? Сен мыны эмдиге jетире билип болбодыҥ ба?\n– Улустыҥ килежи меге не керек? Меге сен ле килейтен болзоҥ, öскö не де керек jок – деп, Jинjи Василийге там ла там jапшынып, jажыркап айтты. – Вася, эркем, сен кандый коркушту öскöрвп калгаҥ?! Кÿÿ- ниҥ jок по?\n– Мен сеге кемнеҥ де артык килеп jддым. Jе сен мыны оҥдоп болбойдыҥ – деп, Вася эмеш jымжак, Jинjиниҥ соок, jымжак колын jылыда тудуп, айтты. – Уч jыл мынаҥ озо, сен мындый эмес болгоҥ... Сени кижи эмдй бачым танып та болбос...\n– Вася, мынаҥ jÿре берелик. Сен ого jÿк аймактыҥ тöс jеринеҥ иш таап ал, Николай Киндикович – ол сениҥ.нöкöриҥ ине. Ол сеге айдыжы jок болужар. Аймактаҥ ары областьтыҥ тöс jерине иштеп барарыҥ, онойдо ло бийиктеериҥ, чын ба, Вася?! – деп, Jинjи jымжак ÿниле наарылта куучындап, оныҥ чырайын лаптап кöрöргö кичеенип, jапсып отурды.\nВася бир эмеш унчукпай, санааркап калган отурды.\nОноҥ улу тынып айтты:\n– Эх, Jииjи, jе сениҥ jаҥыс та тыштыҥ эмес, ичиҥ де кубулып калган турбай... Мен дезе иженгем...\n– Jок, мен азыйгы ла бойым, – деп, Jинjи Василийдиҥ кородоп айткан сöзин учына jетире оҥдоп болбой, унчукты. – Jаҥыс ла кийимим башка. Ондо бир де jаман неме jок. Ман эҥ ле jаҥы модала кийинип jадым. Jе бистиҥ jердиҥ немелери нени де оҥдобой jат. Jаҥы öй – jаҥы кийим – сен бичикчи кижи билер учурлу. Бистиҥ институттыҥ кыстарында мен чилеп кийинип турган кыстар ас эмес, кезик студенткалар чек тöжи ачык платьелер кийип jат.\n– Jаҥы öй – ол jаҥы jÿрÿм, jаҥы иш, jаҥы jеҥÿ - деп, Василий чаҥкыр теҥериде jылдыстар jаар кöрÿп, бойы-бойыла jаҥыскан куучындажып турган чылап, Jинjи jаар кылчас та эдип кöрбöй айтты. Jаҥы öй – ол спутниктер, бу ла суркурап кÿйÿп турган jылдыстар ортозыла учуп jÿрер ракеталар; jаҥы öй – ол jетиjылдык, jеҥÿлÿ улу иш. Бу улу керектердиҥ ортозында сендий немелердиҥ стильный jикпелери, штандары не- ме эмес!! Олор тÿкÿрикке де турбас. Jаҥыс ла ачу неме, ондый-мындый ööн-чöп бир кезек сендий jакшынак кыстардыҥ, уулдардыҥ баштарын айландырып. оноҥ эҥ jакшы амадулдрды, санаа-шÿÿлтелерди чыгара тееп салат.\n– Jок, jок. Сен мени jастыра оҥдоп jадыҥ – деп, Jинjи меҥдеп айтты. – Сен мени öйинеҥ öткÿре jаман кöрбöзöҥ. Мен jаҥыс ла сеге jакшы болзын деп айткам. Кижи jакшы jÿрерге амадабас па? Кажы ла кижи jакшы jÿрейин деп амадап jат. Сен jÿрÿмди билбейтен эмтириҥ, jе ööркöшпöйли, Вася. – Jинjи Васяныҥ jÿзине изÿ тынып, оныҥ мойынын кучактай алды-. – Вася, jÿре берели, кööркийим. Аймакка барал», эртен ле айылду бололы. Загста бичидип аларыс.\nВасилий бу атыйланып чыкккан кысты туура тур, сени кöрöр кÿÿним jок деп айдып болбоды. Кандый да болзо, ол бу, оноҥ чик jок башка сааа-кÿундÿ, кылык- jаҥду кысты сÿÿген, эмди де оны кабыра кучактап, эркеледер кÿÿни коркушту келип турды. Jе ол оны чаганагыла туура ийдип, нениде айдарга jÿрерде, Jинjи jымжак алаканыла оныҥ оозын туй тудуп, тынастап шымыранып турды:\nJок, jок. Нени де айтпа. Сен мени сÿÿп jадыҥ, чын ба? Мен билерим, мен билерим, билерим. Мен де сени сÿрекей... Онойдордо, сен мениҥ сöзимнеҥ чыкпазыҥ, чын ба?\nJе Вася оныҥ колын бойыиыҥ оозынаҥ айрып, ийделÿ колыла оны туура jайладып, öрö турды.\nJинjи ол jаар кайкап кöрÿп, туктурылып сурады:\n– Сÿ-ÿ-бей jадыҥ ба?!\n– Сен бу сöсти качан да «расчет» деп сöс ло булга- бай jÿр. – Василий бура согуп, оду jаар тÿрген-тÿрген база берди. Jинjи обооныҥ jанында бош ло кайкап ла алаатып калган, чачы ÿрпейип калган отурды. Оноҥ кенетийин караҥуйдаҥ ла ээн jердеҥ коркып, тура jÿ- гÿрип, чалынду соок öлöҥгö jодолоры ачыжып, оду jаар меҥдеди.\nОдуда от öчÿп те бараткан болзо, jиит уулдардыҥ ла jиит кыстардыҥ уйуктаар кÿÿндери келбей, кейтижип, кожоҥдожьгп отурдылар. Бултак кызыл jаактарлу, быjыраш кара чачту, сыкык кöстÿ уул бойыныҥ билетен тоолу кожоҥдорын ла биjелерин катап-катап ойноп отурды. Бу кожоҥдорды ол кой кабырып jÿреле, чуранага тартып ÿренген дежет. Карамай койлоп jÿреле, чек кунугып туруп, меге чурана алып бер деп чонып ту- рарда, чураналу уулдар кöргöндö, чуранаҥды ойноорго берзеҥ деп jайнап турарда, энези ого алты jÿс салковойго jап-jаҥы чурана садып берген. Оноҥ ло бери Карамай колынаҥ чурана салбас болгон дежет. Эҥир сайын колхозтыҥ клубына келип, чураначы уулдардаҥ кандый бир мотивти ÿренип алала, оноҥ ол мотивти кере тÿжÿне койлоп jÿреле, чураназыла тартын ÿренип алатан деп, нöкöр уулдары оныҥ мындый кылыгын jарадып ла сÿÿнгилеп айдыжатан. Кажы ла кÿн Карамай чурана ойноордо, оныҥ jанында чичкечек jодолу, арык кыс айланыжып, оноҥ кара кöстöрин туура. албай, кöрÿп отурат.\nБÿгÿн Карамай база ла чурана тартып, коолодо кожоҥдоп, быjыраш бажын ары-бери jайнап отурды.\nАйна комыдаллду кожоҥдорды бастыра кÿÿнинеҥ, акту jÿрегинеҥ кожоҥдопоныҥ кöксинде шак ла мындый кызыл кöрнö чоктор кÿйÿп тургандый, ол бу чоктордоҥ кöзин туура албай, jер-телекейди, анчадала бойыныҥ jÿрÿмин ундыырга албаданып, кожоҥдоп отурарда, Василий оныҥ jанына базып келеле, коштой отурып айтты:\n– Эй, уулдар, кыстар! Мындый кунукчылду кожоҥдорды не кожоҥдоор?! Карамай, кандый бир сÿÿнчилу кожоҥ ойно!\n«Сеге сÿÿнчилÿ болбой кайтсьш» – деп, Айна ичинде «кунугып сананды. Оноҥ кенетийин ыйы келерде, сÿÿнчилÿ кожоҥдорды кожоҥдобой, öрö туруп, чадыр jаар кире берди. Оноҥ тöжöккö кöҥкöрö jадып, тöжöктиҥ алдына салган jаҥы, кургак öлöҥниҥ тату jыдын тынып, öксöп ыйлабаска чырмайып, кÿÿни jеткенче ыйлап алды...\n«Оныҥ санаа-кÿÿни öскö кижиде, бойым эки катап элчиге jÿрдим. Билбей турган эмес, не jажырар – деп, Айна чалкойто jадып, чадырдыҥ ачык эжигинеҥ кöрÿ-нип турган чаҥкыр теҥериниҥ ÿзÿгин, ондо мызылдажьгп турган jылдыстарды аjыгктап, отты эбире отурып алала, сÿÿнчилÿ кожондорды сыылада кожоҥдоп турган кыстардыҥ ла уулдардьпҥ кожоҥын тыҥдап сананды.\n– Мени ол торт ло jаш бала, эш неме оҥдобос неме деп сананып jат. Оны сананып öкпö-jÿрегим кÿйÿп браатканын ол билетен болзо! Слерге санаа-кÿÿним jетти деп бойынаҥ jаан кижиге кижи озо айдынатан jаҥ jок ине, уул сöстöп турган змес. Уул болзом кайдадым... Эмди ле барала, санаам jедип турган кысты сöстööр эдим».\nШышырт-мылырт эдип, кемде чадырга кирип келди.\n– Бери, бери кел, экем, – деп, Jаҥар кемди де jедииип айтты. – Кожо уйуктай берерис. Jер jедер. Ол Айнаныҥ будына караҥуйда .кöрбöй базып ийеле, бойы араай онтоп ийди. – О-ой, кемниҥ будына базьш ийдим. Бу ,кем? Айна? Уктап jадалгаҥгаҥ ба? Ука, укта. Кичи нек, jаш кööркий арыган-чылаган болбой кайтсын. Jинjи? Не туруҥ? Чечин. jат.\n«Аа, jедип келдиҥ бе?» – деп, -кÿнÿркегенине ичи- бууры аҥданып, Айна эргегин кезе тиштеп ийди. Оноҥ ол кажы ла сöсти божотпоско чырмайын, Jаҥар ла Jинjиниҥ шымыражып куучындашканын тыҥдай берди. Jе олор та нени куучындажып турганы Айнага jарт угулбайт. Jаҥыс ла Jинjиниҥ «Бис экÿ jаражып болбодыбыс» – деп, улу тыны айтнанын Айна jап-jарт угуп ийди. Оныҥ jÿреги кандый да тÿрген-тÿрген согулып, токунабай барды.\n– Ол мени оҥдоор кÿÿҥи jок – деп, Jинjи шымыранат.\n– Онызы коомой, Василий сÿрекей jакшы уул. Ондый уул кандый ла кысты табайын дезе, таап алар – деп, Jаҥар ÿкÿстеп айтты.–Алдырбас, сенде санаа-кÿÿни бар болзо, ол сени качан да таштабас.\n– Мен эртен атана берерим. Ол менеҥ кÿÿни jанып, сооп калган ошкош. Меге эмди тÿҥей ле. Тÿҥей ле jаҥыдаҥ таап аларым, öчöшкöндö оноҥ чик jок артыгын табарым.\n– Ой, тенегежим, ондый эрмек айтпа. Оноҥ артыкты эмди качан да таппазыҥ – деп, Jаҥар эстеп айтты. – Jе, уйуктайлы. Уйку кижини амырадып jат. Мен сеге сÿрекей, сÿрекей килеп уÿредим, мениҥ тенегежим, – деп, Jаҥар кимиренип, Jинjиниҥ маҥдайына ба, айса кайдаҥ мыч этире окшоп ийеле, унчукпай барды. Jинjи улу тыньп ийеле, база унчукпай jатты.\nБу куучынды угала, Айна сÿÿнип, кöк чаҥкыр теҥеридеҥ, ыраактагы ижемjилÿ ырыстый ижеиjилӱ турган jылдыстарды аjыктап jадала, тату уйиула бек уйуктап калды...\nАтанар öйи jууктап келерде, Jинjи меҥдеп, торт ло айылынаҥ «качып бараткан немедий, билинер билинбес белетенип турарда, кимиренип кожоҥдоп, сÿÿнип турганын кичинек те jажырбай турарда, кенетийин энезиниҥ, Елена Кармановнаныҥ, ичи ачып, балазы олордоҥ чек ле jажын чакка ырап барып туркандый, кöзнöктиҥ jанында кунугып калган отурды. Jыртай Иваныч база да кунугып турган ошкош. Ол тураныҥ ичиле ары-бери телчип, оноҥ чыга конуп, ойто кирип келип, улу тынып, сок jаҥьгс кызыла ыражар алдында jылу сöс айтпай, манайып чыдажар деп санааркап турды. Уул бала болзо, оныла кижи кату, эр улустыҥ кату зрмек куучыныла куучындажарыс, оны кезеткен аайлу, jе уулыы, кокурла ÿйдежип ийер эди. Ойноп айтканга шылтай, оны jакарьпп та, кезедип те салар эди. Jе кыс бала кижиге нени айдар? Олор jаҥыс эрке сöс угарын сÿÿгилеп jат. Тышкары машина кÿркÿреп, алдынаҥ öрö кÿÿлеп маҥтап келеле, эжиктиҥ jанына тал туура тура тÿшти.\nJинjи jолго кийетен боро платьезин, спортивный пиджагын, калыҥ таманду кÿреҥ ботинказын кийип алган, кичинек, тилбек, jÿзÿн-jÿÿр чолошу пладын тартынып алган, оҥ карызына jайгы боро тонын арта салып алган,\nкомнатаныҥ тал ортозында сÿÿнип, jе эмештеҥ алаатып калган турды.\n– Сен белен бе? Машина сакып jат – деп, Jыртай Иваныч кайдаар да туура кöрÿп, тирjек jыкпыктарлу кöзин тÿрген-тÿрген чиҥип, айтты. – Оноҥ кызы jаар кöрбöй, эдегин Елена jаар кöрÿп, кошты: – Не ле керектÿ немени, акча-манатты jеткилинче алган ба? Ба- ла ыраак jолго атанып jат не.\n– Алган, алган – деп, Елева Кармановна меҥдеп, канайып та ичкери атпас эдип айтты. – Jе, слер адалу- кысту экÿ мынайып ла тÿлтÿйижип калган ыражатанаар ба? – Ол бирде Jыртай Иваныч jаар, бирде Jинjи jаар jайнаганду кöрÿп, эки колын jайып, бу керекте jаҥыс ла ол бурулу болгондый, айдар-тудар сöзин таппай унчукты. – Балам, Jинjи, адаҥла jакщылажып ал. Ь1раак jолго ööн-бöкöндÿ атанарга jараар ба?\nJинjиниҥ алдыгы толу эрди, канайып та тöмöн калпыйып, jаан кара кöстöри мöлтÿреп, бойы бир эмеш тидикип болбой турала, ичкери алтап, адазьла колын сунуп, кенетийин кунугып айтты:\n– Папа, jакшы болзын! Jе, jаманымды таштагар, ачынбагар.\n– Алдырбас, алдырбас, балам, – деп, Jыртай Иваныч албан кÿчле кÿлÿмзиренип айтты. – Адаҥ сеге jаман санаар ба? Сени кижи болзын деп шыралап jÿрбей. Jе атан. Jакшы ÿрен – деп, ол меҥдеп айтты.\nЭнези кызын узак окшоп, кöзиниҥ jажын колыныҥ карызыла арлай согуп ийди. Оноҥ ÿчÿ турадаҥ ээчий- деечий чькктылар. Jинjи грузовой машинаныҥ кабиназьша кирип, шофер уулга коштой отурып, эжикти jырс этире jаап ийди. Стартер кÿÿлеп, оҥоҥ мотор кÿзÿреп,скоростьтыҥ рычагын кыjырт этире тартканы угулды. Машина ары болдьг. Jинjи кабинаныҥ ачык кöзнöгинеҥ бажын чыгарып, эжикте турган энезиле ле адазыла колын jаҥып, оноҥ машина öрö оромго бура согордо, ол кöрÿнбей, jылыйып калды.\nЕлена Кармановна тура jаар меҥдеп кире конды. Байла, Jыртай Иваныч оныҥ «кöзиниҥ jажын кöрÿп ийеле, арбанар, чугулданар болор деп бодогон ошкош.\nJыртай Иваныч толукта буулап койгон ээрлÿ кÿреҥ адына мине согуп, оны jырс этире камчылап ийеле, Кечÿ Jердиҥ меес jанында ашты барып кöрöр деп, маҥтадып ийди...\nВасилий Ундубасов бÿгÿн сÿрекей эрте турган. Jе энези андый да болзо, уй саап иштеер тушта темикке-ни аайынча, оноҥ чик jок эрте туруп, чайды-немени нкйнадып салган эмтир. Ол тышкары тураныҥ толугына кадап салган колjунгуштаҥ соок суула курлаазынаҥ öрö маказырап jунунып алала, кийинип, койу кара чачын тескери тарап ийеле, айылга кирип келзе, энези боро таиааныҥ jуҥын иргеде кеjим jайып алал», jулуп отурды. Бу jымырткалап турган jакшынак боро такааны энези не öлтÿрген болотон деп, ол кайкап, энезине суракту кöрди.\n– Jакшы такаа болгон. Jе шилемир ыра-jорозы кубулып, пöтÿк болуп эдип турарда, мойынын кезип салдым. Тижи такаа пöтÿк болуп этсе, jаман дежет – деп, Jамжыл кабагын тÿÿй кöрÿп, тажааныҥ jуҥын jула-jула тартып отурды.\nМыны угуп, Васяныҥ каткызы келди. Jе ол энезин ööркöтпöскö иени де öйтпады. Jаҥыс ла тойо чайлап алала, адын ээртеп, Jаан jалаҥныҥ алтыгы учында быjыл jаакыда эҥ ле орой ÿренделген ашты кöрöргö jортуп йди.\nJаан jалаҥныҥ алтыгы учынаҥ туура чыккан агаш- ташту, jакшынак одорлу öзöктиҥ оозында, деремнениҥ алтыгы учында, двордо турган ферма jайлап турган. Дояркалар уйларын саап салган эмтир. Бир канча jиит кыстар агаш тырмууштарын ийиндерине салып алган, аркада öлöҥниҥ арткан-калганынjуурга кожоҥ-комусла баргылап jаттылар. Jоон, коо ÿндÿ Jаҥар кожоҥды коолодо баштап турды. Василий олорго jаба jедижерге, адын камылап ийди. Jе кечÿдеҥ кем де оны адап кыйгырды. Василий токтобой, биjелеп турган семис, кер аттыҥ токынын сол «арызына орой согуп, аттыҥ оозын токтодо тарттып, кайа кöрди. Койу талдарла, jажыл чибилерле туй öзÿп калтан кечÿдеҥ Айна кöрÿнип келди. Ол тöҥöзöктöҥ тöҥöзöккö jеҥил секирип, каjу jолго чыга конды,\n– А-а, jакшы ба, . Айна, – деп, Василий нениҥ де учун бу кызычакты, jок кызычак эмес, кысты, кöрÿп ийе- ле, сÿÿнип айтты. «Jай öткöнчö кандый jаанап, чыдап калган» – деп, ол ичинде сананды. ;– Айна, ÿÿрелериҥнеҥ не соҥдодыҥ?\n– Фу, кöрмöсти, бÿгÿн jееренек саадырбай оптонгон,jÿк ле арайдаҥ кÿлип jадып саадым – деп, Айна нениҥ де учун кызарып, кöстöри ырысту ле сÿÿнчилÿ суркурап :айтты. – Эмчегине адару чаккан ошкош, торт ло кызара тижип калган.\n– Айна, учкажып аларыҥ ба? – деп, Василий аттыҥ ÿстÿнеҥ jайылып сурады.\n– Jок, jок. Ыраак эмес, незин учкажатан – деп, Айна чочып,коркып айтты.\n– Ондый болзо, jойу базалы – деп айдала, Василий адынаҥ тÿже секирип, кургак тобракту jымжак jолло Айнала коштой базып ийди.\nКÿс. Аспактардыҥ ла кайыҥдардыҥ бÿрлери чоокырайа саргарып, jалаҥдар кӱрерип, jаҥыс ла öлöҥин чабала, обоолоп сашган jадаҥдар ла агычактар jажыл jажаҥша jажарып jаттылар. Тайгалардыҥ баштарьгнда jан-jаҥы кар jаап салган кажайып jадат. Айна ла Ва- силий унчугушпай базып отурдылар. Оноҥ Айна араай айтты:\n– Jинjи атана берди бе?\n– Билбезим, – Василий jолдо jаткан кичинек, болчок ташты туура, чарчада тееп, айтты. – Эмди меҥиҥ ондо керегим jок.\n-– Мен база кемге де кереш jок артып каларым – деп, Айна тöмöн, будыныҥ алды jаар кöрÿп, айтты. – Эмди мени элчиге де ийер кижи jок.\n. – Сендий jараш, jакшынак кыс неге кунугар – деп, Василий маҥзаарып, айдар немезин таппай айтты.– Сеге ончо уулдар сöс айдар. Кöрöриҥ де.\n– Ончо уулдар? – Айна тура тÿжÿп, бажынаҥ jылбырап тÿжÿп бараткан платты тÿзедип, бир колына узун, калыҥ тулуҥыныҥ учын ороп, Вася jаар кылча эдип кöрÿп, ÿни тыркырап сурады: – Слер база айдараар ба, Василий?! – Оноҥ уйалганына ба, айса какайгканына, эки колыныҥ алакаҥыла jÿзин jаба тудуп ийди.\nВасилий нени айдарын, нени сананарын билбей, jолдыҥ jаказында öлöҥди тыдырада отоп турган адыныҥ чылбырынаҥ салбай, кыстыҥ алдында тоолу секундка алаатып калган турды.\n– Мен... мен, – деп, ол туктурылып айтты. – Мен сеҥеҥ чик jок jаан инем...\n– Слер нени де кöрбöй, нени де сеспей jадаар, мениҥ шырамды, мениҥ кÿÿнимди билер де кÿÿнеер jок.\nJаҥыс ла элчиге ийерин билип jадаар? – деп, Айна jÿзинеҥ колдорын албай, кызынып, оноҥ тууралап айтты.\n–Айна, Айна, – деп, Василий ичкери тап эдип, нениҥ де учун jÿреги ��ÿÿнип, jе айдар сöзин таппай турды. Ол Айнаны ийининеҥ кучактай алып, оныҥ колын, кÿргÿл чачын сыймап, кемге де айтпаган jылу, эрке, jараш сöстöрин ончозын-ончозын ого айдарга сананды. Мындый тушташ, мындый куучын болор деп, ол сананган болзо, ого jÿк иженген болзо, ол кыска нени айдарын билер эди. Бойыныҥ кÿÿн-санаазын бойы озолоп Айнага айдар эди. Jе кайда да, jÿректиҥ тÿбинде, бу кыс керегинде эҥ jараш, эҥ jакшы санааны ол бойына мензинерге сананган ба?!\nАйна оныҥ колынаҥ уштыла согуп, jолды öрö кайа да кöрбöй, jÿзин jаба тудунып, jÿгÿрди. Василийдиҥ колында оныҥ jеҥилчек, торко плады артып калды. Ол бир эмеш нени де оҥдобой турды. Оноҥ адына мине соогуп, ичкери элес эдип, кыска jаба jедижип, адыныҥ оозын тартып, араайладып, карызында чазын чечип, ат ÿстÿнеҥ jайылып келеле, чачын кыстыҥ колына туттурып айтты:\n– Айна, бу мениҥ сöзим болзын! Айна, бу мениҥ сöзим болзын!\nОноҥ адын карайладып, ичкери маҥтадып браадала, кайа кöрÿп, койынынаҥ Айнаныҥ пладын ушта согуп, салкынга элбиреде бийик кöдÿрип, кыйгырды:\n– Айна, удабас айлылыҥа кудалар ийерим! – Ол Jаан jалаҥ jаар бурыган бурулчыкты эбире согуп, jылыйып калды.\nАйна койу, кургак тобракту jолдо öдÿк jок, jылаҥаш, кÿски салкынга чаҥкыр платьезиниҥ эдеги элбиреп, чактыҥ чакка ычкыҥбаска тургандый, алаканында частытыҥ ууштап алтан, айдары jок чочып, уйалып ла кайкап калган, jе учы-куйузы jок ырысту турды...\nJаан jалаҥныҥ ажы jажыл, чаҥкыр болды. Василий аштыҥ ортозыла торт ло канат öзö бергендий jелдирип, сыылада кожоҥдоп, аштыҥ jараш ла кандый да ток jыдын тынып, «Аш бышпас, мыны эмди ле чаап, зеленка эдер керек» деп сананып браатты. Оноҥ адыныҥ оозын бура тартып, Jаан jалаҥныҥ тууразында, коп-коо кырлаҥ тÿшкен, ол «кырлаҥныҥ тöзинде боочы jаар маҥтатты. Бÿгÿн ол торт ло эзирик немедий болды. Ол jолой кожоҥдоп, каткьгрып, эбире турган кырларды, элбек телекейди кабыра кучактап, эркеледер кÿÿндÿ браатты.\n...Кечÿ Jердиҥ меес jаныныҥ элбек jалаҥдарыныҥ ажы кöдÿре быжып калтыр. Василий адыныҥ оозын токтодо тартпай, ашка кийдире маҥтадып барды. Буудайдыҥ уур мажактары оныҥ адьгныҥ кеjимине тарсылдада согуп турды. Кер ат бажын кекип, бышкырып, буудайдыҥ мажактарын ÿзе тартып, jип браатты. Василий ат ÿстÿнеҥ эҥчейип, алтын ошкош аштыҥ мажактарын сыймап, араай каткырып айтты:\n– Кандый эмтир, Jыртай Иваныч! Эмди Jамжылдыҥ уулы эш неме билбес jаш бала деп айдарыҥ ба?\nВасилий кичинек тöҥди ажыра jелдиртип келеле, ого удура jортуп келеткен Jыртай Иваньика капчыт тушташты.\n– А-а, агроном, – деп, Jыртай Иваныч тешпек jÿзиниҥ терин арчып, кÿлÿмзиренип айтты: – Аш jакшы бÿткен, айдары jок jакшы бÿткен.\nОлор бийик, теҥкек меести эдектей барган тöҥдöрди толкуланып ажып барган кÿреҥ ашты кöрÿп, jакшынак тÿжÿмге сÿÿнип, кыраны jакалай jортуп баратгылар.\n– Мында канча гектар? – деп, Jыртай Иваныч камчызыныҥ сабыла эбире кöргÿзип айтгы. – Аш кандый jакшы бÿткен!\n– Сегис jÿс га – деп, Василий айтты. – Jакшы. Jаҥыс ла öрöги аш, Jаан jалаҥныҥ эҥ ле орой ÿренделген ажы бышпай, тоҥотон эмтир. Оны, Jыртай Иваныч, зеленкага чабар керек.\n– Эзенде муҥ гектарды, jок, эки муҥ гектарды саларыс – деп, Jыртай Иваныч Василийдиҥ айтканын тыҥдабай да айтты. – Сениҥ айтканыҥча Jаан jалаҥды jулдай кыралаарыс. Мен эмеш jастыргам, Василий, jаманымды ташта – деп, ол унчукты. – Сен газетте сÿрекей чын бичигеҥ, эмди сеге ондый буудак болбос. Эмди jаҥы öй, jаҥы эп-аргала иштеер деп билип jадым.\n– Jаҥы öй, jаҥы иш, jаҥы jеҥÿ – деп, Василий оморкоп айтты.\n– Ондый – деп, айдала, Jыртай Иваныч нени де тереҥ сананып, унчукпай jортуп браатты.\nТайгадагы jайлулардаҥ койчылар тÿжÿп келген... Кечÿ Jердиҥ оҥ jанында, Тектиргениҥ меестеринде, ÿÿрÿ койлор jÿрет. Койчыныҥ кожоҥы; кырлар, кыралар, jалаҥдар ÿстÿле, чаҥкыр теҥериле jанган турналар кожоҥы кÿски кейге, jарык, jараш телекейге jыҥырап jайылат.\n«Öй кандый тÿрген öдÿп jат. Эбире ончо неме кандый капшай кубулып, öокöрип калат. Кечеги чимириктÿ уулдар бÿгÿн калаҥгу эрлер болуп калган, кечеги солун немелерди бÿгÿнги солундар акалап чыккан– деп, Jыртай Иваныч кöзиниҥ учыла Василий jаар кылчайып кöрÿп, кÿкпеҥдеде jортуп, бажын сÿÿмjилÿ jайкап, сананып браатты. Оныҥ кенетийин кожоҥдоор, каткырар, бу коштой jортуп брааткан jиит уулдый болор кÿÿни келди. Василий дезе неге де каран кÿлÿмзиренип, Jыртай Иваныч jаар кöрди...\nБОЙЫНЫҤ JАРГЫЗЫ\nТышкары соок шуурган да шуурза, салкын кöзнöктöрди чарак карла, тобракла, керек дезе оок кумакла да шыбай согуп турза, колхозтыҥ клубында улустыҥ тыныжынаҥ, jаан темир печкеде кÿÿлеп кÿйген одыннаҥ, блааш-тартышту эрмек куучыннаҥ улам айдары jок изÿ болды. Улустыҥ чырайлары оттыҥ козындый кызарып, бастыра бойлоры изишлеп, эмди-эмди ле от алыжа бергедий болдылар. Калапту салкын клубка кирген кижиниҥ колынаҥ эжикти кодоро согуп, оны арай ла болзо, эжиктиҥ сабузыла кожо кайра таштабай турды. Jе jиит уулдыҥ колы чыйрак, буттары капшуун, ол эжикти кенетийин ача тартып, клубка кире конордо, оныҥ jÿзине удура jылу толку jаба сокты, jуун кöҥдÿгип калган эмтир. Ары-бери кöрзö, отурар jер jок болордо, ол камчызыныҥ билдиргезин карызынаҥ да албай, турган jерине отура тÿжÿп, эжиктиҥ jаагына jöлöнип, карбайа тоҥуп калтан сабарларын кыjырада уужап, jуугында турган jаан кара темир печкеге jылыда берди. Оныҥ сокко тоҥгон сабарлары изип, тирjейип, jÿзи тыҥыскып турды.\nУлус ончозы jиилеп-jиркиреп турарда, кериш-чабышты токтодор до арга jок тужунда, jуунныҥ председатели азу сагалын сарбайып, чачы эмештеҥ буурайып jÿрген карган колхозчы чур-чуманавты токтодып болбой алаатып калган турарда. кирип келген учун, уул баштап тарыйын нени де оҥдоп болбой отурды. Оноҥ тал- табыш эмеш jиҥпирей берерде, алырак кöстÿ, ачынганына башпак тумчугыныҥ таналары тастайып калган, jоон кызыл мойынду, бажын таада jÿлÿп алпан Белчековтыҥ öткÿн ле jак��рган айасту ÿни ончо ÿндерди туй согуп, jап-jарт угулды.\n– Сениҥ, тербезен танма, jылыйтатан база немеҥ бар эди! Бÿгÿн мында, эртен ондо. Кара кардына болуп базып jÿрген сендий немелерди мен кöп кöргӧм! Кöп кöргом! Мыны мен албаты-jонныҥ да алдына, аар-jамылуныҥ да алдына jажырбай айдарым!\n– Мойно! Сен öйинеҥ öтпö! Айткылаарга ол сениҥ катыҥ эмес. Керектиҥ аайын айт!–деп, jуунныҥ председатели маҥдайыныҥ терин колыныҥ сыртыла арчып ийеле, jаан кара jудуругыла столго jырс этире jудуруктап, öткÿн ÿниле кыйгырып ийди. – Эрмегиҥди öскöртпöс болзоҥ, улусты уйалбай калаар болзоҥ, мен сени текши jууннаҥ сÿрÿп ийерим!\n– А-а, сен колхозный демократияны бузарга ба?! Албаты-jонныҥ ак сааназына jаба базарга ба?! – деп, Мойно оны (jоон корчок сабарыла кезедип, ичкери эҥ- чейип, фуфайказыныҥ тарылгазын чечип, айтты. – Сен мени закон билбес аамай, соксоо неме деп бодоп туруҥ ба?! Тойорыҥ!\n– Айтсын!\n– Чаптык этпегер!\n– Jулда ла Мойно! – деген ÿндер анаҥ-мынаҥ кöдÿрилип чыкты. Jуунныҥ председатели öрö туруп, нени де айдарга турарда, оныла коштой отурган Чоднаков, аймакисполкомныҥ председатели, кыскачак сынду, кара чырайлу, суйук чачын тескери тарап алган, кара кителин шык этире. топчылап алган кижи, оны чаганагынаҥ ала койып, öрö турарга бербеди. Оноҥ кичинек, курч кöстöриле Мойноныны кезе аjыктап:\n– Куучындагар, куучындагар, нöкöр Белчеков – деп, коо ÿниле табылу айтты.\n– Мениҥ шÿÿлтемле болзо, колхозник кижи эки уй, бир ат, он кой тудар эдип кодхозтыҥ jаҥы уставына бичип салар керек. Колхозтыҥ да малын кичеерге, бойыстыҥ да малысты кичеерге бистиҥ кÿчис jедер. Оныҥ учун мен кажы ла колхозчыныҥ билезине бир уй, беш кой артырар, артыкту малды айрыйла, колхозтыҥ малына кожор деген шÿÿлтени тöзинеҥ ала jаратпай турум.\n– Чын.\n– Чын айтты.\n– Алтай кижи малы jок jадып болбос – деген ÿндер база ла jиилеп чыкты. Эжиктиҥ jанында тере тоны телпейип, чырайы «кызарып, кара кöстöри мöлтÿреп отурган jиит уул Кергилов Санаа коштойында отурган, торт ло байбак кызыл тыттый карган Амыр öбöгöнгö эҥчейип, каткырды.\n– Аба, Чама уйазы туруп чыкты.\n– Тойбос, толбос, jутма таҥмалар – деп айдала, карган jаан бажын булгай согуп, полго тÿкÿрип ийди.\n– Таҥкы тартпаар, танкы тартпаар – деп, ÿй улус тумчуктарын туй туткулап, jöдÿлдегалеп, арбагылап та турза, jе таҥкыныҥ ыжы там ла койылып, толукта отурган улустыҥ чырайлары jарт кöрÿнбей барды. Энчикпес кÿлÿктер папиросторын jеҥдерине jажыргылап алала, билдиртпестеҥ таҥкылагылап турган ошкош.\n– База кем куучын айдарга туру?! – председатель jоон карандашла графинниҥ мойынына шыҥкылдада согуп, – араайыгар – деп, арбанып турды.\n– Маа сöс беретеҥ бе, уул, – деп, Амыр öбöгöн телтес-мултас туруп чыгала, акыр, бу нени айдарга сананган эдим – деп, эмеш аалатып, jиткезин тырманып турды.\nКаткы jир эделе, оноҥ кенетийин токтой тÿжÿп, эбире тым боло берди. Jаҥыс ла тышкары куйунныҥ сыктаганы ла толукта кемниҥ де тереҥ уйкуда коркурада козуруктаганы угулат.\n– Бу кем? Бу кöрмöстиҥ учазы тööн не теппес? –деп, кем де каткырды.\n– Эл-jонныҥ jууны болуп jат. Эмеш те болзо, эрмек-сöзим айдарга турум – деп, учы-учында карган öрöкöн jалбак алаканыла чырыш jÿзин сыймай тудуп, эрмекти -колбулу айдарга кичеенет. – Чама мында эл- jонныҥ ак санаазын айдарга турум деп керейлеген. Олордыҥ кÿÿн-санаазыда керечи болорго турум деп кертеҥдеген. Мен бодозом, Чама албатыныҥ керегин корыырга турган эмес, бойыныҥ боро кардын кичееп jат...\n– Чаманы кем билбейтен эди – дежип, клубта отурган улустыҥ кöп сабазы jиркиреже берди.\n– Таҥманы макалу ла айтты.\n\" Табыш эмеш токунай берерде, Амыр öрöкöн нени де айдарга турала, колын jаҥып, отура берди. Чама оныҥ кудязы болгон учун неме айтпады ба, айса сананып алган сöстöрин ундып салды ба, jе тöмöн кöрÿп отура берди. ' \"Сöс бергер, сöс бергер – деп, Чама торт ло эки кöзи кандалып калган керейлеп чыкты. – Мен ийттердиҥ оозын туй чаап ийейин. Мен чилеп колхозко кем иштеген. Мен чилеп кöҥкöрö jыгылганча кемер иштеген, айт.\nJуун кыштыҥ таҥы jарыганча öтти. Аймакисполкомныҥ председатели колхозчылардыҥ алдына ÿни тунганча эки катап куучын айтты. Jе оны улус тоомjылу тыҥдаза да, колхозчылардаҥ оны кем де jöмöбöгöн. Тайпа ташту jерге ады jок канайып jадар. Одын-сууны канайып jедип алар дежип, бир кезек колхозчылар улу тынгылап, колдорын jайгылап, ачынгылап турдылар.\nАрт учында неме болбосто, jуунныҥ председатели jуунныҥ алдына аайы-баажы jок ачынып, эки сурак тургусты: «jöп пö, jöп эмес пе».\n– Кажы ла колхозчыныҥ билезинде бир уй, беш кой, бир jоон чочко болзын, артык малды колхозко табыштырзын деген кижи колын кöдÿрзин.\nКлубта толо улустаҥ jÿк ле тоолу улус колын кöдÿрди.\n– Кем бу суракла jöп эмес, колын кöдÿрзин!\nКлубтыҥ ичи тымык боло берди. Кем де колын кöдÿрбейт. Ончо улус тöмöн кöрÿп алган унчугушпай бойы- бойын чаганактарыла ийдижип отурдылар.\n– Бу не? – деп, аймакисполкомныҥ председатели ÿни тыркырап, кара чырайы кара куу болуп кубулыл, кыйгьгрып ийди. – Öнöтийин кылынып тураар ба?!\n– Акыр, уулым, сен тай ат чылап туйлаба, эрмекти табынча jолду айт – деп, Амыр öбöгöн öрö туруп, кату айтты. – Албаты-jонго озолодо jартап берер керек болгон. Бис сендий jаан бичикчи улус эмезис, кезиги бис оҥдоп болбой, Чамадый немелердиҥ сöзине кирип jадыбыс. Мыны оҥдоорго сеге кÿч пе?!\n– Айтканаар чын ошкош, öрöкöн, – деп, арт-учында Чоднаков албаданып кÿлÿмзиренди. Оноҥ jанында турган тирjек чырайлу, бийик сынду кижиге кылас эдип кöрöлö, шыйкынап кимиренди: – Кöрдиҥ бе. эдип алган ижиҥди? Агитатор! Качы! Эртен бюрого!\nЧоднаков тонын тÿрген-тÿкей кийип, бир де кижи jаар кöрбöй, эжикти ачып, jÿзине удура соккон соок шуурпанга удура jÿткип, чатмас-мутпас чыга конды.\n– Jуун божогон. Сурак дезе ачык артып jат! – деп, jуунныҥ председатели Эжер öбöгöн чырайы кара ла jер болуп калган айтты.\nÖйинеҥ öткÿре тöгÿнчи ле кокурчы Кÿдÿчи нени де айдарда, клубтыҥ тöри jаар отурган улустыҥ ортозын каткы jирт эдип калды.\nJууннаҥ jанып келген улустыҥ кöп сабазыныҥ сагыжы амыр эмес болды. Анчадала парторг Селешов ло колхозтыҥ председатели Jабынаров бир де часка уйуктап болбодылар. Эртен тал тÿш киреде Селешов ло Jабынаров партияныҥ райкомыныҥ бюрозына тÿшсин деп аймакгаҥ телефон шыҥырт этти. Канайдар? Бюрого нени айдар? Уйат, уйат. Селешов jылу туразыныҥ кöзнöгинеҥ карлу шуурланды аjыктап, тышкары да чыгар кÿÿни jок, неме де сананар кÿÿни jок отурды.\nСалкын кичинек те серип турганы jок. Ол карла, тобракла шуурып, чедендердиҥ агаштарында сыгырып, таскыл меестиҥ курч таштарын, аралдаҥ jайкындалып jайылып аккан сууныҥ тожын килейте jалайт. Öзöк бажында борорып кöрÿнип турган теҥкек кара тайга бу капчал öзöкти тöмöн ÿзÿк jоктоҥ шуурганла тынып, ÿрÿп тургандый бодолот...\nЭбире тöрööндöр, ончозы таайлар, jеендер, куда-кубуйлар – бирÿзине ле килеп ийзеҥ, тÿбектиҥ болгоны ла ол, ончозы ла адааркажып келер. Мынаҥ качып, öскö jерге барып иштеер керек болгон. Jаҥыс ла öскö jердиҥ улузы кижини тербезен неме деп айдар болор деп Селешов кунукчылду сананат.. Кечеги кÿнге jетире ол эл-jонныҥ санаазын jетире билерим деп сананып jÿретен, jе бÿгÿн кöрöр болзо, ол туш улусты jакшы билердеҥ болгой, бойыныҥ ÿйиниҥ де jажытту санаазын jетире билбес эмтир. Нениҥ учун дезе, оныҥ ÿйи, тегерик ак чырайлу, jобош ло уккур бÿдÿмдÿ, кыскачак сынду, эмеш кылыр да. болзо, jе кап-кара jараш кöстÿ келин, ол jаар электеген ле шооткон айасту кылчайып кöрöлö:\n–- Чамага jеҥдиртип салдыҥ ба? Эх, адыҥ база пйртийный качы – деп, кезем айткан.\nОго удура нени айдар? Айылдар сайын jÿрÿп, кажы ла кижиге бу сурактыҥ jаан учурын jартап берген болзо, база мындый болор беди? Ол дезе улусты jакшы билерим деп иженген. Керек дезе Чаманы да jакшы билерим деп сананган. А эмди райкомныҥ бюрозында куйрукты толгодоры артты.\nТышкары соок салкын, jе эки кып тураныҥ ичи jылу да, jарыкта. Орус печкеде одын тызырап кÿйÿп, кööштö эттиҥ тыртылдада кайнаганы угулат. Тураныҥ ичинде кайнаган эттиҥ тату буузы jытанып турды. Селешовтыҥ беш jашту уулы, кичинек Колькачак, jелмер кара чачы ÿрпейип калган, столдо неҥи де jурап отурды.\n– Тышкары чыгар дезе, салкын учура берер – деп, ол улу тынып айдат. _\nЭжик калырт эдип, иайра ачыларда, сооктыҥ тыныжы jылу турага иажайып кирип jайылды, оны ээчий соокко тоҥгон, салкынга торт ло кöзи j ашкайактый берген Jабынаров кирип келди.\n– Бу мыныҥ неме-атазы тежиле берди, jабага атты, jаман-jуудык кижини jьгга согуп ийетен эмтир – деп, ол арбанып, омок-jардак ÿнияе jарjаҥдап айтты. – Ээ, чаалта, сен, нöкöр, кунуга берген турбайыҥ. Мен карын сÿÿнип jÿрÿм. Аттарыс бойыста артса, эзенде бу киреде картачкаазыла ойноп отурарыс.\n– Чечин. Ары кедери, калыраба. Сеге ас jедижер болор деп туруҥ ба? – деп, Селешов меҥде��ей айтты. – Иженбе.\nБийик сынду, тестек бÿдÿмдÿ, jелбер кабакту, казыр кеберлÿ, jе jалакай кöстöрлÿ Селешов чала кирлене берген ак чамчазыныҥ öмÿри ачылып калган, орында такталанып алган отурды. Оныҥ тыйрык соргуулду каҥзазыныҥ оды öчÿп те калган болзо, ол каҥзазыныҥ соргуулын оозынаҥ албай, öрö кöрбöй, араай кÿҥÿреде куучындап отурат.\n– Ырjаҥдап каткырба, отур. Мындый иш учун райком биске алкыш айдар болор деп сананып туруҥ ба? Jок туру, экем. Теҥ-тай ла jедижер болбой...\n–- Алдырбас, Иван Тÿнтеевич, бу керекти тÿзедип койрыс. Райкомдо куйрукты толгооры jарт. Jе толготпой jÿрген туш бар беди? – деп, сокко кызара берген jаактарьщ jыжып, бöрÿгин ушта согуп, ондо jапшынып калган карды кактап, тонын чечип, кызыкачак сынду, сÿре ле кÿлÿмзиренип jÿрер кöстöрлÿ Jабынйров Озочы Кыпчакович кокурлап айтты. Оноҥ Селешовтыҥ одожына отурып алала, мöҥÿн портсигарынаҥ папирозын чыгарып, таҥкызын тартып, чаҥкыр ышты jайылтып ийди.\nИван Тÿнтеевич таҥкыныҥ чаҥкыр ыжы öткÿре шулмус кöстöри кÿлÿмзиренип отурган Jабынаровты аjыктап, тыйрык каҥзазыныҥ когын столго кагып, араай сурады.\n– Сен Белчеков керегинде нени сананып туруҥ?\n– Чыйрак-чыҥдый, иштеҥкей колхозчы – деп, Озочы Кыпчакович айтты.\n– Jок, мен ол керегинде сурабай jадым – деп, Иван Тÿнтеевич колын jаҥыды. – Оныҥ ичинде не бар?\n– Кем билер оны.\n– Кем билер, бис билер учурлу–деп, Иван Тÿнтеевич ачынды. – Jе эмдиге jетире нени де билбейтен турубыс. Партияныҥ Тöс Комитединиҥ партийный пропапандй, 'Керешнде jöбин кычырып 'кöрöлö, сананзам, бистиҥ иште 'jаан jедикпестер бар. Ондый jедикпестердиҥ чып ла чын барын кечепи öткöн jуун кöзиске сайып туруп кöргÿзип берди.\nОлор экÿ бир кезек öйгö унчугушпай тым отурдылар. Селешовтыҥ уулы, кичинек Колькачак, печкениҥ jанында агаштаҥ нени де jонун, чимириги агып калган мыжылдап, нени де кимиренип, бойын соододынып отурды. Тышкары салкын бирде тымып, бирде ойто ло тыҥып, темир печкениҥ трубазында огурып, онтоп турат. «Мал-аш кандый туру не? – деп, Jабынаров -jÿреги шимиреп сананды. – Öлöҥ бары jакшы. Оноҥ башка малды эмди кайдаар айдаар эдис?»\n– Чаманыҥ тышты советский де болзо, öзöги кулак болуптыр – деп, мындый шÿÿлтеге jаҥы ла келген чилеп, Иван Тÿнтеевич кайкап айтты. – Эртен коммунизмге барарга jадыс, 'бистиҥ ортобыста дезе – кулак! Тьфу! '\n– Сен мыны jаҥы кöрдиҥ бе? – Озочы Кыпчакович каткырды. Чаманыҥ санаазында сок jаҥыс амаду бар. Асты берер, кöпти алар. Чаманы мен туку качаннаҥ бери билетем. Ол кичинак те тужунда мындый болгон. Асты берер, кöпти алар... Чама качан бир тушта\nТрудкÿни эмезе jалы ас ште иштегени санааҥа кирет пе?\n– Ондый иш бергенде, керейлеп чыгатан эмей.\n– Эмеш ле тузалу, акчалу иш болзо, ол торт ло кöшкöрö jадып ийетен, jе ишке жачан да бастыра кÿчин беринбейтен – деп, Jабынаров куучындайт. – Эмди ол неге jетпей турган? Неге ачыгаатып турган? Jууныҥ öйи, эмезе jууныҥ кийининде к��ту öйлö,р болзо кайдат. Ол до тушта Чама ончо улустаҥ jакшы jаткан дежет.\nОнызы чын. Бу караҥуй jÿрÿмдÿ кижи – деп, Иван Тÿнтеевич улу тынып айтты. – Мен ото иштеҥкей, чыйрак кижи деп килеп jÿретем. Оныҥ адаанын да алып туратам...\n– Кандый ла болуп jат, Иван Тÿнтеевич, – деп, Селешов айтты. – Кем оныҥ ичине киргап jÿртен. Ол керегинде бир коркушту коп jÿретени санааҥа кирет пе?\n– Ого чын деп бÿдерге де коркушту. Jе мен бодозом, ол тöгÿн. Чама тоҥ ло ондый эмеш пе?\n– Улусты тыш jанынаҥ канай кöрÿп, калай бидип jадыбыс, Озочы Кыпчакович, – деп Селешов айтты. – Jе бу керекти шиҥдеп кöрöр керек...\n– Бойын таҥ алдынаҥ шиҥдеп кöрöли.\n– Jарайт. Jе керек jаҥыс ла Чамада эмес...\n–- Бистиҥ кöстöристи тоолоп, ишти бÿдÿрген керегинде тоолор туй бöктöп салган. Шак мьнаҥ улам бир кезек учуралда, кармадап jÿргенис. Улусты аjарбай jадыс. Бу тоолу кÿндердиҥ туркунына мен эт- кан ижимди, jÿрген jÿрÿмимди тöзинеҥ ала бажына чыгара кöрдим. Бир тушта кижиниҥ ичинде санаазын, кижиниҥ кылык-jаҥын jетире билип аларга кичеенбегенимди сананзам, jÿрегим кородойт. Шак мынаҥ улам кезикте jакшы кижини оöрткöт, jаман немеге болушкам деп, Селешов куучындап отурды. – Эмди райкомныҥ алдына барып, качыныҥ ижинеҥ jайлаткар деп айдадым. Менеҥ ле неме болотоны тöгÿн неме болбой?.,\n– Бойыҥды кату бурулап jадыҥ. Jе онызы да jолду – деп, Jабынаров чырайы сооп айтты. – Кижи бойын бойы бурулап, бойыныҥ бурузын алынып билбес болзо,ол öскö кижиниҥ бурулап айтканын угар ба? Укпас. Jе öйинеҥ öткÿре бойын кыйнаарга, ончо буруны бойына алынарга база jастыра. – Оноҥ ол кöзнöк jаар аjыктап, – бу jууктарда мен де кöпти оҥдоор болдыад – деп кошты. – Азыйда оору улус аймактыҥ больницазына барарга ат эмезе машина сураганда, бербей карамдап туратам. Кандый уйатту. Ол улус эмди мен керегинде нени сананып jат... Jе, Иван Тÿнтеевич, бис jакшы керекти чик jок кöп эткенис, jастыразы jок болотон эди база. Ондый да болзо, ачындый сöстöрлö бойын токунадарпа база jарабас.\n– Бу чын-чын, Озочы Кыпчакович, – деп, Селешов айтты. – Бис jакшы керектерди чик jок кöп эткенис.\nОлор школдо ÿренгендерин, комсомолго киргендерин, оноҥ jууга jÿргендерин, jууныҥ кийининде ойто jанып келеле, тöрöл колхозына бастыра билерин ле ийде- кÿчтерин берип иштегендерин эске алынып, узак куучындажып отурдылар. Тышкары шуурган эмеш jыҥпырай берди.\nJабынаров кийинип, jылу турадаҥ чыга конордо, оны соок салкын орой тартып, jÿзин jалап, эдегин jайа сокты. Оромдо бир де кижи jок эмтир. Бÿрÿҥкÿй эҥир кирип келген... Туралардыҥ кöзнöктöринде лампаныҥ кызыл отторы кöрÿнет. «Электростанция ÿрелип калган Электрик кандый да запчасть керек деп эрмектенет... Оны кайдаҥ алар? База ла Бийск jаар кижи бербенче болбос эмтир» – деп, Jабынаров бойында сананыга, бÿткÿл ремонт эдерге канча салковой акча керек деп санаазында чотоп, салкынга удура эҥчейип, бажын бöкöйтип, jеҥиле jÿзин бектеп алган, деремне��и öрö базып браатты. Колхозтыҥ клубыныҥ одожына jедип келерде, оныҥ ончо кöзнöктöри лампаныҥ öчöмик одыла jарып турды. Ол клубтыҥ jанына базып келеле, кирер бе, jок по деп сананып, тура тÿшти. «Бÿгÿн комсомолдыҥ jууны болор керек. Нени айдыжат, киргап тыҥдап уксамайдар?» –- ол клубтыҥ j«ан да, уур да эжигин ача тартты.\nКлубка кирип келзе, оныҥ телкем залында тоолу ла улус отурды. Репетиция öдÿп турган эмтир. Турлуларда\nла фермаларда комсомолдор jуунга келип болбогондор, оноҥ улам jуун jуулбай, токтоп калган дештилер.\nКергилов Санаа, колхозтыҥ jиит койчызы, комсомол уул, сценада кандый да кожоҥ кожоҥдоп турды. Jети jыл ÿредÿлÿ школдо кожоҥныҥ ÿредÿчизи болуп турган Торбоков Николай Jалбакович кожоҥдоп турган уулдыҥ оозы jаар кезе кöрÿп алган, кезикте чырайы jарып, кезикте ачынганына кабагын jемире кöрöлö, чураназын ойнобой токтодып, арбанып турды:\n– Музыканы, музыканы тыҥда! Анаар ла ÿрдÿрбезеҥ! Баштайлы, бир, эки, ÿч...–Ол Санаага бу кожоҥды тöрт-беш катап кожоҥдотты. Бийик сынду, кÿреҥ чырайлу, койу кара кабактары тудуштала öзÿп калган, ак чамчалу, кара штанду, jе öйинеҥ öткÿре jаан, байбак пыймалу Санаа кара кöстöри суркурап, коо, jараш ÿни ле кожоҥды коолодо, чöйö кожоҥдоп турды. Оноҥ кожоҥ божой берерде, ол сценадаҥ тÿже секирип, маҥдайында быjырайып келген терди арчып, айтты:\n– Уф! Николай Jалбакович, арай ла болзо öлбöдим.\n– Бу сен бÿгÿн кайттыҥ? – деп, Николай Jалбакович кара кöзиле Санааны кайкаганду аjыктап, чураназыньгҥ топчыларын топчылап сурады. – Сен торт ло музыканы укпай, jалаҥ тööн jÿре берип туруҥ!\n– Кулагыма не де угулбайт, jаҥыс ла салкынныҥ кÿÿлегени ле койлордыҥ маарашканы угулат. Бу jотконго торт ло тунуп калган ошкош – деп, Санаа каткырды.\n– Санаа, койлорыҥ кандый туру? – деп, Jабынаров оныҥ jанына базып келеле, оныла эзендежип айтты. – Мен бодозом, сен анда кьгрга чыгып алала, jаҥыс ла кожоҥдоп турган болорыҥ.\n– Кере тÿжÿне кижи койдыҥ jанында jаҥыскан нени эдер? Кожоҥ – ол мениҥ нöкöрим. Койды кижи кожоҥы jок кабырып бодор бо?\n– Сениҥ койлорыҥ да кожоҥго ÿренип калган болбой? – дежип, jарда отурган jиттер каткырышты. – Кожоҥ тыҥдап турала, койлорыҥ отоорын ундып, бош кöдÿртип калбазын!\n– Ол тушта койлорго кажаган тудардыҥ ордына, клуб тудуп берер керек – деп, кем де кокурлады, олорды кожоҥло до тойдырып салбай.\n– Койлорго клуб тудардаҥ болгой, колхозчыларга да jакшы клуб тудуп алза, болотон ло – деп, комсомольский организацияныҥ качызы, художественный самодеятельностьтыҥ руководители, тракторист уул Карчага Сарыкöсов кабагын тÿÿп, колхозтыҥ председателиниҥ эки кöзиниҥ ортозына чип-чике кöрÿп, кажы ла сöсти аҥылап,айтты.\n– А бу клуб jаман ба? – деп, Jабынаров ары-бери аjыктап, кайкады. – Мен бодозом, бу аймак ичинде эҥ jакшы клубтардыҥ бирÿзи.\nБир эмеш öйгö тымык боло берди. Jаҥыс ла шуурган ойто ло казырланып, клубтыҥ кöзнöктöрине типилдеде соккон�� угулат.\n– Бу клуб бистиҥ колхозко кичинек, кино болгондо, улус бадышпай jат. Улус ойноп, амырап отурар аҥылу кыптар jок, jииттер биjелеер фойэ база jок. Бойыгар да кöрзöгöр – деп, ол ло ок уул соок кöстöрин председательдиҥ jÿзинеҥ туура албай, кезем айтты.\n«Бу кем мындый, бу кандый уйалбас таҥма? – деп, Jабынаров оныҥ кадалгак кöстöриниҥ кандый да бийиркек бÿдÿмине ле оныҥ кату эрмегине ачынып сананды. – Сендий ле чимириктÿ немелердиҥ айтканын угатан турум»- Оноҥ эмеш ачынып, чырайы кызарып айтты:\n– Клубты тударын-тутпазын бойым билерим, комсомолдор... Слердиҥ сагыжаарда jаҥыс ла биjе, кожоҥ, ойын. Мен бодозом, слерге бу да клуб сÿрекей jакшы – мыны ончозын айдып ийерде, оныҥ ачыныжьп jабызап, айткан сöсторинеҥ бойына кандый да эби jок уйатту боло берди. «Бу мен канайып турум? – деп, ол ичинде сананды. – Jе айдарын бир ле айдып койгон. Эмди тескери базар арга jок».\n– Мен «Кызыл Таҥдак» колхозтыҥ ончо jашöскÿриминиҥ алдынаҥ айдып турум. Бу jаҥыс ла мениҥ некелтем эмес, баштапкызы, экинчизи, олор комсомолдорды jаман айтпагар, олор биjелеп те, кожоҥдоп то, иштеп те билер – деп, Карчага Сарыкосов кадалгак кöстöрин чиҥбей де айтты. – Ондый комсомолдордыҥ бирÿзи бу, Кергилов Санаа, jаныгарда туру. Кожоҥ ого кой кабырарга чаптык эдип туру ба, суразаар...\nJе керек чала комойтып, кериш, тал-табыш чытарга турганын сезип ийеле, Николай Jалбакович öткÿн ÿниле кыйгырып ийди:\n– Репетидия öдÿп jат. Экинчи номер. Раиса Белчекова, сценага! – оноҥ чураназьпн ойной берди. – Залда отурган улус кичинек те табыш этпезин. Нöкöр Сарыкöсов, бойыгардыҥ jеригерге отурыгар. Слер, Озочы Кыпчакович, репетицияны кöрöр кÿÿнигер бар болзо, артып калыгар.\nJе Jабынаров нени де айтпай, чыга берди.\n– Jаан кижиле эмеш тоомjылу эрмектежер керек –деп, Jабынаров чыга берерде, Николай Jалбакович Сарыкöсовты ÿредип айтты.\n– Jалканчып ÿренбегем – деп, Карчага оозын тыртыйтып унчукты. – Мениҥ айткан шÿÿлтем jастыра болзо, каруузына турарым...\n– Карчага чын айткан. Чын, чын – дежип, художественный самодеятельностьто туружьгп турган уулдар ла кыстар, репетицияны кöрöргö келген jиттер jиркиреже бердилер. – Jакшынак, jаҥы клуб тудар öй jеткен!\nБу кÿн репетицияныҥ экинчи бöлÿги кандый да кÿÿн- кÿч jок öтти. Рая Белчекова нениҥ де учун кенетийин чырайы кубулып, сÿÿнчилÿ кожоҥды кандый да кунукчылду кожоҥдоп турды. Николай Jалбакович оны канайып та кöкÿдип турза, эш ле неме болбоды. Репетицияныҥ кийнинде Рая ла Санаа клубтаҥ улустыҥ эҥ ле учында чыктылар.\n– Сен бÿгÿн кайттыҥ, Рая? – деп, Санаа некей тоныныҥ jеҥин кийип тура, сурады. – Не болгон?\n– Не де болбогон – деп, Рая jылу ноокыдаҥ эткен jымжак арчуулын туй тартынып, jараш эриндерин чÿмеркегендÿ ле ööркöгöндÿ чорбойтып каруузын берди. Оноҥ кандый да амтанду, jараш, jылу jыт jытанат.\n– Ондый болзо, Рая, jакшы болзын. Меге тÿниле jанар керек. – Санаа бöрÿгин туй тартынып, карызына камчызыныҥ билдиргезин кийип унчукты.\n– Мындый jоткондо бо? – деп, Рая чочып, кöзнöк jаар кöрди. Караҥуй кöзнöккö кумакту кар шылыр эдип шыбай согульгп турды. Санаа нени де айтпай, клубтаҥ чыга конуп, салкын -шуурганду караҥуйда jоголып калды. Рая кайа кöрзö, Санаа jок эмтир. Ол оны ээчий чыга jÿгÿрди, оноҥ тура тÿжÿп:\n– Санаа! Санаа! – деп, араай кыйгырды. Jе оныҥ айткан сöстöри оостоҥ чыгып ла келерде, салкын олорды ÿзе согуп, капчал öзöкти тöмöн ойдодо берди.\nРая бÿгÿн Санаага ончозын айдарга сананган... Jе ол нени де сеспей jÿре берди. Санаа оныла кичÿдеҥ ала кожо öскон ине! Ол билер, болужар учурлу. Школдо, ÿренип турар тушта, олор экÿ кандый эптÿ jÿрген эди. Jе\nэмди Санаа школды божодоло, колхозто иштеп jат. Раяга дезе база бир jыл ÿренер керек. Раяга ÿренип божойло, нени де этпей ойноп, кожоҥдоп, базып та jÿрерге кем jок, нениҥ учун дезе адазы Чама аргалу, jеткилдÿ jадып jат. ого ÿзеери ол кызына, Раяга, сÿрекей кару. Не ле керек дезе, jердиҥ алдынаҥ да болзо таап берер. Jе нениҥ де учун оны кöп улус кöрбöй jат. Тойбос, ач таҥма дежет. Карчага дезе оныла керижип, оны сен кулак неме деп айтканын кöп улус уккан. Эмди оныҥ адазы керегинде Санаа нени сананып туру не? Мындый сÿÿнчилÿ эмес санаалар Раяга кышкы каникулдарда айылына jанып келген баштапкы кÿндердеҥ ала амыр бербей турды. Ого ÿзеери кечеги öткöн текши jуунда оныҥ адазы ончо колхозчыларды кöкÿдип, бойыныҥ jанына тартып алган ла колхозчылардыҥ малын астадар деген суракты jаратпай, коркушту тартышкан дежет. Парторганизацияныҥ качызы Селешов Чаманыҥ jуук тöрööни, оныҥ учун ого удура эрмек айдып болбогон ине дежип, клубта jуулган jииттер бу jуукта ла jаҥы куучындажып, каткырыжып турган... Салкын Раяны öзöкти тöмöн айылы jаар кийиҥинеҥ ийде салып айдап та турза, ол меҥдебей, араай базып турды. Адазына ачынып, бойына килеп, jиит кыстыҥ jÿреги тыҥыскып, öзöгинеҥ кем де тырмап турган чылап ачып, кöзиниҥ jажын айланыжып келди.\nРая кöзи jашкайактап калган кирип келерде, адазы ол jаар сÿÿмjилÿ кöрÿп, каткырып айтты:\n– Бу не болтон, балам? Кöзиҥ не jашкайактыган? Айса пьесада ыйлайтан роль келишти бе?\n– Салкын... – деп, Рая чечинип, öрö дö кöрбöй айтты.\n– Салкын, салкын, мен сени салкын учура берер болор деп коркып отургам. Эмди ле кийинип, клуб jаар барар деп сананып отургам, сен карын jедип- келдиҥ... – деп, адазы куучындап, öҥдöп отурган малтазыныҥ сабын туура салып, терлеп калган jаан, кызыл маҥдайын колпладыла арчып, каткырды. – Ажанатаҥ ба?\nКарган энези печкениҥ оозында таҥкылап отурды. Ööй энези, адазынаҥ чик jок jиит, чырайлу, кара кöстÿ, чÿмеркек кеберлÿ келип, бошпок ак колдорыла кулурды булгап, квашня белетеп мыжылдап, иштенет.\nРая нени де айтпай, экинчи кып jаар кирип, лампаны да кÿйдÿрбей, караҥуйда чечинип, кастыҥ jуҥынаҥ\nэткен jымжак jуурканныҥ алды jаар кире конды. «Капшай каникул божойтон болзо», – деп, ол jылуга уйуктап, ÿргÿлеп сананды.\n«Бу Раяла не болгон болотон? Байла, кемле-кемле ööркöшкöн болбой кайтсын...» – деп, Чама кызыныҥ неге де санааркап турганынтургуза ла неезип, ичинде сананды. Оноҥ столго отурып, уйуктаардыҥ алдында тойо чайлап алды. Оноҥ кийинип, тышкары чыгып барала, чеденди ажып, обооныҥ ыжык jанынаҥ jараш jытту кöк чаҥкыр öлöҥди jулуп, кучактанып, jылу ла ыжык таекакта турган jоон, теҥкек уйларына ла оны окуранып уткы-ган кÿреҥ адына салып берди.\n– Jигер, кööркийлерим, jигер. Быjыл öлöҥ слерге артыгынча jедер.\nБюродо ончозынаҥ ла артык Чоднакве атыйланып турды.\n– Нöкöр Селешовко бис иженгенис, бÿткенис. Jе ол бистиҥ ижигисти актабады. Партийный jакылтаны jайрадып салды. Ол керек дезе колхозчылардыҥ алдына эрмек те айдып болбогон. Чаманыҥ агитациязы партийный организацияныҥ агитациязынаҥ чик jок артык болгон ошкош. Керек ондый болгонын «Кызыл Таҥдак» деп колхозто öткöн текши jуун недеҥ де артык керелеп туру. Калганчызында, мен сурап турум: Нöкöр Селешов, партийный организациявы башкарарга слердиҥ кÿчигер jедер бе? Ижигерде бар jаан jедикпести кыска öйдиҥ туркунына тÿзедип болорыгар ба? Jартын айдыгар...\nСелешов чырайы куп-куу болуп калган отурды. Кандый да кату кезем болзо, jе Чоднаковтыҥ айтканы чын болгон. Качан ого райкомныҥ качызы сöс берерде, ол тоолу секундка эрмек айдып болбой, унчукпай турды. Оноҥ кандый да уур jÿкти ийининеҥ туура таштап ийген чилеп, тереҥ тынып, ÿшкÿрип, айтты:\n– Иште бар ончо jедикпестерди ончозын мойыныма алынып турум. Чын. Партийный агитация jурт албатыныҥ ортозында коомой öткöн. Кöп сабазында ишти, бистер, «Кызыл Таҥдак» колхозтыҥ коммунисттери, калай öткÿргенис. Партияныҥ ла башкаруныҥ jöбин кажы ла колхозчыга jетирбегенис, оныҥ jаан учурыне тереҥжиде jартабаганыс. Шак мынаҥ улам колхозчылар öткöн текши jуунда тургузылган jаан сурактыҥ учурын jетире\nоҥдободы. Jе бу керекти бис тÿзедип аларыс, – Селешов терлеп, бурлап отурган Jабынаров jаар кöрди. Онызы бажын jаратканду кекип, шулмус кöстöриле кÿлÿмзиренип ийди.\n– Качан керек оҥдоло берзе, мени ижимнеҥ jайлаткар, иштеп болбозым деп, jартын айдып турум – деп, Селешов айтты.\nJеерен чачту, уйдыҥ кöзи ошкош тосток кöстÿ, бешпек ак чьграйлу, ак чамчалу, бойьш эмеш кату ла сöзинеҥ туура баспас кижи эдип кöргÿзерге кичеенип jÿретен Безмеров Николай Михайлович – райкомныҥ баштапкы качызы ус сабарыла столдыҥ ÿстÿнде jаткан jалбак шилге ток этире согуп ийеле, бюроныҥ члендериниҥ jÿстери jаар суракту аjыктап кöрди. Jе jажыл сукноло jаап салган столдо отурган улустаҥ кем де эрмек айтдды. Баштапкы качыныҥ кабинедиҥде тып-тымык боло берди.\n– Бюроныҥ члендеринде нöкöр Селешовко сурак jок по? – , Безмеров ичкери эҥчейип, эки колыла столго тайанып, öрö турарга jазанып, айттьг.\n– Jок.\n– Jарт.\n– Ижинде кандый jедикпес болгонын нöкöр Селешов билип алды ошкош – деген ÿндер угулды.\n– Онойдордо, нöкöр Селешов, – деп, Николай Михайлович jаан, jеерен бажыла Селешов jаар кекиди. – Слер нöкöр Jабынаров база, – ол тууразында отурган Озочы Кыпчакович jаар кöзиниҥ кырыла кылчайып кöрди: – сыраҥай ла кыска öйдиҥ туркунына калык-jонныҥ ортозында партийный пропаганданы тыҥыдыгар. «Кызыл Таҥдак» колхозто öткöн текши jуун слерге jаан ченелте болдьт. Ол, байла, слердиҥ санаагардаҥ чыкпас... Мен бодозом, нöкöр Селешовты ижинде артырып койор, ого кату jакылта берер, колдо турган артыкту малды колхозко табыштырзын деп jартамалду ишти колхозчылар ортозында öткÿрзин деп некеер, 'Мындый ок jакылтаны ла некелтени нöкöр Jабынаровко база эдер... Бюроныҥ члендери бу сурак аайынча нени сананып jадылар?\n– Бу олорго баштапкы ла калганчы jакылта болзын, – дежип, бюроныҥ члендери баштарын кекигилеп, Jабынаров ла Селешов jаар кöргÿлеп, кезиктери кÿлÿмзиренгилеп отурдылар.\nJаҥыс ла Чоднаков нени де айтпай, тÿҥзÿйип калган отурды. «Сен, уул, эмдик ат чылап туйлаба» – деп, карган öбöгöнниҥ айтканы эмдиге jетире оныҥ сагыжынаҥ чыкпай, оныҥ меезин торт ло öрÿмдеп турды.\nСелешов райкомныҥ бюрозынаҥ jанып ла келген бойынча коммунисттердиҥjуунын öткÿрип, кажы ла коммунист колхозчылардыҥ ортозында кандый иш öткÿретенин jартап берди. Оҥоҥ бойы кажы ла айылга кирип, кажы ла колхозчыла таҥ алдынаҥ куучындажып, олорго партияныҥ ла башкаруныҥ исторический jöптöрин jартап турды. Ол керек дезе Белчеков Чаманыҥ да айылына кирип, айылдыҥ ээзиле экÿ кöп сурактар аайынча блааш-тартышту куучын öткÿрди.\nJок, мен слерле jöп эмес. Бис, алтай улус, минип jÿрер ады jок, саап ичер уйы jок канайып jадарыс? – деп, Чама jаан, алырак кöстöрин там алчайта кöрÿп, колын jайып, кайкап айтты. – Мен бойым учун айдынып турган эмезим, менде тÿҥей ле ат jок. Мен карган -тижеҥдер керегинде айдып jадым. Темдек эдип мениҥ энемди алалы. Ондый неме ады jок кайдаар барар.\n«Кÿреҥ ат эмди сениҥ адыҥ эмес, энеҥниҥ ады болуп калган турбай» – деп, Селешов ичинде сананды. Jе ат бу санаазын чыгара айтпай, кÿлÿмзиренип, Чама jаар кöрди:\n– Слер бойоор до бодозоор, Чама, карган улуска ат не керек? Олорго кандый туза? Бойоор до бодозоор. Ат олорго иштеп турган эмее, олор атка иштеп jнт ине? Jайыла öлöҥ эдип турум деп jортор. Уйе-сööги оодылганча öлöҥ чабар. Кыжыла дезе öлöҥ тартып нурум деп шыралаар. Корон соокто оны сугарар, азыраар... Jе олор аттаҥ кандый кирелте jадылар?\nЧама ого удура нени де айдып болбоды. «Сöс бажына тудуп алды ине, шилемирди» – деп, ол ичинде туйка сананды.\nСелешов чыгып jадала, эжиктиҥ jаньша тура тÿжÿп. Чама jаар бурылып айтты:\n– Сен, нöкöр Белчеков, бу сурак аайынча нени де айдар, нени де сананар болзоҥ, онызы бойыҥда туру. Ончоры сениҥ уйадыҥда арткай. Jе öскö улусты тектертип, jÿзÿн-базын куучын айдар болзоҥ, ол тушта эрмек\nбашка болор... Керек болзо, сениҥ jууда да jÿргениҥди эске алынып ийерис.\n– Бу не? Кезедÿ бе?\n– Канайда оҥдойтон эдиҥ, анайда ла оҥдо. Jе Талдуда Чиймевиҥ уулы Кару jанып келген...\nКенетийин Чаманыҥ эди-каны сооп, чырайы кугара берди.\nСелешов Иван Тÿнтеевич ол jаар кылчас та эдип кöрбöй, эжикти калт этире jаап, чыга берди.\nСалкын токтогон. Сÿрекей айас ла тымык кÿн турды. Jастыҥ келери узак та болзо, кар терлеп, кайылып, ууралардыҥ jабынтыларьшаҥ jерде jаткан шÿлÿ карга тамчьшар мычылдада тамчылан турды.\nАралдыҥ ол jанында кара агашка бÿркеткен узун кырлактуу тÿлтийип калган унчукпай турат. Деремнениҥ эжик алдында кайа-ташту таскыл мееотердиҥ карын салкын учурып, кобы-jиктерге тыгып салган, меестер горт ло каранты учун, jас чек ле jууктап келгендий кöрÿнет. Туралардыҥ трÿбаларынаҥ, олордыҥ jанында турган каа-jаа чадыр айьглдардыҥ тÿнÿктеринеҥ чаҥкыр ыштар чоргыгылап, кöк теҥериге кöдÿрилип, ондо jайылып, кайылып жалат.\nАлмардыҥ jанында Карчага Сарыкöсов тракторын эргизип, оны кÿркÿредип болбой, калактап, арбанып турды:\n– Jаҥыс тракторды эргизип аларга jарым тÿш керек- Jылу гараж бар болгон болзо, база мындый болор беди, эмди öлöҥгö эки катап барын келер эдим.\n– Онызы чын, Карчага, быjыл гаражты айдары jок тудуп аларыс – деп, Селешов оныҥ jанына базып келеле, айтты. – Чупча тоҥуп калган ба?\n– Эмди де эни часка эргизерге керек, двордо уйлар дезе öлöҥин ÿзе jит салган, куру туруп jат. Артыктап тартьгп алган öлöҥ бу jоткондордо божон калган...\n– Керек коомой болуптыр – деп, Селешов айдар немеанн таппай, бажын jайкап, ÿшкÿрип турды.\n–Мен эки jылдыҥ туркунына колхозтыҥ правлениезин гараж тудар керек деп эрещjййнап келдим, jе эш ле неме болбоды – деп, Карчага бийиркегендÿ ооок кöс- тöрин Селешовтыҥ чырайынаҥ туура албай, кату сыркынду эрмектенди. – Ады база миллионер колхоз! Бисти jаҥыс ла «Крокодилде» jураар керек. – Ол сÿрткÿштÿ, кап-кара колдорын марляныҥ болчоктон салган ÿзÿктериле арчып, кöзине тÿжÿп келген кулакту бöрÿган карызыла öрö ийде салып, оноҥ ары эрмектенди.\n– Jе быjылча шыралагай, оноҥ башка база каҥайдар? Малды-ашты jылдаҥ jакшы чыгарып алатан болзобыс, гараж-сараж тудары кайда барып Ондый да болзо, эмдеештеҥ агашты-немени белетеп алар деп бис Озочы Кыпчаковичле бу ла jуукта куучындашкаиыс – деп, Селешов эмдик кылыкту аттыҥ jалын сыймап, jобожыдып турган чылап, Карчаганыҥ ийипине бойыныҥ уур колын салып, коо jараш ÿниле араай куучындап турды. – Сен бисти мыны ончозын кöрбöй туру деп туруҥ ба? Бир уунла ончо jыртык-тежикти туй тудуп болбозыҥ ине. Бу ла кöрзöҥ, койлорго кошар керек, уйларга двор керек, машиналарга гараж керек, колхозчыларга клуб, больница керек – ончозын бир уунла канайып тудар?\n– Онызы чын, Иван Тÿнтеевич, – деп, Карчаганыҥ соок чырайы эмеш эрип, тееркегендÿ ле кату сыркынду кÿреҥ кöстöри jылып, ÿнин jымжадып, араай айтты.\n– Сен, Карчага, эҥирде бистиҥ айылга кирзеҥ, куучын бар – деп, Селешов сур öҥдÿ кöзиниҥ тирjек jыкпыгыла тыртас этире имдеп ийеле, ары болуп, деремнени тöмöн телтейтип, jарындарып jайкап, табылу база берди.\n«Чындап та, мен öйинеҥ öткÿре öктöмжиреп турган болорым ба? Селешов то, Jабынаров то менеҥ тенектер эмес ине – деп, оныҥ кийининеҥ ары кöрÿп, Карчага бойында сананды. – Jе кандый да болзо, мен тÿҥей ле ок айдарым, олорды сÿре ле торсуктап, тыйбаладыптурза jакшы. Оноҥ башка jедип алган jедимдерине болорзынгылап, токунагылай да берердеҥ маат jок» –деп, Карчага оноҥ ары сананып, ичинде кÿлÿмзиренип, каткырып ийеле, тракторыныҥ кабиназына кирип, оны кÿркÿредип ийди. Трактор кÿркÿреп, кÿзÿреп, бастыра бойы селеҥдеп, выхлопной трубазынаҥ чаҥкыр ышла атырып турды...\nJууныҥ öйинде, качан Карчагага ла оныҥ нöкöри Мендиге он ÿч, он тöрт jаш кирер тушта, олор темир салданыҥ кийининеҥ тентириле, тентириле ÿрбеп 'базып туратандары, салданыҥ тутказынаҥ бек тудуп, оны jерге бадай базарга кÿчтери jетпей турнтандары, эмдимындыйкÿчтÿ темир атка отурып алганда, Карчаганыҥ са- наазына сÿре ле кирип турар болды. Ол тушта оныҥ нö- кöри, оноҥ бир jаш кичинек Менди, ,кой кабырып jÿре- тен. Ол кийген кийими бош ÿлбÿреп, кызыл эди кöрÿнип jÿрген учун, улуска кöрÿнеринеҥ уйалып, jажынып jÿретен. Койлорын тойдыра кабырала, олорды тебеледип балала, Карчагага кыра сÿрерге болужып туратан. Олор экÿ бирÿзи салданыҥ бир тутказынаҥ, экинчизи экинчи тутказынаҥ тудуп алала, арый берген аттарды ачу сыгырышла, кайыш камчыла изидип, ичкери айдап, jергелей базып туратандар. Эҥирде айылдарына jангылап келгенде, Мендиниҥ кичинек карындажы ,Санаа, чай ичишке ичи тастайып калган, торт ло тöрт сööк уулчак, jаан кижиниҥ кöзи ошкош санаалу йöзиле jайналганду КÖрÿп, талкан jийдим деп ыйлап, агаш айагын арын-бери мергедеп турдтан. Менди ого бригаданыҥ одузын айланыжып тура, колдыҥ-буттыҥ аразынаҥ уурдап алган бир ууш талканын, эмезе Карчаганыҥ ла бойыныҥ jигениниҥ артканын, эмезе койлоп jÿреле, öлтÿрген öркöзиниҥ эдин экелип бергенде, уулчак сÿÿнгенине кыйгырып, арык колдорыныҥ алакандарыла чабынып, курсакка арай карылбай, кем де блаап аларга дурган чылап, меҥдеп-меҥдеп jип отуратан. Мыны кöрÿп, Мендиниҥ кöзиниҥ jажы тöгÿлип, ол туура кöрÿп, унчукпай отуратан. Кере тÿжÿне бойы оозына чыкту неме салбаган учун, аштаганына бажьв айланып, кускузы келип, тизелери тыркырап туратан. Кичинек Санаа бир ууш талканныҥ jыдына болуп, ичи сыстаганча томон чайдаҥ ичип алала, оттыҥ jанында малдыҥ шыйрактарынаҥ эткен туулакка койонныҥ балазы чылап болчойо jадьип, уйуктап калатан. Энези иштеҥ арыган ла ачынган jанатан. Кеэикте бойыныҥ шыралу jÿрÿминиҥ ачузъщ jаан уулына, Мендите салып, оны согуп та туратан. Ол тушта Карчага нöкöрине кандый коркушту килейтен эди!\nОл тушта бир кезак ийттер öскÿс албытыныҥ кöзиниҥ jажын ичип, байыган эмей. Чама ол тушта колхозтыҥ председателиниҥ заместители ле кладовщик болуп иштеп туратан. Ого колхозтыҥ склады бойыныҥ кладовойындый болгон. Мал-неме сойгондо, оныҥ эди каранга ла кайылып калатан эмей. Ол ÿй улуска, балачбаркага кизиреп, ары-бери алчайтып маҥтадып туратан эди. Сÿре ле мен фронтко jÿрген, шыркалаткан кижи деп мактаныл, аймактаҥ келген jамылударга jалканчып, олорго кой сойып, кайдаҥ да кулур, мöт алып берип туратанын кöп улус билер,\nБир катап бригададаҥ эт jылыйарда, оны сен уурдагаҥ деп, койлоп jÿрген Мендини тудала, токпоктоп, ояоҥ атту айдап экелеле, алмарга сугуп салганы Карчаганыҥ\nсанаазымаҥ öлöрдиҥ öлгöнчö чымпас. Ол кÿн тÿнде Карчага öштöп, Чаманыҥ туразыныҥ кöзнöгин ойо сокконы, öч алганына маказыраганы база ундылбайт.\nЭртен тура Мендини алмардаҥ чыгарып ийерде, Чама, Опой, Санушка уйазы мында jуулыжып алган каткырыжып турарда, Мендиниҥ энези ыйлап, кыйгырып, уулын сокконы, чын уурданган болзо, мен онын öлтÿрип саларым деп айтканы, керек болзо, сен баламды слерге öлтÿрип берейин, jигер деп онтогоны эмди де Карчаганыҥ кулагына jарт угулат. Ол тушта тайгадаҥ тÿшкен Амыр öбöгöн алмардыҥ jанына jортуп келеле, мыны кöрÿп ийеле, уулды энезннеҥ айрып алган.\n– Уурчы кÿчÿкти öлтÿрип салзын, сен оны не айтырып туруҥ?! – деп, Öпой шыркырууш ÿниле айдала, и-и-и- деп, каткырып, бастыра бойы селеҥдеп турган.\nБу кÿн эҥирде Карчага ла Менди деремнениҥ эжик алдында мееске чыгып алала, орой тÿн киргенче отургандар.\n– Ол ийтти, сени соккон учун, jаргыга берер керек – деп, Карчага айткан.\n– Оноҥ не 'болор? Чама судьяны да садып алган – деп, Менди чырайы кугарып калган айткан. Оныҥ айылынаҥ уурыныҥ эди табылганы санааҥа кирет пе? Былтыр jайгыда. Коп болордо, милҥция келип, тинтиди ине. Jе Чама канайып та актанып чыга берген, колхозтыҥ ма. лыньгҥ эди деп айткан дежет. Ол тушта колхоз малды кайдаҥ сойот. Тöгÿн. Керектиҥ аайы1на чыгарга келген судья ла шылучы эки-ÿч кÿнге Чаманыҥ наjызы керик Опойдьгҥ айылына аракыдайла,койдоҥ сойдырып jийле, jангылай берди ине. Öго ÿзеери Чама мени сокконын кем де кöрбöгöн, энем мени сокконын ончо улус кöргöн –деп, Менди ачу кÿлÿмзиренген.\nJуу божоордоҥ бир jыл озо олор экÿ jетинчи класста ÿренгендер. Менди сÿрекей jакшы ÿренип туратан. Ол ÿлгерди эмезе куучынды эки-ÿч ле катап кычырып алала, эске алынып, айдыга беретен. Кандый да уур задачаларды чаазынга бичибей, сагыжында бодоп ийетен. Оныҥ учун ÿредÿчилер оны сÿрекей сÿÿйтендер. Кандый сагышту, керсÿ уул болгон эди.\nЧамага соктырган кийининде, ол бош ло арыктап, там ла ÿрелип, кара кöетöри чек каткырбас, кунукчылду боло берген. Ол сÿре ле jöдÿлдеп туратан, jе тÿкÿрÿгин качан да биске кöргÿспейтен. Бис оны соокко öткöн бо-\nлор деп бодоп туратаныс, нениҥ учун дезе оныҥ айылы деремнедеҥ беш километр ыраак болгон, ол кÿнÿҥ ле jанып туратан, кийими дезе jыртык, соок болгон.\nБистиҥ деремнеде ол тушта телефон до, радио до jок болгон. 9 майда, айас, jылу кÿнде, jуу токтогоны керегинде солун табышты jурт Советтиҥ элчизи Узун Келин деп чоло атту ÿй кижи экелген эди. Ол тушта Мендиниҥ кöзинде кандый да ижемjи, сÿÿмjи кöрÿнип келген. Адазы jуупа атанган кÿннеҥ ала суручап jок jылыйып калган. Jе ондый да болзо, адам тирÿ, олjого алдырган болор деп, Менди иженип jÿретен. Эмди jуу божоордо, олjодо улус jанар, jайымга чыгар. Адам да jанып келердеҥ маат jок деп куучындап туратан. Калганчы экзаменге ол келбеди.\nАйылына барып jÿрген балдар «Ол оору, тöжöктöҥ туруп болбой jадыры» – деп айдып келдилер. Ол кÿннеҥ ала Менди тöжöктöҥ öрö турбаган. урок jок, экзамендер кÿч, оныҥ учун кöдÿртиген болор дежип, ÿредÿчилер бойлорыныҥ паёкторынаҥ бир эмеш кулур jууйла, калаш быжырала база бир кичинак сару табала, Карчаганы турпуза ла мыны jетир дешкен эди.\nКачан Карчага кирип келерде, Менди öрö öҥдöйöргö албаданган, jе öҥдöйип болбой, тумчугыла эмес, оозыла солуктап, тынып каткырарга албаданып айткан:\n– Сен мени jаскы торбок чылап уйуктаарга кел-диҥ бе? Мениҥ öрö туратаным тöгÿн неме болбой, – оноҥ калашты ла сарjуны кöрÿп, – олор меге болушпас – деп, туура кöргöн. Энези кичинек Санааны алганча койлой берген окшкош, айылда ол jаҥыскан эмтир.\n– Эртен-соҥзун бистиҥ деремнеге врач келетен дежет. Мен оны бери jÿктенип те болзо экелерим. Ол сени кöрöр, эмденип jазылар эп-арганы табар – деп, оныҥ торт ло оҥкойо берген кöстори jаар. Карчага jÿреги ширтилдеп -кöрÿп, jе оныҥ -санаазын jарыдарга омок ÿниле айткан.\n– Нöкöр, эмди мен jаҥыс ла терс канла, ириҥле тÿкÿрип jадым – деп, ол j-öдÿлдеп, jер jаар тÿкÿрҥп айткан. – Сананзам, öкпöм ÿзе ÿзÿлип, ирип, чирип калган ошкош... Чама соккон кийининде былтыр jайдаҥ бери, быjыл jайга jетире терс канла, озо баштап канла какыргам, эмди торт ло тулку кандар ла ириҥ чыгар болды...\nДеремнеге аймактаҥ врач келерде, Карчага оны эреп-jайнап jадып фермага jетирген. Врач Мендиниҥ кöксин тыҥдап кöргöн, карызынаҥ тудуп, jÿрегиниҥ согулыжын тоöлогон. Оноҥ кем де jаар кöрööй, айткан:\n– Устÿ, jакшы курсак jигер. Öкпöгöргö соок öткöн эмтир. Туберкулез. Бойыгарды чеберлегер.\nМендиниҥ энези эки колы бош салактап кадган, кöзиниҥ jажы айланыжып калган, бойы врач jаар jайнагаҥду ла чöкöгöндÿ кöрÿп турган. Врач ÿй кижи оныҥ кöрÿжине чыдажып болбой, чемодаҥынаҥ jöдÿлдиҥ ле баштыҥ оорузыныҥ таблеткаларын алып берген.\n– «Болот канайда кызыганы» деп бичикти экелдиҥ бе? – Менди кургак эриндерин jалап, врачтыҥ сöстöрин тыҥдап та укпай, Карчагадаҥ сураган.\nОйто кайра деремне jаар келип jадала, врач ÿй кижи Карчагага айткан:\n– Ол уулчак сениҥ нöкöриҥ бе?\n– Ээ.\n– Коомой, ол эмди öрö турбас.\nМыны Карчага билип те jÿрген болзо, jе бу сöстöрди угала, бастыра бойы соой берди.\nУч конгон кийининде Мендиниҥ энези Карчагага бош ло коркып, чочып калган jетти.\n– Менди сени барып, экел ле экел деп, jайнап турарда келдҥм.\nОлор деремнедеҥ Салаага jедип келерде, тал тÿш болгон. Айас, jакшы кÿн турган. Менди Островскийдиҥ «Болот канайда кызыганы» деп романыныҥ калг��нчы страницазын кычырып jаткан.\n– Балам, сен не амырабайдыҥ? – деп, энези кирип келеле, уулыныҥ колында бичнкти кöрÿп ийеле, айткан: – Уч кÿнге тÿндÿ-тÿштÿ кычырып jат. Уйкум келбейт деп айдат.\n– Эне, слер чÿрче чыксаар, мениҥ Карчагага айдатан оöзим бар – деп, Менди бичикти jаап айтты. Энези чыга берерде, ол Карчагага кандый да килеген, эмезе комудаган кöрÿшле кöргöн: – Jе, божогон. Кöзимди jумуп, уйуктаган болзом, ойто тыныш алынып болбой божоп калар эдим. Бу бичик ÿч кÿнге jÿрÿм учун öлÿмле тартыжарга болушты... Эмди мен ого удурлашпазым. Темей неме... – Оноҥ оныҥ чырайы кандый да саҥ-башка боло берген. – Бар. Мен амырайтам, – деп, ол кöзин jумуп, учында айткан.\nКарчага нени де айдып болбой, айылдаҥ чытала, торт ло санаазы jок немедий кечÿ jаар сербеедеп баскан. Бежен алтам öткöн бö, jок по, айылдаҥ Мендиниҥ энезиниҥ ачу-корон кыйгызы угулган:\n– Балам! О, кудай, балам!..\nБÿгÿн öлöҥ тартыи барала, Салааныҥ jалаҥын аjыктап, öткöн jÿрÿмин, нöкöрнниҥ öлгöнин Карчага катап- катап эске алынып, öч алар деген санаадаҥ улам, тыныжы буулып турды...\n* * *\nРайкомныҥ бюрозыныҥ кийининде «Кызыл Таҥдак» колхозтыҥ коммунисттери ле комсомолдоры баштамы партийный организацияныҥ качызы Селешов Иван Тÿнтеевҥчке баштадып, колхозчылар ортозында jартамалду jаан иштер öткÿргени, кöп колхозчылар бу суракты jак-шы оҥдоп алганы, кандый да jöп чыгарып болбой, ÿзÿлип калган текши jуунныҥ кийининде бу jуулган колхозчылардыҥ экинчи текши jуунынаҥ jарт кöрÿнди. Бу jуун. да кöп колхозчылар куучын айттылар. Клубта jуулган улус баштапкы jуÿндагызынаҥ чик jок кöп болды. Jуунга керек дезе карган-тижеҥдердеҥ бери келдилер. Сок jаҥыс Чама Белчеков келбеди. Шак мынаҥ улам, артыкту малды колхозко кошпос дежип керейлеген немелер, Чаманыҥ колтукчылары, башчы jок артып калала, чек тымый бердилер. Öткöн jуун тушта Чаманыҥ меке сöстöрине кирген улус бÿгÿн бойлорыныҥ турумкай эмес болгондорынаҥ уйалгышап, Чамага ла оныҥ колтукчыларына ачынгылап, jуунда олорды карам-кайралы jок сöгÿп турдылар.\nКолхозчылар ортозында jаан тоомjылу карган колхозчы Эш öбöгöн -кемниҥ де изÿ куучынынаҥ токтоныкпай jиилеп-jиркиреп турган колхозчыларга колын jаҥып, олор тымый берерде куучындап баштады:\n– Мен бодозом, колхозчылардыҥ колында турган малды астадар керек, нениҥ учун дегежин, бир кезек улус jаҥыс ла бойлорыныҥ хозяйствозын кичееп jадылар. Ондый улус колхозко иштееринеҥ кыйып jадылар. Эки-ÿч саар уйлу, атту эмезежулунду беелÿ, jирме-одус койлу, бежен-алтан касту билешер колхозко не иштеер. Олор бойлорыныҥ да хозяйствозыныҥ бажына чыкпай jадылар...\n– Чын, чын.\n– Тöгÿн. •\n– Бойыҥда ат jок беди?\n– Ха-ха, – деген ÿндер Эш öбöгöнниҥ куучынын туй базып ийди. Ол оноҥ ары нени айтканы чек угулбай барды. Jууныҥ председатели jоон ӱндÿ, байалгак сынду, кату чырайлу, орто jаштаҥ ажа берген колхозчы тура jÿгÿрип, графинниҥ мойынына оныҥ ок бöгиле ш��ҥкышдада согуп, кыйгырыи турды.\n– Нöкöрлöр! Араайыгар, араайыгар. Сен, Токтой, не багырып туруҥ. Эрмек айдарга турган болзоҥ, сöс алала, айт.\nТал тÿште башталган jуун орой тÿнде божоды. Кол- хозтыҥ текши jууны колхозтыҥ Уставына эткен jаҥы тÿзедÿни jарадып алды. Бу jöп аайынча кажы ла колхозчыныҥ билези бозулу jоон уй, беш кой, бир jоон чочко тудар, артьик мал бар болзо, тургуза ла колхозко табыштырар учурлу болгон.\nКолхозчылар жлубтаҥ экидеҥ-ÿчтеҥ чыккылап, таҥкылагылап, кимиренип, эмезе jаркырада куучындажып, экидеҥ -jаҥыстаҥ таркагылап турдылар.\n– Эх, эмди ат jок не болор? Аҥдап нени минер? – деп, кем де арбанып, jер jаар тÿкÿрип ийди.\nJуунныҥ учы jаар ээчий-деечий куучьин айткан, бош ло терлеген бурлаган Jабынаров ло Сешешов, олорло кожо Чоднаков колхозтыҥ клубынаҥ улустыҥ эҥ ле учында чыктылар.\n– Мылча, торт ло мылча, – деп, Чоднаков каткырып, маҥдайыныҥ терин арчып, бöрÿгин кептей кийип айтгы.– Jаҥы клуб тудуп алала, мыны обществейный мылча эдип алыгар, Озочы Кьшчакович.\n-–Jарайт. Эзенде келзегер. слерге чабынарга кайыҥ jалмуур jазапсаларыс–деп, Jабынаров кокурлады.\n– Акыр, эмди кайда барып тÿнейтен, сениҥ айылыҥа барайын ба, Иван Тÿнтеевич? – деп, Чоднаков эстеп айтты. – Уу, соогым jайылды.\n– Слерди база кайдаар эдер! – деп, Седешов каткырды. – Киригер, киригер. Изÿ чай да табылар, jымжак тöжöк тö табыдар.\n– Бистиҥ jерде кажы ла кижиниҥ айылына барзагар, чык деп качан да айтпас–деп, Jабынаров айтты.–Бистиҥ улус кÿндÿркек, jалакай улус. Керек дезе Чама да чык деп айтпас.\n– Ол карын jамылу кижи келди деп jалканчыыр эмей\n– деп, Селешов айтты. – Акыр, ол бÿгÿн jуунга экелбеген болотон?..\nJоткон-салкынныҥ öкпöзи öчкöн. Тымык та, айас та тÿн турды. Муҥдар тоолу jылдыстар караҥуй чаҥкыр теҥериде 'мызылдажып, jер jаар чокту кöстöриле кöргÿлеп турдылар. Карчага теҥери öрö кайкаганду аjыктап, ару кейди jеҥил тынып, айылы jлар араайьга базып браатты. Кичинек тужунда оны карган энези jылдыс тоологон кижикиҥ ичи jарылар деп, ого jылдыс тоолотлой коркыдып туратаны сагыжына кирерде, оныҥ каткызы келди. Оныҥ кийининде кем де тоҥ карла тÿрген-тÿрген кыjырт- кыjырт этиребазып клееткени угулды. Удабай ого Санаа jаба jедижин келди.\n– Jакшы ба, Карчага.\n– Jакшы, – кенетийин ачынганына, кородогонына Карчага чыдажып болбой,–jе сен мени не истеп туруҥ?\n– деп, оныҥ jолын туй туруп, оны соок сыркынду кöзиле кадай кöрÿп, тумчугыныҥ ÿйттери jаанап, сурады. – Сен тöрööнди, эш -нöкöрди, тапкан эмезиҥ бе?!\n– Карчага, слер канайып тураар, нени айдадаар – деп, Санаа алаатып, туктурылып, эмештеҥ тескерлеп айтты.\nЧаманыҥ кызыныҥ кийининеҥ jÿгÿрип турганыҥды билбес болор деп туруҥ ба?! Билерим, билерим – деп, Карчага ичкери эҥчейип, öчÿркеп, кородоп ло маказы- рап .айтты. – Jакшыны тапкак ла туруҥ! Бар, бар! Не туруҥ, бар! Чаманыҥ jööжöзин оронып, курсагын jип, jыргап-сайрап jат. Оныҥ jетирген улу «быйанын» ундып сал��ыҥ ба? Билериҥ бе сеи, чимириктÿ таҥма, акаҥды кем öлтÿрген! Чама... – Карчага кенетийин эки колыла jÿзин jаба тудуп, öиоöп турган ба, айса онтоп турган ба, jе бастыра бойы селеҥдеп, нени де айтпай бир эмеш турды.\nСанаа озо баштап нени де оҥдоп болбой, jе Карчаганыҥ айткан калганчы оöстöрин угун, jÿреги шимирт эдип, чырайы жугарып, нени айдарын, нени сананарын аайлабай турды.\nОзо баштап Карчага билинди. «Акыр, бу мен канайып турум? Тенек уулчакты кандый jеткерге ийде оадьгп jадым». Ол бар jок кÿчиле кöксинде кайнап келген коронды, öч алар деп амадаган санааны jаба базып, Санаа jаар бурыльш, ÿни тыркырап айтты:\n– JоК, jок. Сениҥ акаҥ оорып öлгöн. Jе мен Чаманы\nкöрöр кÿÿним jок, оныҥ учун jÿÿлгексиреп, та нени айттым болбогой...\nСанаа ÿни тыркырап, ого jайнулу кöрÿп айтты:\n– Учына jетире айткар. Айткар учына jетире! Мен Чамага тийбезим! Чертенип турум, тийбезим! Jе мен неадекиҥ jартын билер учурлу. Ол мениҥ карындажым, акам.\n– Билерим, билерим – деп, Карчага ойто ло катуланып, кезем сыркынду айтты:-–Ол меге карындаштаҥ да артык 'болгон. Сен оныҥ jÿрÿми керегинде нени билериҥ? Нени де билбезиҥ! Jе качан бир тушта мен сеге ончозын куучындап берерим, эмди jан, уйукта–Санааны ийделÿ, jаан колыла араай ийде салып ийди.–Чамага тийбе, мен тöгÿн айткам. – Оноҥ ары барарга турала алаҥзып, ойто бура согуп, Санааны jардынаҥ кучактай алып, араай айтты:–Баралы, баралы, карындаш...\nАйдыҥ jÿк ле эки jаҥызы. Чаҥкыр теҥериде чичкечек коркок мöҥÿн ай ла тоозы jок мызылдашкан, суркурашкан jылдыстар ак карга бÿркеткен jалаҥдарды, кырлар- ды кандый да jарт эмес öчöмик, уйкузырап калган немедий jарыкла jарыдып турды. Деремнеде бир кезек туралардыҥ кöзнöктöринде оттор мызылдажып кÿйе берди.\nАмыр, тымык... Jаҥыс ла эки уул тоҥ карга кыjырада араайын базып брааттылар.\n* * *\nСелешов чыга берерде, Чама бир кезек öйгö кыймык jок, чырайы кугарып калган отурды. Оныҥ бастыра бойын, ал санаазын, jÿрепин 'бирÿзи бирÿзинеҥ коркушту санаалар кара булуттардый каталыжып, кысталыжып бÿркеп ийди. Оныҥ ырызы, аргалу, jеткилдÿ jатканы, бу jакшьшак туразы, муурмактап, jÿзÿн-jÿÿрленкп азырап алган малы, ак-чек эмес те болзо, jе качан да бузулбагадый тойу-ток, бек jÿрÿми эки-ÿч ле сöстöҥ jемирилип, Чаманыҥ кöстöри караҥуйлай берди. Азыйда Кару- даҥ ол керегинде письмо келген деп угала, ол мындый тыҥ коркыбаган эмей.\nЧама ла Чиймениҥ уулы Кару фронтко кожо jÿргендер. Бир катап, олор окоптордо отурар тушта, от-калапту адыштар болор тушта, Чама бойы- бойы шыркалап ийгенин Кару кöргöн лö ого шырказып таҥып аларга бо-\nлушкан... Оноҥ бери кöп jылдар öтти. Кару суру jок jылыйып калган. Ол ло от-калапту адышта ол öлтÿрткен болор деп, Чама сананып jÿретен. Jе айылына jанып келеле, ол Карула кожю фронтто jÿргени керегинде кемге де айтпаган... Эмди Кару, торт ло jер алдынаҥ чыгып келген неме чилеп, jер-алтайына jанып келди... Канай- дар? Кайда 'барар? Чаманы эзен-амыр, аргалу, jеткилдÿ jаткан деп угала, ол айдыжы jок öчÿркеп, jаандарга угузар. Ол тушта Чамакы тöрöлин саткан деп, военный трибунал jаргылаар...\nШак мындый санаалардаҥ улам, Чаманыҥ эди-каны соок терле бÿркеле берди. Чама бу тÿрмедеҥ jанып келген тербезен немениҥ сöзи тöгÿн,' коп, ол jамаҥдап турÿ актанза, актанып1 та ийер эди. Jе оныҥ килинчектÿ jÿрÿми, оныҥ эткен jÿзÿньбазын jаман кылыктары ончозы кайкалап чыгып кердеҥ маат jок. Jаргы оны тÿҥей ле ок jаргылаар. Керек болзо, оиыҥ Менди деп уулды да сокконы, оньг öлтÿрип сайганы ак-jарыкка чыгып келер. Карчага бу кÿндерге jетире нöкöри учун öчин альш болбой, каныгып jÿрÿ...\nУйде кижи jок болгон. Чама туразыныҥ тöринде кыбына кирип алала, кере тÿжÿне jымжак орынында jадып алала, потолок jаар кöрÿп алган, бойьшыҥ öткöн jÿрÿмин ончозын, ончозын эске алынып jатты. Оноҥ ары, эҥиргери, нени де сананар кÿÿни келбей барды. Керек дезе бойыныҥ уйадыныҥ алдынн бойын актаар да кÿÿҥи келбеди...\nJе, «ачан эжикте кыита кызыныҥ öткÿн ле коо, jараш ÿни угуларда, Чама чочыганына тура jÿгÿрип, jарым тÿшке бош ло карый берген чырайын уужап, омок ло сÿÿнчилÿ, jардак, ийделÿ болуп кöрÿнерге албаданып, эжикке базып келди. «Бÿгÿн балам нени де билбес, jакшы – деп, Чама ичинде сананды. – Эртен, эртен мен оныҥ кöзине удура кöрбöзим. Эртенгизин эртенги кудай билзин».\nОл эжикти чакту колыла ийде салып, элбек jардын тÿзеде тудуп, эжикте кынка кирип келди.\n– Ада, мен эртен таҥла атанарта тергенип турум – деп, Рая jажыркап ла ол jаар эрке кöрÿп айдарда, Чаманыҥ jÿреги jылый берди. «Балам нени де билбейтен болзо, кайдат...».\nОнызын бойыҥ билгейиҥ, балаад, – Чама кÿлÿмзиренерге албаданып, jе кÿлÿмзиренип болбой айтты.\n– Ада, слер кайтаар?! Слердиҥ чырайаар куп ла куу,\nне 'болгон? – деп, Рая jаан кара кöстöрин тазырайта кö- рÿп, чочьвп ла коркып сурады. -– Слер оору болбойоор. Ондый болзо, мен эртен атанбазым.\nКызы барбай артып калала, бу коркушту табышты угуп ийер болор деп, ширтилдеп, Чама меҥдеп айтты:\n– Jок, jок. Атанар болзоҥ, атан, балам, мениҥ бажымныҥ оорузы эртен турага jетире jазылып калбай...\n* * *\nЭкинчи jуун божогон кÿн тÿнде Селешовтыҥ айылында Jабынаров, Чоднаков, Селешов бойы бир чööчöйдöҥ аракы ичип, таҥ jарып клеедерде, бир ле болгон уйуктабас туру дежип, куучындажып отурдылар. Олор ÿчÿ сок jаҥыс лампаны курчай отургылап аларда, олордыҥ jаан кöлöткöлöри тураныҥ ичин чек туй бектеп ийди- Селеповтыҥ ÿйи экинчи кыпта кичинек уулчатыла кожо амыр уйуктатылап jаттылар, оныҥ учун Иван Тÿнтеевич бойы казан-айакты башкарып турды.\nЧачын тескери килейте тарап алган, кара чырайлу, мойынына jетире шык этире топчылап салган кара шинельдÿ, эмеш талбак кулакту Чоднаковтыҥ кара кöстöри лампаныҥ jарыгыныҥ jаркыныга кискениҥ кöстöриндий суркурап:\n– Коркушту керек эмтир, комой керек – деп, бажын jайкап, куучындап отурды. – Карудый серемjилÿ кижиниҥ сöзине бÿдÿп, оны jаргылаар деп айдарга jарабас. Jе олор экÿ чып ла чын фроятто кожо jÿргени jjарталза, слердиҥ Белчешовко кем де килебес. Оны кату каруузына тургузар...–деп, Чоднаков чотулдада куучындап отурды.\n– Оныҥ ондый керек эткенин кем билген?–деп кöстöри сÿре ле кÿлÿмзиренип, каткырып jÿретен Озочы Кыпчакович эмди соок кöрÿп, тыйрык соргуулду каҥзазынаҥ чаҥкыр ышты чыгарып айтты. – Jууныҥ баштапкы jылдарында jуудаҥ шыркалу jанган кижи болуп, jаан кÿндÿде jÿрген дежет. Ого ÿэеери тудунар-кабынар, чыйрак кижини улус сÿÿп те, тооп то jадылар. Jе Чаманы улус сÿÿбейтен де, тообойтон до, улус оноҥ jалтанып, коркын jÿретен.\n– «Чама деп кижиле фронтто кожо тургам, ол кижи бойып бойы шыркалайла, jана берди» – деп, Карудаҥ письмо келген дежип коп jÿретен. Jе Карудаҥ база письмо келбеген, ол сурузы jок jылыйып калган, ол коркушту коп ол ло бойынча ундылып калган – деп, Иван Тÿнтеевич эки кÿнге уйуктабаганынаҥ сур кöстöриниҥ тирjек jыкпыктары кызарып калган куучындап отурды. – Эмди Кару jанып келди- Ол эмди айдыжы jок Чаманыҥ кылынган кылыгы керегинде jетирер. Эмдиге jетире канайып угуспай туру?\n– Кару кандый керек эткен? – деп, Jабынаров Чоднаковтыҥ кара чырайы jаар кезе кöрÿп, сурады. – Слер нениҥ учун оны серемjилÿ неме деп айдьгп тураар?\nЧоднков бир эмеш уячукпай отурала, айдайы» ба, айса айтпайын ба деп алаҥзып турала, оныла коштой эки коммунист, райкомныҥ члендери отурган учун, кыскарта айтты:\n– Озо баштап ол олjодо болгон, оны бистиҥ улус jайымдаган ошкош, jе jанып келеделе, эзирик болгон бо, айса кандый, согушкан, мынаҥ улам керекке кирин, бурулаткан.\n– Азыйда ол коомой ло эмес уул болгон эди...–деп, Озочы Кыпчакович айтты.\n– Кижи öскöрип jат – деп, Селешов неге де санааркап айтты.\nСенекте кемниҥ де тизиреде басканы угуларда, ончозы унчугушпай эжик jаар кöрдилер. Эжик калырт эдип, элик тере jаказы телтейген, ак куруга туттуртып салган Кÿндÿчи кирип келди. Ол меелейин уштып, jÿзин уужай тудуп, jакшылашпай да айтты:\n–- Jаман jеткер болуп калды-\nТураныҥ ичинде тьш боло берди.\n– Чама Бöрÿлÿ Артта, Баткыйлардыҥ агаш айылында, jадыры. Та jеткер болгон, та бойы адынган, jе туку качан божоп калтыр-\n– Чын эмеш пе?! – деп, баштап тарый малга бöрÿ табарган болор деп сананып отурган Селешов тура jÿгÿрип, ичкери эҥчейип, ÿни тыркырап сурады.\nJабынаров ло Чоднаков бойы-бойы jаар кöрÿштилер.\n– Кече мал бедреп jÿреле туштадым, ийт-куш jип салбазын деп, агаш айылдыҥ эжитин бектеп салдым. Айылдыҥ jанына от салып койдым – деп, Кÿндÿчи отурбай айтты.\n– «Эткен jаман кереги качан бирде бойыныҥ кара бажына jедип jат» деп, алтай улус айдатан – деп, Селешов айтты.\n– Бойыныҥ jаргызы – деп, Чоднаков унчукты.\n«Кызыл Таҥдак» колхозтыҥ элбек jалаҥдарын, кырларын, агаш-ташту тайгаларын, кобын-jиктерин эртен тура мÿн jымжак ла jылу jарыгыла сыймап, эркеледет. Колхозтыҥ jурты ойгонып, туралардыҥ трубаларынаҥ чаҥкыр ыштар чоргун, оромго jойу удустар, чанакту аттар, трактордьгҥ кÿзÿреген таjбыжы, автомашиваныҥ огуртаны толо берди.\n' Санаа айылына jедерге меҥдеп, адын ээртеп, ого jеҥилчек мине согуп, трактордыҥ jанында турган Карчагага бажыла кекип ийеле, турлуда айылына кÿн öксööрдöҥ озо jедип аларга меҥдеп, адын камчылап, кечÿ jаар маҥтатты. Оноҥ удаан jок аралдыҥ кечÿзинде оныҥ коо, öткÿн, jараш кожоҥы сыылап, кырларга jаҥыанып, öзöктиҥ ичине jайыла берди кыс.\nАймакисполкомныҥ текши бöлÿгиниҥ заведующийи Иван Петрович Майманов бÿгÿн неге де маҥзаарып, öкпööрнп турганын аймакисполкомныҥ ончо ишчилери кöрÿп ийдилер.Ол бош алаатып калган кöстöриле алдында jаткан чаазындарды аjыктап, столдо дурган телефонныҥ трубказы jаар суракту кöрÿп, трубканы тударга jÿреле, колын кенетийин серпе тартып, Тургушка отурып болбой, энчишей турды. Оноҥ трубканы чичкечек, узун сабарларыла кабыра тудуп, тунгак ÿнле трубка jаар кыйгырып ийди:\n– Больница! Майманова кандый?! Неме jок по?\nБу ла ок кыпта отурган аймакиополкомяыҥ шкошлдор аайынча инспекторы! семис, шелкик jаакту, орто jашка jеде берген ÿй кижи кандып да jалакай ла кутус кöстöриле чаазындарын тÿзедип, башкарып турган jиит ма- шинистка кыска имдеп ийеле, оноҥ Иван Петрович jаар бурылып, токунаалу ла керсÿ ÿниле сурады:\n– Кемди сакып туругар, Иван Петрович?!\n– Уул – деп, Иеан Петрович чырайы кызарып, кара кöстöриниҥ jаштары мöлтÿреп айтты. Керек дезе оиыҥ эмеш тазай берген тöбöзи де кызара берген.\nИван Петрович сÿрекей кемзинчеҥ, jобош кижи болгонынаҥ улам ба, айса кандый бир шылтактаҥ улам, jе одус jети jашка jетире кижи албаган. Кыстардыҥ алдына эрмек айдып болбой туктурылып туруп калатан кööр- кий болгон дежет. Бир кезек jиит келиндер ле кыстар оныҥ эр кижи болгонын торт ло ундыгылап койоло 'бо, айса шоктоп по, jе оныҥ кöзинче бойлорыныҥ jÿзÿн базьш jажыттарын куучындагылап', оны аҥдытылап ту- ратан. Иван Петрович олорго нени де айтпай, столдыҥ ÿстÿне там ла jабызада эҥчейип, чаазындарды каралга кöзине jууктадып кычырып, оноҥ тегерик 'башту перозо ла кыjырт-кыjырт этире бичип отуратан.\nJе аймакка главный зоотехник болуп, кара-кÿреҥ чырайлу, быjыраш чачту, jаш кайыҥдый коо сынду, кеберкек, аар-алмыс, шуур-шулмус кылык-jаҥду Нина Аҥчибаевна келген кÿинеҥ ала керек чек ле кубула берди.Качан Нинаныҥ кöзинче аймикисполкомдо иштеп турган келиндер ле кыстар Иван Петрозичти аҥдып, шоодып баштаарда, Нинаныҥ чырайы кенетийин кубулып, кöстöри кандый да килегендÿ ле кунукчылду боло берди. Оноҥ Нина келиндерге кату-кату сöстöрдöҥ удура айдып ийеле, бош амаатый берген Иван Петровичти колтуктай альпп, айакисполкомныҥ туразынаҥ чыга берди.\nОл кÿннеҥ ала та не болгон болбогой, jе Иван Петрович кижи таныбас болуп кубула берди, Качан да галстук кийбеген бойы, керек дезе галстук кийип алып, ишке келди. Нина дезе, торт любалазын жорьгпан мÿркÿт чилеп, оны корый алып, бойы тилгерек те, керишч��ҥ де болгон учун, ончолорыныҥ состорын туй чаап салды.\n– Jобош ло, унчукпас ла кижи дейле, базынгылап, амтажыгылап калган.\nКööркий Иван Петровнч те торт ло чечектей берди. Оныҥ кöстöри де курчый берди ошкош дежип, кöрÿшганыштары шымыражып турдылар.\n– Кас ээчип jÿрÿп, каргаа буды сынат – деп, кезик улус чечеркегилеп, удабай ла ол Нинаныҥ кÿнине тийе берер дежип, каткырыжып турдылар. Jе олордыҥ каткызы тегин jерге калды.\nНина колхозтордьj эбирип jÿрÿп jанып келген кÿнниҥ эҥири, июль айдыҥ jылу эзиндÿ тымык эҥири, Иван Петровичтиҥ jÿрÿмияде эҥ ле ырысту кÿн болгон. Олор аймактыҥ тöс jери болуп турган jаан jурттыҥ учында элбек jалаҥныҥ ортозында отургандар. Нина Иван Петровичке jапшынып, оныҥ jаагына jылу, кандый да тату тыныжыла тынып, куучындап-куучындап отурды...\nБу кÿн теҥериде jылдыстар да Иван Петровичке сÿрекей jараш кöрÿнди. Олор теҥеридеҥ мызылдажып, имдегилеп турдылар. Айландыра турган сÿÿри башту кырлар айдыҥ сÿттий jарыгына jарыгылан, кандый да чöрчöк jериндеги немедий чаҥкырайып, теҥери öрö уча бергедий jеҥилчек кöрÿнгилейг.\nИван Петровичтиҥ jÿрÿминде баштапкы ла катап оны шоотпой, электебей, оныҥ керсÿ, jалакай кылыж-jаҥыи билип, талjыҥдабай, ачык jарык куучъшдажып отурган кыска ырыс ла зрке сöстöр сакып, бош ло шыралап калган jÿреги сÿÿнип, ишинер билинбес типилдеп турды...\nJе кижи кайкаар неме, нениҥ учун дезе бу эки кижи кылык-jаҥдары чек эки башка болгон. Кандый да болзо Нина тескери кылык-jаҥду, тилгерек, ачынчак кыс болгон. Иван Петрович дезе jобош, унчукпас, тöп санаалу кижи, ого ÿзеери ол Нинадаҥ он jашка jаан. Качан олор сакыбаган jанынаҥ айылду-jуртту боло берерде, бир кезек улус олор экÿдеҥ биле де, jурт та болбос дежип, ажындыра белгелеп турдылар. Бу чын да болордоҥ маат jок болгон. Нениҥ учун дезе айылду-jуртту болгонынаҥ ала ай öткöн бö, jок по, jе Нина öбöгöнине удура кыjыраҥ, кыйтас оöстöр айдар' боло берди. Jаан jашту, jÿрÿмди сÿрекей jакшы билер эмегендер чала кÿлÿмзиренижип, Иван Петровичти токунадып турдылар.\n– Алдырбас, ол кööркий барлу болбой кайтсын.\nJе Иван Петровичти токунадары да керек jок болгон, нениҥ учун дезе ÿйиниҥ ары-быжы да ого музыкадый угулатан.\nНинаныҥ ичи айдаҥ айга там ла jооноп, jÿзинде кандый да чодурлар, кÿреҥ толбулар табылып, чырайы jаман боло берди. Jе Иван Петровичке ол кемнеҥ де jараш болгон. Бир катап ол Нинаныҥ чербек кардын араай сыймал, оньи эркеледип айтты:\n– Ниночка, бисте уул бала болтон болзо кайдат-..\n– Уул, – Нинаныҥ чырайьи кÿрере берди. – Сендий аамай неме болзын ба?! Jок, сеге уул керек болзо, мен öчöжöрдö сеге кыс чыгарын берерим.\nИван Петрович эҥирде уйуктап болбой диванда ары- бери аҥдапып jатты. Нина оны орыннаҥ сÿрÿп ийген сенеҥ бери ÿч айдаҥ ажа берген. «О калак, кайткан неме деп айдар! – деп, Иван Петрович улу тынат. – «Кыс чыгар» деген болзом, ол öчöжöрдö уул чыгарып берер эди!»\nБÿгÿн Мöрöйди кем аларын Иван Петрович jÿреги шимиреп сакыл отурды. Удабай телефон кандый да кулак тунгадый шыҥырт этти. Иван Петрович трубканы ала койып, тыркырууш ÿниле:\n– Майманов угуп туру! – деп кыйгырып ийди.\n– Накöр Майманов, ÿйигер : кыс таап алды. Бескезн 2 килограмм jети jÿс грамм – деп, кандый да медсестра кÿÿн-кÿч jок айдып ийеле, трубканы илип салды.\n– Кыс... – деп айдала, Иван Петрович торт ло кижи öлö бергендий кунукчылду ÿшкÿрди-\n– Кыс, Иван Петровичтиҥ ÿйи – Ниночка кыс таап алган – дежип, кожо иштеген улустары jиркиреже бердилер. Оны ончозы! jылу уткыгылап турдылар. Кажы ла кижи оныҥ колынаҥ тударга меҥдейт. Азыйда оныла колдоҥ тудужыл эзендешпейтен айма киспол ком ныҥ председатели оны колынаҥ тудуп, узак силкип турды-\n– Уткып турум, уткып турум. кÿндÿлÿ Иван Петрович!\n– А бала чыкканына учурлаган той качан болтон? – деп, андый-мындьш 'аракыдаштарда туружарын сÿÿйтен сары тиштÿ, кÿжÿл ошкош бÿдÿмдÿ бухгалтер кайдаҥ да чыга конуп келеле, ыирjайып калган каткырып турды. – Слерди, Иван Петрович, -семис ирик ле бир шадр аракы белетеп' алган деп уккам.\n– Той болбос! – ден, Иван Петрович ачынганына торт ло чырайы кöгöрип, шыйкынап айдала, бухгалтер- ди ийде салып, турадаҥ учкан куштый чыга конды. Ол айылы jаар тÿрген-тÿрген базып, бойында мынайда кикиренип браатты: – Кысты шоктоп ло чыгарган ине, меге ле öчöшкöн ине!\nОл айылына jедип келеле, öлтÿрерге белетеп, азырап салган ирикти буузынаҥ чечип, куйругына тееп ийди:\n– Кыс чыккан! Тирÿ артканыҥ учун ого быйан айт,\nИрик ачынганду маарап ийеле, картошконыҥ саптарын былча базып, мааланыҥ учы jаар маҥтады.\nИвин Пегрович туразына кирип келеле, эдер немезин сананып таппай, чымындар öлтÿретен эдип jазаган резинкала столдыҥ ÿстÿнде маҥтажып турган чымындарды öлтÿре берди.' Оноҥ газеттер кычырып, бир эмеш санааркап отурала, кÿÿн-кÿч jок öрö туруп, сумкага сÿттÿ болуштоп, помидор салып алала, кöзнöктиҥ алдына jараштыра öскÿрген jараш чечектердеҥ ÿзÿп алала, больница jаар ÿрбеедеп, базып ийди.\nŸй улус бала табатан тураныҥ эжигине оны медсестра токтодын, кирерте jарабас деп айдьгп, оныҥ чечектерин ле экелген курсагын алып алала, экинчи кöзнöктöҥ барып кöрÿгер деп айтты. Кöзнöктöр jердеҥ бийик эмтир. Кыска сынду кижи болчокко, эмезе кирпичтерге туруп алала, кöрöтöн болуптыр. Иван Петрович нениҥ де учуҥ jÿреги эмеш шнмяретг, кознöктон ичи jаар карап кöрди. Нина нени де айтпай, орында кÿлÿмзиренип jатты. Ого öрö турарга jаjрабас дежет. Оноҥ медсестра кÿлÿмзиреҥип, ак бöслö ороп салган, jÿзи чырчыйыт ыйлап турган немени кöзнöккö jууктадып келерде, Иван Петрович бу чыҥырып турган кичинек немеге килегеҥинеҥ ичи ачый берди.\nОноҥ карманынаҥ блокнодын чыгарып, бир листти ÿзе тартып ийеле, ÿйине мынайда бичиди: «Канайдар, 'Ниночка! Мöрöйди сен алдыҥ. Сен öчöшсоҥ, уул да чыгар эди. Jе кыс та болзо, кайтсын!» Бу бичикти ÿйине берип ийеле, ол бажын омок кöдÿрип, иÿл��мзиренип, айылы jаар базып ийди. «Кьис, кызычагым» – деп, араай шымыранып клееткенин ол бойы да билбей калды.\nБу кÿннеҥ ала Иван Петрович чек öскöлöнди. Базыды да седеҥ боло берди, эрмек-куучыны да тыҥ, чокум, кöстöри де омок болды.\nJУРУМ – КОЖОҤ\nБу jалбак, тоозынду кара jолды тöмöн öдÿк jок jылаҥаш, jамду jыртык кийимдÿ, бийик сынду, он беш jашту, сырсак, арык уул борjоҥ öлöҥдÿ jалаҥдардыҥ кычкылтым jараш jыдын тынып, чап-чаҥкыр, айас теҥериге сайылып жалган туулардыҥ ьйаартын калган баштарын аjыктап, ташту меесте тарбалjы акшыганын, черткиштер öлöҥниҥ ортозында чуркурашканын тыҥдап, кÿскери jайдыҥ кÿйÿп турган кÿнине öртöдип, басканынаҥ бери кöп jылдар öдö берди. Ол тушта уул кемге де кожоҥдобогон кожоҥын кожоҥдогон, кемге де айтпаган амадузын сананган. Нениҥ учун дезе. эбире кырлар, агаштар, таштар, ондо-мында обоолор ло кырларды эдектей саргара быжып калган чöйбöк кырадар болгон. Оныҥ кожоҥын кем угатан эди база? Jаҥыс ла унчукпас кьврлар тыҥдагай- Олор1 уккан кожоҥды кемге де айтпас. Jажын чакка jажырып салар; jалаҥдар да, агаштар да айтпас кожоҥды шулмус салкын учурып, ойлодып,\nöскö, ыраак jерге алып барар... Кижиниҥ jÿрÿмин, анчадала качанда ундылбас бала тужын узун jылдар канайда ыраак, ырааж агызып сала берет, онойдо ок ончо неме öзÿп, 'кубулып öскöрип, ырап калат... Jе jÿректиҥ тÿбинеҥ чьпккан кожоҥ тегин кожоҥ змес, тереҥ шÿÿлте, амаду еадынган кожоҥ – качан да ундылбас. Ол öлбöс, мöҥкÿлик – бу кырларда, бу агаштарда, бу jалаҥдарда артып калар.\nJаҥмырдыҥ суузы эмезе jайгы чалын суркурада jунуп салган бороҥоттый, кара кöстöрлÿ, куу чырайлу, чичке, узун мойынду, узун буттарлу уул таҥ алдынаҥ jÿрер jÿрÿмин бу ла мынаҥ, бу jолдоҥ, туку öрö, öзöк- тиҥ бажында турган jурттаҥ баштаган эмес пе? Ол тушта ого бу кару, тöрöл jерди таштап, таныш эмес jерлерте барарга кÿч болгон. Мында кажы ла таш, кажы ла агаш, керек дезе кажы ла öркöниҥ ичеени, момонныҥ тÿрткÿни таныш болгон. Оныҥ jылаҥаш будына бу jалаҥдар, агаш-ташту тайгалар, кыйгак тегенектÿ карлар торкодый jымжак, эрке билдиретен эди канча jердеҥ шыркалаткан, бош шилтекширеп, терези калыҥжып калган тамандарын jара кескедий курч таштар, байла, бу jерде jок болгон.\nJе тöрöл jери кандый да кару болзо, бу jер-алтайынаҥ ырап барар кÿÿни ,jок то болзо, он беш jашту Эжерге бу jолды тöмöн базарга келишти, нениҥ учун дезе ÿренер, кöпти билип алар деген санаа-шÿÿлте ончо санаа кÿÿндерди акалап чыккан. Ол тушта ого jаҥыс ла бу тöрöл jерин, таныш улузына, айылы-jуртын таштап барарга кÿч болгон эмес, jе онойдо ок кара кöетÿ, бир кару кысты таштап бар;арга база кунукчылду болгон. Jе Эжер бу кызычакка болуп, Караколдо артып калган болзо, санаазында бойы бойын электеер, шоодор, бойы- на бойы тÿкÿрер эди. Нениҥ учун дезе эр кижиге, адазы jок öскÿс кижиге, jымжак, турумкай эмес болорго jарабас. Ондый да болзо, ол бойыныҥ кунукчылду санаазын, ару амадузын jажырып болб��й кожоҥдоп, кожоҥ ажыра бойыныҥ кÿÿнин, бойыныҥ эҥ бÿдÿмjилÿ, эҥ кару наjыларына – тöрöл jалаҥдарына ла кырларына айдып берген:\nТеҥериде бир jылдыс,\nКöс jеткежин, ок jетпес.\nТелекейде бир ÿÿре,\nСанаа jетсе, салым jок...\n...Эмди, он jыл öткöн кийининде, Эжер бу jолды öрö jортуп браадала, ончозын jап-jарт эске алынып, бойында араай кÿлÿмзиренди. Ол адыныҥ тискинин бош салып, эмеш тереҥзимек чырыштар кечире тартып койгонтер- лÿ, jаан маҥдайъш арчып, беш сабарыла койу кара чачын тескери тарап, сананды: «Эх, ол öйлöр ойто келген 'болзо, база ла онойдо ок jылаҥаш, jыртык, jе jайым ла 'jалтанбас бойым öзöкти тöмöи, тоозынду кара jолло ко- жоҥдоп, jаҥы jÿрÿмге удура базар эдим. Ол кожоҥды ойто ло кожоҥдоор эдим... Jе кожоҥныҥ баштапкы jарымы эмдиги öйгö келишпей jат. Эмдиги öй jылдыстар ортозына jоруктаарыныҥ öйи. Кöс jеткен jылдыска ракета jетпес деп кем айдар? Кÿнди эбире бистиҥ ракета учуп jÿрÿ ине. Кожоҥныҥ экинчи бöлÿгинде jÿрÿмде туштажып турган кöп учуралдар керегинде айдылып jат. Салым? Jе салым дегени ол не?» .Эжер атпас эдип, адын камчылап, тискинди силке тартып, изÿ кÿнге эмеш jалкуурып турган jобош адын jорголодо бас- тырып, jортуп ийди. Jÿзÿн-jÿÿр боочылар ажар, jÿс абызын суулар кечер, тайгаларды, öзöктöрди керип, койчыларга, малчыларга jÿретен кижиге мындый jобош, чыйрак, jакшы аттаҥ артык не керек? Агроном, инженер-механик, колхозтыҥ председатели – легковой машиналу эмезе мотоциклдуучурткылап та турза, бир ле кöрзöҥ, балкашка тÿшкÿлеп калган jадар. Ветеринарный врачка jакг шынак аттаҥ артык неме jок...\nКÿреҥ ат солуктап, токумныҥ алдынаҥ карарып чыгып келген териниҥ кычкылтым jыды jытанып, бажыныҥ jанында кÿÿлежип учкулап турган кöгööндöрди, чымындарды ÿркÿдип, бажын букуп, шыйманып, барып jатты. Эжердиҥ араай jорукка, изÿ кÿнге чала уйкузыгылап турды. Кöктеҥериде тейлеген шуҥуп, айланат. Оныҥ кара кöлöткöзи jалаҥдар, jыраалар, jаан теҥкеккорумдар ÿстÿле jылат. Алдьгнаҥ öрö машина кÿÿлеп, удабай бу- рулчыктыҥ учынаҥ кош тартар машина чыга конуп, оҥ- «ак-чиҥкöк jерге чарчальш, куу-кÿреҥ тоозынды туман- дый кöдÿрип, Эжердиҥ jаныла сурт öдö конды. Тоозын Эжерди ады-бойыла туй алып ийди. Ол ачыиганына арбанып, адын jырс этире камчылап ийеле, тоозынныҥ ол- jогонаҥ чыгара маҥтадып1, ак jалаҥла машинаныҥ кийининеҥ учуртып ийди Эжер анча-мынча болбой, Салааныҥ балкашту, айры-тейри сууларында онтоп, огурып jаткан машинага jаба jедижип, аайы бажы jок маҥтадып туртан алдамыш шоферды камчызыныҥсабыла кезедип ийеле, адыныҥ оозын араайлада тартпай, оноҥ ары ыраак эмес деремнеге маҥтатты... Ол кулакта кÿÿлеп турган серÿÿн' салкынга, машинаныҥ ыкчап огурып туртан табьпжына, кабинадаҥ бажын чыгарып1, «Эжер, Эжер, сакызаҥ!!» – деп, чаҥкыр платту, ак чырайлу кьгстыҥ кыйгырып турганын кулагьшыҥ кырыла да укпа- ы... Jалбак jÿстÿ, быjыраш чÿрмештÿ, сыкык, сÿмелÿ кöстÿ ааркалап уул коштойьгнда отурган орус кыска кöзиниҥ учыла имдеп, скоростьты каjырт этире тартып, оныҥ кулагына эҥчейип, кыйгырды:\n– Алдырбас! Бистеҥ качып ол кайда барар? Бир минуттыҥ бажында ондо болорыс, нöкöр доктор!\nМашина аай-бажы jок огурып ийеле, ичкери тап эдип, балкашту, суулу ойдык jердеҥ чыгара калыды. Кабинада отурган доктор бала, кабинаныҥ агаш бÿркÿзине jырс этире тÿртÿп, кöзиниҥ оды jалт эдип, чедиргендер чачыльпгг, кызыл тегеликтер айланыжа' 'берди. Шофер уул дезе, ол jаар кöрбöй дö, оны акалап барган атту кижини jаба jедерге, ÿчинчи скоростьты салып, ичкери куйун-салкындый шуҥуп ийди...\nКараколдыҥ колхозы азыраган малы да кöп, кыралап аш салатан jери де элбек, jаан, jе бай да эмес, jокту да эмес, чала орто колхоз 'болтон. Колхозтыҥ азыйгы председатели змеш турумкай эмес кылык-jаҥду, чööчöй кöрÿп ийтежин, чала оноҥ кыйьгжып' 'болбой, ого удура барар1, эл-jон ортодо тоомjызын jылыйтып салган кижи учув, ижинеҥ чыгартып салган. Оныҥ ордына келген jаҥы кижи jербойымыҥ улузыныҥ jаҥ-кылыгын jетире билбес ле иштиҥ-тоштыҥ аайына jетире чыкпаган учун, бщ кезек öйгö аайланып болбой jÿрди. Иштиҥ де дисциплиназы коомой болды. Улус öйинеҥ öткÿре jажый берген öе, айса аш-курсак, кийим-тудум jеткил боло берерде, керексийбей барган ба, jе ишке чыгыш деп неме, азыйдагызына кöрö, чала уйан. Jе Николай Кÿндÿевич Абаковко jаан болушты Омсктыҥ ветеринарный институдын божодоло, былтыр кÿскиде тöрöл колхозына иш- теерге келген jиит уул – Эжер Саймуович Ороев jетирди. Бу иштеҥкей, ак-чек, недеҥ де jана баспас уулды бу jерде кöп улус тооп то, сÿÿп те, jе бир кезек улус кöрбöй дö jат. Онызы да jолду, jышбыҥдап билбес кижи ончо улуска jарап болбос ине. Бир кезек улус оны азыйдаҥ бери öштöп келген ошкош- Öл öштöжÿниҥ тазылы\nсÿрекей ыраактаҥ, чек ле jÿрÿмииҥ тереҥинеҥ келип jат дежет. Эжердиҥ адазы 'Сайму Ороев колхозтыҥ партийный организациязыныҥ качызы болуп иштеп турала, колхозтыҥ малын, jööжöзин мензинип, тузаланып турган бир кезек öйлелердиҥ – эҥ ле озо колхозтыҥ председатели Кадуныҥ, правлениениҥ члендери: Тоҥкурдыҥ, Майчыктыҥ, Jымжайдыҥ ла олордыҥ тöрööндöриниҥ мындый каршулу керепин коскорып, олордыҥ кöп сабазын тÿрмеге айдаткан. Сайму Ороев бу керектиҥ кийининде jууга барала. Ада-Тöрöл учун Улу jууда öлÿп калган. Jе öч аларыныҥ, кыйа кöриниҥ öчпос кöрнöзи бир канча улустыҥ jÿректеринде эмдиге jетире артып калган.\nJууныҥ кату öйлöринде де, jууныҥ кийининде де уур jылдарда 6у öйлор колхозтыҥ башкараачы иштерине туруп алала, колхозты ÿптеп, jиишти тыҥ ла берган- Оҥм ,эмди кажы ла колхозчы jакшы билер. Эжер де оны эмдиге jетире ундьибай, олордыҥ бир бирÿзин учурал болгондо арай ла иöзине сайбай туруп, айдып алат. Мында ла jаҥы колхозтыҥ коҥторазында тар-мар керижип турала, Тоҥкурдыҥ ÿйи jылан чылап шыркырап, Эжерди талан, энчипип болбой, jаман санаазын чыгара айдыта ийген эмей:\n– Айылдардыҥ томоны эмес болзо, коозолу идиртен эмес болзо, торолоп öлуп калар эдиҥ, ийт. Эмди тойып алала, тыҥып туруҥ ба? Кижи ле кöрбöгöн неме болзо кайтсын.\n– Коозолу томон до jизем, колхозты тоноп jибегем – деп, Эжер' кичинек те ачынбай айткан.\nБу ок öйдö конторада турган Токтой, Тоҥкурдыҥ уулы, калаптанып турган энезин jеҥинеҥ jединип, конторадаҥ чыгарып ийген:\n–Энем, нени айдыта тураар! Айткан сöзööрдöҥ уйалзаар, коркызаар...\n...Эжер айылыныҥ jанына маҥтадып келеле, адынаҥ тÿже секирип, оныҥ ээрин алып ийеле, аттыҥ терлеп калган изÿ сыртын сыймап, jымжак кыл тужакла адун тужап, ÿйгении уштыта, агыдып ийди: «Бар, ото. Jаҥыс ла ыраак барба. Öлöҥ jок эмес, иргедеҥ ле ары öлöҥ ине»- Кÿреҥ ат оныҥ шÿÿлтезин билип ийген чилета, ол jаар санаалу кöстöриле кöрÿта, бажын кекип, оноҥ чадыр айылдыҥ кöлöткö jаныныҥ иргезинеҥ jажыл öлöҥди тыдырада отой берди. Эжердиҥ энези, jÿрÿминде кöп шыра, jедиктаес, jокту jÿрÿм кöргöн, ÿйе-сööгин сарзу-сата керип салган, бежен jаштаҥ ажа берген ÿй кижи, серÿÿн кирнестеде бойына башмак öдÿк кöктöп отурды. Оныҥ кара чачына кубал тöгÿп салган немедий, буурайып калтан. Маҥдайында тереҥ чырыштар оныҥ jÿрÿминиҥ уур jылдарын темдектеп тургандый jергелей jолдолып jаткылайт. Ол ижинеҥ бажын кöдÿрип, уулына jалакай, эрÿ кöстöриле кÿлÿмзиренип, jе кату, кезем ÿниле jакарган аайлу айтты:\n– Бар, казан белен, бойыҥ уруп ич. Мен öрö тураынаҥ калажырап отурым. – Оноҥ эмеш ÿнин jымжадып, унчукты: – Эмди мен сеге казан аспазым. Бойыҥ азып ичетен эдиҥ бе, айса кижи алала, ÿйиҥе астырьш ичетен эдиҥ бе, – онызын, экем, бойыҥ бил.\n«Э, бу темей эрмек эмей – деп, Эжер айыл jаар кирип, оттыҥ jаньгада турган кööштиҥ бÿркÿзин ачып, бойында каткырды. – Азараар, азараар. Тÿҥей ле энчигип отурып болбозоор». Кööштö jуулу семис эт кайнадып салган эмтир. Бÿркÿниҥ алдынаҥ оныҥ тату, jараш jыды тумчукка jаба -сокты. Эжигин кайра ачып койгон серÿÿн чадырда ажанып отурала, Эжер jÿрÿминде болгон бир учуралды, мындый ок jуулу семис этле колбулу учуралды, эске алынды. Бу учурал jаҥыс ла оныҥ эмес, jе кöп улустыҥ jÿрÿминиҥ эҥ ле уур öйлöринде, jууныҥ jылдарында, албатыныҥ сыраҥай ла аштап-суузап турган тужунда болгон. Ол тушта Эжер энезиле кожо колхозтыҥ койын кабырган. Айылда Эжердеҥ кичинек ÿч бала болгон. Олор ончозы эмди чыдап, кажызы ла бойыныҥ jолыла сала берди. Бир карындажы черÿде, экинчизи онынчы классты божодып jат. Сыйны Москвада иностранный тилдиҥ институдында ÿренип jат. Jе ол тушта олор ончозы jаш, курсактыҥ кабы немелер болгон эмей. Койдо эки де кижи иштеп турган болзо, колхозтыҥ председатели Jопшогой, копшык jаакту, суртулдаган кара кöстÿ, келтир тилдÿ неме, Эжерди иштета турган улустыҥ тоозына кошпой, арба эмезе сула ÿлешкенде, ого нени де бербей, jаҥыс ла энезине берип туратан. Оныҥ учун jаҥыс кижиге берген бир килограмм сула беш кижиге база канайып jедижетен эди. Эки конгон кийининде энези Эжерди барып азык сурап кел деп деремнеге ийген.\nПредседательдин эки кып туразына кирип келерде, кааран эттиҥ, быжырган калаштыҥ jыды тумчугына jаба согордо, бошло торолоп калган Эжердиҥ бажы айла- ньга, öзöги карарган. Jаан от салып койгон темир печкениҥ ÿстÿнде кааргышта уйдыҥ семис, сап-сары jуулу эди кайнап турган. «Ого jÿк бир чайнамды беретен болзо, кайдар» деп, Эжер öзöги толголып сананган. Jопшогой столдо ажанып отурган. Ол jуулу этти оозы jаар сугуп ийеле, узак чайнап, оноҥ ажырып, эжиктиҥ jанында самтар, jыртык тонду, куп-куу чырайлу, чичкечек мойынду уул jаар кылчайып кöрöлö, сураган:\n– Не келдиҥ? База ла jуткулап ийдиҥ бе?!\n– Бир килограмм сула беш кижиге не болор?\n– Ас па? Мыны качан jуткулап ийдиҥ?!\n– Мени нениҥ учун ведомостьто бичибегенеер, мен база иштеп jадым – деп, Эжер удурлажып айткан.\n– Сен канча jашту? – Jопшогой база бир болчок, jуулу этти оозы jаар сальпп сураган.\n– Он эки\n– Бот. Jажыҥ jетпес, оныҥ учун сениҥ курсак алар учурыҥ jок.\n– Иштеер учурым бар ба?\n– Сен энеҥ учун иштеп jадыҥ.\n– Бистиҥ адабыс фронтто, бис торолоп öлöтöнис пе? – деп, Эжер ÿни тыркырап, сураган.\n– А меге не керек? – деп, Jопшогой этти ажырып, кабагын тÿÿп, айткан. – Саймуныҥ сидиктерин мен азырайтам ба?! Менде сендерди азыраардаҥ колхозтыҥ ижин эдип турган улусты да азыраар курсак jок.\nОноҥ тижин чукчып, кегирип ийеле, экинчи кып jаар бажын бурып, кыйгырды:\n– Дуся, Дуся! Бистиҥ тайгыл кайда? Бу челдÿ этти\nого таштап берзеҥ.\nУйи экинчи кыптаҥ чыгып келеле, орынныҥ алдынаҥ туруп келген ийтке челдÿ этти таштап берген. Оноҥ öбöгöни jаар jалтанганду кöрÿп, айткан:\n– Бу кööркий оозына чыкту неме салбаган болор. Ого бир чööчöй мÿн, бир чайнам эт салып берзе кайдар?\n– Сен меге ондый немелерди амтажыдадым деп эрмек айтпа, кижиге кÿрÿмдер курсак та оҥду jиирге бербес.\nБу эрмекти учына jетире угуп болбой, öкпö-jÿреги, ичи-бууры кородоп, кичинек jудуругын кезе тÿÿнип,\nЭжер эжиктеҥ таралjып чыккан. Ол чыгып jадарда, Jопшогойдыҥ ÿйиниҥ ÿни угулган:\n– Jаҥар, балдары кöп кööркий, шыралап jат.\n– Jаман немениҥ балдары да кöп, – деп, Jопшогой арбанып айткан...\n...Эжер ажанып алала, öрö туруп, араай кимиренди:\n– Ийт эмди де соорып jадатан эптÿ jерди таап алган. Кладовщик. Jе эмди улус сеге тоҥ ло ондый jидирбес эмей. Базындырар кижи jок. – Оноҥ ичинде jаман каткырды: «Былтыр меге jарым шил аракы туттурарга келген jок по? Садып аларга сананган ошкош. Хе-хе- хе! Тойгон эди. Тöгÿндеп, куурмактап, уурдап jиген курсак ол кижиге курсак болор бо? Кан сороочы – jöргöмöш!»\nЭжер айылдаҥ чыгып келерде, энезиниҥ jанында тилгерек, копчы, jÿзÿн-базын солундарды ончозынаҥ озо угуп ийетен Jыламаш кöстöри суртулдап, кыҥылдууш ÿниле куучындап, сöстöргö карылып, меҥдеп-меҥдеп тылбырап турды:\n– Куда-ай, бу кижини мындый дейт. Олорды обоныҥ jанында jаткан дежет.\n– Jыламаш, сендий копчы, тилгерек неме jер ÿстÿнде jок болор – деп, Эжер каткырды. – Сениҥ сöзиҥди кижи база сöс деп угар ба?\n– Тьфу-ук, мени копчы деп кем айтты? – деп, Jыламаш чырайы да кубулбай, тилгереп чыкты. – Уйалбастарын! Мен качан да кадыттар чылап коп деп неме айдып кöргöлöгим! Контораныҥ jанында кандый да орус бала слерди сурап турган. Барып кöрÿгер, чын эмеш пе, тöгÿн эмеш пе?\n– Мени тöгÿндезеҥ, тилиҥди кезеле, чоҥчойыҥа jаба шидеп салар jогым ба, – деп Эжер кабагын jемире кöрÿп, айтты. – Чÿÿр-чÿмÿш, тобрак-тоозын jалмап jÿрзин. Эш-кереги jок jÿзÿн-jÿÿр коп jууганча. – Оноҥ тура jаар кире конды. Тоолу минут öткöн кийининде, ару чамча, костюм кийип алган, сенекке чыгып келди...\nОл контораныҥ jанына базып келерде, оныҥ jанында кижи jок эмтир. Jе ачык кöзнöктöрдöҥ каткы, куучын угулды. Николай Кÿндÿевич jаркырада каткырып турды:\n– Jе канайдар база! Мындый jараш, мындый jакшы доктор келгенде, jап-jаҥы больнида тутпаанча болбос эмтир. Слер бойдоҥ бо?\nКыс не деп айтканы угулбады, нениҥ учун дезе, эр улустыҥ каткызы оныҥ сöстöрин кöмö базып ийген. Элбек конторага кирип барарда, ондо правлениениҥ члендери, база тоолу улустар отурдылар. Олордыҥ ор- тозында кандый да таныш эмес орус кыс отурды: «Бу кыс болзо, мени не сурайтан болотон?» – деп, Эжер бойында сананды.\nНиколай Кÿндÿевич, сары чачту, бышпак сары чырайлу, чала коркок, тыртык тумчукту, ÿкÿниҥ кöзи ош- кош тегерик, сур кöстÿ, чала ичи jаанап, семирип jÿрген кижи, чаҥкыр-торко чамчазыныҥ jешин тÿрÿп алган, аттыҥ туйгактары ошкош jаан jудуруктарлу, сары тÿктÿ. ийделÿ колдорын столдыҥ ÿстÿне салып алган, кÿлÿмзирешш отурды:\n– Аа, Эжер Саймуович! Келгениҥ jакшы, келгениҥ jакшы. Малдыҥ докторы ла кижиниҥ докторы танышкар. Экÿлегер бойдоҥ улус эмтиреер, эдетен ижигер jуук болуптыр. Онойдордо, эрмек-куучындарды таап ийер болбойоор?\nЭжер кыс jаар лаптап кöрÿп, кÿделидий ак чачту, кап-кара кöстÿ, чийик кара кабакту, кара кöстöриле сÿÿмjилÿ кÿлÿмзиренип отурган таныш чырайлу баланы jакшы танып болбой, бойы база тиштери кажайып, jаҥ- мырдыҥ суузы jунуп салган jаан бороҥот ошкош кöс- тöриле кÿлÿмзиренип, алаатьш калган турды:\n– Акыр, акыр, мен бу кысты кайда кöргöм?\n– Кöрзöҥ, кöрзöҥ, таныбаачы болуп, араланып турганын – деп, кем де каткырды.\n– Бу бистиҥ Эжер. койлордыҥ угынаҥ öскö, неме таныбас болуп калган эмес пе? – деп, Николай Кÿндÿевич кокурлады. Каткы jир эдип калды.\n– Кайда кöргöм? Уйатузын!–-деп, чаҥкыр платту, ондый ок чаҥкыр jикпелÿ, спортивный куу пиджакту кыс араай каткырып айтты. – Сегизинчи класста кожо ÿрендис ие?\n– Валя? Валентина? Фу, кöрмöсти сени – деп, Эжер бажын булгай согуп, нениҥ де учун колын пиджагыныҥ эдегине арчып ийеле, ичкери сунды. – Jе jакшы ба, Валя? Сен мынайып öскöрип калгаҥда, сени менеҥ болгой, энеҥ де таныбас. Ай-ай, учы-тÿбинде барала, мынайып Караколдо jолугыжарысты кем билген?\n– Сени мен байа, машинаныҥ jаныла öдö маҥтадып jадарыҥда, камчыныҥ сабыла шофер уулды кезедип турарыҥда, jÿк ле кöзиҥнеҥ, оноҥ атырак, койу кара чачыҥнаҥ таныгам – деп, В��ля оныҥ jаан, арзак колын боиыныҥ кичинек, ийделÿ, изÿ колыла тыҥ тудуп, бу таныш эмес улустыҥ ортозында таныш, ого кандый да болзо jуук кижиге туштаганына айдары jок сÿÿнип, айтты.\n– Jе, эки доктор таныштаар ба? – деп, Николай Кÿндÿевич öрö туруп, карманынаҥ чыгарып келген чала кирлÿ пладыла ÿлÿш, jоон, кызыл мойынын арчып, сурады. – Ондый болзо, Валентина Владимировна, эм- тура медпункт болуп турган эки кып тураныҥ бир кыбында jадатан тураар. Jе оноҥ ары керек-jарак öскöлöнип, jаан тура керек болзо, эрмек-куучын jогынаҥ jаан тураны тудуп берерис. Эй, Jыламаш, эмди ле барып. Катядаҥ медпунктыҥ тÿлкÿÿрин алала, тураны ачып, jунуп, складта колхозтыҥ темир орындарыныҥ эҥ jакшы дегенин апарып, тургузып бер. Бир-эки отургуш, база стол апарып бер. Мыны ончозын кööркий ол кайдаҥ алар? – Оноҥ ол кыс jаар jаан бажын бура согуп, сурады: – Валентина Владимировна, слерде тожöк-неме бар ба?\n– Бар, – деп, Валентина чырайы кызарып, тöмöн кöрÿп айтты. Оноҥ Jыламашла кожо чемоданын тутку- лайла, таҥып салган тöжöгин тудунып, чыкты.\n– Эжер, бÿгÿн эки кураан кенете öлö берген – деп, тайгадаҥ тÿжÿп келген Jорук айтты. – Бистеҥ ары анча-мынча ыраакта турган Майтыныҥ койында база кураандар оорыгылап туру дешкен. Оноор качан ба- ратаҥ?\n– Бÿгÿн де болзо. атанар керек– деп, Эжер ажып брааткан кÿнди кöзнöктöҥ кöрÿп, эмеш санааркап айтты. – Кÿн эмди де чылбыр бажы бар турбай. Jортолы ба?\n– Jе, адыҥ ээрте, мен барып складтаҥ тус коштоп алайын – деп айдала, Jорук ёбöгöн конторадаҥ тампас- тумпас чыга конды.\n– Сен атанып jадыҥ ба? – деп, Николай Кÿндÿе- вич ÿкÿниҥ кöстöри ошкош кöстöриле Эжерге суракту кöрди. Эжер бажыла кекип ийеле, конторадаҥ меҥдеп чыкты. Оноҥ öрö туруп, ачык кöзнöктöҥ кöрÿнип тур- ган Межелик деп тууныҥ бажын, чаҥкыр теҥериниҥ ÿзÿгин аjыктап, сööк-тайагы кыjырт эткенче керилип ийеле, кайа кöрбöй айтты. – Эх, кандый айас кÿн, уулдар! Эмди гjаҥыс ла öлгöнчö иштеер керек. Бу бис. мында уйалбай не отурганыс? – Ол эбире согуп, улустыҥ чырайларын кайкап, аjыктап, сурады. – Бир, эки, ÿч, тöрт, беш, алты, jети – jети jе ле деген эрлер. Jети эр jуула тÿжÿп иштезе, канча кире иш этпес?!\n– Улус ончозы керектÿ келген ине – деп, колхозтыҥ счетоводы, тас башту, узун, сÿÿри тумчукту, кичинек сынду арык кижи, кажы чакта öчÿп калган каҥзазын оозынаҥ албай, jамакайы тöмöн чилекейи агып, сÿмелÿ кичинек кöстöри суркурап, чичкечек сабарыла чотты тырсылдада тартып, айтты.\n– Олордыҥ кöп сабазы jамылулар. Чын ба? – деп, Николай Кÿндÿевич кöгöлтирим-сары кöстöрин шуурып, бир кöзиле счетоводты шыкай кöрÿп, айтты. – Эмди ле ончогор ишке барараар. Öлöҥ обоолоорыс! Сен база ба- рарыҥ, Чоргой Мойтыч, jарт па?\n– Мен?! – Чоргой Мойтычтыҥ тас бажы кызарып, кöзин тÿрген-тÿрген чиҥип, каҥзазын оозынаҥ алып, унчукты. – Мен оору кижи ондо нени эдетем?\n– Буул тартарыҥ – деп, Николай Кÿндÿевич ол jаар кöрбöй дö, айтты. – Егорка, машинаны контораныҥ эжигине экел.\nШофер уул чыга конордо, контораныҥ ичинде тып- тымык боло берди. Правлениениҥ члендериниҥ чырайлары бÿркелип, бойлоры торт ло букалар чылап кылайыжа берген отурдылар. Jаҥыс ла jоон кара чымынныҥ кыҥылдап учуп, кöзнöктиҥ шилине тыч этире согулып турганы угулат. Олор калсызы ла канча jылдардыҥ туркунына колхозто иштеген, улусты да ишке чыгарып, кöмöлöп тургулайтан, бойлорын да правлениениҥ азыйгы члендери ишке сÿрÿп туратан, jе правлениениҥ члени jÿк ле башкаратан кижи ине. Оны айрууш алып, öлöҥ обооло деи кем айдатан? Бирÿзи кой-малды башка- рып, экинчизи сÿттоварный фермалардыҥ ижин башкарып, ÿчинчизи бригадалардыҥ ижин башкарып туратан неме эди. Азыйда мындый болгон бо? Счетоводтый, председательдий, оныҥ заместителиндий улустар jаҥыс ла бригадаларды, фермаларды эбире, айлана jортуп jÿретен эмей. Председательдиҥ заместители, кара чырайлу, байалгак сынду, кынду бычакту кижи, jаҥы председательге, jаҥы ветеринарга, ончо jаҥы немелерге короны куруп, ичинде ачынып сананды: «Jакшы öйлöр тушта, jакшы улус башкарганда, jÿрÿм де jакшы болотон эди.\nПредседатель, ветеринар, койдыҥ заведующийи кандый бир бÿдÿмчилÿ койчыга барала, койдоҥ сойдырып jийле, оны öлÿп калган деп актаҥ тургузып ла салатан неме эди. Оноҥ колхоз тÿреп калды ба?.. Эмди Сайму- ныҥ jыдымар уулы кижиге сек те jидирет эмеш пе!» Ол пол jаар тÿкÿрип ийеле, сопок öдÿгиниҥ бажыла чилекейин jыжа тартып ийди. Оноҥ бу караҥуй санааларын jедрегиниҥ тÿбине, jÿзиниҥ чырыштарына тереҥ jажырьвп ийеле, тату ÿниле наарылта айтты:\n– А, иштебей кайткан? Бу кижи этпей jÿрген иш беди база? Чындап та, барып эҥтере обоолоп ийеликтер.\n– Сен, Jымжай, не туруҥ? – деп, Николай Кÿндÿевич ончо улусты сурап баштады.\n– Тус аларга.\n– Эртен аларыҥ. Бÿгÿн барып, öлöҥ обоолош.\n– Сен, Кудачы?\n– Трактор ÿрелген.\n– Давай, öлöҥгö!\nМашина кÿркÿреп, контораныҥ эжигине тал туура тура тÿшти. Конторадаҥ чыккан улус машинага кÿÿн- кÿч jок чыгып, кезиктери кокурлажып турдылар. Николай Кÿндÿевич шоферго коштой отурып алды.\n– Мантат, Егорка!\nМашина бустап, кийин jанындагы выхлопной трубазынаҥ чанжыр ышты буркурадьш ийеле, турган ла jеринеҥ jаан скоростьло öзöкти öрö сурт этти...\n* * *\n... Эжер конторадаҥ чыгып барарда, оныҥ одожында турган эки кып эски тураныҥ чирип, оодылып калган сенегиниҥ jанында Валя чемоданыныҥ ÿстÿнде отурды. Ол эмеш эп-jоксынып, кунуга берген ошкош, jе jанына базып келген Эжерди кöрÿп ийеле, оныҥ чырайы jарый берди. Оныҥ кара кöстöри таныш кижи бары кандый jакшы дегендий ырысту кÿйÿп чыкты. Оныҥ кыскарта кезип салган, мызылдажып турган толкулу чачыныҥ учтары 0ки ийиҥине бирде тийип, бирде тийбей толголып турды.\n– Валя, сен чала кунугып турган ошкожыҥ, – деп, Эжер кысты сабарыла кезедип, jылу кÿлÿмзиренип айтты. – Алдырбас, удабас ла темиге берериҥ. Бистиҥ айылга кирип jÿр. Ол туку турган тура мениҥ турам болор. – Эже�� тöмöн колын уулады. – Мен эмди ле\nатанып jадым. Канайдар? Оҥду куучындажарга да öй келишпеди. Jе база кÿjн jок беди? Таныш кижи келген деп мен энеме айдып саларым. Сен, Валя, менеҥ де, мениҥ энемнеҥ де кÿжÿркебе, бир тужунда эптÿ jÿрген jогыс па?\n– Кайдаар брааткаҥ? – деп, Валя кунугып айтты.\n– Кураандар öлÿп jат. Барбай отурарга jарабас.\n– Айдарыҥ jолду – деп, Валя торт ло казалап jÿгÿрип клееткен Jыламашты кöрÿп ийеле, öрö туруп, айтты. – Jе, jакшы болзын, Эжер.\nЭжер айылына келеле, адын меҥдей-шиҥдей ээртеп, эмдÿ-тусту, инструменттерлÿ саквояжын адына бöктб- рип, энезине айтты:\n– Эне, слер мен jок тушта кажы ла кÿн эртен тура jаҥы келген доктор кыска сÿт апарып берип туругар. Ол меге тенип-теҥжип, айылымнаҥ качып турарымда, jаан болужын jетирген бала болор. Jаҥыс ла акча албагар.\n– Ол сениҥ та таныжыҥ, та катыҥ, меге керек беди. Jе сÿтти апарып ла тургайым – деп, Эжердиҥ эне- зи чала кыjыраҥтып, айтты. – Мыныҥ сÿт-эш ичип би- лер бе? Айса, компотло азырап койгон, городской немеҥ бе?\n– Сÿт ичпес кижи кайдаҥ келген деп айдар! – Эжер адына мине согуп, айтты. – Jаҥыс ла слердиҥ сÿт-неме апарып турганыгарды кöп улус кöрбöзин, оноҥ башка база jÿзÿн-jÿÿр коп jайылар. – Ол ары болуп, адыныҥ оозын силке тартып, кечÿ jаар маҥтадып ийди. Эжер удабай Jорук öбöгбнгö jедижип, оныла коштой ÿзеҥилери тийижип, меҥдебей ÿрбеедеп jортты. Кÿн ажып, караҥуй киргенче эмди де узак, оныҥ учун ыраак эмес jерге не меҥдеер?\nСерÿÿнле кожо ööгонöктöр, томюноктор кымылдап, кулактыҥ jаиында кыҥыражып, кирбес jерге киргилеп', ачу тиштегилеп турдылар. Jе Jорук öбöгöнниҥ jаан баш- ту каҥзазыныҥ ачу чаҥкыр ыжы олорды тоскурып, оныҥ кÿнге кÿйÿп, тотко jидиртип салган кÿп-кÿреҥ чырайына, кызыл-кÿреҥ мойынына томоноктор, бöкöнöктöр конорынаҥ коркып, карган койчыга jууктабай турдылар. Эжерди дезе, эмдеп тургандый, узун тумчуктарыла кадагылап, jиит ветеринардыҥ эдин jиирге тату неме чилеп, оны оноҥ- мынаҥ ачу тиштегилеп, оÿÿмчилÿ кыҥылдажып турдылар. Кÿн jабызап, Олубайдыҥ jаан, теҥкек кара кырыныҥ бажында байбак мöштöрдиҥ будактарыныҥ ортозына jажына берди. Оҥ jанында кöк-чаҥкыр тайганыҥбажында такыйак бöрÿк ошкош тегерик мöҥкÿ ак кар ажып бараткан кÿннҥҥ кыскылтьимjарыгына jалтырап, серÿÿн тьшыжыла тынып jатты. Аттар бышкыргылап, сулуктарын кылырада 'чайнагылап, баштарын ;кекитилеп,серÿÿн кире берерде, jалкуургылабай, jергелей jеле базып барып jаттылар. Jорук, бежен jашка jеде берген öбöгöн, jелбер кара кабакту, кичинек кара кöстÿ, кичинек тарпак тумчукту. Ол аттыҥ ÿстÿнде кедейе отурып алган, озогызын ойгозып, эртегизин элтеертип, таҥкылап, аттыҥ бажыажыра шыйт этире чыкырып салып, куучындап 'баратты. Эжер дезе оныҥ jилбÿлÿ, кезекте чала тенексÿ нуучыныя тыҥдап, карган öбöгöнниҥ бир кезек шÿÿлтелерине ичинде каткырымзып, jе ондый да болзо, кабагын тÿÿп алган, ончозын лаптап угуп баратты. Карган каҥзазыныҥ когын ээриниҥ кажына как этире кагып ийеле, экинчи каҥзаны азып', jажыл бÿрлери шууалжьгп турган бийик тыт агаштардыҥ ортозыла тыйрыҥдап барган jолло jор- туп браадала, айтты:\n– Jе озогы улустыҥ ортозында бнлер, саҥаалу улус база бар ла болгон- Эмдити jииттер озоты jулус ончозы ла камга, jарлыкка бÿткен тенек, караҥуй немелер деп бодойтондор ошкош. Сен де, Эжер, мениҥ куучьгныма каран каткырып' ичинде мениҥ бир кезек шÿÿлтелеримди электеп браатканыҥды кöрÿп турум ла – ол Эжер jаар кылчайып, сÿмелÿ кöрди. Öноҥ каҥзазын шыркырада соорып, тапшыланып, адын тÿрген бастырып ийеле, оноҥ ары куучындады. – Мен Jамануулдыҥ энези, карган эjебис эмес болзо, öлÿп калар эдим. Кичинек jÿреримде, ол эмеген мени öлÿмнеҥ канайда аргадаганы ке- регинде знем сÿре ле куучындап туратан. Мен кабайда jадарьшда, энем jаан оору болуптыр. Мен бойым база туму-туркуннаҥ чыкпас, оодай неме боягон ошкожым. Энем ле мениҥ ооруумды jастырарга адабыс канча камды алдыртып камдаткан, камык малды тайдырган- Jе эш ле нöме болбогон. Арт учыяда адабыс Саднаш деп кöс jок камды алдырган. Кöс jок кам кара jаҥыс арткан кара торбокты тайдырала, эки кÿнге камдайла, айткан: «Уч курбустан кудайыска чыктым, алтыгы ороондо эрликке тÿштим. Энелÿ уулдыҥ сÿнези экÿлези ол jерде барып калган эмтир. Салым кудайы ондый болуптыр. Уул öлöр, оны мынаар алкыныҥ учы jаар салып койоор.\nJе энези учун база бир кÿн камдайын, öрöги кудай алдына, тöмöнги эрлик алдына jайнайын».\nЭмди ле сананьщ jÿрзем, кам энемди jазарга сананган эмес, кара торбоктыҥ эдин тÿгезе jип аларга сананган эмтир.\n– Оноҥ ары не болды? – деп, Эжер куучынды jилбиркеп тыҥдап, сурап\n– Оноҥ ары... – Jорук öбöгöн бир эмеш öйгö унчукпай, таҥкылап, jортуп отурды. Оноҥ каҥзазын оозынаҥ туурл алъги, айтты: – Бир конгон кийининде бистиҥ айылыска карган эjебис, Jамануулдыҥ энези, келиптир. Ол öрöкöн ончо улусты jаза кöмöлöгöн, энемди изÿлеген, jылулаган. Мени дезе, jылу сÿтле умчыдап, оттыҥ jанында балбайып отурган камды талаган:\n– Сокор, кöс jок, шилемир,эш-неме билбес, уйалбай ла кижиниҥ öлöрин-олбöзин айдып отурар. Чык, jÿр ары-кедери мынаҥ! Кам арбанып, каргап, jÿре берген. Карган эмеген мени, энемди кичееп, jазып салган. Кудайдаҥ да, Эрликтеҥ де коркыбаган, база тыҥ ла öрöкöн болгон, чын ба, уул?..\nJатыра да болзо, jе бийик боочыга аттар солуктагыдап, бош терлеп калган чыктылар. Атту улустыҥ jÿзине тепсеҥниҥ серÿÿн, jараш салкыны jаба сокты. Байбак мöштöрлÿ, jаан-jаан агычактарлу, анда-мында чаҥкыр колдöрлÿ тепсеҥ олордыҥ алдында jайылып, бойыныҥ jаражыла, jажыл-чаҥкыр кöбернле jал jÿректи сÿÿндирип турды. Ак, кызыл, сары, чаҥкыр чечектер jалаҥдарды туй бÿркеп, оны jÿзÿн-jÿÿр чололу квбиске тÿҥей эдип, кеелеп, салкынг.а баштарьш jаикагылап, бойлорыныҥ кыска Да болзо, jе jараш, ару, омок jÿрÿмдерине, jажын чакка оҥбос мöҥкÿлик jажыл мöштöрлÿ тайгада, чап-чаҥкыр теҥери алдында öскöндöрине, эзенде база ла мьшайда ок нак чечектеп, öзöрине сÿÿнгилеп, эҥчейижип, ырысту каткырыжат\nЭжер ле Jорук jуула-jуула öскöн каҥыл мöштöрлÿ, jаан чöйбöк акка чыгара jортуп келдилер. Тöмöн, чаҥкыр öзöктöрдö, эҥир койылып, караҥуй кирерге jууктай да берген болзо, мында, Мöҥкÿлÿктиҥ тепсеҥинде, кöҥкöрö салып койгон казан ошкош Кын jыкканныҥ токылында, оҥ jанында Кöö-Тайганыҥ бажында, сол jанында Кара- кол бажыныҥ курч башту ÿч сÿмериниҥ бажында ажып брааткан кÿнниҥ кызыл чогы jаҥы ла öчти. Эки jоон кара ийт агаштардыҥ ары jанынаҥ чыга конуп келген удус-\nтарды кöргÿлеп ийеле, кÿҥкÿлдеде ÿргÿлеп, ыжы чоргуп турган кажаган айылдыҥ jанынаҥ олорго удура маҥтадылир. Jе айылдыҥ ээзин танып ийеле, куйруктарын jайкагылап, кыҥзыгылап, секириш чыгала, Jоруктыҥ ÿзеҥизинеҥ jалай согуп турдылар.\n– Бистиҥ jурт – деп, Эжер улу тынып, айтты. – Бу айылды мен энемле кожо экÿдеҥ ле экÿ туткан эдибис. Чобразын база мен сойгом.\n– Jакшы jурт, эптÿ де, jараш та jерде туруп jат – деп, Jорук öбöгöн адынаҥ тÿжÿп, кÿлÿмзиренип айтты. – Азыйгы ла бойы ба?\n– Азыйгы ла бойы...\nЭжер тургуза ла öлÿп калган эки кураанныҥ ичи- бууры jара кезип, олордыҥ оорузын бедреп, айылга да кирбей, тышкары, jадыктыҥ ÿстÿнде отурды. Оноҥ Jорук öбöгöн jаар кунукчылду кöрÿп, бажын ÿайкап айттьи:\n– Тÿк jиген... Кайран кураандар. Кой тöрöзö лö, эмчегиниҥ тÿгин тазада кайчылагар деп мен канча катап айттым? Мыны слердиҥ мойноорго салар керек. Атты не деп айдып тургузатан?\n– Онызы бойыҥда туру – деп, Jорук öбöгöн тöмöн кöрди. •– Эмчегин кайчыла деп мен jакылтаны Jалачыга бергем, jе этпеген эмтир. – Оноҥ ол койлорды айдап келген кыска казырланып, кыйгырды. – Jалачы, сен jаҥы тöрöгöн эки койдыҥ эмчектерин не кайчылабагаҥ?! Бу сениҥ ижиҥ туру ине! – Ол кураандардыҥ сектери jаар колын уулады. – Öрö чыкпас, öдö акпас таҥма! Эки кураанды колхозтыҥ койына кожотон туруҥ!\nЭҥирде теҥериде чымчым да булуг jок болгон. Jе тÿн ортозы кирезинде салкын тыҥып, теҥери куу булуттарла туй тартылып, озо баштап соок jаҥмыр, оноҥ jалбак-jалбак ак кар кÿпÿлдеде jаай берди. Койлор мааражып, jылыда jадып алган jерлеринеҥ тургулап, бачым jашмыр öтпöс байбак мöштöрдиҥ тöэине jуулгылап, jаткылай берди. Jорук öбöгöн jаҥмырдыҥ, кардыҥ суузы öтпöс резиновый jамынчызына ла резиновый сопогына иженип, койлорды эбире базып, jут-jулакай кÿнде ийт-куш келбезин деп сергектенип, эстеп, араай кожоҥдоп jÿрди. Таҥ jарыганча кар тизеге jетире jаап ийди. Кöö-Тайганыҥ бажынаҥ согуп турган соок салкын эмеш те тымыбайт.\nЭжер кандый да саҥ-башка тал-табыштаҥ, кураандар ачу маарашканынаҥ бир кураан оныҥ jаагынаҥ изÿ тилиле jалап ийгенинеҥ ойгонып келди. Кöрöр болзо, кажы ла jерде таҥ адып, jер jарып, кÿн öксöп калган эмтир. Кажаган айылдыҥ jыртыктарынаҥ ак кар кöрÿнип ле соок салкын киркиреде согуп турды.\n– Кыш, кыш тÿшти, кураандар маарагылап jат, – деп, кÿреҥ чырайын, jаактарын, маҥдайын тöмöн аккан кардыҥ суузын ба, айса терди бе Jорук öбöгöн алаканыла сыбыра тудуп, арчып айтты. – Тазада кыркып койгон арык койлор ло jаш кураандар чыдашпас болор.-.\n– ...Ой, кööркийлерим, кураштарым, – деп, калактап, Jалачы эки кураанды колтуктанып ийген, айылга кире конды. – Изÿ сÿт, изÿ сÿт керек, эне.– Ол кураандарды jерге тургузып ийеле, соокко карпайа тоҥо берген кып-кызыл колдорын оттыҥ кызыл jалбыжына jылыдып, кара кöстöри кöстиҥ jажына ба, айса кардыҥ суузына ба мöлтÿрежип, койу, кап-кара кабагында jапшынып калган карлары кайылып, боп-бошпок, торт ло быжып калган jиилек ошкош эриндери тыркырап айтты.– Айылга канчазы бадар, ончозын ла тажыйдым. – Ол ойто ло jаан кирзовый сопогыла мечилдеде базып, эжиктиҥ jанында чейилип калган балкашка тайкылып, арай ла болзо меч барып тÿшпей, меҥдеп чыкты. Оны ээчий адазы, Jорук öбöгöн, тежиле берген теҥерини, карды, jутты каргап чыкты. Эжер меҥдей-шыҥдай кийине берди.\n– Бу карга-jутка мал не болгой не! – деп, ÿшкÿрип, кичинек, jабызак сынду, эп-эски jакпырак бöрÿктÿ, шалыр бÿдÿмдÿ, келтей кöзи кемдÿ, ÿске, кööгö ширеп, чылбайып калган эски акар тонду ÿй кижи айылдыҥ ичинде тампаҥ-тумпаҥ уÿгÿрип, кураандарды отко jууктатпай ÿркÿдип, толтура сÿттÿ, jаан бакрас казанды отко кÿч этире азып ийди. – Бу таҥмаларды изÿ сÿтле умчылабанча, неме болбос эмтир.\nЭжер айылдаҥ чыгып келерде, тизеге jетире кар jаап салган эмтир. Jалаҥдарда jаҥыс ла узун алаҥуштар ла балтыргандар сирейип калган jажарып тургулайт. Кардыҥ алдынаҥ кыпжызыл кÿнчечектердиҥ jÿк ле баштары анда-мында кызарыжып кöрÿнет. Куу булуттар jабыс тÿжÿп, тайгалардыҥ, керек дезе бийик, каҥыл мöштöрдиҥ де баштарын туй базырып салган турды. «Мындый кар jылу болзо, jарым ла тÿшке кайылып калар. Эмди де эмештеҥ кайылып jат. Jе соок салкын – бу jеткердиҥ бойы» – деп, Эжер jымжак карга кидиреде базып, каҥыл мöштöрдиҥ ыжык jанына шаалып калган койлордыҥ jанына jууктап сананды.\nЭжер, Jорук, оныҥ кызы Jалачы jаш кураандарды айрып, айылга толтыра тажып, арткандарына jаан ка- ҥыл мöштöрдиҥ тöзине удурумга чеден jазап, ондо сугуп, ары-бери jÿгÿрижип турдылар. Соокко койлор чыдажып болбой мааражып, jаҥыс jерге токтобой турды. Эжердиҥ тар сопогында jаҥыс кат чулукту буттары чыктып, соокко тоҥуп та турза, ол айыл jаар барып, будын jылыдарынаҥ уйалып, койчыларла кожо иштенип турды.\n– Jе, эҥ ле коомойлорын талдап аларыс, эмди арткан койлорды калыҥ мöштöрдиҥ ортозы jаар, ыжык jер jаар айдаар керек деп, Jорук айтты. – Ондо агаш-таштыҥ саанагын, jыраалардыҥ бÿрин, мöштöрдиҥ кар jок тöстöрин отозын. Куру мал мындый соокко чыдашпас. Ыжык, jакшы jер табылза, оттоҥ салала, ондо ло конор. Jе, койлорыҥ айда, балам, мен атты ээртеп алып, кийиниҥнеҥ jортойын. – Ол кураан ичтÿ алтай бöрÿгин аҥтарала, кийип алган, чаҥкыр фуфайкалу, jаан резиновый плащту, jутткарды неге де бодобой турган, кандый ла керекти бÿдÿрерге белен кызына эрке кöрди. Оноҥ Эжер jаар бурылып, байа бош ло коркып, кара ла jер болуп калган чырайы jарып, айтты. – Сениҥ келгениҥ база кудайга баш. Оноҥ башка мен баламла экÿ бодонор эдис.\n– Эмди ле койлорды айдайын ба? – Jалачы адазына суракту кöрди.\n– Акыр, озо барып тойо чайлап ал, мен эм тура койлорды jандырып турайын. Сен база барып чайла, Эжер.\nЭжер чайлап алала, адын ээртеп, айылдыҥ ээлериле эзендежип ийеле, ары болуп маҥтадып ийди. Соокко чыйрыныгып калган ат тÿрген маҥга, изÿ jелишке jылыырга, камчы да соктырбай, тискин де силкитпей ичкери элес этти. Таскылдыҥ кырына чыгып барарда, Эжерди тоштый салкын öткÿре сокты. Кар кичинек те кайылбай, шуурган шуурып jатты. Керек дезе Эжердиҥ тискин туткан колдоры да кабышпай барды. Jиит уул элбек таскылды шуурган-салкындый ажыра учуп, койу агаштыҥ ортозына кире конды. Мында ыжык та, тымык та эмтир, Jÿске удура соок салкын кенетийин сокпой барарда, jаактар, кулактар изий берди. Эжер аттыҥ маҥын да эмеш араайладып ийди.\nМайтыныҥ турган jери эмеш jабыс та; ыжык та болгон. Мында кар да jаан jаабаган болуптыр. Jе ондый да болзо, тÿҥей ле ок айылдыҥ ичинде толтыра кураандар эмтир. Майты атту койлой берген, ÿйи айылында аштай берген кураандарды jылу сÿтле умчылап отурды. Jе ÿч кире тас меринос кураан меерей берген. Олордыҥ экÿзи öлгöн, бирÿзи оттыҥ jанында jалмажы чек ле кÿлге кирип калган jаҥы ла эрип, тын кирип келген jатты. Оныҥ öлÿмзирей берген боп-боро кöстöри де тынданып, jарый берди ошкош.\nМайтыныҥ ÿйи Тана, орто jашту, тегерик ак чырайлу, кичинек jалакай кöстöрлÿ, куучынчы ÿй кижи мындый jут-jулакай, уур кÿндерде малдыҥ докторы келгенине сÿÿнип, тургуза ла кööшти отко азып, öзöктö кандый солундар jÿрет деп сурап, эликтиҥ эдинеҥ кайнадып, чайдаҥ азып ийди. Майты ла Танада балдар jок болгон, мынаҥ улам олор айрылыжып, ööркöжип те туратан, jе калганчы öйлöрдö олорды эптÿ-jöптÿ jаткан дежет. «Акыр, бу айылдыҥ ээзи ÿй кижи, тайгага jадьип алала, семирип, jооноп турган ба, айса... айса?!!» деп, нениҥ де учун Эжер ичинде сÿÿнип сананды. Удабай Майты чур-чуманак койлорын айдаган, кожоҥ-комысла jедип келди. Койлор бир эмеш мааражып турала, каҥыл мöштöрдиҥ кÿбÿр'тöстöрине тегерийте jадып ийди.\n– Кар-jут, jе слердиҥ кунугып, санааркап турганаар jок турбай – деп, айылыныҥ jабыс эжигинеҥ ÿч бÿктелип кирип келген Майтыга Эжер шулмус, кара, мöлтÿрешкен кöстöриле кÿлÿмзиренип айтты.\nМайты узун сынду, омок-jимек, ачык-jарык бÿдÿмдÿ, jаш баланыҥ чырайы ошкош бошпок, буру jок чырайлу, тегерик кÿргÿл кöстÿ кижи jаҥмырга кийетен кеден плащын уштып, аҥтара кийип алган алтай бöрÿгин кактап, каткырды:\n– Э-э, карындаш. Койчы кажы ла jутка, кажы ла карга санааркайтан болзо, бир ле jылдыҥ бажында бажы бу кардый кажайып калар jок по. Сен бойыҥ да мыны jакшы билер болбойыҥ. Бис экÿ, Эжер, кураандардыҥ ортозына чыдаган улус инебис, а? Айса сен ÿредÿÿҥ jаанайла, бистерди ундып салдыҥ ба?\n– Сен саҥ-башка неме айдатан эмейиҥ – деп, Тана эп-jоксынып, Эжер ачына бергей деп коркып айтты. – Jарjаҥдабай, отур.\n– Кандый ла болуп jат – деп, Эжер узун, коркок сабарларыла сопогыныҥ кончына тырсылдада чертип, jаан оттыҥ jакшынак jылузына jылынып, бир колыла коштойында кыртылдада кепшенип jаткан бошпок ак кураанныҥ jымжак тÿгин сыймап, айтты: – Кезик улус ундып та салат. Азыраган малынаҥ болгой, ада-энезин, албаты-jонын да шоодып, jамандап jÿретен немелер бар.\nКойлор jеткилеп келерде, кураандарын айрып койгон койлор айылды курчай алып, jиилеп-jиркиреп мааражарда, айылдыҥ ичинде кураандар бир ÿнле ачу мааражып, каруу бердилер. Майты кулагын туй тудуп ийди:\n– Тана, чыгаар! Ары кедери чыгаар, бу учкандарды! Jылу сÿттеҥ эмип алза, олорды кыштыҥ корон соогы да тоҥурып болбос. Jаҥыс эҥ кичинек эки немени эмизеле, ойто тудуп ал.\nБÿрÿҥкÿй кире берди. Эжер табыланып, семис куранныҥ кабыргазын челдеп, тÿнÿк öткÿре боро теҥерини аjыктап, оноҥ тызырап кÿйÿп jаткан оттыҥ кызыл-сары jалбыштарынаҥ кöзин албай, камалгазы чыгып, араай кÿлÿмзиренип, Майтыныҥ куучынын тыҥдап отурды.\n– Чып-чын айттыҥ, Эжер. Уÿрлÿ мал да болзо, jаманду-jакшылу, эбире jон до болзо, jаманду-(jакшылу. Ондый ийттер бар. Мен былтыр Горно-Алтайск jаар озочылдардыҥ jуунына барадала, оноҥ ары арай ла болзо тÿрме тööн jÿре бербегем–деп, Майты каткырды.\n– Алдамыжына чыдашпай турганда –- деп, Тана кÿлÿмзиренип айтты. – Мыны мен ары-бери ийеринеҥ коркодым. Агаш-таштыҥ ортозына ла jÿрзе торт.\n– Акырзаҥ, учына jетире айдайын, – Майты jÿзин кунукчылду чырчыйтып, колын jаҥыды. – Мени база кайдаар барар болор дейзиҥ? Мындый неме болгон. Автобуста шык ла толтыра улус болгоныс. Бир ондый jакшынак кийимдÿ, су-алтай бÿдÿштÿ кижи эбире отурган улуска, орустарга, алтай улус керегинде jÿзÿн ле базын немелер куучындап браатты. Алтай улусты тен канайып jамандабайт деп айдайын. Мен оныҥ одожында отургам, мени, байла, тере тонду, телпейген шыйрак öдÿктÿ неме турарда, орус тилди оҥдобос деп бодогон ошкош. Jе мен ончозыҥ -ончозын билип отурдым. Канайдар эмеш? «Алтай улус шалыр, кирлÿ, бийттÿ, jе бу отурган немени кöрзöгöр, – ол мен jаар бажыла кекип кöргÿсти. – Эмдиге ле тере тонын уштыбаган. Ондо бийт деп неме толуп калган болбой кайтсын: культура деп неме чек jок. Jе бистиҥ алтайларды канайдарыҥ?»\n– Слер бойоор алтай эмезеер бе? – деп, бир кижи сурады.\n– Алтай, jе крестÿ – деп, ол каруузын берди.\n– Jок, мен слердиҥ айтканаарды jаратпай турум – деп, оныла коштой отурган шил кöстÿ кижи айтты. – Алтай албатыньи иш неме билбес деп айдарта jарабас. Слердиҥ айтканаарла болзо, алтай улус революциядаҥ озо мал чылап тöрт тамандап базып jÿрген туру ине?\n– Алтай кижи–ол алтай кижи ле бойы. Мен бойымныҥ албатымды jакшы билерим, эш немеге турбас немелер – деп, байагы неме билиркеп унчукты.\nJе ол ло шил кöстÿ орус кижи бажын jайкап, айттык\n– Кижи бойыныҥ албатызын мынайып jамандаар ба? Мен слердиҥ сöстöрööргö бÿтпей jадым. Бу jыду тÿкÿрÿк. Озодо алтай улус караҥуйда да jаткан болзо, эмди олордыҥ культуразы бийик, литературазы да тыҥыган. Писательдер де бар.\n– Э, гражданин, мен кычырып jадым. Эш немеге турбас немелер. Бир де оҥду неме jок. Алтай улустыҥ шÿÿлтези тереҥ эмес, олордыҥ кожоҥын да уксаар: «Кырга бардым, кыр кöрдим, сууга бардым, суу кöрдим».\nJе, мында мен чыдажып болбодым. Тура jÿгÿреле, кÿлÿктиҥ öмÿринеҥ ала койоло, öрö кöдÿрип келеле, эки кöзин туй тÿкÿрбей кайттым.\n– Бу jерлик таҥма, канайып туру! – деп ҥыйгырат.\nМен оныҥ jÿзи-оозын аҥтара чабарга jудуругымды талайып келеримде, ого коштой отурган орус кижи мениҥ карымнаҥ ала койып айтты:\n– Карындаш, ары кедери эт. Мындый jескимчилÿ немеге уймалып алып кайдар? Сал.\nМен салып ийдим. Автобуста отурган улус мениҥ кылыгымды jарадып, ончозы jиилеже берди:\n– Макалу тÿкÿрди!\n– Ийтке ондый керек!\n– Орус та албатыныҥ ортозында ондый немелер бар.\n– Сен, карындаш, оныҥ сöзине ачынба. Оныҥ ады база кижи!\n– Албатызын jамандаганы ада-энезин jамандаганынаҥ ары.\nJе ол jыдымар таҥма чырайы торт ло телÿÿн чилеп кöгöрип, шыйкынады:\n– Националист!\n– Ондый сöс билбейтем – деп, мен ÿним гыркырап айттым. – Jе сен кижи эмес – ийт, ийттеҥ де ары!\n– Бу мыныҥ ак-чек албатыны jамандап отурганын укканча, автобустаҥ чыгара не чачып ийбес – деп, бир орус кижи кабагын jемире кöрÿп айтты.\nJе бис городко jедип келгенис. Ол автобустаҥ чыгып jадала, мен jаар мени jип ийгедий кöрÿп, айтты:\n– Политический линия аайынча бажыҥды базар болорым ба?\nМен ого удура нени де айтпадым.\nЭжер унчукпай барды.Тышкары Тананыҥ араай кожоҥдогоны, ачаптанып отой берген койлорды jаҥыс jерге jууй айдап турганы, мöштöрдиҥ шуулашканы угулат. Оттыҥ jалбыжы öчÿп, кып-кызыл чоктор айылдыҥ ичине кыскылтым jаркынын öчöмик тöгöт.\n– Ондый немелерге мен де туштагам – деп, Эжер кызыл чоктордоҥ кöзин албай айтты. – Jаҥыс ла сен чилеп олордыҥ jÿзине тÿкÿрбегем, олорло тегин ле jерге керишкем. Сен чилеп тÿкÿрер керек болгои. Эмди ондый неме туштаза... – Эжер семтек чачту, jаан маҥдайлу бажын булгай согуп, тиштерин кыjырт этире чайнанып ийди. Оноҥ бир эмеш унчукпай отурала, айтты. – Тьфу! Мыны ундыйлы! Бисте öскö куучын jок по?\n– Чындап та – деп, Майты кийин jанында jаҥыртыктай салып эткен орынына jöлöнö отурып, айагында соой берген чайды шöлÿреде ууртап, чегендÿ кÿптиҥ шыркырап ачыганын тыҥдап, айтты. – Кандый бир солун неме куучындазаҥ? Мынаҥ ары jадын-jÿрÿм кандый болор? – Ол тышкартынаҥ кирип келеле, оттыҥ эпши jанына отура берген ÿйине эрке кöрди: – Бис öлÿп те калзабые, балдарыс 'артыга калар нне.\nЭжер кöстöри суркураш, тиштери кажайып каткырды:\n– А-а, мен байа чала башкалап кöрÿп отурган эдим ле. Ондый болзо, суску сууда ба?\n– Сууда. Тайгага чыгып алала, эдер неме бар эмес, – Майты ырысту каткырып ийди. – Электричество до jок, радио до jок.\n– И -та-тай, уйатузын, кöрмöс уйалбай нени ле куучы��даар – деп, Тана тöмöн кöрÿп, эдер немезин таппай турундарды jышкырып, отты jаанада салып айтты. – Кейинеҥ öскö неме jок.\n– Jакшы, jакшы – деп, Эжер сÿÿнип айтты. – Бала чыкса да, ырысту, jакшы öйдö чыгып jат.\n– Канча jылга jатканыс, эш ле неме jок, ÿй кижи- деҥ де бош чöкöгöм, оноҥ улам аракы да ичерим кöптöгöн – деп, Майты куучындап отурды. – Эмди аракы деп немени оозыма тутпаанымнаҥ бери эки айдаҥ ажа берди. Оны токтодор. Кичинек те тузазы jок неме. Ого ÿзеери эмди коммунистический иштиҥ озочылы деп ат- нере аданары учун мöрöйдö тартыжып турум...\n– Быjыл jÿс койдоҥ канча кураан? – деп, Эжер сурады.\n– Кажы ла jÿс койдоҥ jÿс одус курааннаҥ болуп чотолып турган. Эмди эки немениҥ балузы бада берди. Jÿс беженнеҥ де боло бергедий болгон ло, jе jаокыда бир «анча курааҥды кыjык оору аларды ине!\n– Тÿкjанынаҥ кандый?\n– Тÿк уйан – деп, Майты улу тынып, бажын jайкады. – Мениҥ койлорым ол койлор бо? Эчкилер ине. Оныҥ учун тÿк планы бÿтпеген. Уÿрде бир jетен, сегизен меринос укту койлор бар. Олордыҥ кажызынаҥ ла кажы ла jыл беш килограммнаҥ ас эмес кайчылап jадым. Бастыра ÿÿр ондый койлордоҥ болгон болзо, кайдат... Jе jаҥыс ла алтай койлор кöп азырал керектебес, кардаҥ, jуттаjг алщырбас. Терези бек. Ондый да болзо, бу койлорды у-у койлорло солыыр керек. Оноҥ башка jетиjылдыкты, беш jылга бÿдÿрердеҥ болгой, чек бÿдÿрип болбозыс.\n– Койдыҥ, уйдыҥ угын jарандырары – бистиҥ колхозтыҥ алдында турган эҥ jаан сурактардыҥ бирÿзи – деп, Эжер там ла камалгазы чыгып, уйкузы келип, ÿргÿлеп, айтты.\n– Эжер, jадып уйуктагар, – деп, Тана оныҥ уйкузырап отурганын кöрÿп ийеле, айтты. – Мен слерге тöжöкти салып койгом- Сен, Майты, калыражыҥды токтот. Караҥуй кирип келди. 'Койдыҥ jанындööн барар керек.\n– Чын айттыҥ, экем – деп, Майты öрö туруп, jылу некей тонын кийип, ÿстÿнеҥ резиновый плащын катанып айтты. – Укта, Эжер, амыра. – Оноҥ ÿйи база белете- нип, jылуланып кийинип турганын кöрÿп ийеле, кайкап сурады: – Сен кайдаар тергенип туруҥ?\n– Кожо барарга, а караҥуйда кой ÿркÿзе, jаҥыекан канайдайыи деп туруҥ? – Тана база кайкап сурады. – Бу канайып амаайтып туру, уулдар. – Оноҥ араай каткырып, Майтыны ийде салып, шымыранды: – Чык, чык, кöрмöс...\nЭжер тÿнде jаан оорып калды. Эртен тура ол jÿк\nарайдаҥ öҥдöйип, тынып ийерде, кöкси сайылып, бажы горт ло jарыла бергедий оорып, jе не де болотон болзо, атанар, айылпа jедер деп бек сананып, айылдаҥ чыкты. Ак кардыҥ ла кÿнниҥ jарыгына ол бир кезек öйгö нени де кöрÿп болбой, кöзи кылбыгып, кöзиниҥ jажы агып турды. Ол бöкöйип, jердеги ÿлÿш кардаҥ алып, изу маҥдайына jаба тудуп ийерде, санаазы эмеш jарый берди. Оноҥ адын ээртеп, чай ичеринеҥ мойноп ийеле, бир айак соок, ачу чегенди албаданып туруп ичип алала, адына минип, jортуп ийди. Оныҥ маҥтадар да, jелер де аргазы jок болды. Jелип ле ийейин дезе, тоҥдолып, бажы, кöкси сайылып, оорый берет. Оныҥ учун ол jÿк ле ÿрбеедеп jортуп, тал тÿш киреде Jорук öбöгöнниҥ туразына jедип келди. Мында эмеш амырап алза кайдар?\nJе ол айылга кирип ле келерде, Jоруктыҥ эмегени чочып айтты:\n– Эжер, бу сен кайттыҥ? Не болгоҥ? Ба-таа, бÿдÿжиҥниҥ коомойын! Jаан оорып калган кижи болбойыҥ?\n– Эjебис, эмеш амырап алайын, баш оорып jат – деп, Эжер айтты. – Jаман-jуман тöжöк салып берзеер...\nЭжер тöжöккö jадып, кöзин jумуп ла ийерде, кандый да караҥуй, тере-еҥ jер тööн тÿжÿп бараткандый билдирди. Уйуктап jаткан ба, айса канайып jаткан, онызьин бойы да оҥдоп болбой jатты. Öрö турар дезе, кандый да уур немеле базырып салган ошкош. Кандый да таныш эмес улустыҥ кимиренип, чочыгылап куучындашканы угулат. Кем де эптÿ, jымжак колыла оныҥ маҥдайына соок, ÿлÿш бöс салып койды. «Атан, эмди ле атан, Jала- чы. Барып айдып экел. Бÿгÿн jеткер боло бербезин» – деп, Jоруктыҥ кимиректенгени угулат. Оноҥ ойто ло шык-шак болуп калды...\nМынайда ол та канча кирези jатты болбогой. Бир ле оҥдонып «елзе, эжиктиҥ бажында jыртыктаҥ кÿн чалып турды. Ары-бери аjыктап кöрзö, айылдыҥ ичинде кижи jок эмгир. Jаҥыс ла öчÿп брааткан отто турган казан- ныҥ сÿдиниҥ буузы буулап турды. «Акыр, акыр, бу мен кайткам? Коно уйуктап калган болотом бо? Уйатузын» – деп, ол бажы тыҥ оорып та турза, маҥдайын чыр- чыйтып, албаданып сананды. Оноҥ тышкары кандый да орус кыстыҥ ÿни угуларда, jÿреги шимирт эдип калды. Бу кем болотон? Jе тургуза ла эжик калырт эдип, озо баштап Валя, оны ээчий Jалачы кирип келди. Олор экÿлези чечектер ÿзÿп jÿрген эмтир. Кажызыныҥ ла колында чаҥкыр, кызыл, ак- сары керек дезе чалыны да кургабаган чечектер болды.\n– Jе, карын оҥдолып келген турбай – деп, Валя кара кöстöри ырысту суркурап, айттын. – Бу пенициллин база jакшы ла эм.\n– Валя, не келгеҥ? – деп, Эжер чочып, оны эмдеерге келгенин сезип ийеле, коркушту уйалып, сурады. Оноҥ jöдÿли келип, кÿчÿлдеде jöдÿлдей берди. – Фу, кöрмöсти. Торт ло jаскы арык «ой.","id":"<urn:uuid:094336e3-23c3-48b8-a416-d5fb69fa2257>","dump":"CC-MAIN-2019-35","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/ADAROV.HTM","date":"2019-08-19T11:53:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-35\/segments\/1566027314732.59\/warc\/CC-MAIN-20190819114330-20190819140330-00228.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999974966,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999974966049194}","num_words":77130,"character_repetition_ratio":0.032,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14405.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"БИЖУТЕРИЯ С ALIEXPRESS .\nSource : www.youtube.com, channel : LoveAliexpressTags : lovealiexpress, бижутерия, алиэкспресс, aliexpress, бижутерия с алиэкспресс, aliexpress бижутерия, дешевая бижутерия, бюджетная бижутерия, красивая бижутерия, купить бижутерию, заказать бижутерию, цепочки с алиэкспресс, ожерелья с алиэкспресс, браслеты с алиэкспресс, jewelry, jewelry from aliexpress, aliexpress jewelry, cheap jewelry, beautiful jewelry, buy jewelry, order jewelry, chains with aliexpress, aliexpress necklace, bracelets from aliexpress, бижутерия с aliexpress","id":"<urn:uuid:520ceba1-52e1-4694-a411-cf6ae68461fa>","dump":"CC-MAIN-2019-39","url":"https:\/\/ribeyebros.com\/%D0%B1%D0%B8%D0%B6%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%81-aliexpress.html","date":"2019-09-20T09:31:44Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-39\/segments\/1568514573988.33\/warc\/CC-MAIN-20190920092800-20190920114800-00084.warc.gz","language":"alt","language_score":0.4194191098,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.4194191098213196, \"rus_Cyrl_score\": 0.3949480950832367, \"krc_Cyrl_score\": 0.06751192361116409, \"kir_Cyrl_score\": 0.03219791129231453, \"ron_Cyrl_score\": 0.011688274331390858}","num_words":255,"character_repetition_ratio":0.18,"word_repetition_ratio":0.102,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.486,"perplexity_score":10530.6,"cluster_detection":-1}
+{"text":"«В редакции газеты я тружусь не так давно , но за это время настолько привыкла к своим коллегам и к самой работе, что складывается ощущение, будто прошло уже несколько лет. Это очень творческие чудесные люди, мастера своего дела. Весь творческий коллектив и каждый отдельно взятый человек у нас уникален, интересен, а коллектив редакции в целом дружный и сплоченный.\nСпециального журналистского образования не имею. Сама по профессии – филолог. Мне нравится моя работа, нравится доносить до людей информацию, поднимать «больные» темы. Нравится, когда на темы, которые «подняла», есть «обратная связь» с населением, люди идут на контакт.»\nЕльвира Фирсова, оператор компьютерной верстки. Работает с 2012 года.\n«В средствах массовой информации работаю с 2012 года. С тех пор я непрерывно чему-нибудь обучаюсь, ведь прогресс не стоит на месте и газета должна идти в ногу со временем. Учиться делать что-то по-новому всегда интересно. Я очень люблю свою профессию и хожу на работу каждый день с удовольствием.»\n«Кичинек тужымда ӱредучим Александр Викторович Матинниҥ «Солоҥы» деп кружогында јӱрӱп, ченеп бичиген баштапкы ичимелим газетке чыгарда сӱӱнгеним санаамнан чыкпас. Ол канча јылдарга саргарып калган јурамалым эмдиге ле бар, чеберлеп алгам, эмди кӧрзӧм јылу ла кару эске алыныштар эбелтет. Байла, ол ӧйдӧ газетке кандый да јилбӱ менде ойгонгон. Тӧрӧл аймак газедимде иштеп келгеним он јылдаҥ ажып калды.\nГазеттиҥ бӱктеринде аймагыстыҥ јӱрӱми, солундары, једимдери, курч сурактары, јозокту ла јилибилӱ улустары керегинде айдылып, темдектелип турганы сӱреен јакшы. «Ӧйдиҥ Ӱни» газедистиҥ ижи там эрчимделзин, јаранып ӧссин деп кӱӱнзейдим. Кычыраачылардыҥ тоозы кӧптӧп, кажы ла айылда сӱӱген газеди болуп, сакылталу айылчы болзын!»\nБайина Дергелей, главный бухгалтер\n«У меня работа не творческая, я обеспечиваю всю бухгалтерскую работу редакции. Работать в нашем коллективе довольно интересно, каждый день встречаемся с новым людьми, которые подписываются на нашу газету «Кан-Чарас. Люблю свои бумаги, отчеты и базу в порядок приводить…»","id":"<urn:uuid:b4b859d8-de93-4eaf-bfc0-96226e6e163a>","dump":"CC-MAIN-2019-43","url":"https:\/\/xn----7sbba0ctxj4c.xn--p1ai\/%D0%BD%D0%B0%D1%88-%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B2\/","date":"2019-10-21T05:25:32Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-43\/segments\/1570987756350.80\/warc\/CC-MAIN-20191021043233-20191021070733-00411.warc.gz","language":"alt","language_score":0.5879615545,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.5879615545272827, \"rus_Cyrl_score\": 0.3871574103832245}","num_words":600,"character_repetition_ratio":0.019,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.185,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.655,"perplexity_score":17751.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"# alt\/2018240.xml.gz\n# sm\/2018240.xml.gz\n(src)=\"1\"> 3 « Ол арыган кижиге ийде берет »\n(trg)=\"1\"> 3 Ua Lotomalilie e Ofo Atu i Latou Lava — I Madagascar\n(src)=\"2\"> Јӱрӱмниҥ кӱчтеринеҥ улам кезикте ийде - кӱчис јетпей барат .\n(trg)=\"2\"> 7 \" E Na te Avatu le Malosi i Lē ua Vaivai \"\n(trg)=\"3\"> O le ā le mea e mafai ona tatou faia pe a lofitūina i tatou i omiga o lenei olaga ?\n(src)=\"3\"> Бу јӧрмӧлдӧ 2018 јылдыҥ ӱлгери шӱӱжилет .\n(src)=\"4\"> Анайда ок биске нениҥ учун Иегованыҥ болужы керек ле ол канайып ийде - кӱч берип турганы јарталат .\n(trg)=\"4\"> O loo iloiloina i lenei mataupu la tatou mau o le tausaga mo le 2018 , o māfuaaga e ao ai ona tatou faalagolago iā Ieova mo le malosi , ma auala o le a ia faamalosia ai i tatou .\n(src)=\"5\"> 9 Кайраканныҥ Эҥири Кудайдыҥ албатызын бириктирет\n(trg)=\"5\"> 12 Le Matagofie o le Autasi ma le Faamanatuga\n(src)=\"6\"> Христостыҥ божогон кӱнин кажы ла јыл эске алар Эҥир 2018 јылда тулаан айдыҥ 31 - чи кӱнинде , субботто ӧткӱрилер .\n(trg)=\"6\"> O le a faia le Faamanatuga o le maliu o Keriso i le Aso Toonaʻi , Mati 31 , 2018 .\n(src)=\"7\"> Бис бу туштажуга бӱгӱнги ле кӱннеҥ ала канайып белетенер аргалу ?\n(trg)=\"7\"> E faapefea ona tatou sauniuni atu loa mo lenā taimi ?\n(src)=\"8\"> Бу туштажуны нениҥ учун божотпос керек ?\n(trg)=\"8\"> O ā aogā o le a tatou maua mai i le auai i le Faamanatuga ?\n(src)=\"9\"> Кайраканныҥ Эҥири бастыра јердеги Кудайдыҥ албатызын канайып бириктирет деген сурактардыҥ карууларын бу јӧрмӧлдӧҥ таап аларыгар .\n(trg)=\"9\"> E faapefea i lenā sauniga faaletausaga ona autasia ai tagata o le Atua i le lalolagi aoao ?\n(trg)=\"10\"> E maua tali o nei fesili i lenei mataupu .\n(src)=\"10\"> 15 Ончо неме Кудайдыҥ болордо , бис ого нени берер аргалу ?\n(trg)=\"11\"> 17 Aiseā e Foaʻi Atu ai a Tatou ʻOa i Lē e Ana Mea Uma Lava ?\n(src)=\"11\"> Бистеги бар ончо неме Иегованаҥ болот .\n(trg)=\"12\"> E mai iā Ieova mea uma lava ua tatou mauaina .\n(src)=\"12\"> Је ол , андый да болзо , бойыныҥ ишчилерин бӱгӱнги кӱнде оныҥ организациязыныҥ ижине акча - јӧӧжӧзиле јӧмӧшсин деп кӱӱнзейт .\n(trg)=\"13\"> E ui i lea , e faatalitalia pea e Ieova i tatou ina ia faaaogā a tatou tupe e lagolago ai le galuega o loo faia e lana faalapotopotoga i aso nei .\n(src)=\"13\"> Бу јӧрмӧлдӧ Иегованы берӱлерисле тооп турганыс биске кандый туза экелип турганы шӱӱжилет .\n(trg)=\"14\"> O loo talanoaina i lenei mataupu māfuaaga ma auala e tatou te maua ai aogā mai i le faamamaluina o Ieova i a tatou ʻoa .\n(src)=\"14\"> 21 Кандый сӱӱш чын ырысты экелет ?\n(trg)=\"15\"> 22 E Faapefea Ona Tatou Maua le Fiafia Moni ?\n(src)=\"15\"> 27 Кудайга иштеп турган ла Кудайга иштебей турган улустыҥ нези башка ?\n(trg)=\"16\"> 27 Ia Iloa le Eseesega o Tagata\n(src)=\"16\"> Баштапкы јӧрмӧлдӧ бу « калганчы кӱндерде » таркап калган бойын сӱӱрине кӧрӧ , Кудайды сӱӱри бисти канайып чыннаҥ ла ырысту эдет дегени шӱӱжилет ( 2 Тим .\n(src)=\"17\"> 3 : 1 ) .\n(trg)=\"17\"> O loo talanoaina i le mataupu muamua le auala e maua ai le fiafia moni e ala i le alofa i le Atua , ae e lē o le soona alolofa iā i tatou lava , mananaʻo tele i tupe , ma le pupū i mea faafiafia lea ua taatele i nei \" aso e gata ai . \"\n(src)=\"18\"> Экинчи јӧрмӧлдӧ калганчы кӱндерде јадып турган улустыҥ кылык - јаҥы ла Кудайга иштеп турган улустыҥ кылык - јаҥы тӱҥдештирилет .\n(trg)=\"18\"> O loo talanoaina i le mataupu lona lua le matuā eseese o uiga ua taatele i nei aso e gata ai , ma uiga o loo faaalia e tagata o le Atua .\n(trg)=\"19\"> 32 E te Silafia ?\n# alt\/2018242.xml.gz\n# sm\/2018242.xml.gz\n(src)=\"1\"> 2018 јылдыҥ ӱлгери : « Иеговага иженип тургандар јаҥыдаҥ ийде - кӱч алынар » ( ИСА .\n(trg)=\"1\"> O le mau o le tausaga mo le 2018 : \" O ē e faamoemoe iā Ieova e toe malolosi i latou . \" — ISA .\n(src)=\"2\"> 40 : 31 ) .\n(trg)=\"2\"> 40 : 31 .\n(src)=\"3\"> КОЖОҤДОР : 3 , 47\n(trg)=\"3\"> PESE : 3 , 47\n(src)=\"4\"> Исаия 40 : 26\n(trg)=\"4\"> Isaia 40 : 26\n(src)=\"5\"> Матфей 11 : 28 — 30\n(trg)=\"5\"> Mataio 11 : 28 - 30\n(src)=\"6\"> 2 Коринфтегилерге 12 : 9 , 10\n(trg)=\"6\"> 2 Korinito 12 : 9 , 10\n(src)=\"7\"> Бистерде кандый кӱчтер болот , је Иегова бойыныҥ чындык ишчилерин кӧрӱп , нениҥ учун сӱӱнет ?\n(trg)=\"7\"> O ā faafitauli o loo tatou fesagaʻia , ae aiseā e fiafia ai le finagalo o Ieova i ana auauna faamaoni ?\n(src)=\"8\"> ( Јӧрмӧлдиҥ бажындагы јуруктарды кӧрӱгер . )\n(trg)=\"8\"> ( Tagaʻi i ata i luga aʻe o le matua . )\n(src)=\"9\"> БУ ТЕЛЕКЕЙДЕ уур - кӱчтер кӧп деп , кажы ла кижи билер .\n(trg)=\"9\"> E PEI ona e silafia , e tele faafitauli i le olaga i lenei faiga o mea .\n(src)=\"10\"> Кару ака - эјелер , уур - кӱчтер слердиҥ кажыгарда ла бар .\n(trg)=\"10\"> O le toʻatele o o tatou uso ma tuafāfine pele o loo feagai ma maʻi tugā .\n(src)=\"11\"> Кӧп сабагар јаан оорулардаҥ шыралайт .\n(trg)=\"11\"> O isi e ui ua matutua ae o loo tausia pea o latou tauaiga ua afu le soifua .\n(src)=\"13\"> Кезигерге билегерди эҥ керектӱ немеле јеткилдеерге кӧп иштенерге келижет .\n(trg)=\"12\"> O nisi o loo tauivi e saunia mea o loo manaʻomia moni e o latou aiga , ae e lē faapea o ni mea taugatā .\n(src)=\"14\"> Је кезигерге мынаҥ да кӧп кӱчтерди ӧдӧргӧ келижет .\n(trg)=\"13\"> E toʻatele o loo feagai ma nei faafitauli uma i le taimi e tasi !\n(src)=\"15\"> Мындый кӱчтерде кӧп ӧй лӧ ийде - кӱч керек , анайда ок кӧп акча керек болот .\n(trg)=\"14\"> O nei tulaga e manaʻomia ona faaalu ai le tele o le taimi , malosi ma tupe .\n(src)=\"16\"> Је слер Кудайдыҥ берген сӧзи чын деп бир де алаҥзыбай јадыгар ла келер ӧйгӧ ижемјилӱ кӧрӧдигер .\n(trg)=\"15\"> E ui i lea , e lē o maluelue ai lo tatou mautinoa i folafolaga a le Atua ma le faatuatua i se lumanaʻi e sili ona lelei .\n(src)=\"17\"> Анайып Иегованы сӱреен тыҥ сӱӱндиредигер !\n(trg)=\"16\"> O se mea lea e matuā faafiafiaina ai le finagalo o Ieova !\n(src)=\"18\"> Исаия 40 : 29 - тагы сӧстӧр бистиҥ кӱӱн - санаабысты канайып кӧдӱрет , је биске кандый јастыра кӧрӱмнеҥ кыйар керек ?\n(trg)=\"17\"> O le ā le faalaeiauga e tatou te maua mai i le Isaia 40 : 29 , ae o le ā le mea sesē matuiā e tatou te ono faia ?\n(src)=\"19\"> Јӱрӱмниҥ кӱчтеринеҥ улам ийде - кӱчигер јетпей барган деп билдирип турган болзо , санааркабагар , слер јаҥыскан эмезигер .\n(trg)=\"18\"> Ae pe e iai se taimi e te lagona ai ua tauau ina lē mafai ona e tatalia le tele o omiga i le olaga ?\n(src)=\"20\"> Јебрен ӧйдӧги Кудайдыҥ ишчилери де кезикте кӧп кӱчтердеҥ улам ал - санаага тӱшкен деп , Агару Бичикте айдылат ( 1 Каан .\n(trg)=\"19\"> Pe afai o lea , e lē na o oe o loo tauivi ma na lagona .\n(trg)=\"20\"> O loo taʻua foʻi i le Tusi Paia nisi o auauna faamaoni na manatu ua leai so latou malosi e faaauau ai .\n(src)=\"21\"> 19 : 4 ; Иов 7 : 7 ) .\n(src)=\"22\"> Је олор бош салынардыҥ ордына , Иегованаҥ болуш сурап чӧкӧбӧгӧн , нениҥ учун дезе Кудай « арыган кижиге ийде берет » ( Иса .\n(trg)=\"21\"> Peitaʻi , e latou te leʻi faavaivai ae na ōle atu iā Ieova mo le malosi .\n(trg)=\"22\"> Na tali mai Ieova ma \" avatu le malosi i lē ua vaivai . \"\n(src)=\"23\"> 40 : 29 ) .\n(src)=\"24\"> Эмдиги ӧйдӧ Кудайдыҥ кезик ишчилериниҥ јӱрӱмде уур - кӱчтерди ӧдӱп чыгатан эҥ јакшы арга — « чындыктаҥ амыраары » деп сананганы ачынчылу .\n(trg)=\"23\"> E faanoanoa ona o nisi o tagata o le Atua i aso nei , ua latou manatu o le auala sili e feagai ai ma faafitauli o le olaga , o le taofia lea o a latou faasologa faaleagaga .\n(src)=\"25\"> Олордыҥ санаазыла болзо , христиан болоры сӱӱнчи эмес , карын уур јӱк болот .\n(trg)=\"24\"> Ua peiseaʻī o se avega mamafa iā i latou a tatou gaoioiga faa - Kerisiano nai lo o se faamanuiaga .\n(src)=\"26\"> Андый ака - эјелер Кудайдыҥ Сӧзин кычырбай барган , анайда ок јуунныҥ туштажуларына ла јарлаар ишке барбай барган .\n(trg)=\"25\"> O lea , ua latou lē toe faitauina ai le Tusi Paia , auai i sauniga a le faapotopotoga , ma le faiva i le fanua .\n(src)=\"27\"> Анайып , олор Сатананыҥ табын бӱдӱргендер !\n(trg)=\"26\"> O le mea tonu lenā o loo manaʻo i ai Satani .\n(src)=\"28\"> а ) Сатана бистиҥ ийде - кӱчисти јоголтпозын деп , нени эдер керек ?\n(trg)=\"27\"> ( a ) E faapefea ona tatou tetee atu i taumafaiga a Satani e faavaivaia i tatou ?\n(src)=\"29\"> б ) Бис бу јӧрмӧлдӧ нени шӱӱп кӧрӧрис ?\n(trg)=\"28\"> ( e ) O le ā o le a tatou talanoaina i lenei mataupu ?\n(src)=\"30\"> Бис кӧгӱс керектерди бӱдӱрип турзаас , ийде - кӱчтӱ болодыс .\n(trg)=\"29\"> E iloa lelei e le Tiapolo o le maelega i gaoioiga faa - Kerisiano e faamalosia ai i tatou , ma e lē manaʻo ia tatou malolosi .\n(src)=\"31\"> Мыны Дьявол билер , оныҥ учун ол бисте ийде - кӱч јок болзын деп кӱӱнзейт .\n(trg)=\"30\"> Pe a e lagona le matuā vaivai i le tino ma faalogona , aua lava neʻi e tuua Ieova .\n(src)=\"32\"> Айдарда эмоциялык ийде - кӱчигер ле эди каныгардыҥ ийде - кӱчи чек јоголып баратса , Иегованаҥ бир де ырабагар .\n(trg)=\"31\"> Ia atili ai ona e mafuta vavalalata atu iā te ia auā ʻe na te faamausalīina ma faamalosia oe . '\n(src)=\"33\"> Карын Кудайга јууктагар , ол слерди « кӱчтӱ , турумкай » эдер ( 1 Пет .\n(src)=\"34\"> 5 : 10 ; Иак .\n(trg)=\"32\"> I lenei mataupu , o le a tatou tilofaʻia ai ni tulaga se lua e tatou te ono faifailemū ai i le auaunaga i le Atua .\n(src)=\"35\"> 4 : 8 ) .\n(src)=\"36\"> Бу јӧрмӧлдӧ Кудайдыҥ ижин эрчимдӱ бӱдӱрерин уйададып салатан эки уур - кӱчти шӱӱжерис , анайда ок бу уур - кӱчтерди ӧдӱп чыгарга болужатан библиялык принциптерди кӧрӧрис .\n(trg)=\"33\"> O le a tatou talanoaina foʻi pe faapefea i le faatatauina o mataupu silisili o le Tusi Paia , ona fesoasoani iā i tatou e fesagaʻia ai na tulaga .\n(src)=\"37\"> Је озо баштап Исаия 40 : 26 — 31 - де айдылганын кӧрӱп ийеектер .\n(trg)=\"34\"> Ae seʻi o tatou uaʻi muamua atu i le mana o Ieova e faamalosia ai i tatou , e pei ona taʻua i le Isaia 40 : 26 - 31 .\n(src)=\"39\"> Исаия 40 : 26 - да бичилген сӧстӧрдӧҥ бис неге ӱренедис ?\n(trg)=\"35\"> O le ā le lesona e tatou te aʻoaʻoina mai i le Isaia 40 : 26 ?\n(src)=\"40\"> Исаия 40 : 26 - ны кычырыгар * .\n(trg)=\"36\"> Faitau le Isaia 40 : 26 .\n(src)=\"41\"> Јер - телекейде бар - јок јылдыстарды кем де тоолоп болбой јат .\n(trg)=\"37\"> E leai se isi ua mafai ona ia faitaulia le aofaʻi o fetu uma i le vateatea .\n(src)=\"42\"> Билимчилердиҥ айтканыла болзо , јӱк Кардыҥ Јолы деген галактикада 400 миллиард кире јылдыстар бар .\n(trg)=\"38\"> E talitonu saienitisi e pe tusa ma le 400 piliona fetu o loo iai i lo tatou aniva o le Milky Way .\n(src)=\"43\"> Иегова кажы ла јылдыстыҥ адын билер .\n(trg)=\"39\"> E ui i lea , e faaigoa e Ieova na fetu taʻitasi .\n(src)=\"44\"> Бис мынаҥ неге ӱренедис ?\n(trg)=\"40\"> O le ā le lesona mo i tatou ?\n(src)=\"45\"> Кудай тын јок јайаандарга ајару эдип турарда , слерге , Кудайды акту кӱӱнинеҥ сӱӱп тургандарга , канайып баштанып турганын сананып ийзеер ( Сар .\n(src)=\"46\"> 19 : 1 , 3 , 14 ) .\n(trg)=\"41\"> Pe afai e matuā naunau Ieova i nei foafoaga e leai ni ola , seʻi mafaufau la i ona faalogona e faatatau iā te oe o sē e auauna iā te ia ona o lou alofa iā te ia , ae e lē ona ua ia faapolokalameina oe e faia faapea !\n(src)=\"47\"> Теҥеридеги Адабыс бис керегинде ончоны билер .\n(trg)=\"42\"> E silafia lelei oe e lo tatou Tamā pele .\n(src)=\"48\"> Матфей 10 : 30 - та « бажыгардыҥ кылы да ончозы тоололып калган » деп айдылган .\n(trg)=\"43\"> \" E oo foʻi i o outou lauulu , ua faitaulia uma \" e Ieova .\n(src)=\"49\"> А Сарын 37 : 18 - теҥ « Иегова јек јок улустыҥ кӱндерин билет » деп кычырадыс .\n(trg)=\"44\"> Ua faamautinoa mai e le faisalamo : \" Ua silafia e Ieova aso o ē ua lē ponā . \"\n(src)=\"50\"> Бу ӱлгерлер Иегова бистиҥ кӱчтеристи кӧрӱп турган деп ле олордыҥ аайына чыгарга ийде - кӱч берер деп бӱдӱмјилеп јат .\n(trg)=\"45\"> Ioe , e na te silafia faafitauli uma o loo e fesagaʻia , ma e mafai ona ia foaʻi mai le malosi e te onosaia ai na faafitauli taʻitasi .\n(src)=\"51\"> Иегова биске ийде - кӱч берер аргалу деп , нениҥ учун алаҥзыбайдыс ?\n(trg)=\"46\"> E faapefea ona tatou mautinoa e mafai e Ieova ona faamalosia i tatou ?\n(src)=\"52\"> Исаия 40 : 28 - ти кычырыгар * .\n(trg)=\"47\"> Faitau le Isaia 40 : 28 .\n(src)=\"53\"> Иегова — сӱреен јаан ийде - кӱчтиҥ Башталгазы .\n(trg)=\"48\"> O Ieova o ia o le Puna o le malosi uma .\n(src)=\"54\"> Темдектезе , Кӱнниҥ берип турган јылузын сананып ийеектер .\n(trg)=\"49\"> O se faaaʻoaʻoga , seʻi manatu i le tele o le malosiaga ua ia tuuina i lo tatou lā .\n(src)=\"56\"> База бир билимчиниҥ шиҥдегениле болзо , « Кӱнниҥ бир секундка чыгарып турган энергиязы улуска 200000 јылга једер эди » !\n(trg)=\"50\"> Na taʻua e David Bodanis o se tusitala i mataupu faasaienisi : \" Ua faamatuu mai e lo tatou Lā i sekone taʻitasi se malosiaga e tutusa ma le faitau piliona o pomu atomika . \"\n(src)=\"57\"> Оныҥ учун Кӱнниҥ чогын берген Кудай бистерге де кандый ла кӱчти ӧдӧргӧ ийде берер аргалу деп алаҥзыбайдыс .\n(trg)=\"51\"> Na maua i suʻesuʻega a se isi tagata suʻesuʻe e faapea , ua \" faamatuu mai e le lā i le sekone e tasi se malosiaga e tausia ai manaʻoga o tagata mo le 200,000 tausaga \" !\n(src)=\"58\"> Иисустыҥ јӱгин нениҥ учун јеҥил деп айдарга јараар ?\n(trg)=\"52\"> Pe e tatau la ona masalosalo se tasi pe e mafai e Lē o loo tuuina atu le malosiaga i le lā , ona tuuina mai le malosi e tatou te fesagaʻia ai so o se faafitauli ?\n(src)=\"59\"> Мыны билгенис бисти неге кӱӱнзедет ?\n(trg)=\"53\"> I le ā le itu e avegofie ai le amo a Iesu , ma e faapefea ona aafia ai i tatou ?\n(src)=\"60\"> Исаия 40 : 29 - ты кычырыгар * .\n(trg)=\"54\"> Faitau le Isaia 40 : 29 .\n(src)=\"61\"> Бис Иеговага иштегенистеҥ сӱӱнчи аладыс .\n(trg)=\"55\"> O le auauna iā Ieova e maua ai le tele o le olioli .\n(src)=\"62\"> Иисус бойыныҥ ӱренчиктерине айткан : « Мен берер комутты бойыгарга кийип , Менеҥ ӱренигер . . .\n(trg)=\"56\"> Na fetalai Iesu i ona soo : \" Ia outou amoina laʻu amo . \"\n(src)=\"63\"> Ол тушта . . . амыр табарыгар .\n(trg)=\"57\"> Na ia taʻua atili : \" Ona faafouina ai lea o outou .\n(src)=\"64\"> Мен берер комут јакшы , Мен салар јӱк јеҥил » ( Матф .\n(src)=\"65\"> 11 : 28 — 30 ) .\n(trg)=\"58\"> Auā e avegofie laʻu amo , ma e māmā foʻi laʻu avega . \"\n(src)=\"66\"> Кандый чын сӧстӧр !\n(trg)=\"59\"> Maʻeu le moni o lenei faamatalaga !\n(src)=\"67\"> Кезикте јуунныҥ туштажузына эмезе јарлаар ишке барарга , ийде - кӱчистиҥ јетпей турганын сезедис .\n(trg)=\"60\"> O nisi taimi e tatou te lagona le vaivai a o tuua le fale ae agaʻi atu i le sauniga po o le talaʻiga .\n(src)=\"68\"> Је јанып келзеес , нени сезедис ?\n(trg)=\"61\"> Ae o ā o tatou faalogona pe a toe foʻi i le fale ?\n(src)=\"69\"> Кӱӱнис кӧдӱрилип , уур - кӱчтерди ӧдӧргӧ ийде - кӱчтӱ болуп каладыс .\n(trg)=\"62\"> E faafouina i tatou ma lava saunia ai e fesagaʻia faafitauli o le olaga .\n(src)=\"70\"> Чын , Иисустыҥ јӱги јеҥил !\n(trg)=\"63\"> E moni , e avegofie le amo a Iesu !\n(src)=\"71\"> Матфей 11 : 28 — 30 - тагы Иисустыҥ сӧстӧриниҥ чынын кӧргӱзип турган учуралды куучындап беригер .\n(trg)=\"64\"> Faamatala mai se mea na tupu e faamaonia ai le moni o le Mataio 11 : 28 - 30 .\n(src)=\"72\"> Бир эје , оныҥ ады Кемене болзын , јаантайын арып турар оорула оорыйт .\n(trg)=\"65\"> Na tauivi se tuafafine o le a tatou faaigoa iā Lusia ma se maʻi faaumiumi o le matuā vaivai o le tino , lotomafatia , ma le maʻi ulu .\n(src)=\"73\"> Ол јаантайын бажы оорып турганынаҥ ла депрессиянаҥ шыралап јат .\n(trg)=\"66\"> O lea la , sa faigatā ai mo ia i nisi taimi ona auai i sauniga .\n(src)=\"74\"> Оныҥ учун христиан туштажуларга барарга , ого кезикте јаан ченелте болот .\n(trg)=\"67\"> Peitaʻi , ina ua faia ana taumafaiga e auai i se lauga mo le lautele , na tusi o ia : \" Na faatatau atu le lauga i le lotovaivai .\n(src)=\"75\"> Је Каандыктыҥ Туразына тӱҥей ле барып келгениниҥ кийнинеҥ мынайып бичиген : « Куучын - эрмек кунугары к��регинде болгон .\n(trg)=\"68\"> O manatu na taʻua i le lauga , o mea tonu na sa oo iā te aʻu , ma na matuā faalaeiauina ai aʻu ma iʻu ina maligi oʻu loimata .\n(src)=\"77\"> Христиан туштажулар меге сӱреен керектӱ деп , мен база ла катап оҥдоп алгам » .\n(trg)=\"69\"> Na faamanatu mai ai iā te aʻu le tāua o le auai i sauniga . \"\n(src)=\"78\"> Кемене туштажуга албаданып барып келгенине сӱреен тыҥ сӱӱнген !\n(trg)=\"70\"> Na matuā faafiafiaina o ia ona na fai ana taumafaiga e auai i le sauniga !\n(src)=\"79\"> 8 , 9 .\n(trg)=\"71\"> 8 , 9 .\n(src)=\"80\"> Элчи Павелдиҥ : « Чине јок тужымда мен кӱчтӱ » — деген сӧстӧри нени темдектейт ?\n(trg)=\"72\"> O le ā na uiga i ai Paulo ina ua tusi : \" Pe a ou vaivai , ona ou malosi ai lea \" ?\n(src)=\"81\"> Исаия 40 : 30 - ты кычырыгар * .\n(trg)=\"73\"> Faitau le Isaia 40 : 30 .\n(src)=\"82\"> Бис нени де эдип билер болзоос , тӱҥей ле ӱзе немени бойыстыҥ кӱчисле эдип болбой јадыс деп , ончобыска оҥдоп турар керек .\n(trg)=\"74\"> E tusa lava po o le ā lo tatou agavaa , e tapulaa lava mea e mafai ona tatou faataunuuina i lo tatou lava malosi .\n(src)=\"83\"> Темдектезе , элчи Павел кӧпти эдип билер де болгон болзо , ончо кӱӱнзегенин эдер аргазы јок болгон .\n(trg)=\"75\"> O se lesona lenā e tatau ona tatou iloaina .\n(src)=\"84\"> Ол бойыныҥ санааркаштарын Кудайга куучындап берерде , Кудай ого : « Сен чине јок тужыҥда Мениҥ кӱчим толо кемине једет » — деп айткан .\n(trg)=\"76\"> E ui lava o le aposetolo o Paulo o se tane tomai , ae na iai mea na gata mai ai lona malosi ma lē mafai ai ona ia faia mea uma na manaʻo e fai .\n(src)=\"85\"> Бу ӱредӱни Павел јакшы оҥдоп алган .\n(trg)=\"77\"> Ina ua ia faaleo atu i le Atua ona popolega , na fetalai mai o ia : \" Ua faaatoaina loʻu mana i le mea e vaivai ai . \"\n(src)=\"86\"> Оныҥ учун : « Чине јок тужымда мен кӱчтӱ » — деп айткан ( 2 Кор .\n(trg)=\"78\"> Na malamalama Paulo i le uiga o lenā fetalaiga ma na ia faapea mai : \" Pe a ou vaivai , ona ou malosi ai lea . \"\n(src)=\"87\"> 12 : 7 — 10 ) .\n(trg)=\"79\"> O le ā na ia uiga atu i ai ?\n(src)=\"89\"> Ол кӧп немени бойыныҥ ийде - кӱчиле эдип болбозын билген .\n(trg)=\"80\"> Na iloa e Paulo e faatapulaa mea e mafai ona ia faia pe a aunoa ma le fesoasoani a le Atua .\n(src)=\"90\"> Оныҥ учун ого Кудайдыҥ болужы керек болгон .\n(trg)=\"81\"> Na mafai ona foaʻi atu e le agaga paia o le Atua le malosi na manaʻomia e Paulo .","id":"<urn:uuid:b47d7992-e70d-4a81-8412-28270a001c0d>","dump":"CC-MAIN-2019-43","url":"http:\/\/opus.nlpl.eu\/JW300\/v1\/alt-sm_sample.html","date":"2019-10-20T06:58:12Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-43\/segments\/1570986703625.46\/warc\/CC-MAIN-20191020053545-20191020081045-00096.warc.gz","language":"alt","language_score":0.5420858264,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.5420858263969421, \"smo_Latn_score\": 0.3755730092525482, \"krc_Cyrl_score\": 0.04727448523044586}","num_words":6906,"character_repetition_ratio":0.054,"word_repetition_ratio":0.063,"special_characters_ratio":0.336,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.521,"perplexity_score":35295.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ишмекчил1873\nИллюстрации употребления слова (речения)\nИшмекчилдиң ижи кӧп – иштенбестиң эрмек кӧп. – У трудолюбивого много дел, у ленивого много слов.\nИшмекчилдиң немези кӧп јалқуды сӧзи кӧп. – У работающего добра много – у ленивого слов много.\nИшмекчи кижиниң ижи кӧп, jалқу кижиниң эрмеги кӧп. – У работящего человека работы много, у ленивого человека разговору много.","id":"<urn:uuid:58dedffe-25bf-42de-b62c-5c55eb752f5c>","dump":"CC-MAIN-2020-10","url":"http:\/\/ls-teleut.kemsu.ru\/?category=%D0%A0%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D1%82%D0%B0&word=%D0%98%D1%88%D0%BC%D0%B5%D0%BA%D1%87%D0%B8%D0%BB","date":"2020-02-28T09:01:07Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-10\/segments\/1581875147116.85\/warc\/CC-MAIN-20200228073640-20200228103640-00339.warc.gz","language":"alt","language_score":0.8595980406,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.8595980405807495, \"tyv_Cyrl_score\": 0.057739030569791794, \"rus_Cyrl_score\": 0.042641229927539825, \"kjh_Cyrl_score\": 0.023945631459355354}","num_words":125,"character_repetition_ratio":0.111,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.203,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.827,"perplexity_score":14757.6,"cluster_detection":-1}
+{"text":"17 МАРТА – 155 ЛЕТ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ НИКОЛАЯ УЛАГАШЕВИЧА УЛАГАШЕВА (1861 – 1946)\nН. У. Улагашев родился 17 марта 1861 г. в местности Кам-Тыт урочища Сары-Кокша (совр. Чойский район) в семье охотника Улагаша из рода кузен. Искусство исполнения героического эпоса он продемонстрировал в девять лет, исполнив эпос «Алтай-Куучын», услышанный от кайчы-сказителя Кыскаш. Среди кайчы-сказителей, оказавших на него влияние, он называл имена Сабак Болчонова, Кыдыр Отлыкова, Кабак Тадыжекова, Дьаймат. Николай Улагашев к 15-ти годам стал признанным кайчы, имел свой обширный репертуар.\nНакануне 16-летия родители женили его на девушке Мамак из рода комдош. В 16 лет из-за болезни он лишился зрения. По воспоминаниям современников Н.У. Улагашев обладал богатырской силой, с поводырем ходил в тайгу за орехами и дровами, занимался изготовлением конской упряжи. Слава о слепом сказителе была распространена на Алтае.\nШирокая известность к Н. У. Улагашеву пришла в пожилом возрасте. Во время поездки по Алтаю летом 1937 г. алтайский писатель П. В. Кучияк и фольклорист из Москвы А. Л. Гарф записали от него сказки «Алып-Манаш», «Ырысту» и др. В журнале «Сибирские огни» осенью того же года были опубликованы «Ойротские сказки» в их литературной переработке.\nВ январе 1939 г. вышел Указ Президиума Верховного Совета СССР о награждении Н. У. Улагашева орденом «Знак Почета». В 1940 г. по решению Ойротского облисполкома ему была предоставлена квартира в г. Ойрот-Тура (Горно-Алтайск).\nЗа сравнительно небольшой период времени от Н. У. Улагашева было записано 31 эпическое произведение, несколько десятков сказок и песен.\nПервая книга Н. У. Улагашева «Алтай чӧрчӧктӧр» была издана в 1939 г. в Ойрот-Туре. Далее вышли книги «Бакол Балезич» (1939), «Алып-Манаш» (1940), «Алтай чӧрчӧктӧр» (1941), «Малчы-Мерген» (1945) и др. В них опубликованы такие известные в народе сказания как «Алтай-Буучай», «Кӧзӱйке», «Малчы-Мерген», «Алып-Манаш, «Ак-Тайчы», «Ӧскӱс-Уул», «Козын-Эркеш», «Кӧкин-Эркей», «Ак-бий ле оныҥ билези», «Айтӱнӱке», «Сай-Солоҥ» и т.д. Сам сказитель очень любил сказку «Сынару» и часто ее рассказывал.\nВ 1941 г. в Новосибирске была издана книга Н. У. Улагашева в переводе на русский язык «Алтай-Буучай». А также в переводе вышли книги: «Малчи-Мерген» (1947) и «Героические сказания» (1961). В разные годы произведения Н. У. Улагашева переводили П. Кучияк, А. Гарф, новосибирские писатели Е. Березницкий, А. Коптелов, И. Мухачев, А. Смердов, Е. Стюарт.\nВ 1941 г. в Ойротском национальном театре был поставлен спектакль по сказке Н. У. Улагашева «Ӱч кыс» (Три девицы). Сценарий написал П.В. Кучияк. Премьера спектакля состоялась перед самым началом войны – 22 июня 1941 г.\nСказителем созда��ы песни и стихотворения: «Песня о Коммунистической партии», «Октябрьская песня», «Играй, играй, мой топшуур», «Два закона».\nПроизведения Н. У. Улагашева включены в школьную и вузовскую программы обучения. По его творчеству ведутся исследовательские работы. В г. Горно-Алтайске в 1989 г. в установлен бюст Н. У. Улагашева (скульптор П. И. Богомолов), одна из улиц названа его именем. К 150-летию со дня рождения выдающегося алтайского сказителя был построен комплекс – Музей алтайского сказителя Н. У. Улагашева в с. Паспаул. Открытие музея состоялось 19 марта 2013 г.\nК 155-летию со дня рождения Н. У. Улагашева планируется провести ряд мероприятий в Национальном музее имени А.В. Анохина и его филиале Музее алтайского сказителя Н. У. Улагашева в с. Паспаул.\nНИКОЛАЙ УЛАГАШЕВИЧ УЛАГАШЕВТИҤ (1861–1946)\nчыкканынаҥ ала 155 јылдыгына\nН. У. Улагашев (Туламаш) Сары-Кӧпши ӧзӧктӧ Кам-Тыт деп јерде 1861 ј. тулаан айдыҥ 17-чи кӱнинде чыккан. Адазы – кӱзен сӧӧктӱ Улагаш – аҥчы, энези – јаврук сӧӧктӱ Паачак – кожоҥчы да, чӧрчӧкчи де кижи болгон. Кайчы болуп бӱткен јайалтазы эрте ачылып, Туламаш 9 јаштуда кайлап баштаган. Кайга ол атту-чуулу кайчылардаҥ: таайынаҥ Сабак Болчоновтоҥ, Кыдыр Отлыковтоҥ, Кабак Тадыжековтоҥ ло Јайматтаҥ ӱренген. Николай Улагашев 15 јаштуда Алтай ичинде ады чыккан кайчы боло берген. 16 јаштуда кӧстиҥ оорузынаҥ улам каралга арткан да болзо, баатыр кептӱ эр кузуктайтан да, одындайтан да, кайыш ӧрӱп, боожо, ӱйген-нокто, ээр-куйушкан јазап, бала-барказын азырайтан. Кайчыныҥ айылына, ол эмезе ол токтогон айылга кай чӧрчӧк угарга, улус јаантайын јуулыжып келетен.\n1937 ј. кичӱ изӱ айда јарлу алтай бичиичи П. В. Кучияк Москванаҥ келген фольклорист А. Л. Гарфла кожо Салгандага једип, Н. У. Улагашевтеҥ «Алып Манаш», «Ырысту» ла о.ӧ чӧрчӧктӧр бичигилеп алган. Ол ло јыл кӱскиде «Сибирские огни» деп журналдыҥ 4-чи номеринде «Ойрот чӧрчӧктӧр» деп атту бичимел чыккан. Бичимелде Н.У. Улагашев деп кайчы керегинде баштапкы катап айдылган. Бу ӧйдӧҥ ала Н. У. Улагашевтиҥ ады-чуузы текши таркаган.\n1939 ј. Н. У. Улагашев СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Јарлыгыла «Знак Почета» орденле кайралдаткан. Орденди аларга, Москва јаар јол-јорукта кайчыны облисполкомныҥ ишчизи Василий Кокышев ле барказы Ӱренчи ӱйдежип јӱргендер.\n1939 ј. Ойрот облисполкомныҥ јӧбиле Н. У. Улагашевке аҥылу пенсия тӧлӧлип башталган. 1940 ј. ого Ойрот-Турада (Горно-Алтайскта) јадар тура берилген.\nКыска ӧйдиҥ туркунына кайчынаҥ 31 кай чӧрчӧк, бир канча куулгазынду чӧрчӧктӧр лӧ кожоҥдор бичилген. Кайчыныҥ чӧрчӧктӧрин Н. Куранаков, бичиичи П. Кучияк, оныҥ кызы А. Кучияк, анайда ок С. Суразаков, П. Маскачакова, А. Роголева бичигилеген. Н.У. Улагашев ӱлгерлер де чӱмдеген: «Ойно, ойно, топшуурым», «Эки закон», «Октябрьдыҥ кожоҥы», «Коммунистический партия керегинде кожоҥ».\nН. У. Улагашевтиҥ эҥ баштапкы бичиги «Алтай чӧрчӧктӧр» 1939 ј. Ойрот-Турада кепке базылып чыккан. Оны ээчий «Алып-Манаш»(1940), «Алтай чӧрчӧктӧр»(1941), «Малчы-Мерген»(1945) ле о.ӧ. бичиктери кепке базылган.\n1941 ј. Новосибирскте Н. У. Улагашевтыҥ «Алтай Буучай» деп бичиги, 1947 ј. Ойрот-Турада – «Малчи-Мерген», 1961 ј. – «Героические сказания» деп бичиктери орус тилле чыккан. Улагашевтиҥ чӧрчӧктӧрин П. Кучияк, А. Гарф, Новосибирсктиҥ бичиичилери Е. Березницкий, А. Коптелов, И. Мухачев, В. Непомнящих, Е. Стюарт, А. Смердов кӧчӱргилеген.\n1941 ј. Ойроттыҥ эл театры Н. У. Улагашевтиҥ «Ӱч кыс» деп чӧрчӧги аайынча спектакль тургускан. Чӧрчӧкти сценага тургузарга П. В. Кучияк јазаган. Спектакльдыҥ баштапкы ойыны 1941 ј. кичӱ изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде кӧргӱзилген.\nУлу кайчынаҥ бичилген кай чӧрчӧктӧр «Алтай баатырлар» деген тизӱ бичиктерге кирген. Кайчы керегинде ле оныҥ чӧрчӧктӧриле шиҥжӱ иштер бичилген.\nКайчыныҥ Григорий (Чанчу) ле Иннокентий (Адыјок) деген эки уулынаҥ калыҥ јурт тазылданып барган. Оныҥ угы-тукумынаҥ чыккан З. А. Каланчинова кайчы Н. У. Улагашевтиҥ угы-тӧзин јурук-схемала кӧргӱскен.\n1989 ј. Горно-Алтайск калада Н. У. Улагашевке кереес тургузылган (скульптор П. И. Богомолов). Тӧс каланыҥ оромдорыныҥ бирӱзи оныҥ адыла адалган. Чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлай Паспаул јурттаҥ ыраак јок Н. У. Улагашевтиҥ музей-айылы тудулган. Оныҥ ачылтазы 2013 ј. туулан айдыҥ 19-чы кӱнинде ӧткӧн.","id":"<urn:uuid:277884e4-cb01-4489-9712-bc704f247fdb>","dump":"CC-MAIN-2020-24","url":"http:\/\/www.musey-anohina.ru\/index.php\/ru\/component\/k2\/item\/363-17-marta-155-let-so-dnya-rozhdeniya-nikolaya-ulagashevicha-ulagasheva-1861-1946.html","date":"2020-05-28T12:06:59Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-24\/segments\/1590347396089.30\/warc\/CC-MAIN-20200528104652-20200528134652-00484.warc.gz","language":"alt","language_score":0.87536937,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.8753693699836731, \"rus_Cyrl_score\": 0.030901821330189705, \"mhr_Cyrl_score\": 0.023054465651512146, \"tyv_Cyrl_score\": 0.01469793263822794, \"kir_Cyrl_score\": 0.01316257007420063, \"udm_Cyrl_score\": 0.011688786558806896}","num_words":1837,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.009,"special_characters_ratio":0.24,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.956,"perplexity_score":12627.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Новости на алтайском языке\n|Бистин команда jенучилердин тоозында !|\nКучурген айдын 25-чи кунинде республикан классикалык Лицейде «Албатылар наjылыгы – Россия бирлиги» деп уренчиктердин 2-чи республика кеминде фестивали откон. Школ-интернаттын командазы 8 уренчиктен турган: Конушев Д., Дугашев С., Табакаев В., Шанданов А., Кобенова А., Бизюкова Л., Толпышева А., Тыдыкова К. Фестивальдын ачылтазында коргузилген визитка-коруде, албатынын аш-курсагынын корузинде, спорт ойындарда уренчиктерис аныланып, байгалу 3-чи jерди ала согуп ийген. Jурт школдордын уречиктери ол ло камчы согоры, кажык ойнооры, алтай курешле тын болгон, jе бистин де уренчиктерис олордон сондобой тен-тай тартыжып, эпчилин, капшуунын, билгирлерин коргузип, jенуге jеткендер.\n|«Эненин куни» школ-интернатта.|\n«Энени? куни» -- кунукчылду, ол ок ойдо суунчилу, сакылталу, иженчилу байрам. Уренчиктер энеге учурлалган конкурстарда турушкылайт: кем де jурук jурайт, кем де куучын, улгер чумдейт.\nАкт��вый залда откурилген ойын-концертте баштамы класстардын ла онон до огош болчомдор турушкылаган. Улгерлер, кожондор, ойын-сценка – ончозы энеге акту кууннен сыйлалат. Быjылгы jылда уренчиктер «Алтайдын Чолмоны» газетте балдарга учурлалган «Башпарак» бyкке иштерин аткарып, кепке базыларда суунгилеген: айса болзо, та кемнин де энези газетти кычырып, балазынын бичимелине, jуругына туштап, jедип те келерден айабас деп ижемjи окпо-jуректе коно берет…\n|Алтай тилдиy кyнине учурлап…|\nАлтын-сары jалбырактар кейде айланыжып, Алтайыста кyс-абакай узун кыштын алдында калганчы биjезин биjелейт. Улyрген айдын он тогузынчы кyнинде школыста Алтай Республиканын албатылар культуразынын тoс jеринде Алтай тилдин кyнине учурлалган «Тилим – ол ай-канадым» деп кoдyринилy урок oткoн. Айтыру-кычыртулу кyндyлy айылчылар: Алтай Республиканын, Россиянын журналисттер Биригyзинин турчызы Яйтынов Таукен Тазымаевич, ГТРК-нын радиожурналисти Торбокова Зинаида Маймановна, Алтай Республиканын Бичиичилер Биригyзинин турчызы Кедечинов Павел Садакович, Ондой аймакта Боочыдагы орто yредyлy школдо технологиянын бийик категориялу yредyчизи Айана Михайловна Кедечинова. Айылчыларды yренчиктер алтай jанла ак сyтле уткудылар. Айылчыларды уткуулду сoзиле Кармакова Вера Якшибаевна уткуп, школдын завучы Бедушева Снежана Вячеславовна конференциянын ижин баштаган. 9-чы класстын yренчиги Тyкеев Вадим «Jажына 42 jашту» -деп докладын (билим башкараачызы «Туулу Алтайдын тyyкизи» предметтин yредyчизи Текешева Н.А.) Л.В.Кокышевтин jайаандык ла jyрyмдик jолына учурлаган. 9 класстын yренчиги кыпчак сooктy Тадыров Ай-Мерген «Менин угы-тoзим» (билим башкараачызы Кармакова В.Я.) бойынын угы-тoзин шиндеп, 1ети yйеге jетире ада-oбoкoзин тоологоны jуулган yренчиктерге де, jаан да улуска солун болгон. Т.Т.Яйтынов: « Л.В.Кокышевтин jайаандыгы, jyрyми jаш yйеге солун да, jилбилy де болгоны оморкодулу керек. Атту-чуулу бичиичини? чыккан кyнин Алтай тилдин Кyни деп темдектеер joп тoрoл тилисти yренчиктер кyyнзеп yренеринде jолду, мoрлy керек. Уренчиктердин бу oткyрген урок-конференциязын кoрyп-угуп оморкодым».\nЗ.М.Торбокова: « Уренчиктердин докладтарын угуп, кoксим де туйукталды, кoзиме jаш та келди. Мында, мындый jараш школдо, музей-кыпта jуулган айыл-jуртынан ыраакта oзyп-чыдап jаткан кара башту эрке болчомдорды энези чилеп jажыдып, ончозын кучактап, баштарын сыймап, очомдоп койор кyyним де келди. Алтай jоныстын сyyген бичиичизин эзедип, бойынын угы-тoзин, тoрooн-тoркинин билип аларга, бойын укту-тoстy деп билип, «мен–алтай » деп, кайда да барза, канайып та jyрзе, кижинин ада-oбoкoлoри байлу деп ондоп алары агару керек деп сананадым. Чочып калган чааптын кoзиндий кап-кара тозырак кoстy Арчыннын (7 класс) А.Я.Ередеевтин «Алтайым барда, мен де бар», эрке, oкoр болчомдор - Адаров Байдазыннын (2 класс) С.Сартакованын «Jалбырак», Марков Эжердин (3 класс) «Jакшы, jакшы бан»деп yлгерлерди кычырганын угуп, мындый ла уулчактар чыдап, айса болзо албатынын алдына jyретен эрлер болордон айабас деп, санаа келет. Бyгyн ле кooркийлер кемге де кереги jок, айыл-jуртынан ыраакта,бала тужы мындый jерде, эненин эркези, аданын ардагы jогынан oдoт. Албатынын «Токум алдында jорго jyрер, тон алдында эр oзoр» деп кеп сoзи де бар эмей, онын учун бу jаш корбобысты тууралап баспай, удура кoрyп, «айыл-jуртка» бодолду школ-интернадына кирип, jылу сoслo дo болзо, joмoжип jyреликтер, алтай кулун албатыбыстын jаш корбозы эмей, кooркий балдар »-деп айтканы учурлу болды. Бичиичи П.А.Кедечинов jуулгандарды Алтай тилдин кyниле, Л.В.Кокышевтин чыккан кyниле уткуп, алкышту кайын кайлап, кожондоп, yлгерлерин кычырган. Айылчылардын oкпooрип куучындаганын угуп, yренчиктер де oкпooрип турганы сезилген. Jыман Белековтын сoстoри ле кyyзине «Ол – сен» деп кожонын ончо yренчиктер ле yредyчилер кожондодылар.\nАлтай аш-курсакла: быштак, курут,талкан, боорсокло адакыда айылчылар ла yренчиктер чайлап, куучындаштылар. Улyрген айдын 20-чи кyнинде школ-интернаттын 12 yренчиги алтай тилдин yредyчизи Кармакова В.Я.-га баштадып, В.К.Плакастын адыла адалган гимназияда алтай тилдин бирлик урогында турушкандар. Уренчиктерге алтай айылда болуп, jакылталар бyдyргени jараган. Анайда ок географиянын кабинединде В.К.Татина oткyрген викторина jилбилy болгонын темдектегендер. Актовый залда jык толо jуулган алтай yренчиктерди кoрyп, бистин yренчиктер кайкап арткандар. Ойын-концерт тужында школ-интернаттын yренчиктери тын oкпooрип, сценада yлгерлер куучындап, кожондогондор.\n«Алтай тилдин кyни» деп байрам yренчиктерге де, yредyчилерге де мынан ары yредyзине, ижине jилбy кoдyрип, тoрoл тилиле, литературазыла оморкоп, экпиндy, эрчимдy болорына ууламjы берет.\n|\"Тиру классика\" алтайлап|\nКандык айдын 5-чи кyнинде М.В.Чевалковтыy адыла адалган Эл библиотекада «Тирy классиканы -- алтай тилле» деген бастырароссиялык маргаан oткoн.\nМаргаанда алтай кoгyстy, тилин кoнy jакшы билер yренчиктер ле анайда ок jаан улус эрчимдy турушкандар. Бистиy школ-интернадыстын адынан турушкандар: yренчиктер ортодо 6-чы класстан Еремеев Арчын, 8-чи класстан Конушев Сергей ле jаан улус ортодо алтай тил ле литературанын yредyчизи Кармакова Вера Якшибаевна.\nЕремеев А.—Мустай Каримнин «Чактан чакка» деп yлгерин (кoчyреечи Э.М.Палкин), Конушев С.—А.С.Пушкиннин «Кышкы jол» деп yлгерин (кoчyреечи А.О.Адаров), В.Я.Кармакова – Ч.Т.Айтматовтын «Jакшы болзын, Гyлсары!» деп повестинин yзyгин (кoчyреечи J.Б.Каинчин) эске кычыргандар. Конушев С. эске кычырар узыла аныланып, jенyлy 2-чи jерге чыгып, дипломло, баалу сыйла кайралдаткан. Еремеев Арчын эрчимдy турушканы учун дипломло кайралдаткан, Кармакова В.Я. jаан улус ортодо 2-чи jерге чыккан.\nАйдарда, тoрoл школ-интернадыс тергеебисте oткoн учурлу маргаанда республиканын школдоры ортодо кoрyмjилy jерде турат деп оморкоор аргабыс бар.\n|Jиит экскурсоводтортын республикан следында jенучилердин тозында|\nТулаан айда «Jиит экскурсоводтордын республикан следы» кoдyринилy айалгада oткoн. Школ-интернаттан слет-маргаанда 8-чи класстын yренчигин Конушев Сергей турушкан. Ол «Этнография» ла «Экспонат своими руками» деп эки номинацияларда jедимдy турушкан (Билим башкараачызы – школ-интернатта алтай тил ле литературанын yредyчизи Кармакова В.Я.). «Байлу тагылдар» (Священные молитвенники) деп темала ол Ондой аймакта Кайрылык jурттын jанындагы Бозыр-Таш кырдагы буркан jандулардын озогы мyргyyл jерин ле Ондой аймактагы Каракол jурттын jанындагы ар-бyткендик «Уч-Энмек» этнопарктагы эмдиги oйдo jазалган мyргyyлдин тагылдарын тyнейлеер амадула доклад-jетирy эдип, 3-чи степеньдy дипломло кайралдаткан. Сергейдин ижинин анылузы – yренчиктер каникул oйинде байлу jерлерле экскурсияларга jyрyп, албатызынын чyм-jандарыла таныжып, шинжy-бедреништy иш oткyргенинде деп жюринин турчылары темдектеген.\nЭкинчи номинацияны кoргoжин, мында кандый солун иштер jок деер, кийистен, агаштан, таштан эдилген jyзyн-jyyр эдимдер, республикабыстын бастыра аймактарынан келген yренчиктер бyдyрген эдим-jазалдарын корулап тын ла тартышты. Ол тоодо бистин Сергей бойынын чазын-картоннон кеелеп эткен алты толукту чакылу чадыр айылын кызу маргаанда jедимдy кoргyзип корулаганы, дипломло кайралдатканы биске тын сyyнчи, jедим болды. Тулаан айда «Jиит экскурсоводтордын республикан следы» кoдyринилy айалгада oткoн. Школ-интернаттан слет-маргаанда 8-чи класстын yренчигин Конушев Сергей турушкан. Ол «Этнография» ла «Экспонат своими руками» деп эки номинацияларда jедимдy турушкан (Билим башкараачызы – школ-интернатта алтай тил ле литературанын yредyчизи Кармакова В.Я.). «Байлу тагылдар» (Священные молитвенники) деп темала ол Ондой аймакта Кайрылык jурттын jанындагы Бозыр-Таш кырдагы буркан jандулардын озогы мyргyyл jерин ле Ондой аймактагы Каракол jурттын jанындагы ар-бyткендик «Уч-Энмек» этнопарктагы эмдиги oйдo jазалган мyргyyлдин тагылдарын тyнейлеер амадула доклад-jетирy эдип, 3-чи степеньдy дипломло кайралдаткан. Сергейдин ижинин анылузы – yренчиктер каникул oйинде байлу jерлерле экскурсияларга jyрyп, албатызынын чyм-jандарыла таныжып, шинжy-бедреништy иш oткyргенинде деп жюринин турчылары темдектеген.\nЭкинчи номинацияны кoргoжин, мында кандый солун иштер jок деер, кийистен, агаштан, таштан эдилген jyзyн-jyyр эдимдер, республикабыстын бастыра аймактарынан келген yренчиктер бyдyрген эдим-jазалдарын корулап тын ла тартышты. Ол тоодо бистин Сергей бойынын чазын-картоннон кеелеп эткен алты толукту чакылу чадыр айылын кызу маргаанда jедимдy кoргyзип корулаганы, дипломло кайралдатканы биске тын сyyнчи, jедим болды.\n|«Качан келерер, кару эне?»|\nКyчyрген айдын 25-чи кyнинде Г.К.Жуковтын адыла адалган школ-интернатта Эненин телекейлик кyнине учурлалган кoдyринилy байрам oтти. Байрамга бел��тениш озолондыра темдектелгени аайынча эне керегинде чyмдемелдер, jуруктар, эдимдер эдериле башталган. уренчиктердин oмoлигинин ижин башкараачы Телбекова Наталья Сергееевнанын иштеер кыбында иш тын ла кайнады. Кажы ла бала ижин албаданып бyдyрген: кем билер, айса болзо, энеге бичиген, jураган иш тын jарап, балазына карузып, jедип те келер энелер табылар… Ак jарыктан ырап та калган энелерге учурлап балдары чyмдеп бичигенин кычырып, кoрoри -- кoгyске табарар сысту, jайнулу, баланын сыгыды.\nШкол-интернатта «Алтай Республиканын албатыларынын кеендигинин Тoс jери» деп адалган кыпта yренчиктердин технологиянын урокторында бyдyрген иштеринин кoрy-выставказы тургузылган. Узак jылдардын туркунына бу школдо технологияны? урокторын oткyрген ченемели байлык yредyчилер: Скороходова Татьяна Николаевна, Медведева Оксана Геннадьевна, Перминов Игорь Арсеньевич yренчиктерге jyрyмге керектy , тузалу темигy, таскамал берип иштегени мoрлy, оморкодулу айалга. уренчиктердин бyдyрген иштеринде бийик чындыйлу да эдилген иштер болды. Кычыртулу айылчыларла туштажу oтти. Туштажуда «Эне» деп Фондтын специалисти Ильина Алтынай Андреевна yренчиктерге тузалу jетирyлер эдип, сурактарына каруулар jандырган. М.В.Чевалковтын адыла адалган Национал библиотекада тап-эриктер jанынан jетиру эдер Тoс jердин jааны Кинова К.С. Эненин кyниле jуулгандарды уткып, yренчиктерге келер oйгo кyyнземелдерин айтты. Чендекова Галина Александровна бу школды 1975 jылда божодып, jyрyмге ууламjы берген yредyчилерин, таскадаачыларын эске алып, эки бийик yредyнин дипломдорын алып, мoрлy иштеп, jаан билелy, нoкoрлoрлy болгонында школго быйанду болгонын кyyнзеп айтты.\nБайрамнын экинчи бoлyги актовый залда концерт-ойынла башталган. Школдын директоры В.Г.Затеев уткуулду сoзиле jуулгандарга баштанып, ойын-jыргалды ачкан. Э? кичинек болчомдордын, детсадтын oмoлигинин сyрлy ойыныны? кееркемjилyзи сyреен болды. Кижинин ичи-буурын ачыдып, кoксин туйуктап, кoзинин jажын агызар сысту бу ойын-jыргал санаага артар jаан сурак темдектий: ненин учун jyректин алдына алып , ак-jарык кoргyскен jаш корбобыс jаштан ала энелерине кереги jоктый мында oзoт? 9-чы класстын кызычагы энезине бичиген баштану-самаразын кoзинин jажы агып кычырарда, залда отурган jаан да улус эрик jокто ыйлашкан. Карыкты сyyнчи солуп, сценага омок эне-эчки – 7-чи классты? yренчиги Конушева Зоя омок jети уулактарын – 2-3-чи класстын yренчиктерин ээчиткенче биjелеп чыгат. Кyyни? yредyчизи Тиунов Ю.Н. кадет уулчактарыла энелерге учурлу кожонын кожоодоордо, Дугашев Сережа ла Конушев Сережа (8 кл) Борис Каятовты? «Энени? колы» деп кожонын кожондогылаган. уренчиктердин кожондорында, yлгерлеринде эненин эркези, кару кoстoри, jылу колдоры, учы-куйузы jок сакылта, ижемjи…\nКyчyрген айдын 26-чы кyнинде Республикан классикалык лицейде oткyрилген албатылар культуразынын «Албатылар наjылыгы – Россия бирлиги» деп ф��стивальда школ-интернаттын yренчиктери директордын таскамал иш аайынча ордынчызы Старикова И.В. ла Телбекова Н.С-тын башкарганыла туружып, тoзoмoл комитеттин дипломдорыла кайралдаткан. 8-чи класстын кызычактары: Чевалкова Jылдыс, Толпышева Люба, Шерстобитова Лена «Jинjилердин шынырты» деп алтай биjе биjелееерде, Кобенова Алтынсай «Аарчылу сарjу» деп тамзык-курсакты кoргyзип, оны алтай албаты качаннан бери, канайда белетеп баштаганын jартап куучындаган. Шерстобитова Лена, Конушев Сережа, Ватанин Илья, Кудачинов Августин, Щелкунов Виталий ок-jаала адар , камчы согор, кажык ойнооры, кyреш, орус албатынын ойын- маргаандарында турушкандар.\nУренчиктер фестивальда Алтай республикада jуртаган албатылардын культуразыла таныжып, oткyрилген мастер-класстарда эрчимдy туружып, тузалу билгирлер алып, jаны наjылар тапкандар. Текшилей кoргoжин, школ-интернаттын yренчиктерине республикан кеминде oткyрилген мероприятиелерде туружары сyреен jарайт.\nJаны jыл jууктаган сайын yренчиктердин сандырашту oйи башталат. Елкада кийер кеп-кийимдер jазап, уйуктаар кыптарды jаныjылдык jарандырып, кoрyде туружары, сакылталу jаныjылдык сыйларды алары ла каникул oйинде jилбилy амыраары. Уредyде озочылдар 6 yренчик таскадаачы Александрова А.А.-нын башкарганыла тургуза oйдo Москва калада уредyликтин министерствозынын елказына туружып атанганы школго бийик оморкоду. Jанар айдын 26-чы кyнинде 7»б» класстын yренчиги Сумачаков Спартак Москва jаар Президенттин елказына Алтай Республиканын yренчиктеринин делегациязыла атанарга тургуза oйдo белетенет. Директордын таскамал иш аайынча ордынчызы Старикова И.В. « Jакшы yредyлy, школдо oткyрилип турган иште озочылдар каникул oйинде Чамал аймак jаар аквапаркка барары темдектелет, Г-АГУ-нын волонтерлоры yречиктерле jyзyн-jyyр соот-ойындар, викториналар, экскурсиялар oткyрери ле oскo дo иштер темдектелген».\nCолундарды 11 класстын yренчиги Беляшева Сымда алтай тилдин yредyчизи В.Я.Кармакованын башкарганыла белетеген.","id":"<urn:uuid:0ab84fdb-1a7e-46d9-9397-c3f372c8c4f9>","dump":"CC-MAIN-2020-29","url":"https:\/\/internat04.obr04.ru\/school-life\/ezlik\/novosti-na-altayskom-yazyke\/","date":"2020-07-08T00:27:53Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-29\/segments\/1593655896169.35\/warc\/CC-MAIN-20200708000016-20200708030016-00153.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9497317076,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":8,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.949731707572937, \"kir_Cyrl_score\": 0.04379758983850479}","num_words":4301,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.188,"special_characters_ratio":0.168,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.958,"perplexity_score":14098.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"1. Иеговага бис айдынадыс:\n«Сеге тӱҥей болорго јадыс».\nЭҥ уур ишти бӱдӱрет сӱӱжи,\nАгару тынныҥ ол тӱжӱми.\nЈайалталу кижи сӱӱш јокко\nТегин, куру табышту коҥко.\n«Сӱӱжис изӱ ле ару болзын»,—\nБис мӱргӱӱлисте сурап јадыс.\n2. Сӱӱш арбынду берерге кӱӱнзейт,\nӦскӧлӧрин сананып јӱрет.\nКалју, кара санаа кичеебейт,\nОл јаражар эбин бедирейт.\nСӱӱжис кӱйӱп турзын јӱректе,\nКӱӱнзеп болужып бис јӱреектер.\nСӱӱш — эҥ јаан сый болгон кийнинде,\nОл ончоны чыдажып јӱрет.","id":"<urn:uuid:37fda292-2a1c-4958-9313-fe4929f7fec9>","dump":"CC-MAIN-2020-50","url":"https:\/\/www.jw.org\/alt\/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0\/%D0%BA%D3%B1%D3%B1-%D0%BA%D0%BE%D0%B6%D0%BE%D2%A5%D0%B4%D0%BE%D1%80\/%D1%81%D3%B1%D3%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BF-%D0%BA%D0%BE%D0%B6%D0%BE%D2%A5%D0%B4%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%80\/106-%D1%81%D3%B1%D3%B1%D1%88%D1%82%D0%B8%D2%A5-%D1%82%D3%B1%D0%B6%D3%B1%D0%BC%D0%B8%D0%BD-%D3%A7%D1%81%D0%BA%D3%B1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81\/","date":"2020-12-02T08:01:51Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-50\/segments\/1606141692985.63\/warc\/CC-MAIN-20201202052413-20201202082413-00412.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000100136,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}","num_words":130,"character_repetition_ratio":0.0,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.211,"stopwords_ratio":0.046,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13312.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Агару Бичик чынынча неге ӱредет? Тӧмӧнги берилген бӧлӱктердеҥ суракты талдагар.\nИисус Христос\nКӧгӱс телекей\nЈӱрӱм ле ӧлӱм\nКудайга бӱдери ле бажырары\nАгару Бичикти Иегованыҥ Керечилериле ӱренигер\nАгару Бичик бастыра јердиҥ ӱстинде миллион тоолу улуска јӱрӱмниҥ эҥ ле учурлу сурактарыныҥ карууларын таап аларга болужат. Слерге ол база болушсын деп кӱӱнзейдеер бе?\nИегованыҥ Керечилери бастыра јердиҥ ӱстинде Агару Бичикти ӱренерин акча тӧлӧбӧзинеҥ ӧткӱрип турганыла јарлу. Ӱредӱлер канайып ӧдӱп турганын кӧрӱгер.\nИегованыҥ Керечилериле Агару Бичикти шӱӱжигер эмезе Агару Бичикти акча тӧлӧбӧзинеҥ ӱренерин баштагар.","id":"<urn:uuid:46339ac1-f31a-4e80-8262-da67b5db0566>","dump":"CC-MAIN-2021-04","url":"https:\/\/www.jw.org\/alt\/%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%83-%D0%B1%D0%B8%D1%87%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%B8%D2%A5-%D3%B1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D3%B1%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B8\/%D1%81%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B0%D1%80\/","date":"2021-01-20T21:09:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-04\/segments\/1610703521987.71\/warc\/CC-MAIN-20210120182259-20210120212259-00648.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000100136,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}","num_words":152,"character_repetition_ratio":0.118,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.141,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":23471.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Кирген jылдыҥ чаган айыныҥ 30-да театр сценазын Ж.Б. Мольердиҥ «Эрик jоктыҥ эмчизи» деп спектакльла кöжöгöзин ачты. Тургузаачы режиссер Алтай Республиканыҥ нерелÿ санатчызы Эмма Иришева. Алтай тилге Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелÿ ишчизи, поэт, актер Николай (Качканак) кöчÿрген.\nОйынныҥ тöс шÿÿлтези – эмеген-öбöгöн улус билелик jÿрÿмде тар-март артыжып та турза – ол ло öйдö олор бой-бойына карузыжып jÿрет дегендий… Учы-тÿбинде ээчиде öткöн чугаанныҥ кийнинде баш героиня эп-сÿме табып öскö улус ажыра öгонинеҥ öчи налат…\nСпектакльда тöс рольды Россия Федерацияныҥ нерелÿ артистти Александр Майманов ло Алтай Республиканыҥ нерелÿ артисттери: Ирина Майманова, Аржан Товаров, Вера Сумачакова, артисттер – Игорь Тазранов, АшинаТорломоев, Вадим Деев, Алина Попошева, Айдыҥ Бадыкин, Карчага Елеков, Айдар Унатов ойногылаган.\nСпектакльдыҥ кийнинде Алтай Республиканыҥ специалистти Сырга Владимировна Садрашева jайаандык öмöликти, артисттердиле Алтай Республиканыҥ нерелÿ актрисазын юбилейлик jажыла уткып, быйанду сöстöр айтты.\nАнайда ок уткуулду сöстöрди Ирина Удйовнанага театрдыҥ директоры Светлана Николаевна Пешперова, баш режиссеры Эмма Александровна Иришева, Алтай Республиканыҥ театрал бирÿгизиниҥ председатели Светлана Николаевна Тарбанакова айттылар. Кан-Оозыаймактыҥ культура ла спорт бöлÿгиниҥ jааны Александра Ечеҥовна Кокушева jерлештериниҥ адынаҥ jайаандык öмöлигиниҥ туружаачыларыла кожо келип, Ирина Маймановага учурлу сöстöр айдып, Алтай Республиканыҥ нерелÿ артистти Jергелей Маташеваныҥ кÿÿлик сыйын сыйладылар.\nСпектакль ончо санитар-эпидомиологиялык ээжилерди буспай öткÿрилди.\n30 января 2021 г. состоялась премьера спектакля «Эрик jоктыҥ эмчизи» («Лекарь поневоле») Ж.Б. Мольера в постановке засл. деятеля иск. РА Эммы Иришевой.\nПеревод на алтайский язык осуществил засл. раб.культуры РА Н. Багыров, член союза писателей РА, член АРО СТД РФ, автор множества стихов.\nВ центре этой знаменитой истории - скандальная парочка, муж (Александр Майманов) с женой (Ирина Майманова), главный жизненный принцип которых, «милые бранятся - только тешатся». В результате обиды на мужа после очередного скандала, главная героиня решает «наказать» мужа, выдав не за того, кем он был на самом деле… В спектакле играют: засл. арт. РФ Александр Майманов, засл. артисты РА: Ирина Майманова, Аржан Товаров, Вера Сумачакова, Игорь Тазранов, Ашина Торломоев, Вадим Деев, Алина Попошева, Айдын Бадыкин, Карчага Елеков, Айдар Унатов.\nПосле спектакля с приветственными и поздравительными словами от имени Министерства культуры РА специалист министерства Сырга Владимировна Садрашева поздравила театралов и Ирину Майманову с юбилейным днем рождения. Поздравительные слова прозвучали в адрес Ирины Маймановой от директора театра Светланы Николаевны Пешперовой и главного режиссера Эммы Александровны Иришевой, председателя АРО СТД РФ Светланы Николаевны Тарбанаковой. Поздравительное слово было предоставлено начальнику отдела культуры и спорта администрации МО «Усть-Канский район» Александре Еченовне Кокушевой,Ирине Удуйовне были подарены ценные призы и музыкальный подарок от засл. арт. РА Дьергелей Маташевы.\nСпектакль проводился с соблюдением всех санитарно-эпидемиологических правил и норм.","id":"<urn:uuid:a1e1ff09-d853-416d-b205-14457c7c3371>","dump":"CC-MAIN-2021-10","url":"http:\/\/dramteatr04.ru\/14-o-teatre\/365-30-yanvarya-sostoyalas-premera-spektaklya-erik-jokty-emchizi-lekar-ponevole","date":"2021-02-24T17:56:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-10\/segments\/1614178347293.1\/warc\/CC-MAIN-20210224165708-20210224195708-00424.warc.gz","language":"alt","language_score":0.6680492759,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":13,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.6680492758750916, \"rus_Cyrl_score\": 0.16309893131256104, \"udm_Cyrl_score\": 0.03220071271061897, \"mhr_Cyrl_score\": 0.027516881003975868, \"sah_Cyrl_score\": 0.024306321516633034, \"kir_Cyrl_score\": 0.016550423577427864, \"krc_Cyrl_score\": 0.010099458508193493}","num_words":942,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.026,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.822,"perplexity_score":12194.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ветхий Завет: Быт. Исх. Лев. Числ. Втор. Нав. Суд. Руфь 1Цар. 2Цар. 3Цар. 4Цар. 1Пар. 2Пар. 1Ездр. Неем. 2Ездр. Т��в. Иудифь Эсф. Иов. Пс. Притч. Еккл. Песн. Прем. Сир. Ис. Иер. Плач. Посл.Иер. Вар. Иез. Дан. Ос. Иоиль. Ам. Авд. Иона Мих. Наум. Авв. Соф. Агг. Зах. Мал. 1Макк. 2Макк. 3Макк. 3Ездр.\nНовый Завет: Мф. Мк. Лк. Ин. Деян. Иак. 1Пет. 2Пет. 1Ин. 2Ин. 3Ин. Иуд. Рим. 1Кор. 2Кор. Гал. Еф. Флп. Кол. 1Фес. 2Фес. 1Тим. 2Тим. Тит. Флм. Евр. Откр.\nНовый Завет: Мф. Мк. Лк. Ин. Деян. Иак. 1Пет. 2Пет. 1Ин. 2Ин. 3Ин. Иуд. Рим. 1Кор. 2Кор. Гал. Еф. Флп. Кол. 1Фес. 2Фес. 1Тим. 2Тим. Тит. Флм. Евр. Откр.\nСкрыть\n1:1\nсм.: 1Пар.23:13; 1Кор.1:1; 1Кор.15:8-15:10; 1Кор.9:1; 1Кор.9:16-9:18; 1Фес.2:2; 1Тим.1:1; 1Тим.1:11-1:12; 1Тим.1:15-1:16; 1Тим.2:7; 2Кор.1:1; 2Кор.11:5; 2Кор.12:11; 2Кор.4:5; 2Пет.1:1; 2Фес.2:13-2:14; 2Тим.1:11; Деян.13:9; Деян.21:40; Деян.22:13-22:15; Деян.22:21; Деян.22:7; Деян.26:1; Деян.26:14; Деян.26:16-26:18; Деян.27:23; Деян.9:15; Откр.1:1; Откр.22:6; Откр.22:9; Кол.1:1; Кол.1:25; Втор.10:8; Еф.1:1; Еф.1:13; Еф.3:5-3:7; Еф.4:11; Гал.1:1; Гал.1:10-1:17; Евр.5:4; Евр.7:26; Иак.1:1; Иер.1:5; Ин.12:26; Ин.13:14-13:16; Ин.15:15; Ин.15:20; Иуд.1:1; Лев.20:24-20:26; Лк.2:10-2:11; Мк.16:15-16:16; Чис.16:9-16:10; Флп.1:1; Флп.2:11; Флп.3:6-3:7; Рим.1:16; Рим.1:5; Рим.11:13; Рим.15:16; Рим.15:29; Рим.16:18; Рим.16:25; Тит.1:1;\n1:3\nсм.: 1Кор.1:9; 1Ин.1:3; 1Ин.3:23; 1Ин.3:8; 1Ин.4:2-4:3; 1Ин.4:9-4:10; 1Ин.5:1; 1Ин.5:10-5:13; 1Ин.5:20; 1Ин.5:5; 1Фес.1:10; 1Тим.3:16; 2Ин.1:7; 2Цар.7:12-7:16; 2Тим.2:8; Деян.13:22-13:23; Деян.2:30; Деян.3:13; Деян.8:36; Деян.9:20; Ам.9:11; Кол.1:13-1:15; Гал.4:4; Быт.3:15; Ис.9:6-9:7; Иер.23:5-23:6; Иер.33:15-33:17; Иер.33:26; Ин.1:14; Ин.1:34; Ин.1:49; Ин.10:30; Ин.10:36; Ин.20:28; Ин.20:31; Ин.3:16-3:18; Ин.3:35-3:36; Ин.5:25; Ин.7:42; Лк.1:31-1:33; Лк.1:35; Лк.1:69; Лк.2:4; Мф.1:1; Мф.1:16; Мф.1:20-1:23; Мф.12:23; Мф.15:22; Мф.22:42-22:45; Мф.26:63; Мф.27:43; Мф.3:17; Мф.9:27; Пс.89:36-89:37; Рим.1:9; Рим.8:2-8:3; Рим.8:29-8:32; Рим.9:5;\n1:4\n1:5\nсм.: 1Кор.15:10; 1Кор.9:2; 1Пет.2:9-2:10; 1Тим.1:11-1:12; 2Кор.10:4-10:6; 2Кор.10:5; 2Кор.3:5-3:6; Деян.1:25; Деян.15:14; Деян.2:22; Деян.6:7; Деян.9:15; Еф.1:12; Еф.1:6; Еф.3:2-3:9; Гал.1:15-1:16; Гал.2:8-2:9; Евр.5:9; Ин.1:16; Мал.1:11; Мал.1:14; Рим.12:3; Рим.15:15-15:16; Рим.15:18-15:19; Рим.16:26; Рим.3:29;\n1:6\n1:7\nсм.: 1Кор.1:2; 1Кор.1:2-1:9; 1Кор.16:23; 1Ин.3:1; 1Пет.1:1-1:2; 1Пет.1:15; 1Фес.1:1; 1Фес.1:3; 1Фес.3:11-3:13; 1Фес.4:7; 1Фес.5:28-1:2; 1Тим.1:2; 1Тим.6:2; 2Кор.1:1-1:2; 2Кор.12:8-12:10; 2Кор.13:14; 2Ин.1:3; 2Пет.1:2-1:3; 2Фес.2:16-2:17; 2Фес.3:16; 2Фес.3:18; 2Тим.1:2; 2Тим.4:22; Деян.15:23; Деян.7:59-7:60; Откр.1:4-1:5; Откр.2:1; Откр.2:12; Откр.2:18; Откр.2:29-3:1; Откр.2:8; Откр.22:21; Откр.3:14; Откр.3:22; Откр.3:7; Кол.1:2; Кол.3:12; Кол.3:15; Втор.33:12; Еф.1:1; Еф.1:2; Еф.6:23-1:2; Гал.1:3-1:4; Гал.6:18; Иак.1:1; Ин.20:17; Иуд.1:1-1:2; Мф.5:16; Мф.6:8-6:9; Флп.4:13; Флп.4:20; Флп.4:23; Флм.1:25; Флм.1:3; Пс.60:5; Рим.1:6; Рим.5:1; Рим.8:39; Рим.9:25; Песн.5:1; Тит.1:4;\n1:8\n1:9\nсм.: 1Ин.5:9-5:12; 1Цар.12:23; 1Фес.1:2; 1Фес.2:5-2:10; 1Фес.3:10; 1Фес.5:17; 1Тим.2:7; 2Кор.1:23; 2Кор.11:31; 2Тим.1:3; Деян.12:5; Деян.19:21; Деян.24:14; Деян.27:23; Деян.3:26; Кол.1:28-1:29; Кол.1:9-1:13; Еф.1:16-1:19; Еф.3:14-3:21; Еф.6:18; Гал.1:20; Ин.4:23; Ин.4:23-4:24; Иов.16:19; Лк.18:1; Мк.1:1; Флп.1:4; Флп.2:22; Флп.3:3; Рим.9:1;\n1:10\n1:11\nсм.: 1Кор.12:1-12:11; 1Пет.5:10; 1Пет.5:12; 1Фес.3:10; 1Фес.3:13; 1Фес.3:2; 2Пар.20:20; 2Кор.1:21; 2Кор.11:4; 2Кор.9:14; 2Пет.1:12; 2Цар.13:39; 2Цар.23:15; 2Фес.2:17; 2Фес.3:3; Деян.16:5; Деян.19:6; Деян.8:15-8:19; Гал.3:2-3:5; Быт.31:30; Евр.13:9; Флп.1:8; Флп.4:1; Рим.15:23; Рим.15:29; Рим.15:32; Рим.16:25;\n1:12\n1:13\nсм.: 1Кор.10:1; 1Кор.12:1; 1Кор.9:2; 1Фес.1:8-1:10; 1Фес.2:13-2:14; 1Фес.2:18; 1Фес.4:13; 2Кор.1:15-1:16; 2Кор.1:8; 2Кор.10:13-10:16; 2Кор.2:14; 2Фес.2:7; 2Тим.4:17; Деян.14:27; Деян.15:12; Деян.16:6-16:7; Деян.19:21; Деян.21:19; Кол.1:6; Ис.27:6; Ин.12:24; Ин.15:16; Ин.4:36; Флп.4:17; Рим.11:25; Рим.15:18-15:20; Рим.15:22-15:28;\n1:14\nсм.: 1Кор.1:19-1:22; 1Кор.14:11; 1Кор.14:16; 1Кор.14:23-14:24; 1Кор.2:13; 1Кор.3:18; 1Кор.9:16; 1Кор.9:16-9:23; 2Кор.10:12; Деян.13:2-13:4; Деян.22:21; Деян.26:17-26:18; Деян.28:2; Деян.28:4; Деян.9:15; Еф.5:15-5:17; Ис.35:8; Лк.10:21; Мф.11:25; Притч.1:22; Притч.8:5; Рим.1:22; Рим.11:25; Рим.12:16; Рим.13:8; Рим.16:19; Рим.8:12; Тит.3:3;\n1:15\n1:16\nсм.: 1Кор.1:18-1:24; 1Кор.1:24; 1Кор.14:24-14:25; 1Кор.15:2; 1Кор.2:4; 1Пет.4:16; 1Фес.1:5-1:6; 1Фес.2:13; 1Тим.1:11; 2Кор.10:4-10:5; 2Кор.2:12; 2Кор.4:4; 2Кор.9:13; 2Тим.1:12; 2Тим.1:8; Деян.3:26; Гал.1:7; Иер.23:29; Ин.7:35; Лк.2:10-2:11; Лк.9:26; Мк.8:38; Пс.110:2; Пс.119:46; Пс.71:15-71:16; Рим.15:19; Рим.2:9;\n1:18\n1:19\n1:20\nсм.: 1Тим.1:17; 1Тим.6:16; Деян.17:29; Деян.22:1; Кол.1:15; Кол.2:9; Втор.33:27; Втор.4:19; Быт.21:33; Евр.11:27; Евр.9:14; Ис.26:4; Ис.40:26; Ис.9:6; Иер.5:21; Ин.1:18; Ин.15:22; Иов.31:26-31:28; Мф.5:45; Пс.104:31; Пс.104:5; Пс.119:90; Пс.139:13; Пс.148:8-148:12; Пс.18:2; Пс.19:1-19:6; Пс.33:6-33:9; Пс.8:3; Пс.90:2; Рим.1:19; Рим.16:26; Рим.2:1; Рим.2:15;\n1:21\nсм.: 4Цар.17:15; Деян.26:18; Откр.14:7; Откр.15:4; Втор.28:29; Еккл.7:29; Еф.4:17-4:18; Еф.4:18; Быт.6:5; Быт.8:21; Авв.1:15-1:16; Ос.2:8; Ис.44:9-44:20; Ис.59:10; Ис.60:2; Иер.10:14-10:15; Иер.10:3-10:8; Иер.16:19; Иер.2:5; Иов.5:14; Лк.17:15-17:18; Пс.50:23; Пс.81:12; Пс.86:9; Рим.1:19; Рим.1:28; Рим.11:10; Рим.15:9;\n1:22\n1:23\n1:24\n1:25\n1:26\n1:28\nсм.: 1Кор.15:34; 2Кор.10:5; 2Кор.13:5-13:7; 2Кор.4:4-4:6; 2Пет.3:5; 2Фес.1:8; 2Фес.2:10-2:12; 2Фес.2:11; 2Тим.3:8; Деян.17:23; Деян.17:32; Еф.5:4; Ос.4:6; Ос.9:10; Иер.4:22; Иер.6:30; Иер.7:15; Иер.9:6; Иов.21:14-21:15; Флм.1:8; Притч.1:22; Притч.1:29; Притч.1:7; Притч.17:16; Притч.5:12-5:13; Пс.80:13; Рим.1:18; Рим.1:21; Рим.1:24; Рим.1:26; Рим.8:7-8:8; Тит.1:16;\n1:30\nсм.: 3Цар.20:11; 2Пар.19:2; 2Пар.25:19; 2Кор.10:15; 2Пет.2:18; 2Фес.2:4; 2Тим.3:2; Деян.5:36; Втор.21:18-21:21; Втор.27:16; Втор.7:10; Еккл.7:29; Иез.22:7; Иак.3:5; Иак.4:16; Ин.15:23-15:24; Ин.7:7; Иуд.1:16; Лк.21:16; Мф.15:4; Мф.16:21; Чис.10:35; Притч.25:23; Притч.30:17; Притч.8:36; Пс.10:3; Пс.106:39; Пс.49:6; Пс.52:1; Пс.81:15; Пс.94:4; Пс.97:7; Пс.99:8; Рим.2:17; Рим.2:23; Рим.3:27; Рим.8:7-8:8; Тит.3:3;\n1:31\n1:32\nЦерковнославянский (рус)\n[Зач. 79.] Па́велъ, ра́бъ Иису́съ Христо́въ, зва́нъ апо́столъ, избра́нъ въ благовѣ́стiе Бо́жiе,\nе́же пре́жде обѣща́ проро́ки свои́ми въ писа́нiихъ святы́хъ,\nо Сы́нѣ свое́мъ, бы́вшемъ от сѣ́мене Дави́дова по пло́ти,\nнарече́ннѣмъ Сы́нѣ Бо́жiи въ си́лѣ, по Ду́ху святы́ни, изъ воскресе́нiя от ме́ртвыхъ, Иису́са Христа́ Го́спода на́шего,\nи́мже прiя́хомъ благода́ть и апо́столство въ послуша́нiе вѣ́ры во всѣ́хъ язы́цѣхъ, о и́мени его́,\nвъ ни́хже есте́ и вы́, зва́ни Иису́су Христу́:\nвсѣ́мъ су́щымъ въ ри́мѣ возлю́бленнымъ Бо́гу, зва́ннымъ святы́мъ: [Зач..] благода́ть ва́мъ и ми́ръ от Бо́га Отца́ на́шего, и Го́спода Иису́са Христа́.\nПе́рвое у́бо благодарю́ Бо́га моего́ Иису́сомъ Христо́мъ о всѣ́хъ ва́съ, я́ко вѣ́ра ва́ша возвѣща́ется во все́мъ мíрѣ:\nсвидѣ́тель бо ми́ е́сть Бо́гъ, ему́же служу́ ду́хомъ мои́мъ во благовѣствова́нiи Сы́на его́, я́ко безпреста́ни па́мять о ва́съ творю́,\nвсегда́ въ моли́твахъ мои́хъ моля́ся, а́ще у́бо когда́ поспѣ́шенъ бу́ду во́лею Бо́жiею прiити́ къ ва́мъ:\nжела́ю бо ви́дѣти ва́съ, да нѣ́кое пода́мъ ва́мъ дарова́нiе духо́вное, ко утвержде́нiю ва́шему:\nсiе́ же е́сть, соутѣ́шитися въ ва́съ вѣ́рою о́бщею, ва́шею же и мое́ю.\nНе хощу́ же не вѣ́дѣти ва́мъ, бра́тiе, я́ко мно́жицею восхотѣ́хъ прiити́ къ ва́мъ, и возбране́нъ бы́хъ досе́лѣ, да ��ѣ́кiй пло́дъ имѣ́ю и въ ва́съ, я́коже и въ про́чихъ язы́цѣхъ.\nЕ́ллиномъ же и ва́рвавомъ, му́дрымъ же и неразу́мнымъ до́лженъ е́смь:\nта́ко е́сть, е́же по моему́ усе́рдiю и ва́мъ су́щымъ въ ри́мѣ благовѣсти́ти.\nНе стыжу́ся бо благовѣствова́нiемъ Христо́вымъ: си́ла бо Бо́жiя е́сть во спасе́нiе вся́кому вѣ́рующему, Иуде́ови же пре́жде и е́ллину.\nПра́вда бо Бо́жiя въ не́мъ явля́ется от вѣ́ры въ вѣ́ру, я́коже е́сть пи́сано: пра́ведный же от вѣ́ры жи́въ бу́детъ.\n[Зач. 80.] Открыва́ется бо гнѣ́въ Бо́жiй съ небесе́ на вся́кое нече́стiе и непра́вду человѣ́ковъ, содержа́щихъ и́стину въ непра́вдѣ:\nзане́ разу́мное Бо́жiе {е́же возмо́жно разумѣ́ти о Бо́зѣ} я́вѣ е́сть въ ни́хъ, Бо́гъ бо яви́лъ е́сть и́мъ:\nневи́димая бо его́, от созда́нiя мíра творе́ньми помышля́ема, ви́дима су́ть, и присносу́щная си́ла его́ и Божество́, во е́же бы́ти и́мъ безотвѣ́тнымъ.\nЗане́же разумѣ́вше Бо́га, не я́ко Бо́га просла́виша или́ благодари́ша, но осуети́шася помышле́нiи сво́ими, и омрачи́ся неразу́мное и́хъ се́рдце:\nглаго́лющеся бы́ти му́дри, обюродѣ́ша,\nи измѣни́ша сла́ву нетлѣ́ннаго Бо́га въ подо́бiе о́браза тлѣ́нна человѣ́ка и пти́цъ и четвероно́гъ и га́дъ:\nтѣ́мже и предаде́ и́хъ Бо́гъ въ по́хотехъ серде́цъ и́хъ въ нечистоту́, во е́же скверни́тися тѣлесе́мъ и́хъ въ себѣ́ самѣ́хъ:\nи́же премѣни́ша и́стину Бо́жiю во лжу́, и почто́ша и послужи́ша тва́ри па́че творца́, и́же е́сть благослове́нъ во вѣ́ки, ами́нь.\nСего́ ра́ди предаде́ и́хъ Бо́гъ въ стра́сти безче́стiя: и жены́ бо и́хъ измѣни́ша есте́ственную подо́бу въ презъесте́ственную:\nта́кожде и му́жiе, оста́вльше есте́ственную подо́бу же́нска по́ла, разжего́шася по́хотiю свое́ю дру́гъ на дру́га, му́жи на муже́хъ сту́дъ содѣва́юще, и возме́здiе, е́же подоба́ше пре́лести и́хъ, въ себѣ́ воспрiе́млюще.\n[Зач. 81.] И я́коже не искуси́ша имѣ́ти Бо́га въ ра́зумѣ, [сего́ ра́ди] предаде́ и́хъ Бо́гъ въ неиску́сенъ у́мъ, твори́ти неподо́бная,\nиспо́лненыхъ вся́кiя непра́вды, блуже́нiя, лука́вства, лихоима́нiя, зло́бы: испо́лненыхъ за́висти, убі́йства, рве́нiя, льсти́, злонра́вiя:\nшепотники́, клеветники́, богоме́рзки, досади́тели, велича́вы, го́рды, обрѣта́тели злы́хъ, роди́телемъ непокори́вы,\nнеразу́мны, непримири́телны, нелюбо́вны, неклятвохрани́телны, неми́лостивны.\nНѣ́цыи же и оправда́нiе Бо́жiе разумѣ́вше, я́ко такова́я творя́щiи досто́йни сме́рти су́ть, не то́чiю са́ми творя́тъ, но и соизволя́ютъ творя́щымъ.\nСинодальный\n[Зач. 79.] Павел, раб Иисуса Христа, призванный Апостол, избранный к благовестию Божию,\nкоторое Бог прежде обещал через пророков Своих, в святых писаниях,\nо Сыне Своем, Который родился от семени Давидова по плоти\nи открылся Сыном Божиим в силе, по духу святыни, через воскресение из мертвых, о Иисусе Христе Господе нашем,\nчерез Которого мы получили благодать и апостольство, чтобы во имя Его покорять вере все народы,\nмежду которыми на��одитесь и вы, призванные Иисусом Христом, –\nвсем находящимся в Риме возлюбленным Божиим, призванным святым: благодать вам и мир от Бога Отца нашего и Господа Иисуса Христа.\nПрежде всего благодарю Бога моего через Иисуса Христа за всех вас, что вера ваша возвещается во всем мире.\nСвидетель мне Бог, Которому служу духом моим в благовествовании Сына Его, что непрестанно воспоминаю о вас,\nвсегда прося в молитвах моих, чтобы воля Божия когда-нибудь благопоспешила мне прийти к вам,\nибо я весьма желаю увидеть вас, чтобы преподать вам некое дарование духовное к утверждению вашему,\nто есть утешиться с вами верою общею, вашею и моею.\nНе хочу, братия, оставить вас в неведении, что я многократно намеревался прийти к вам (но встречал препятствия даже доныне), чтобы иметь некий плод и у вас, как и у прочих народов.\nЯ должен и Еллинам и варварам, мудрецам и невеждам.\nИтак, что до меня, я готов благовествовать и вам, находящимся в Риме.\nИбо я не стыжусь благовествования Христова, потому что оно есть сила Божия ко спасению всякому верующему, во-первых, Иудею, потом и Еллину.\nВ нем открывается правда Божия от веры в веру, как написано: праведный верою жив будет.\n[Зач. 80.] Ибо открывается гнев Божий с неба на всякое нечестие и неправду человеков, подавляющих истину неправдою.\nИбо, что́ можно знать о Боге, явно для них, потому что Бог явил им.\nИбо невидимое Его, вечная сила Его и Божество, от создания мира через рассматривание творений видимы, так что они безответны.\nНо как они, познав Бога, не прославили Его, как Бога, и не возблагодарили, но осуетились в умствованиях своих, и омрачилось несмысленное их сердце;\nназывая себя мудрыми, обезумели,\nи славу нетленного Бога изменили в образ, подобный тленному человеку, и птицам, и четвероногим, и пресмыкающимся, –\nто и предал их Бог в похотях сердец их нечистоте, так что они сквернили сами свои тела.\nОни заменили истину Божию ложью, и поклонялись, и служили твари вместо Творца, Который благословен во веки, аминь.\nПотому предал их Бог постыдным страстям: женщины их заменили естественное употребление противоестественным;\nподобно и мужчины, оставив естественное употребление женского пола, разжигались похотью друг на друга, мужчины на мужчинах делая срам и получая в самих себе должное возмездие за свое заблуждение.\n[Зач. 81А.] И как они не заботились иметь Бога в разуме, то предал их Бог превратному уму – делать непотребства,\nтак что они исполнены всякой неправды, блуда, лукавства, корыстолюбия, злобы, исполнены зависти, убийства, распрей, обмана, злонравия,\nзлоречивы, клеветники, богоненавистники, обидчики, самохвалы, горды, изобретательны на зло, непослушны родителям,\nбезрассудны, вероломны, нелюбовны, непримиримы, немилостивы.\nОни знают праведный суд Божий, что делающие такие дела достойны смерти; однако не только их делают, но и делающих одобряют.\nФранцузский (LSG)\nPaul, serviteur de Jésus Christ, appelé à être apôtre, mis à part pour annoncer l'Évangile de Dieu, -\nqui avait été promis auparavant de la part de Dieu par ses prophètes dans les saintes Écritures,\net qui concerne son Fils (né de la postérité de David, selon la chair,\net déclaré Fils de Dieu avec puissance, selon l'Esprit de sainteté, par sa résurrection d'entre les morts), Jésus Christ notre Seigneur,\npar qui nous avons reçu la grâce et l'apostolat, pour amener en son nom à l'obéissance de la foi tous les païens,\nparmi lesquels vous êtes aussi, vous qui avez été appelés par Jésus Christ-\nà tous ceux qui, à Rome, sont bien-aimés de Dieu, appelés à être saints: que la grâce et la paix vous soient données de la part de Dieu notre Père et du Seigneur Jésus Christ!\nJe rends d'abord grâces à mon Dieu par Jésus Christ, au sujet de vous tous, de ce que votre foi est renommée dans le monde entier.\nDieu, que je sers en mon esprit dans l'Évangile de son Fils, m'est témoin que je fais sans cesse mention de vous,\ndemandant continuellement dans mes prières d'avoir enfin, par sa volonté, le bonheur d'aller vers vous.\nCar je désire vous voir, pour vous communiquer quelque don spirituel, afin que vous soyez affermis,\nou plutôt, afin que nous soyons encouragés ensemble au milieu de vous par la foi qui nous est commune, à vous et à moi.\nJe ne veux pas vous laisser ignorer, frères, que j'ai souvent formé le projet d'aller vous voir, afin de recueillir quelque fruit parmi vous, comme parmi les autres nations; mais j'en ai été empêché jusqu'ici.\nJe me dois aux Grecs et aux barbares, aux savants et aux ignorants.\nAinsi j'ai un vif désir de vous annoncer aussi l'Évangile, à vous qui êtes à Rome.\nCar je n'ai point honte de l'Évangile: c'est une puissance de Dieu pour le salut de quiconque croit, du Juif premièrement, puis du Grec,\nparce qu'en lui est révélée la justice de Dieu par la foi et pour la foi, selon qu'il est écrit: Le juste vivra par la foi.\nLa colère de Dieu se révèle du ciel contre toute impiété et toute injustice des hommes qui retiennent injustement la vérité captive,\ncar ce qu'on peut connaître de Dieu est manifeste pour eux, Dieu le leur ayant fait connaître.\nEn effet, les perfections invisibles de Dieu, sa puissance éternelle et sa divinité, se voient comme à l'oeil, depuis la création du monde, quand on les considère dans ses ouvrages. Ils sont donc inexcusables,\npuisque ayant connu Dieu, ils ne l'ont point glorifié comme Dieu, et ne lui ont point rendu grâces; mais ils se sont égarés dans leurs pensées, et leur coeur sans intelligence a été plongé dans les ténèbres.\nSe vantant d'être sages, ils sont devenus fous;\net ils ont changé la gloire du Dieu incorruptible en images représentant l'homme corruptible, des oiseaux, des quadrupèdes, et des reptiles.\nC'est pourquoi Dieu les a livrés à l'impureté, selon les convoitises de leurs coeurs; en sorte qu'ils déshonorent eux-mêmes leurs propres corps;\neux qui ont changé la vérité de Dieu en mensonge, et qui ont adoré et servi la créature au lieu du Créateur, qui est béni éternellement. Amen!\nC'est pourquoi Dieu les a livrés à des passions infâmes: car leurs femmes ont changé l'usage naturel en celui qui est contre nature;\net de même les hommes, abandonnant l'usage naturel de la femme, se sont enflammés dans leurs désirs les uns pour les autres, commettant homme avec homme des choses infâmes, et recevant en eux-mêmes le salaire que méritait leur égarement.\nComme ils ne se sont pas souciés de connaître Dieu, Dieu les a livrés à leur sens réprouvé, pour commettre des choses indignes,\nétant remplis de toute espèce d'injustice, de méchanceté, de cupidité, de malice; pleins d'envie, de meurtre, de querelle, de ruse, de malignité;\nrapporteurs, médisants, impies, arrogants, hautains, fanfarons, ingénieux au mal, rebelles à leurs parents, dépourvus d'intelligence,\nde loyauté, d'affection naturelle, de miséricorde.\nEt, bien qu'ils connaissent le jugement de Dieu, déclarant dignes de mort ceux qui commettent de telles choses, non seulement ils les font, mais ils approuvent ceux qui les font.\nКиргизский\nЯзыки\n- Добавить языки\nЫйса Машайактын кулу, элчи болууга чакырылган, Кудайдын Жакшы Кабарын таратуу єчєн тандалып алынган Пабылдан салам!\nКудай бул Жакшы Кабарды мурда эле Љзєнєн пайгамбарлары аркылуу Ыйык Жазууларда убада кылган болчу.\nБул Жакшы Кабарда дене жагынан Дљљттєн тукумунан чыккан Кудай Уулу жљнєндљ,\nљлгљндљрдєн арасынан тирилєєсє аркылуу, ыйыктоочу Рух боюнча Кудайдын Уулу болуп Љзєнєн кєч-кубаты менен ачыл��ан Тењирибиз Ыйса Машайак жљнєндљ айтылат.\nЫйса Машайактын ысымынын урматына бєт элдерди ишенимге баш ийдирєє єчєн, Кудай бизге Ал аркылуу ырайым кљрсљттє жана элчилик кызматты ыйгарды.\nОшол элдердин арасында Ыйса Машайак аркылуу чакырылган силер да барсыњар.\nКудайдын Римдеги бардык сєйєктєєлљрє, ыйык болууга чакырылгандар, силерге Кудай Атабыз жана Тењирибиз Ыйса Машайак ырайымын тљгєп, тынчтыгын бере берсин!\nСилердин ишенимињер жљнєндљ бєт дєйнљгљ жарыяланып жатат. Ошондуктан мен баарынан мурда бєт бардыгыњар єчєн Кудайыма Ыйса Машайак аркылуу ыраазычылык билдиремин.\nУулу жљнєндљ Жакшы Кабар таратып, жан-дилим менен кызмат кылып жєргљн Кудай Љзє силерди дайыма эстеп сыйынып жатканыма,\nошондой эле Кудайдын эрки болсо, силерге баруума жол ачылса экен деп, дайыма сыйынып, суранып жатканыма кєбљ.\nСилерди кљрєєгљ куштармын, анткени силердин бекемделишињер єчєн, мен кээ бир рухий жљндљмдєєлєктљр менен бљлєшсљм,\nбашкача айтканда, силердин жана менин – баарыбыздын ишенимибиз аркылуу кайраттансак дейм.\nБир туугандарым, силерге кљп жолу келгим келгенин, бирок ушул учурга чейин тоскоолдуктарга учураганымды, башка элдерден кљргљнємдљй эле, силерден да эмгегимдин кандайдыр бир жемишин кљргєм келгенин билишињерди каалайм.\nМен эллиндерге да, варварларга да, акылдууларга да, акылсыздарга да кызмат кылууга милдеттєємєн.\nОшондуктан мен колумдан келишинче Римде турган силерге да Жакшы Кабар таратууга даярмын.\nСебеби мен Жакшы Кабар таратуудан уялбаймын. Анткени Жакшы Кабар – бардык ишенгендерди: алгач жєйєттљрдє, андан кийин эллиндерди да куткара турган Кудайдын кєчє.\nЫйык Жазууда: «Адил адам ишеними менен тирєє болот», – деп жазылгандай, Жакшы Кабарда Кудайдын адилеттиги ишеним аркылуу ачылып, ишенимге жеткирет.\nАнткени чындыкты адилетсиздик менен басып турган адамдардын кудайсыздык менен кылган бардык иштерине жана адилетсиздигине каршы асмандан Кудайдын каары тљгєлљт.\nСебеби Кудай жљнєндљ эмнени билєє мємкєн болсо, ошол аларга белгилєє, анткени Кудай аларга билдирген.\nДєйнљ жаратылгандан бери Кудайдын кљзгљ кљрєнбљгљн табияты: тєбљлєктєє кєчє жана кудайлыгы Анын жараткан нерселерин карап чыгуу аркылуу кљрєнљт. Ошондуктан бул адамдар актана алышпайт.\nАнткени алар Кудайды таанып билип туруп, Аны Кудай катары дањкташкан жок, Ага ыраазычылык билдиришкен жок, тескерисинче, куру кыялдарга батышты, алардын эч нерсени тєшєнбљгљн жєрљктљрє карањгыланды.\nЉздљрєн акылдуу эсептеп, акылынан ажырашты.\nЉлбљс Кудайдын дањкын жок боло турган адамдын, канаттуулардын, жаныбарлардын жана сойлоп жєрєєчєлљрдєн бейнелерине алмаштырышты.\nОшондуктан Кудай алардын љз жєрљктљрєндљгє кумардуу каалоолору менен бузуктукка батуусуна жол берди. Ошентип, алар љз денелерин љздљрє булгашты.\nАлар Кудайдын чындыгын жалганга алмаштырышты, Жаратканга табынуунун, кызмат кылуунун ордуна жаратылган нерсеге табынышты, кызмат кылышты. Ал эми Кудай тєбљлєккљ дањкталууга татыктуу! Оомийин.\nОшондуктан Кудай алардын ыпылас кумарга батуусуна жол берип койду, анткени алардын аялдары да табигый жыныстык байланышты табигый эмес байланышка алмаштырышты.\nОшондой эле эркектер да аялдар менен болгон табигый жыныстык байланышты таштап, бири-бирине кумарын арттырышты. Эркектер бири-бири менен ыпылас ишке барышты. Адашкандыктары єчєн алардын денеси жазаланды.\nАлар Кудайды таанып билєєнєн кажети жок дешкендиктен, ыпылас иштерди жасаган аларды Кудай ыпылас ойлорунун жетегине таштап койду.\nОшондуктан алардын жєрљгє ар кандай адилетсиздикке, бузуктукка, арамзалыкка, ач кљздєккљ, ачууга, кљрљ албастыкка, киши љлтєрєєчєлєккљ, чатакташууга, алдамчылыкка, терс кыялдарга толгон.\nАлар – тили заар, жалаа жабуучу, Кудайды жек кљрєєчє, таарынтуучу, мактанчаак, текебер, жамандык ойлоп чыгаруучу, ата-энесине тил албас,\nакылсыз, сљзєнљ турбаган, мээримсиз, элдешпес, ырайымсыз адамдар.\nАлар Кудайдын адилет сотун, ушундай кылуучулар љлємгљ татыктуу экенин билип туруп, ушуларды жасашат. Жасап эле тим болбостон, ушундай кылгандарды кубатташат.","id":"<urn:uuid:e26014e9-0791-407e-82cc-23123e9eb9bc>","dump":"CC-MAIN-2021-17","url":"https:\/\/azbyka.ru\/biblia\/?Rom.1&c~r~h~s","date":"2021-04-14T06:04:32Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-17\/segments\/1618038076819.36\/warc\/CC-MAIN-20210414034544-20210414064544-00310.warc.gz","language":"alt","language_score":0.3674972653,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.3674972653388977, \"rus_Cyrl_score\": 0.1609962433576584, \"kir_Cyrl_score\": 0.09018652886152267, \"oss_Cyrl_score\": 0.0544925220310688, \"rmy_Cyrl_score\": 0.027302632108330727, \"sah_Cyrl_score\": 0.026874583214521408, \"tyv_Cyrl_score\": 0.022158056497573853, \"inh_Cyrl_score\": 0.020415324717760086, \"tgk_Cyrl_score\": 0.018244624137878418, \"udm_Cyrl_score\": 0.017549214884638786, \"anp_Deva_score\": 0.01737326756119728, \"ron_Cyrl_score\": 0.014427360147237778, \"krc_Cyrl_score\": 0.011931667104363441, \"myv_Cyrl_score\": 0.01157911866903305, \"mhr_Cyrl_score\": 0.011067031882703304}","num_words":7705,"character_repetition_ratio":0.025,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.336,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.327,"perplexity_score":13285.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Таадаларыстын jенучил jоллы!\nФевраль 21, 2020 Просмотров: 155\n21 февральда Кара-Куjур jурттын школында алтай тилге учурлалган конференция отти. Бу конференцияда ончо школдордон коп туружаачылар келгиледи. Балдар бойлорынын Улу Jенунин 75 jылдыгына учурлалган проекттерин коруладылар. Кажы ла школдон 5-6 туружаачылар болды. Баштапкы jерлерди Саратан, Балыктуюль, Улаган алдылар. Экинчи jерде Кара-Кудюр, Чибиля, Паспарта алды. Экинчи болук Кара-Кудюр jуртын jурт байзанында отти.Ондо балдарга премиялар табыштырылды(О.Л.Хорохординын, П.В.Кучияктын).","id":"<urn:uuid:018e91ef-18c4-4dc1-9bdb-0d0f2b8ac912>","dump":"CC-MAIN-2021-25","url":"https:\/\/karakudursosh.obr04.ru\/school-life\/news\/67608\/128458\/","date":"2021-06-13T23:52:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-25\/segments\/1623487611089.19\/warc\/CC-MAIN-20210613222907-20210614012907-00481.warc.gz","language":"alt","language_score":0.6444106698,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.6444106698036194, \"kir_Cyrl_score\": 0.343004047870636}","num_words":139,"character_repetition_ratio":0.048,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.188,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.667,"perplexity_score":9801.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Зуттнер, Берта фон\n|Берта фон Зуттнер|\n|немецтеп Bertha von Suttner|\n|Энедеҥ чыгарда ады||немецтеп Berta Gräfin Kinsky von Wchinitz und Tettau|\n|Чыккан ӧйи||кичӱ изӱ айдыҥ 9 кӱни 1843[1][2][3][…]|\n|Чыккан јери|\n|Божогон ӧйи||кичӱ изӱ айдыҥ 21 кӱни 1914[1][2][3][…] (71 јаш)|\n|Божогон јери|\n|Ороон|\n|Иш-тоштыҥ бӱдӱми||бичиичи, романист, кӧчӱреечи, журналист, пацифист, писатель-фантаст, редактор|\n|Адазы||[d]|\n|Энези||[d]|\n|Эш-нӧкӧри||[d][4]|\n|Кайралдары ла премиялары|\n|Кол салганы|\nБерта фон Зуттнер (баронесса Берта фон Зуттнер, немецтеп Bertha Sophie Felicitas Freifrau von Suttner, энедеҥ чыгарда ады графиня Кински, немецтеп Kinsky; 1843 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9-чы кӱни, Прага — 1914 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱни, Вена) — австрий бичиичи, калыктар ортодо јууга удура кыймыгуныҥ ишчизи, Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйын алган баштапкы лауреат ӱй кижи (1905), Мария Кюриниҥ кийнинде Нобельдиҥ сыйын алган экинчи ӱй кижи.\nЈиит тужы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБерта фон Зуттнер 1843 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9-чы кӱнинде Прагада (ол ӧйдӧ Австро-Венгрия) чыккан. Адазы австрий генерал, граф Франц Йозеф Кински фон Шиник унд Театтай деп кижи болгон.\nКызы чыгардаҥ озо, јаан удабай, адазы јада калган. Кызын чыдаткан улус: энези София Вильгельмина ла опекун кижи, экилези австрий байлардыҥ тоозында болгон. Берта Кински јаштаҥ ала аристократтардыҥ милитарист јаҥжыгуларыныҥ ортозында ӧскӧн, је јӱрӱминиҥ экинчи јарымында ол милитаризмле карам-кайрал јок тартыжу ӧткӱрген.\nОныҥ 30 јажы толордо, энези бар-јок акча-јӧӧжӧзин тӱгезе јыргап салган. Онойдордо, Берта Венада Зуттнерлердиҥ тӧрт кысту билезине гувернантка болуп, ишке кирген. Удабай ол бу биледе барон Артур Гундаккар фон Зуттнерди, ӱч карындаштыҥ бирӱзин, тыҥ јараткан. Ада-энезиниҥ јӧби јокко экӱ биригеле, Россия јаар баргандар, князь Дадианиниҥ кычырганыла Грузияда токтогон. Олор Тифлисте он јыл јуртаган.\n1877 јылда Россия ла Турцияныҥ ортозында јуу-чак башталарда, Артур фон Зуттнер Венаныҥ газет-журналдарына јууныҥ ортозынаҥ репортажтар аткарып баштаган. Эш-нӧкӧриниҥ бичимелдери сӱрекей јарлу болордо, Берта база бичинерге ченешти. Ол кучындар ла эсселерин B.Oulot деп кош атту (псевдоним) эдип бичиген.\nАртурла кожо Берта Э.Золя, Ч.Дарвин, Г. Спенсердиҥ идеяларын јарадып, тӧрт роман бичиген: «Inventarium einer Seele» (Лейпциг, 1883; 2-чи чыгарма 1888); «Ein Manuskript» (Лейпциг,1885); «Der Battono» (Штутгарт, 1886); «Anderl» (Дрезден, 1889); «Die Adjàren» (Штутгарт, 1889) ле о.ӧ. Бертаныҥ эжи Артур Гундаккар фон Зуттнер (1850—1902) онойдо ок бир канча романдар ла новеллалардыҥ авторы: «Daredjan» (Мюнхен, 1884); «Der Battono» (Штутгарт, 1886); «Anderl» (Дрезден, 1889); «Die Adjàren» (Штутгарт, 1889) о.ӧ\n«Јуу-јепселдерди јоголтор!»[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1886—1887 Зуттнерлер Парижте јаткан, А. Нобель ле Э. Ренанла, Лондондо «Амырдыҥ биригӱзиниҥ» ле эл-јондык арбитражтыҥ ижи-тожыла танышкан, онойдо ок Европаныҥ континентал ороондорыныҥ ого тӱҥей биригӱлериле. Бе��та фон Зуттнер арбитражтыҥ сурактарыла јилбиркеп, «Машиналардыҥ ӧйи» (1889) деп бичик чыгарган, ол ондо Европей ороондордо национализм ле милитаризмади кезем јамандаган. Бу бичимел јон ортодо ло литературалык критикада текши шӱӱжилген.\n1889 јылда Зуттнердиҥ «Јуу-јепселди јок эдер!» («Die Waffen nieder!») деп бичиги чыккан, ондо јиит ӱй кижиниҥ јӱрӱми керегинде, XIX чактыҥ 60-чы јылдарыныҥ јуу-чагы бу кижиниҥ салымын канай ӱрегени керегинде.\nЈуу-чакка удура бичилгени, кӧпти билер ле ајарыҥкай кижиниҥ, энениҥ, эпшиниҥ, коркышту јуунаҥ улам шыралаган билениҥ адынаҥ изӱ-экпиндӱ удурлажузы болгон. Романда кӧргӱзилген јууныҥ коркышту ла каргышту айалгалары, улустыҥ салымына, јӱрӱмине, кижиниҥ психиказына јетирген јаман салтары кӧп тоолу кычырынар улустыҥ санаазын кӱйбӱредип тӱймееткен.\nБичиктиҥ авторы текши јарлу болуп, бастыра јууга удурлажуга тыҥ экпин берген. «Јуу-јепселди јок эдер!» деп роман (јуу керегинде чындык бичилген), оны Лев Толстой Бичер-Стоуныҥ јарлу «Хижина дяди Тома» деп бичигиниҥ јаан учурыла тӱҥдейт. Австрий башкаруда Зуттнердиҥ бичигинеҥ цитаталар алып тузаланган, бичик кӧп тилдерге кӧчӱрилип, В.Либкнехттиҥ «Форвертс» деп социал-демократ газединде кепке базылган.\nТелекейлик эл-јон ортодо иш[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБерта фон Зуттнердиҥ романы текши јарлу боло берерде, ол европей амыр-энчӱ учун тартыжаачыларла јуук колбулу боло берген. 1891 јылда Зуттнер јӱрӱминде баштапкы катап Римде «Парламенттер ортодо бирликте» баштаган амыр-энчӱ учун тартыжаачылардыҥ конгрезинде турушкан. Ол ло јылда Зуттнер «Австрияда амыр-энчӱниҥ бирлигин» тӧзӧгӧн. Бу бирлик ороондо баштапкы ла «пацифист» биригӱ болгон.\n1892 јылда Зуттнер «Бернде амыр-энчӱниҥ бюрозыныҥ» учредитель-турчызы бололо, Европада кӧп ороондордо пацифист биригӱлердиҥ ижин башкаратан учурлу болгон. 20 јылдыҥ туркунына Зуттнер Бюроныҥ вице-президенти болуп иштеген. Бу ла 1892 јылда Берта фон Зуттнер Альфред Фридомло кожо «Долой оружие!» деп пацифист журнал тӧзӧп, ондо «Эмдиги тӱӱки аайынча шӱӱжӱлер» деп бӧлӱк апарган.\nXIX чактыҥ 90-чы јылдарында милитаризм кенейте ӧзӱп чыккан ӧй болгон. Зуттнер амыр-энчӱ учун кӧп тоолу конференцияларда туружып, кӧп сабада эр улустыҥ ортодо јаҥыс ла ӱй кижи болуп калатан. Берта ла оныҥ эш-нӧкӧри Артур фон Зуттнер 1899 јылда Гааганыҥ амыр-энчӱ учун конференциязын ӧткӱрерге, оны јарлаары, баштаары, акчала јеткилдеери јанынаҥ сӱреен јаан кӱч салгандар. 1902 јылда, эжи јада калган кийнинде, Зуттнер пацифист ижин оноҥ ары эрчимдӱ улалткан. США-ла, Германияла турне-јорык јӱрген, лекциялар кычырган (1904—1905), США-ныҥ президенти Теодор Рузвельтле тушташкан.\nНобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБерта Зуттнер улай ла Альфред Нобельле]] бичижип, оны пацифист кыймыгуны јӧмӧп акча-манатла јеткилдешсин, јууны-чакты токтодоры јанынаҥ пацифист проекттерле иштезин деп у��ам ла сурап турган. Айдарда, Нобель ого бойыныҥ самаразында «Амыр-энчӱҥниҥ сыйын» јарлаарым деп бичиген.\n1905 јылда јаҥар айдыҥ 10-чы кӱнинде Христианияда (Осло). Зуттнер «амыр-энчӱниҥ сыйын» алган баштапкы ӱй кижи, Нобельдиҥ сыйыныҥ тӱӱкизинде Марии Склодовской-Кюриниҥ кийнинде экинчи ӱй кижи боло берген. Бу сыйды алган кийнинде Зуттнер бичиичи ле оратор болуп там ла јарлалган.\n1905 јылда оныҥ јӧмӧлтӧзиле «Общество англо-германской дружбы»; 1908 јылда «Лондондо амыр-энчӱниҥ конгрезинде» ол јаҥыс ла Европада ороондор бириксе, ол тушта јууны-чакты токтодор арга болор деп айткан. Берта Зуттнер кӧп тоолу статьялар бичип, «Помыслы человечества»(«Кижиликтиҥ амадулары») (1911) деп (амыр-энчӱниҥ сурактары ла ӱй улустыҥ кыймыгузы керегинде) роман бичиген.\n1912 јылда Зуттнер США јаар экинчи катап барып келген. Бойыныҥ лекцияларында ол Кытат милитаризацияныҥ јеткери керегинде, айдып, јуучыл самолеттор тударын кезем јаратпай турганын айткан.\nКалганчы јылдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЗуттнердиҥ јӱрӱминиҥ учы јаар јакшы да, коомой до немелер кӧп болгон. Немец националисттер прессада оны «пацифизмниҥ фуриязы» деп, эмезе јымжада ӧчӧп «амырдыҥ Бертазы», Австрияныҥ милитаристтери — «садынчык» дежетен.\n1913 јылда Гаагада «Амырдыҥ телекейлик конгрезинде» ого пацифист кыймыгуныҥ «генералиссимусы» деп официал эмес титулы берилген. Бернде Зуттнерге «Амыр-энчӱниҥ телекейлик бюрозыныҥ кӱндӱлӱ президенти» деп ат бергендер. «Фонд мираныҥ» консультативный совединиҥ турчызы эдип талдалган. Зуттнер Венада 1914 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде, Баштапкы телекейлик јуу башталарынаҥ бӱдӱн јарым ай озо јада калган.\nКереес[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n2006 јылда Берта Зуттнерге Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйын бергенинеҥ 100-јылдыгы болгонын ЮНЕСКО башкарып ӧткӱрген.\n2014 јылда немец кинематографисттер телевизион кино соктырган, ады: «Амыр-энчӱ учун сӱӱш — Берта фон Зуттнер ле Альфред Нобель» \/ «Eine Liebe für den Frieden — Bertha von Suttner und Alfred Nobel» (режиссёры Урс Эггер \/ Urs Egger).\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАјарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): ачык кӧргӱзӱлердиҥ платформазы\n- Internet Speculative Fiction Database (англ.)\n- Encyclopædia Britannica (англ.)\n- https:\/\/data.matricula-online.eu\/de\/oesterreich\/wien\/06-gumpendorf\/02-45\/?pg=76\n- Зутнер Берта фон \/\/ Большая советская энциклопедия: [в 30 т.]\n- http:\/\/www.nobelprize.org\/nobel_prizes\/peace\/laureates\/1905\/suttner-bio.html\n- Blumesberger S. Handbuch der österreichischen Kinder- und Jugendbuchautorinnen (нем.)\n- Архив изобразительного искусства\n- Schmid-Bortenschlager S., Schnedl-Bubeniček H. Österreichische Schriftstellerinnen 1880–1938 (нем.): Eine Bio-Bibliographie\nЛитература[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЗуттнер, Берта \/\/ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.\nТайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- Берта фон-Суттнер [sic]. «Против войны» (один из первых переводов «Долой оружие!» на русский язык): тип. бр. Пантелеевых, 1891.\n- http:\/\/n-t.ru\/nl\/mr\/suttner.htm — более подробная биография Б. фон Зуттнер на сайте «Лауреаты Нобелевской премии. Наука и техника» (орус.).\n- Роман «Долой оружие!» (орус.) в проекте «Классика»\n- Берта фон Зуттнер в библиотеке Я. Г. Кротова\n- Цвейг С. Берта фон Зуттнер. — 1917.\n- Сдвижков Д. Против «железа и крови». Пацифизм в Германской империи. — М.: ИВИ РАН, 1999.\n- https:\/\/web.archive.org\/web\/20160304203949\/http:\/\/www.berthavonsuttner.info\/ — сайт, посвящённый Б. фон Зутнер (нем.) (англ.) (фр.).\n- http:\/\/www.zeno.org\/Literatur\/M\/Suttner,+Bertha+von — есть биография, два романа: «Долой оружие!» и «Дети Марты», а также мемуары Б. фон Зуттнер (нем.).\n- Friedensnobelpreis an Bertha von Suttner. Zum 100. Jahrestag\n- https:\/\/web.archive.org\/web\/20080116100357\/https:\/\/www.dfg-vk.de\/verband\/geschichte\/ — история «Немецкого Общества Мира», основанного Б. фон Зуттнер и А. Фридом в 1892 году и существующего до сих пор (нем.)","id":"<urn:uuid:93f804a0-0c0c-4ef6-8135-80c6a75285dd>","dump":"CC-MAIN-2021-25","url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%97%D1%83%D1%82%D1%82%D0%BD%D0%B5%D1%80,_%D0%91%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0_%D1%84%D0%BE%D0%BD","date":"2021-06-24T12:43:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-25\/segments\/1623488553635.87\/warc\/CC-MAIN-20210624110458-20210624140458-00593.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9995359182,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":10,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9995359182357788}","num_words":2635,"character_repetition_ratio":0.061,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":5864.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Большой выбор проверенных б\/у MacBook! Гарантия от 60 дней, только оригинальные устройства!\nмакбук бу, купить макбук бу, макбук про бу, купить макбук про бу, макбук эйр бу, макбук 13 бу, макбук бу авито, купить макбук 13 бу, покупка бу макбука, какой бу макбук купить, macbook бу, macbook бу купить, macbook pro бу, macbook air бу, macbook pro бу купить, продажа macbook, macbook бу, macbook бу купить, macbook pro бу, macbook air бу, macbook pro бу купить, macbook 13 бу, macbook air бу купить, купить бу macbook 13, macbook pro 13 бу, бу apple macbook, macbook pro 15 бу, купить, бу, пермь","id":"<urn:uuid:8ae251c8-ebc9-4266-949e-7dc20e08adfc>","dump":"CC-MAIN-2021-31","url":"https:\/\/ipointperm.ru\/collection\/macbook-2","date":"2021-07-26T17:18:01Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-31\/segments\/1627046152144.81\/warc\/CC-MAIN-20210726152107-20210726182107-00001.warc.gz","language":"alt","language_score":0.6215317249,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.6215317249298096, \"rus_Cyrl_score\": 0.18944485485553741, \"myv_Cyrl_score\": 0.054919518530368805, \"tat_Cyrl_score\": 0.03140394762158394, \"mhr_Cyrl_score\": 0.03076852858066559, \"sah_Cyrl_score\": 0.02116771787405014, \"ukr_Cyrl_score\": 0.02088388428092003}","num_words":230,"character_repetition_ratio":0.182,"word_repetition_ratio":0.235,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.664,"perplexity_score":10540.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Каспий талай\n|Кӧл|\n|Каспи́й талай|\n|орус. Каспийское море|\n|Морфометрия|\n|Абсолют бийиги||около −27[1][2] Дата обращения: 9 января 2019. м|\n|Кемјӱзи||киреде 1200[2] × 310[2] км|\n|Текши кеми||киреде 390 000[1] км²|\n|Кеми||киреде 78 000[1] км³|\n|Јараттыҥ чийӱзи||до 7500[2] км|\n|Эҥ ле тереҥи||1025[1] м|\n|Гидрология|\n|Минерализацияныҥ бӱдӱми||солоноватое[1]|\n|Тустузы||средняя: 12,8—12,9 ‰[1]|\n|Бассейн|\n|Бассейн||киреде 3 100 000[2] км²|\n|Кирген суулар||Волга, Урал, Терек, Кура, Сулак, Самур|\n|Турган јери|\n|Ороондор|\n|Медиафайлдар Викискладта|\nКаспи́й талай орустап Каспийское море[1](Ка́спий[1][2], от латиндап Caspium mare или Ӱлекер:Lang-grc, Kaspía thálassa) — јердиҥ ӱстинде ��ҥ ле јаан туйук талай, ӧскӧзиле бирикпейторустап замкнутый водоём[3], јериле эҥ јаан кӧл, туйук, тӱби океанический бӱдӱмдӱ, эмезе ӧткӱре јаан кеми учун талай деп адалар.\nЕвропа ла Азияныҥ бириккенинде јадат. Каспийдиҥ суузы тусту — 0,05 ‰ ала Волга киргенинде ле 11—13 ‰ јетире тӱштӱк-кӱнчыгышта. Тереҥи Телекейлик океанныҥ кеминеҥ (2009) 27,16 метрге јабыс.[4].\nКаспий талайдыҥ текши јериниҥ кеми — 390 000 км² кире бар, эҥ ле тереҥ јери — 1025 м[1].\nЭтимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЭмдиги орус ады Каспийское море, јебрен орус тилде Хвалисьское море (Лаврентьевский летописьте) — јаҥы, бичиктеги ады латин тилле Caspium Mare, эмезе Caspium pelagus, јебрен грек тилле Κασπία θάλασσα (Kaspía thálassa), Κάσπιον πέλαγος (Káspion pélagos; Страбон ло о.ӧ.), база бир гипотеза, јебренде бу талайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында каспий деп укту улустыҥ адыла адалган.\nОзодо Каспий 70-јӱзӱн атту болгон, башка-башка калыктар:\n- Гирканское (Джурджанское) талай — каланыҥ јебрен грек ады Горган Гиркания деп јерде.\n- Хвалынское море эмезе Хвалисское море — јебрен орустар адайтан, Хорезм деп тергее болгон.[5] (тӱндӱк каспийде јебрен хвалис деп албаты болгон);\n- Хазарское море — араб тилле(Бахр-аль-хазар), персид тилле (Дарья-е хезар), тӱрк тилле (Hazar denizi), азербайджан тилле (Xəzər dənizi), крымныҥ татар тилиле (Хазар денъизи), туркмен тилле (Hazar deňizi), кумык тилле (Хазар денгиз);\n- Кумукское море[6] — кумык калыктыҥ адыла.\n- Таркинское море[7] — по названию столицы Кумык шамхальствоныҥ тӧс калазыныҥ Таркиниҥ адыла.\n- Абескунское море — Кура сууныҥ оозында, талайга киргенинде ортолык ла каланыҥ адыла, XIV чакта сууныҥ алдына јӱре берген.\n- Сарайское море;\n- Дербентское море — Дербент кала Дагестанда;\n- Сихай\nла о.ӧ.[8].\nАзербайджан ла Иранда Каспий талайды эмдиги ӧйдӧ Хазар талай эмезе Мазендеран деп адайдылар (Мазендеран калык, Мазендеран провинциюяда Иранда јуртаган калыктыҥ адыла).\nГеографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талай Европа ла Азияныҥ бириккенинде јадат. Талайдыҥ тӱндӱктеҥ тӱштӱкке чӧйилген сыны — 1200 километ кире бар (36°34'—47°13' с. ш.), кӱнбадыштаҥ кӱнчыгышка јетире — 195 ала 435 километрге јетире, орто тоозы 310—320 километр (46°—56° в. д.).\nФизико-географиялык темдектериле Каспий талай ӱч бӧлӱк:\n- Тӱндӱк Каспий (25 % площади моря),\n- Орто Каспий (36 %),\n- Тӱштӱк Каспий (39 %)[9].\nУсловная граница между Северным и Средним Тӱндӱк ле Орто Каспйдиҥ ортозында кыйу Чечень деп ортолыктар — Тюб-Караган туу, Орто ло Тӱштӱк Каспийдиҥ — Чилов — ортолык Ган-Гулу (туу)[10].\nЈараттай[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайдыҥ јанында јер Прикаспий леп адалат. Талайдыҥ јарадыныҥ узуны 6500—6700 километр деп чотолот, ортолыктарыла кожо — 7000 километрге јетире. Јараттары тӱс, јабыс. Тӱндӱк јанынаҥ јараттары Волганыҥ оозында кӧп тоолу ортолыктар ла протокаларлу (дельты Волги), онойдо Урал сууныҥ оозы, јараттар јабыс, састу, јаратка коштой сууны ӧзӱмдер туй алган. Кӱнчыгыш јараттары чӧл, куру-чӧл јер, кӧп сабада череттӱ порода. Тӱс эмес койрык-тейрик јараттар — Апшерон јарымортолык ла кӱнчыгыш јанында и на Казах заливте ле Кара-Богаз-Гол.\nЈарымортолыктар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЈаан јарымортолыктар:\n- Апшеронский полуостров, Каспидиҥ кӱнбадыш јарадында Азербайджанда, Јаан Кавказтыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Баку ла Сумгайыт калалар бар.\n- Мангышлак, Каспийдиҥ кӱнчыгыш келтейинде, мында Казахстан, Актау деп кала бар.\n- Аграханский полуостров\n- Бузачи\n- Мианкале\n- Тюб-Караган\nОртолыктар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайда 50 орто ло јаан ортолыктар бар, текши јери 350 квадратный километр. Јаан деген ортолыктары:\n- Ашур-Ада\n- Гарасу\n- Гум (ортолык)\n- Даш-Зиря\n- Бёюк-Зиря\n- Зенбиль\n- Кюр-Дашы\n- Хере-Зир\n- Огурчинский\n- Сенги-Муган\n- Тюлений (Каспий талай)\n- Тюленьдердиҥ ортолыгы\n- Чечень\n- Чигиль\nЗаливтери[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЈаан заливтери:\n- Аграхан залив\n- Кизляр залив\n- Мёртвый Култук (алдында Комсомолец болгон, оноҥ озо Цесаревичтиҥ заливи)\n- Кайдак\n- Мангышлак залив\n- Казак залив\n- Кендерли (залив)\n- Туркменбашы залив (алдында Красноводский)\n- Туркмен залив\n- Гызылагач залив (Кировтыҥ заливи)\n- Астрахан залив\n- Эсенгулы\n- Гызлар\n- Гиркан залив (алдындагы Астарабад)\n- Энзели залив (озогы Пехлеви)\n- Кара-Богаз-Гол\nКара-Богаз-Гол[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1995 јылдыҥ сыгын айы Каспийдиҥ кӱнчыгыш јанында тусту Кара-Богаз-Гол кӧл јадат , 1980 јылга јетире Каспий талайдыҥ чичке проливле бириккен залив-лагуназы болгон. 1980 јылда бого дамба туткан, Кара-Богаз-Голды Каспийталайдаҥ айрып, 1984 јылда суу токтодып ӧткӱрер тудум эдилген (гидротехническое водопропускное сооружение), мыныҥ кийнинде Кара-Богаз-Гол бир канча метрге тайызай берген. 1992 јылда проливти ойто орныктырган, је Каспий талайдыҥ суузы Кара-Богаз-Голго кирип, ондо соолып турган. Јылдыҥ ла Каспийталайдаҥ Кара-Богаз-Голго 8—10 кубический километр суу колулып јат, (по кезик јерде — 25 кубический километр деп айдылат), онойдо ок 15 млн тонна тус. Кара-Богаз-Гол талайды соолтып, тузыныҥ кемјӱзине салтарын јетирип турган кӧл болот[11].\nКаспий талайга кирген суулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайга 130 суу кирет, 9 сууныҥ оозы дельта бӱдӱмдӱ. Јаан суулар, Каспийге кирген — Волга, Терек, Сулак, Самур (Россия), Урал, Эмба (Казахстан), Кура (Азербайджан), Атрек (Туркмения), Сефидруд (Иран). Крупнейшая река, впадающая в Каспийге кирген эҥ јаан суу — Волга, ортојылдык кирген суузыныҥ кеми 215—224 кубический километр. Волга, Урал, Терек, Сулак ла Эмба суулар Каспийге кирген сууныҥ 88—90 % бередилер. Бир јылга ортодо 290 км³ суу кожулат.[12]\nКаспийди јараттай тергеелер[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий јанында тергеелердиҥ башкаруларыныҥ ортодо экономикалык конференциязы: Каспий талайдыҥ јарадында беш тергее бар[16]:\n- Казахстан — тӱндӱкте, тӱндӱк-кӱнчыгышта ла кӱнчыгышта, јараттыҥ узуны 2320 километр;\n- Иран — тӱштӱкте, јараттыҥ узуны — 724 километрге шыку;\n- Туркмения — тӱштӱк-кӱнчыгышта, јараттыҥ узуны 1200 километр кире;\n- Россия — кӱнбадышта ла тӱндӱк-кӱнбадышта, јараттыҥ узуны 695 километр кире;\n- Азербайджан — тӱштӱк-кӱнбадышта, јараттыҥ узуны 955 километр кире[16].\nКаспийдиҥ јанында калалар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайдыҥ портовый калазы болуп Астрахань чотолот, је ол талайдыҥ јарадында эмес, Волганыҥ дельтазында турат, Каспийдиҥ јарадынаҥ тӱндӱктей 100 километр киреде;\n- Баку — јаан кала-порт Азербайджанныҥ тӧс јери. Апшерон јарымортолыктыҥ тӱштӱк јанында турат, 2,5 млн эл-јонду (2010);\n- Сумгайыт, Апшерон јарымортолыктыҥ тӱндӱк келтейинде;\n- Ленкорань, Азербайджанныҥ тӱштӱк кыйузыныҥ јанында;\n- Нефтяные Камни — нефтяниктердиҥ јурты, Апшерон јарымортолыктыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында. Оныҥ тудумдары (сооружения) искусственный ортолыктарда, эстакадаларда ла технологический площадкаларда тудулган.\n- Туркменбашы (алдында Красноводск) — Красноводский заливтиҥ тӱндӱк јарадында;\n- Аваза — јаан курорт.\n- Актау — кала-порт, талайдыҥ кӱнчыгыш јанында;\n- Атырау — тӱндӱкте Урал сууныҥ дельтазында, талайдаҥ 20 км ыраакта.\n- Форт-Шевченко — эҥ ле кӱнбадыш кала кала, Каспийдиҥ кӱнчыгыш јанында.\n- Бендер-Энзели — находится на южном побережье Каспийдиҥ тӱштӱк јарады;\n- о.ӧ.\nФизиографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nТереҥиниҥ солунып турганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1870-чи јылдарда Каспийдиҥ тереҥин кемјигени Каспий талайдыҥ тереҥи солунып турганын билимчилер климатлык, геологиялык ла антропоген шылтактардаҥ улам деп јартайт. Калганчы 3 муҥ јылга сууныҥ бийиги 15 метрге солунган. Эмдиги айалгазы, солуныжы Волганыҥ коолында јут-чыктыҥ кеминеҥ, талайга чачкан суузыныҥ кеминеҥ камаанду. Каспий талайдыҥ тереҥин инструменттерле кемјиири ле оны улай шиҥдеери 1837 јылдаҥ ала ӧткӱрилет, оноҥ бери эҥ ле бийик суу 1882 јылда болгон (−25,2 м), эҥ ле јабыс — 1977 јылда (−29,01 м). 1929 јылдаҥ ала 1941 јылга јетире Каспийдиҥ суузы кенейте кӧдӱрилген −25,88 ала −27,84 метрге јетире. 1978 јылдаҥ ала суу бийиктеген, 1995 јылда −26,7 м јеткен, 1996 јылдаҥ ала ойто суу јабызап баштаган, XXI чакка јетире уулалып, орто скорости ≈0,75 м 10 јылга. Талайдыҥ суузыныҥ бийиги 2001 јылда −27,17 м тӱшкен, оноҥ ойто кӧдӱрилген,2002 јылда 2 см-ге, 2003 јылда — 4 см-ге, 2004 јылда — 8 см-ге, 2005 јылда — 12 см-ге. 2006 јылдаҥ ала Каспий тайызап јат. Каспий талайдыҥ суузыныҥ бийиги (орто кеми) 2016 ла 2017 јылдарда −27,99 м.\nТекши јери, тереҥи, сууныҥ объёмы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайдыҥ текши јери ле суузыныҥ кеми билдире солунып турат, ол суузыныҥ бийиги кубулганынаҥ камаанду. Суу −26,75 м бийик болзо, текши јери 390 000 квадратный километр болот, сууныҥ объёмы — 78 000 кубических километр, бу 44 % телекейде кӧлдӧрдиҥ суузыныҥ кеми.\nКаспийдиҥ эҥ тереҥ јери — Тӱштӱк-Каспий впадинада, 1025 метр (сууныҥ ӱстиниҥ кеминеҥ). Каспий эҥ тереҥ јериле јаҥыс Байкалга (1620 м) ла Танганьике (1435 м) једишпейјат. Каспийдиҥ орто тереҥи, батиграфический кривойло чотозо, 208 метр болот. Каспидиҥ тӱндӱк јаны — тайыс: тереҥ ле деген јери 25 метрдеҥ кӧп эмес, орто тереҥи дезе — 4 метр.\nСууныҥ температуразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспийдиҥ суузыныҥ температуразы широталардаҥ камаанду башкаланат, анчада ла кыштыҥ ӧйинде талайдыҥ тӱндӱк келтейинде 0…+0,5 °C ала +10…+11 °C јетире тӱштӱк јанында, температуралар 10 °C башкаланып турат. Талайдыҥ тайыс јеринде (25 метрдеҥ ас) ортојылдык температура 25—26 °C болот. В среднем, температура воды у Кӱнбадыш јаратта сууныҥ температуразы кӱнчыгышазына кӧрӧ 1—2 °C бийик, ачык талайда дезе јараттагызына кӧрӧ температура 2—4 °C бийик. Ӱлӱрген айдаҥ ала тулаан айга јетире сууныҥ температуразы тӱштӱк ле кӱнчыгыш јанында ла орто Каспийде сууныҥ температуразы кӧдӱрилет.\nТӱндӱк Каспий кышкыда[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКандык ла кӱӱк айларда — суу Орто Каспийде сооп јат, не дезе тайыс келтейинде суузы тӱрген јылып јат. Је сезоныҥ бажында талайдыҥ тӱндӱк келтейинде јылу тош кайылтарына барат, је кӱӱк айда +16…+17 °C јетире јылый берет. Талайдыҥ Орто јанында бу ӧйдӧ +13…+15 °C болот, тӱштӱкте дезе +17…+18 °C једет. Јаскыда сууныҥ јылыганы талайдыҥ суузы јаратка јуук јерде ле ортозындазыныҥ башказы 0,5 °C ӧтпӧйт. Кичӱ изӱ айдаҥ ала сыгын айга јетире талайдыҥ ӱстиниҥ температуразы бир ле тӱҥей болот. Куран айда суу бастыра јерде тӱҥей +24…+26 °C боло берет, тӱштӱк јанында сууныҥ јылузы +28 °C једет. Куран айда температура тайыс заливтерде, темдектезе, Красноводскто, +32 °C једер аргалу.\nКичӱ изӱ айда апвеллинг деп аҥылу айалга болот, качан јайгыда соготон тӱндӱк-кӱнбадыш салкындар сууныҥ јылый берген ӱстин айдап апарарда талайдыҥ суузыныҥ орто кадында соок суу кӧдӱрилет, јаан изӱ ай ла куран айларда апвеллинг тыҥыйт. Оныҥ учун сууныҥ ӱсти соойт (+7…+15 °C). Талайдыҥ ачык јерлеринде кӱӱк айдыҥ учында, кичӱ изӱ айдыҥ бажында температура кенейте кубулат.\nСууныҥ составы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайдыҥ суузыныҥ тузы ачык океандийинеҥ башкаланат, је тӱҥейи база бар. Тус јок кош суулар талайдыҥ суузыныҥ тузын астадып јат. Эмдиги ӧйдӧ Каспийдиҥ суузыныҥ тузы тыҥ эмес, океандардыҥ суузына кӧрӧ тузы ӱч катапка ас. Каспийге тус јок агын суулар келип киргенинеҥ улам хлоридтер астап, карбонаттар, сульфаттар, кальций талайдыҥ суузында кӧптӧйт, олор агын сууныҥ тӧс компоненттери болуп јат.\nЭҥ ле консервативный иондор; калий, натрий, хлор ло магний. Ас консервативныйы: кальций ле гидрокарбонат-ион. Каспийде кальций ле магнийдиҥ катиондоры Азов талайга кӧрӧ эки катапка кӧп, сульфат-аниона — ӱч катапка.\nТалайдыҥ суузыныҥ тузы тӱндӱк јанында кезем башка: Волганыҥ ла Уралдыҥ оозында 0,1 единицы PSU, Орто Каспийдиҥ гранынаҥ 10—11 ед. PSU јетире. Тузы кичӱ изӱ айда тыҥыда астайт. Талайдыҥ суузыныҥ тусталыжы сууныҥ бийигинеҥ ле кирген суулардаҥ камаанду болуп јат.\nТӱбиниҥ рельефы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспийдиҥ тӱндӱк јаныныҥ рельефы — тайыс суулу эдректий тӱптӱ тӱссимек аккумулятивнымй ортолыктарлу, средняя глубина Тӱндӱк Каспийдиҥ орто тереҥи 4—8 метр, эҥ тереҥ јери 25 метрдеҥ ашпайт. Мангышлакта бозого Тӱндӱк Каспийди Орто Каспийдеҥ бӧлийт. Орто Каспий јетире ле тереҥ, Дербентте ойдыкта сууныҥ тереҥи 788 метр. Апшерон бозого Рто ло Тӱштӱк каспийди бӧлийт. Тӱштӱк Каспий тереҥ тӱптӱ деп чотолот, тереҥи 1025 метр. Каспийский шельфте ракушечный кумак бар, тереҥ јери баларлу.\nКлимады[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайдыҥ климады — тӱндӱк јанында континентал, ортозында — ӧйлӱ-кемдӱ (умеренный), тӱштӱк јанында субтропикалык. Кышкыда ортоайлык температура тӱндӱкте −8…−10 °C , тӱштӱкте +8…+10 °C , јайдыҥ ӧйинде — +24…+25 °C тӱндӱк јанында ла +26…+27 °C тӱштӱк јанында. Тыҥ изӱ — +44 °C — кӱнчыгышта темдектелген.\nОртојылдык јут-чыктыҥ кеми 200 миллиметр; кургак кӱнчыгыш јанында 90—100 миллиметрдеҥ ала тӱштӱк-кӱнбадыш јанында субтропик јаратта 1700 миллиметр. Каспийский талайдыҥ сӧӧлгон ортојылдык кеми 1000 миллиметр, тыҥыда соолгоны Апшерон јарымортолыкта ла Тӱштӱк Каспийдиҥ кӱнчыгыш келтейинде 1400 миллиметр бир јылда.\nСалкынныҥ ортојылдык тӱргени 3—7 метр секундка, розе ветровто тӱндӱк јанынаҥ салкын тыҥ согот. Кӱски ле кышкы айларда салкын тыҥып, 35—40 метр секундта болот. Салкындак јери — Апшерон јарымортолык, Махачкала ла Дербенттиҥ јаны, мында толкуныҥ бийиги 11 метр болот.\nАгындары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nТалайдыҥ ичинде сууныҥ кыймыгы (циркуляция) кийдире аккан суулар ла салкыннаҥ камаанду. Кӧп саба суу Тӱндӱк Каспийге кирип турган учун, тӱндӱк агын кӧп болот. Тӱндӱк агын Каспийдиҥ кӱнбадыш јарадыла коштой агып, Апшерон јарымортолыкка једеле, агын экиге бӧлӱне берет, бирӱзи оноҥ ары кӱнбадыш јаратка коштой агат, экинчи агын Кӱнчыгыш Каспийге ууланат. Билимчилер калганчы шиҥжӱлерге тайанып, айдат, јаан агындардыҥ тӱргенине (амплитуда колебания скорости течений долгопериодных волн) толкулардыҥ амплитудазынаҥ камаанду.\nАҥ-куштары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАҥдары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспийдиҥ тындулары 1809 бӱдӱм, олордыҥ 415-и позвоночныйлар. Каспий талайда 101 бӱдӱм балык, телекейде осетровыйлардыҥ кӧби мында јӱрет, онойдо ок суулардыҥ (пресноводная рыба): вобла, сазан, судак. Каспий талайда карп, кефаль, килька, кутум, лещ, лосось, окунь, щука деп балыктар бар. Каспийде талайдыҥ млекопитающийи — каспийский тюлень бар.\nӦзӱмдери[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий ле оныҥ јарадында 728 бӱдӱм ӧзӱмдер бар. Каспийде кӧп сабада сууда јайылар ӧзӱмдер — сине-зелёные, диатомовые, красные, бурые, харовые ле о.ӧ., чечектердеҥ — зостера ла руппия. Флоразы табылганы неогеновый ӧйгӧ келижет, је кезик ӧзӱмдер Каспий талайга эмезе ӧнӧтийин кижи экелген, эмезе керептердиҥ тӱбине јапшынып келеле таркаган ӧзӱмдер.\nТӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nТабылганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий океаннаҥ табылган — оныҥ тӱби јердиҥ океанический бӱдӱмдӱ кыртыжынаҥ турат. 13 млн јыл кайра лет назад образовавшиеся Альпыкырлар табылып, Сармат талайды Средиземный талайдаҥ бӧлӱп ийген. Сармат талай туйуктала берерде, тусту эмес (пресноводное Понтическое море) Понический талай табылган. Соолгон Понтический талайдыҥ ордына Балаханский кӧл (Тӱштӱк Каспийдиҥ ордында) арткан. Балаханский бассейнге Орто Азияныҥ суулары, јут-чык, озогы -Узбой суу кирип, челекенский (торонглинский) Туркменияныҥ кызыл ӧҥдӱ калыҥ свитазы боло берген. 3,4—1,8 млн кайра (плиоценде) Акчагыльский талай болгон, Н. И. Андрусов оныҥ арткан-калганын шиҥдеген. Акчагыльский трансгрессия домашкинский регрессияла солынган (20—40 метрге акчагыльский бассейннеҥ тӧмӧн тӱшкен), бу айалга талайдыҥ суузы ныҥ тузы тыҥ астаган, тыштынаҥ океанический суу кожулбаста. Домашкинской регрессия кыска ӧйгӧ болгон, кийнинде четвертичный периодто (эоплейстоцена) Каспий Апшерон талай болуп орныккан, Черноморьени, Каспийди ле Аралды, онойдо Туркмен ле и Алтыгы Поволжьениҥ јерин туй алган. Апшерон трансгрессияныҥ бажында бассейн эмеш тустузымак болгон. Апшерон талай 1,7 ала 1 млн јыл кайра бӱткен.\nНеоплейстоценныҥ бажында Каспийде узак тюркянский регрессия башталган (−150 м ала −200 м јетире), бажы магнитный инверсия Матуяма—Брюнеске келижет (0,78 млн јыл кайра). Тюркянский бассейн тушта талайдыҥ текши јери 208 муҥ км² Тӱштӱк ле Орто Каспийский ойыктарда болгон, олордыҥ ортозында Апшерон бозого киреде тайыс пролив болгон. Тюркянский кӧл-талай, байла, Каспийский неоплейстоценовый малакофаунаныҥ табылган јери болор.\nЭрте неоплейстоценде тюркянский регрессияныҥ кийнинеҥ туйук эртебакинский ле Понтко кирген оройбакинский (кеми 20 м) талай болгон (400 муҥ јыл кайра). Венедский (мишовдагский) регрессия бакинский ле «кичӱ» урунджикский (начало среднего неоплейстоцена[41], до −15 м) трансгрессияларды бӧлӱнген (суу јуулган текши јердиҥ кеми — 336 муҥ км²) болгон.\nУрунджикский ле хазарский отложениелердиҥ ортозында јаан ла тереҥ челекенский регрессия ӧткӧн (−20 м јетире), лихвинский межледниковьениҥ ӧйине келижет (350—300 муҥ јыл кайра).\nОройбакинский талай лихвинский межледниковьеде Орто неоплейстоценде: раннехазарский ранний (200 муҥ јыл кайра), раннехазарский орто (кеми 35-40 м јетире) ло эртехазарский. Орой неоплейстоцендо туйук оройнехазарский бассейн болгон (кеми −10 м, 100 муҥ јыл кайра), оныҥ кийнинеҥ черноярский регрессия болгон, оныҥ кийнинде гирканский (гюргянским) бассейн боло берген.\nТереҥ ле узак ательский регрессия орой плейстоценниҥ ортозында башталала, бассейнде сууныҥ бийиги −20 ала −25 м јетире болгон, эҥ ле тыҥ этапта — −100 ала −120 м јетире, ӱчинчи этапта — −45 ала −50 м јетире. Регрессияныҥ ӱстӱги бажында талайдыҥ текши јери 228 муҥ км² астайт. Ательской регрессияныҥ кийнинде (−120 ала −140 м јетире), 17 муҥ јыл кыйра раннехвалынский трансгрессия — +50 м јетире (Маныч-Керченский пролив бар болгон), эльтонский регрессия тушта ол јоголгон болгон. Эртехвалынский II бассейн (кеми 50 м) голоценниҥ бажында кыска енотаевский регрессияла солынган (−45 ала −110 м јетире), ӧйиле пребореалдиҥ учы ла бореалдыҥ бажына туштаган. Енотаевский регрессия оройхвалынский трансгрессияла солынган.\n8200 јыл кайра колебание Мезокконоҥ улам Јерде климаттыҥ тыҥыда сооры башталган, айдарда, оройхвалынский трансгрессия голоценде (9—7 муҥ јыл кайра эмезе 7,2—6,4 муҥ јыл кайра) мангышлакский регрессияла солынган (−50 ала −90 м јетире).\nВарущенко ло Клиге (1987) аайынча эртехачкалинский трансгрессияны шиховский регрессия солыган, оройхачкалинский трансгрессияны — бегдашский регрессияны — сартасский трансгрессия. Мангышлакский (кулалинский) регрессияны (в первую фазу межледникового похолодания и увлажнения, атлантический период) новокаспийский трансгрессия солыган.\nНовокаспийский бассейн чала тустузымак болгон (11—13 ‰), јылу суулу ла туйук (кеми−19 м). Ӱчтеҥ ас эмес трансгрессивно-регрессивный фазалар болгон јаҥыкаспий бассейнде. Дагестанский трансгрессия (-30 м) алдында јаҥыкаспийский эпоханыҥ башталган стадиязына келишкен, је оныҥ осадокторында Cerastoderma glaucum (Cardium edule) јок болордо, оы алдынаҥ бойы Каспийдиҥ трансгрессиязы деп темдектеген. Кайда да 7000—6500 јыл кайра јаан эмес жиландинский регрессия болгон деп темдектелет, дагестанский ле гоусанский трансгрессияларды бӧлӱген.\nИзбербашский (махачкалинский) регрессия, гоусанский ле јаҥыкаспийский (туралинский) трансгрессияларды бӧлӱген, ол 4,3 ле 3,9 муҥ јылдар кайра болгон. Туралинский трансгрессия (−20 ала −25 м јетире) II муҥјылдыкыҥ алдында (н. э.) Турали (Дагестан) разрезти кӧрзӧ, радиоуглеродный анализти алза, трансгрессия эки катап темдектелип јат: 1900 ле 1700 јыл кайра. Јаҥыкаспийский эпохада трансгрессияны база эки катап темдектейдилер јаан эмес александрбайский ле дербентский регрессиялар. Дербентский регрессияныҥ ӧйинде талайдыҥ суузыныҥ бийиги −32 м јетире тӱшкен. Уллучайский трансгрессия (в начале I тысячелетия нашей эры) александрбайский ле абескунский регрессияларды бӧлийт. Орой средневековьеде абескунский регрессия болгон. Археология ла јебрен бичимелдерде Каспий талайдыҥ суузыныҥ сыраҥай бийиги темдектелет (XIV чакта). Эҥ орой трансгрессия Каспийде (эмдиги солынталардаҥ ӧскӧ) сууныҥ бийиги башкаланганы XVII—XX чактыҥ бажында болгон (−24 ала −25 м јетире).\nАнтропологический лекультурный тӱӱкизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nПриморский Дагестанда (Рубас-1) Каспий талайдыҥ јанында табынтылар мында кайда да 2 млн јыл кайра кижи јуртаган деп керелейт[17]. Дарвагчай деп сууныҥ оозында эртепалеолитический стоянкалар табылган, 600 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ[18].\nТӱштӱк Каспийдиҥ јарадында куй таштарда јебренде улус јатканын табынтылар керелейтӰлекер:Iw, 75 муҥ јыл кайра[19]. Баштап ла Каспий талай керегинде, оныҥ јарадында јаткан массагеттер керегинде Геродот бичиген[20]. Кайда да V—II чактарда. до н. э. Каспийдиҥ јарадында Сактар (племена) јаткан. Кийнинде, прототюрктер мынаҥ таркаганӰлекер:Нет АИ, IV—V чактарда. н. э. мында Талыштар (талышские племена)јуртаган. Јебрен иран рукописьтерде IX—X чактарда «русы плавали по Каспийскому морю» деп бар.\nОрто чактарда прикаспийский региондо хазарлар ла кыпчактар (орустап половцы) јаан учурлу болгон. Чингисханныҥ империязы тыҥ тужында, тӱндӱк ле тӱндӱк-кӱнчыгыш јаны Качпийдиҥ Джучиниҥ (Золотая Орда) башкарузында болгон. Золотой Орда јоголордо, бу јердиҥ бажына орус каандык турган, Крымда ханствоны, Ногай Орданы, Астрахан ханствоны база колго алган[11].\nШиҥдегени[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСелевк I деп греческий (наварх) каанныҥ јакылтазыла географ Патрокл Македонянин Каспий талайды шиҥдеерге ченешкен 285 ле 282 ј.ј. н. э.[21]. Каспий талайды бистиҥ ӧйдӧ Улу Петр баштаган, оныҥ јакылтазыла 1714—1715 јылдарда экспедиция аткарылган, башкараачызы Бекович-Черкасский, Александр. 1720-чи јылдарда гидрографиялык шиҥжӱлерди Карл фон Верден ле Ф. И. Соймонов уулалткан, кийнинде — И. В. Токмачёв, М. И. Войнович ле о.ӧ. XIX чактыҥ бажында И. Ф. Колодкин Каспийдиҥ јараттарына инструментальный съёмка ӧткӱрген, XIX чактыҥ ортозында Н. А. Ивашинцев инструментальный географический съёмка башкарып ӧткӱрген. 1866 јылдаҥ ала, 50 јылдыҥ туркунына Каспийдиҥ гидрологиязы ла гидробиологиязы аайынча Н. М. Книпович башкарган экспедициялар ла шиҥжӱ иштер ӧткӱрилген. 1897 јылда Астраханский билим-шиҥжӱ станция иштеп баштаган. Совет јаҥныҥ ӧйинде Каспий талайда геологиялык шиҥжӱ иштер эрчимдӱ ӧткӧн. И. М. Губкин ле ӧскӧ дӧ совет шиҥжӱчи геологтор, кӧп сабада нефть бедиреген, онойдо ок Каспийдиҥ суузыныҥ балансы ла сууныҥ бийигин шиҥдеген.\nЭэлемде тузаланганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nНефть ле газ алары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспийде нефтьтиҥ кӧп месторождениелери ле газ алары јанынаҥ иштер ӧдӧт. Каспий талайда 10 миллиард тонна нефть бар деп јарталган, нефть ле газоконденсаттыҥ текши кеми 18—20 миллиард тонна кире бар.\nНефть алары Каспийде 1820 јылда башталган, качан Апшерон јарымортолыкта Бакуда баштапкы нефтяной скважина тургузурда. XIX чактыҥ бажында нефтьти промышленный кеминде Апшерон јарымортолыкта алып баштаган, оноҥ — ӧскӧ дӧ јерде.\n1949 јылда Нефтяные Камни деп јерде баштапкы нефтьти Каспийдиҥ тӱбинеҥ алып баштаган. Онойдо, Михаил Каверочкинниҥ бригадазы бу јылда куран айдыҥ 24-чи кӱнинде скважинаны бурить эдип баштаган, оноҥ кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде сакылталу нефть чыккан[22].\nКаспийдиҥ тӱндӱгинде агып јӱрер тоштордыҥ зоназында 2010 јылда Юрий Корчагинниҥ адыла адалган платформада талайдаҥ нефть аларын баштаган. 2016 јылда баштапкы скважина на ледостойкой платформе месторождения им. Филановского иштеп баштаган[23][24].\nНефть ле природный газтаҥ ӧскӧ, Каспий талайдыҥ јарадында ла каспий шельфте тус алынат, черет, таш, кумак, той балкаш база алып јадылар.\nКерептер јолы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайда сууда јӱрер транспорт — судоходство јакшы иштейт. Каспийде паром кечириш бар — темдектезе, Баку — Туркменбашы, Баку — Актау, Махачкала — Актау. Каспий талай Азов талайла Волга суу, Дон, Волго-Донской каналла керептер јӱрер колбу тудат.\nБалыкташ ла талайпродукт табары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБалыкташ: (рыболовство) осетровыйлар, лещ, сазан, судак, черноморско-каспийская тюлька-килька), ӱркене алары, онойдо ок тюленьге аҥдаары. Каспий талайда телекейдиҥ 90 процент осутровыйларын тудуп јат. Промышленный балыкташла кожо Каспийде осетровыйлар ла олордыҥ ӱркенезин аларга браконьерство деп јарабас неме бар.\nЭмденип амыраар айалга[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспийдиҥ јараттарыныҥ кумакту пляжтары, минерал суулары ла эмденер балкажы мында јайгыда амыраары ла эмденерине јакшы јер болот. Је курорт-турист индустриязы, Кара талайдыҥ инфраструктуразына кӧрӧ, чала артып турган. Ондый да болзо, турист-индустрия Азербайджанда, Иранда, Туркменистанда ла орус Дагестанда ӧзӱм алынган. Азербайджанда Бакуныҥ јанында курорт зона эрчимдӱ ӧзӧт. Эмдиги ӧйдӧ Амбуранда телекейлик кемдӱ курорт ачылган, база бир ондый туристический комплекс Нардаран деп јерде тудулып јат. Бильгях ла Загульба деп јурттардыҥ јанында амыралта јакшы кӧндӱккен. Набрани деп јерде курорт зона база јакшы ӧзӱм алынган, Азербайджанныҥ сӱндӱк келтейинде. Развитию туристической индустрии в Туркменистанда туриндустрия ӧзӧргӧ туйук политика бербейт, Иранда — шариаттыҥ јасактары, оныҥ учун, туристтердиҥ Иранда Каспийде амыралтазы бӱтпейт.\nЭкологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКаспий талайдыҥ экологиялык сурактары ол нефтьти казып, континентал шельфте ары-бери тартканынаҥ улам сууныҥ киртигениле колбулу. Онойдо ок Волга ла ӧскӧ дӧ суулардаҥ кир-тор, јаман веществолор Каспийдиҥ суузына кожулып јат, оныҥ ӱстине јараттай турган калалардыҥ кирлӱ суузы база талайга кирет, бого коштой Каспийдиҥ суузы кӧпчийле кезик объекттерди туй алып ийерде, кир болот.\nКаршучыл-браконьерлердиҥ осетровый балык ла оныҥ ӱркенезин аайы јок кырганынаҥ улам бу балыктыҥ тоозы кезем астайт. Бу шылтактаҥ улам балыкты промышленный кеминде тудуп, экспортко садары астаган.\nXXI чакта талайдыҥ суузы 9―18 метрге тайызаар (глобальный потепление ле опустынивание деп процессле кожо).[25]\nТап-эриги[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСССР јоголгон кийнинде Каспий талай узак ӧйгӧ блааш-тартышту сурак болгон, каспий шельфтиҥ байлыгын — нефтьти ле газты ӱлежери јанынаҥ, онойдо ок биологический байлыктарды . Узак ӧйгӧ јӧптӧжӱ-куучындар Каспийди айландыра ороондор ортодо Каспий талайдыҥ статузы керегинде болгон. Азербайджан, Казахстан ла Туркмения Каспийди ортодо линияла кыйу эдип ӱлежер дешкен, Иран дезе Каспийди кажы ла ороонго 5-чи ӱлӱзин једиштирер.\nКаспийдиҥ физико-географиялык темдек-айалгазы тӧс јерде турат, талай континент ичинде туйук јерде јадат, телекейлик океанла тудушталбайт. Телекейлик талайларга келижер статус јарабай јат: нормы и понятия международного морского права, Конвенция ООН по морскому праву (1982), айдарда, Каспиге «территориальное море», «исключительная экономическая зона», «континентальный шельф» деген понятиелер торт јарабайт, о.ӧ.\nАзыйгы Каспийдиҥ статузы советско-иранский јӧптӧжӱлер аайынча (1921 ла 1940 јылдардыҥ) тургузылган болгон[26]. Бу јӧптӧжӱлер аайынча: Каспийдиҥ јанында эмес ороондор керептерин кийдирбес, айландыра ороондор мында јараар јерде јайым балыктаар (за исключением десятимильных национальных рыболовных зон).\nКаспий керегинде јӧптӧжӱлер 2018 јылдыҥ куран айыныҥ 12-чи кӱнинде Актау калада учына келген: «Конвенция о правовом статусе Каспийского моря»[27][28]. Согласно итоговому документу Каспий континентал суу, Телекейлик океанла тудуш эмес, оныҥ учун ол талай болбос, је бу ла ӧйдӧ кеми јаан учун, суузыныҥ бӱдӱмиле кӧл база болбос[29].\nКонвенция јартайт, Каспийдиҥ тӱбиле газопровод ӧткӱрерге, јаҥыс ла кажы ороонныҥ јериле газопровод ӧдӧр бойыныҥ јӧбин берер, алдында чылап Каспийди айландыра турган бастыра ороондор эмес. Туркмения Јӧпкӧ кол салган кийнинеҥ јарлаган, Каспийдиҥ тӱбиле трубопроводты Азербайджан ажыра чӧйип, Европага экспорт эдер деп. Россияныҥ јӧби эмди керек јок, алдында проектти бӱдӱрерге, Каспийдиҥ беш орооныныҥ бастыразыныҥ јӧби керек болгон.[30].\nКаспийдиҥ тӱбиниҥ байлыктарыла тузаланарга темдектелген кыйулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nРоссийский Федерация Казахстанла јӧптӧшкӧн (суверенные права на недропользование, 1998 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде эдилген Јӧп, протоколы 2002 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 13-чи кӱнинде тургузылган) тӱндӱк Каспийдиҥ тӱбин тузаланары јанынаҥ, Азербайджанла гран кыйулар керегинде Јӧптӧжӱ Каспийдиҥ тӱби јанынаҥ (2002 јылдыҥ сыгын айыныҥ 23-чи кӱнинде тургузылган), онойдо ок ӱч јанынаҥ российско-азербайджано-казахстанский Јӧптӧжӱ Каспийдиҥ тӱбинде грандар бириккен точка керегинде (от 14 мая 2003 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 14-чи кӱнинде) тургузылган, ондо тӱбин бӧлӱген чийӱлердиҥ географический координаттарын минерал ресурстардыҥ разведказын эдерге чикелеген.\nКаспий талайдыҥ ар-бӱткендик айалгазын корулаары јанынаҥ Конвенция[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n2003 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 4-чи кӱнинде Тегеранда (Иран) Каспий эбире ороондордыҥ: Азербайджан Республиканыҥ, Ислам Республика Иранныҥ, Республика Казахстанныҥ, Российский Федерацияныҥ ла Туркменияныҥ «Рамочная конвенция по защите морской среды Каспийского моря деп јасакка» элчилери кол салгандар.\nКонвенцияныҥ амадузы: Каспийдиҥ ар-бӱткендик айалгазын кирдеҥ корулап алары, байлыгын чебер ле кыракы тузаланары («защита морской среды Каспийского моря от загрязнения, включая защиту, сохранение, восстановление, устойчивое и рациональное использование его биологических ресурсов»). Конвенция 2006 јылдыҥ куран айыныҥ 12-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн.\nЈеткер болбозыныҥ сурактары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nГлава службы стратегического планирования Ассоциации приграничного сотрудничества (Москва) российский пропагандист Александр Собянин (Глава службы стратегического планирования Ассоциации приграничного сотрудничества (Москва) российский пропагандист) SalamNews-информационный агентствого берген интервьюзында айткан: Каспийде јеткер болбозыныҥ гарантиязы российский флот башкарганынаҥ камаанду болор. А.Собянин:\n«Хрупкое равновесие и отсутствие войны возможно только и исключительно при подавляющем превосходстве одной страны — России. Любой шаг в сторону приближения возможностей флотилий остальных стран к возможностям Каспийской флотилии будет нарушать неустойчивое равновесие и усиливать возможность военных действий. Такая задача пока выполняется — возможности Каспийской военной флотилии (России) превышают совокупные возможности флотилий остальных каспийских стран»\n[31].\nЭлдер ортодо јеткер болбозыныҥ эксперти (Высшая школа экономики) Александр Симонов бойыныҥ интервьюзында (Институту каспийского сотрудничествада) айткан: «Каспийдиҥ байлыгы телекейлик јеткер болбозыныҥ јаан учурлу факторы»[32].\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАјарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- КАСПИЙСКОЕ МОРЕ • Большая российская энциклопедия — электронная версия\n- Д. В. Магрицкий. Каспийское море. — статья из научно-популярной энциклопедии «Вода России».\n- Ӱлекер:БСЭ3\n- Resolution of conference «Climate and Water Balance Changes in the Caspian Region» (October 2010) (англ.). www.caspinfo.net. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.\n- Бартольд В. В. Работы по исторической географии (орус.). — М.: Вост. лит, 2002. — 367 с.\n- Абдулгаффар Кырыми. Умдет ал-ахбар. Книга 2: Перевод. Серия «Язма Мирас. Письменное Наследие. Textual Heritage». Вып. 5 \/ Пер. с османского Ю. Н. Каримовой, И. М. Миргалеева; общая и научная редакция, предисловие и комментарии И. М. Миргалеева. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2018. — 200 с\n- Гусейнов Г.-Р., Султан-Мут и западные пределы кумыкского государства, материалы научной конференции, 2008\n- Имена Каспия (орус.) (недоступная ссылка). www.baku.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. Архивировано чаган айдыҥ 20 кӱни, 2019 јыл.\n- Azerbaijan — Каспийское Море (недоступная ссылка). www.azerbaijan.az. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. Архивировано чаган айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.\n- Особенности недропользования на территории Республики Калмыкия (орус.). books.google.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. \/ Сангаджиев М. М. — М.-Берлин: Директ-Медиа, 2015.\n- Ӱлекер:Из КНЭ\n- Steffen Mischke. Large Asian Lakes in a Changing World (англ.) (2020). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 6 кӱни, 2021.\n- Пропавшая река (орус.) (недоступная ссылка). GingerTea.ru. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 18 кӱни, 2019. Архивировано кӱӱк айдыҥ 18 кӱни, 2019 јыл.\n- Путешествие по уснувшей реке (орус.). kungrad.com. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 18 кӱни, 2019.\n- Толстов С. П. По следам древнехорезмийской цивилизации (орус.). — Москва: АН СССР, 1948.\n- Межправительственная экономическая конференция Прикаспийских государств — Астрахань 2008 год. (орус.) (недоступная ссылка). www2.investinginrussia.ru. Дата обращения: тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано тулаан айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.\n- Деревянко А. П., Анойкин А. А., Казанский А. Ю., Матасова Г. Г. Новые данные по обоснованию возраста раннепалеолитического комплекса артефактов местонахождения Рубас-1 (Приморский Дагестан) \/\/ Известия Алтайского государственного университета. Выпуск № 3 (87) \/ том 2 \/ 2015. (орус.). cyberleninka.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.\n- Анойкин А. А., Зенин В. Н., Кулик Н. А., Рыбалко А. Г. Раннепалеолитические индустрии памятника Дарвагчай-1 (орус.). cyberleninka.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. \/\/ Известия Алтайского государственного университета, 2014\n- The Search Engine that Does at InfoWeb.net (англ.) (недоступная ссылка). www.iran-daily.com. Дата обращения: сыгын айдыҥ 12 кӱни, 2007. Архивировано сыгын айдыҥ 12 кӱни, 2007 јыл.\n- История (Геродот), 1:203\n- seleucus1 (орус.). www.seleucus.narod.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.\n- Росгидромет (орус.). caspianmonitoring.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.\n- Месторождение им. В. Филановского (орус.). lukoil.ru.\n- Лукойл ввёл в эксплуатацию пятую скважину на второй очереди месторождения им. В. Филановского (орус.). lukoil.ru (12 ӱлӱрген ай 2018).\n- The other side of sea level change (англ.).\n- Пятый каспийский саммит (орус.). www.kremlin.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.\n- Заявление Владимира Путина по итогам Пятого каспийского саммита (орус.). www.kremlin.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.\n- Лидеры пяти прикаспийских государств подписали конвенцию о правовом статусе Каспия (орус.). www.interfax.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.\n- Почему Каспийское море нельзя назвать ни морем, ни озером? (орус.). www.aif.ru. Дата обращения: куран айдыҥ 14 кӱни, 2018.\n- Поможет ли Транскаспийский газопровод экономике Туркмении? (орус.). www.dw.com. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019. Архивировано сыгын айдыҥ 13 кӱни, 2018 јыл.\n- Александр Собянин: «Мир на Каспии не может быть нарушен в угоду реваншистским планам» (орус.). www.geopolitics.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 19 кӱни, 2019.\n- Александр Симонов. Каспийский регион представляет собой сосредоточение весьма запутанного клубка как экономических, так и геополитических интересов (орус.) (недоступная ссылка). Институт каспийского сотрудничества (8 сыгын ай 2014). Дата обращения: сыгын айдыҥ 22 кӱни, 2014. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2014 јыл.","id":"<urn:uuid:86692e7f-4e33-4d34-beac-79bb2cf94e5d>","dump":"CC-MAIN-2021-39","url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%B8%D0%B9_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9","date":"2021-09-23T12:17:15Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-39\/segments\/1631780057421.82\/warc\/CC-MAIN-20210923104706-20210923134706-00480.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9994550347,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":7,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9994550347328186}","num_words":8791,"character_repetition_ratio":0.078,"word_repetition_ratio":0.027,"special_characters_ratio":0.219,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9792.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Уредÿ бичик Федерал эл-тергеелик ÿредÿ стандарттыҥ, Алтай тилле бодош-тыра ÿредÿ программалардыҥ некелтелери аайынча тургузылган.\nЭрмекте кижиниҥ сезимдери кöргÿзилери.\nОзо баштап jетирÿ, оноҥ суракту болзын деп эрмектерди тыныда кычырыгар. Бу ла эрмектер ажыра ÿнниҥ болужьша озо баштап сÿÿнген. оноҥ ачынган кÿÿн-санаа кöргÿзигер.\n1) Бÿгÿн соок. 2) Кар jаап jат. 3) Кÿрттеп салган. 4) Ол тогус тайга ажыра, тогус талай кечире jÿре берген. 5) Адам jанып келген. 6) Кай-ка лдар улалып ла jат.\nЧöрчöктиҥ ÿзÿгин кычырыгар. Кандый чöрчöктöҥ алынган ÿзÿк?\nБака торолоды. Комыргайга бÿдÿрилип jыгылды. Кебелип калган jаткажын, кайдаҥ да чымалылар келди.\n- Кöрзöгöр дö! - деп, баштап келеткен чымалы баканы кöрöлö, чыҥырып ийди.\n- Кöстöрин кöрзöгöр, кöстöрин кöрзöгöр! - деп, экинчизи2 кый-гырат.\n- И-и-татай, кандый jылjыркай неме бу! - деп, бир чымалы сил-кин ди.\nБака чымалылардыҥ куучынын укканча укпайын деп. эки кöзин jумала, шык jада берди.\nОГЛАВЛЕНИЕ.\nТöрöл тил. Оныҥ jÿрÿмдеги учуры.\nЭРМЕК-КУУЧЫН.\nМОРФОЛОГИЯ.\nСИНТАКСИС ЛЕ ПУНКТУАЦИЯ.\nФОНЕТИКА. ГРАФИКА. ОРФОГРАФИЯ. ОРФОЭПИЯ.\nЛЕКСИКА.\nСÖСТИҤ БŸДŸМИ ЛЕ БŸДЕРИ.\nБесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:\nСкачать книгу Алтайский язык, Алтай тил, 5 класс, Амырова Ж.И., Сулукова Н.Г., 2016 - fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.\nСкачать pdf\nНиже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России.Купить эту книгу\nСкачать - pdf - Яндекс.Диск.\nДата публикации:\nТеги: учебник по алтайскому языку :: алтайский язык :: Амырова :: Сулукова :: 5 класс\nСмотрите также учебники, книги и учебные материалы:\nСледующие учебники и книги:\n- Лингвокультурология, От теории к практике, Зиновьева Е.И., 2016\n- Малый диалектологический атлас балканских языков, Серия лексическая, Том 3, Животноводство, Соболев А.Н., 2009\n- Мир народной мудрости, Болгарские сказки для чтения, перевода и выполнения заданий, Городилова Л.М., 2021\n- Модели речевого поведения в немецкой и русской коммуникативной культуре, Гладров В., Которова Е.Г., 2021\nПредыдущие статьи:\n- Теория и практика обучения иностранным языкам, Начальная школа, Методическое пособие, Гальскова Н.Д., Никитенко З.Н., 2004\n- Лезгинский язык, Алексеев М.Е., Шейхов Э.М.\n- Морфология глагольного словоизменения в юпикских (эскимосских) языках, Вахтин Н.Б., 2007\n- Учебно-методическое пособие по курсу Страноведение для студентов учетно-финансового, экономического и юридического факультетов, изучающих Иностранный язык (английский, немецкий) и Второй иностранный язык (нем��цкий), Брагина Э.Р., Ещенко Л.В., 2017","id":"<urn:uuid:90fae895-9520-421f-b6cd-f27fd9f6869e>","dump":"CC-MAIN-2022-05","url":"https:\/\/obuchalka.org\/20211208139191\/altaiskii-yazik-altai-til-5-klass-amirova-j-i-sulukova-n-g-2016.html","date":"2022-01-19T02:38:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-05\/segments\/1642320301217.83\/warc\/CC-MAIN-20220119003144-20220119033144-00167.warc.gz","language":"alt","language_score":0.4204330146,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.42043301463127136, \"rus_Cyrl_score\": 0.3404029607772827, \"kir_Cyrl_score\": 0.067400261759758, \"sah_Cyrl_score\": 0.0264461450278759, \"tat_Cyrl_score\": 0.023129185661673546, \"udm_Cyrl_score\": 0.020812001079320908, \"krc_Cyrl_score\": 0.020315321162343025, \"tyv_Cyrl_score\": 0.01799848861992359, \"inh_Cyrl_score\": 0.017081914469599724, \"mhr_Cyrl_score\": 0.011547365225851536}","num_words":787,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.223,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.643,"perplexity_score":7888.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Настройки отображения\nНастройки шрифта:\nВыбор цветовой схемы:\n- —Черным по белому\n- —Белым по черному\n- —Темно-синим по голубому\n- —Коричневым по бежевому\n- —Зеленым по темно-коричневому\nЧындык ла агару эзем болор\n11.08.2020\nБистиҥ тергееде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлай «Я. Помню» деген ӱлекер аайынча элбек кемдӱ иштер ӧткӱрилет.\n«Јербойында коронавирусла колбулу эпидемиологиялык айалга јеҥил эмес те болзо, бу ӱлекер јанынаҥ иш улалганча. Алты айдыҥ туркунына элбек кемдӱ иш ӧткӱрилген: муниципалитеттердиҥ јеринде канча кереестер бары, олордыҥ айалгазы кандый болгоны јанынаҥ јетирӱлер јууган, каруулу улусты кӧстӧгӧн, ишке волонтерлорды тартып алып ӱреткен болгон. Эмди чӱмдӱ иш учына једип барааткан — јетирӱлерди «Яндекс. Карты» деген бедирештӱ-јетирӱлик картографический системага кийдирери. Бу ла кӱндерде кереестерле колбулу иштердиҥ кӧбизин бӱдӱрип саларын темдектеп алганыс» — деп, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели, «Тӱӱкилик эзем» деген федерал партийный ӱлекердиҥ тергеелик координаторы Владимир Тюлентин ӱлекердиҥ јол ортозында уч-турулталарын дистанционно кӧрӧр тушта айткан.\nОл иш 86 процентке бӱткен, бу неделеде Алтай Республиканыҥ бирлик реестрин «Я. Помню» деген федерал база-тооломго кийдирери јанынаҥ иш тӱгенер деген.\n«Бис ороонныҥ бирлик реестрин тӧзӧӧри јанынаҥ ишке база камаанысты јетиргенис, республикада кереес јерлер јылыйбас та, ундылбас та. Керек болзо, кажы ла кижи эземдик кереестер кайда турганын дистанционно табып, олор аайынча толо јетирӱлерди алар, эмдиги ӧйдиҥ фотографияларын кӧрӧр аргалу. Анайда ок Ойрот автономный область јуу ӧйинде нацист Германияны јеҥерине кандый ӱлӱӱзин јетиргени аайынча элбек јетирӱлер тергеениҥ бирлик реестринде јарлалган. Андый јетирӱлерди јиит ӱйе Интернет ажыра алар аргалу болорыныҥ учуры јаан. Эмди тӱӱкини, бистиҥ албатылардыҥ ич-кӧгӱстик байлыктарын ӧнӧтийин јастыра кӧргӱзери јанынаҥ ченежӱлер шак ла интернет-колбу ажыра болуп јат» — деп, Владимир Тюлентин айткан.\n«Единая Россияныҥ» «Тӱӱкилик кереес» деген ӱлекериниҥ координаторы, партияныҥ Генсовединиҥ качызыныҥ ордынчызы Александр Хинштейн мынаҥ озо ӧйдӧ ӱлекерди иштедип баштаарына учурлалган пресс-конференцияда айткан эди: «Бӱгӱн мындый объекттер керегинде јетирӱлерлӱ бир канча цифровой аргалар бар, олордыҥ кажызы ла бойыныҥ аҥылузыла аҥыланат. «Я. Помню» деген ӱлекер олордыҥ бастыразын бириктирер арга болор учурлу. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ла Улу Јеҥӱ керегинде эземле колбулу бастыра объекттерди интерактивный картага салар ченежӱни баштапкы катап эдип јадыс».\nБу ӱлекерди тӧзӧӧри ле јӱрӱмде бӱдӱрери РФ-тыҥ Коруланыш министерствозыныҥ, «Јеҥӱниҥ волонтерлоры» кыймыгуныҥ, Российский тӱӱкилик обществоныҥ, Российский јуучыл-тӱӱкилик обществоныҥ турушканыла ӧткӧн лӧ ӧдӧт. Ол ӱлекердиҥ тӧс амадузы — ороонныҥ јеринде јуучылдардыҥ сӧӧксалгыштары, јуучыл-мемориал ла эземдик объекттер керегинде бирлик интерактивный карта тӧзӧӧри.\nБистиҥ ороондо андый объекттердиҥ тоозы 125 муҥнаҥ кӧп. Олордыҥ тоозында анайда ок кереес темдектер, мемориальный досколор, ӱргӱлјик оттор, јуучыл техника, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган музейлер, ол тоодо школдордыҥ.\nОзолондыра темдектелгениле, бу ӱлекерле колбулу иштердиҥ баштапкы бӧлӱгин сыгын айдыҥ 3-чи кӱнине јетпей јадып тӱгезип салар керек.\nТОП\nПоложение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»)\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»), посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны» Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. ПОЛОЖЕНИЕ о литературном конкурсе юных писателей—авторов сказок, посвященный 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «КУУЛГАЗЫН КААЛГА» («Волшебные ворота»). Организатор: АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны». Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 24.01.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе молодых журналистов, посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «МӦҤӰН КАЛАМ» («Серебряное перо») Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской массовой газеты «Алтайдын Чолмоны». Настоящее Положение","id":"<urn:uuid:a945e903-1d8d-44de-a353-2419787427c7>","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2020\/08\/11\/chyndyk-la-agaru-ezem-bolor\/","date":"2022-05-21T18:18:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662540268.46\/warc\/CC-MAIN-20220521174536-20220521204536-00091.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9998219609,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9998219609260559}","num_words":1111,"character_repetition_ratio":0.066,"word_repetition_ratio":0.22,"special_characters_ratio":0.183,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17422.6,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Уильямс, Джоди\n|Джоди Уильямс|\n|английлап Jody Williams|\n|Чыккан ӧйи||ӱлӱрген айдыҥ 9 кӱни 1950[1][2][3] (71 јаш)|\n|Чыккан јери|\n|Ороон|\n|Иш-тоштыҥ бӱдӱми||ӱредӱчи, правозащитник, пацифист|\n|Кайралдары ла премиялары|\nДжоди Уильямс (английлап Jody Williams; 1950 јылда ӱлӱрген айдыҥ 9-чы кӱнинде чыккан, Братлборо, Вермонтто — США-ныҥ американ активисти, ӱредӱчи; пехотага удура миналарды јаратпас Эл-јондор ортодо кыймыгуныҥ тӧзӧӧчизи, Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйыныҥ 1997 јылда лауреады.\nБиографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1972 јылда Джоди Уильямс кеендикте бакалаврдыҥ степенин Вермонттыҥ университединде алган, 1974 јылда Вермонтто испан тилдиҥ ле ла англий (экинчи тил) (английлап English as a Second Language) тилдер аайынча ӱредӱликте магистрдыҥ степенин алган.\n1984 јылда Джон Хопкинстиҥ университединде эл-јондык шиҥжӱ школыныҥ кеендикте ле јондык колбуларда магистрдиҥ степени берилген. Мексикада, Великобританияда ла Вашингтондо ӱредӱчи болуп иштегениниҥ кийнинде, ол гуманитар ижин ӧзӱми јаҥы кӧндӱккен ороондордо баштаган.\n1986 јылда Уильямс Сальвадордо Лос-Анджелестиҥ благотворительный эмчилик болуш јетирер ӧмӧлигиниҥ башкараачызыныҥ јерине турган.\n1992 јылда ол пехота јоголтор миналарды јаратпай турган јондык кыймыгуныҥ бажына турган. Уильямс в 1997 јылда биригӱниҥ ле Джоди Уильямстыҥ чырмайыжыла пехота јоголтор миналарды эдип чыгарарын токтодор, тузаланбас деген Конвенцияга кол салынган. Је кезик ороондор, ол тоодо Россия, КНР ла США кол саларга мойношкон.\nУильямс ла оныҥ башкарган кыймыгузы (пехотага удура миналарды јоголторы учун) Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйыныҥ]] 1997 јылда лауреады боло берген.\n2003 јылда Уильямс Иракта американ јуу-чук кампанияны кезем јаратпаганын угускан учун тӱрмеге де отурган[4].","id":"<urn:uuid:8c907af7-a9fa-4da0-8516-45ec87534959>","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A3%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BC%D1%81,_%D0%94%D0%B6%D0%BE%D0%B4%D0%B8","date":"2022-05-25T21:38:01Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662594414.79\/warc\/CC-MAIN-20220525213545-20220526003545-00509.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999307394,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":7,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.999930739402771}","num_words":308,"character_repetition_ratio":0.055,"word_repetition_ratio":0.007,"special_characters_ratio":0.197,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":41450.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Персональная выставка\n«БАШТАПКЫ АЛТАЙ ЭТНОГРАФ» Екатерина Макаровна Тощакова јарлу этнограф, Тӱштӱк Сибирьдиҥ албатыларыныҥ материальный культуразы аайынча специалистти, тӱӱки билимдердиҥ кандидады(чыкканынаҥ ала 110 –jылдыгына учурлай)\n«Эре-Чуйдаҥ канатту, тамырлу»Сотрудники библиотеки подготовили онлайн-презентацию и книжную выставку-знакомство: «Эре-Чуйдаҥканатту, тамырлу» - «Окрылённый, вдохновлённый Чуйской землей».\nОтдел краеведения Национальной библиотеки имени М.В.Чевалкова предлагает вашему вниманию выставку «Кожоҥым јайым кырларда», посвященную 60-летию со дня рождения поэта, прозаика, члена Союза писателей России Зои Кастаковны Оминой (псевдоним Толунай Топчина)\nОтдел краеведения и национальной библиографии подготовил выставку: «Эл-јоныла кожо јӱрген», посвященную 85-летию со дня рождения писателя, члена Союза писателей России Сергея Кундучиновича Манитова. Желаем Вам приятного просмотра!\n2020 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25 кӱнинде филология билимниҥ докторы, профессор, алтай литератураныҥ критиги, јондык ишчи Сергей Сергеевич Каташтыҥ 95 јажы толуп јат. Ого учурлай краеведение ле национал библиография бöлÿк «Ӱредӱчи. Билимчи-фольклорист\" деп кöрÿ-презентацияла слерди таныштырат.\nПоэт, прозаик, драматург, переводчик. Один из основоположников алтайской литературы. Работал редактором Горно-Алтайского отделения Алтайского книжного издательства, ответственным секретарем и консультантом Горно-Алтайского отделения Союза писателей РСФСР, корреспондентом областного радио.\nАтту-чуулу алтай бичиичи, поэт, прозаик, драматург, кöчÿреечи. Туулу Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ редакторы, Бичиичилер биригÿзиниҥ Горно-Алтайсктагы бöлÿгиниҥ каруулу качызы, областной радионыҥ корреспонденти болуп иштеген.\nИзвестный алтайский писатель А.О. Адаров перевел стихи и прозаические произведения русских и зарубежных классиков (А. С. Пушкин, Н. В. Гоголь, Э. Л. Войнич), национальных писателей России и СНГ (М. Джалиль, «Моабитская тетрадь», И. Есенберлин, «За свободу степей», Ч. Т. Айтматов, «И дольше века длится день» и др).\nАржан Ойинчинович Адаров - бичиичи, поэт, кöчÿреечи, публицист, РСФСР-дыҥ Культуразыныҥ нерелÿ ишчизи, Алтай Республиканыҥ нерелÿ бичиичизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган премияныҥ лауреады, СССР-дыҥ бичиичилер Бирлигиниҥ турчызы.\nОтдел краеведения и национальной библиографии представляет выставку «Достойный сын родной земли», посвященную 75-летию со дня рождения Первого Главы Республики Алтай В.И. Чаптынова\nОтдел краеведения и национальной библиографии предлагаем вашему вниманию выставку «Сын земли алтайской», посвященную 90-летию со дня рождения поэта, переводчика, литературоведа Георгия Васильевича Кондакова\nОтдел краеведения и национальной библиографии НБ РА имени М.В. Чевалкова подготовил выставку-панораму «Сын вечного Алтая», посвященную 95-летию со дня рождения первого алтайского доктора филологических наук, ученого-фольклориста, профессора, поэта, члена Союза писателей СССР Сазона Саймовича Суразакова.\nОтдел краеведения и национальной библиографии подготовил презентацию «Маэстро родился под Новый год», посвященную 95-летию со дня рождения Бориса Михайловича Шульгина, композитора и музыканта, заслуженного работника культуры Российской Федерации.\n15 февраля 2021 г. исполняется 65 лет известному поэту, прозаику Республики Алтай М.Ю.Образцовой. Отдел краеведения и национальной библиографии НБ РА имени М.В. Чевалкова подготовил презентацию «В мир ослепительного света», посвященную юбилею члена Союза писателей России Марии Юрьевны Образцовой. На выставке представлены разделы о жизни и творчестве поэта, отдельные издания, произведения в сборниках и журналах, высказывания о ее творческой деятельности, фотографии с описаниями.\nОтдел краеведения и национальной библиографии предлагает вашему вниманию выставку «Борис Укачинович Укачин: творческий портрет», посвященную 85-летию со дня рождения классика алтайской литературы Б.У. Укачина.\nСоныркаган улусты, алтай тил ле литературала јилбиркеп турган кычыраачыларды краеведение ле национал библиография бӧлӱк: \"Тил байлыгы, калык тӱӱкизи кӧксинде\" – деп кӧрӱ-выставкала таныштырат. Ӧрӧ айдылган кӧрӱ-выставка Наталья Николаевна Санина, Россияныҥ бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы, Россияныҥ журналисттериниҥ Бирӱгизиниҥ турчызы, прозаик эпшиниҥ 60 јажына учурлалган. Мында бичиичиниҥ јӱрӱми ле јайаандык јолы, таҥынаҥ чыгарылган иштери керегинде јетирӱлерле таныжар аргалу.\n«Алтай тӱӱки билимде энчи байлыгын кереестеп…». К 115-летию со дня рождения Заслуженного деятеля науки РСФСР, доктора исторических наук, профессора и исследователя истории и этнографии тюркских народов Леонида Павловича Потапова\n2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 2 кӱнинде поэт, бичиичи, драматург, кӧчӱреечи, бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, инженер, Республика Алтайдыҥ Кӱндӱлӱ кижизи Караҥ (Анатолий) Дмитриевич Кошевтиҥ 75 јажы толуп јат. Ого учурлай краеведение ле национал библиография бöлÿк \"Јӱрекке угулган кӱӱлер\" деп кöрÿ-презентацияла слерди таныштырат.\nПрезентация «Ученый, политик, педагог», посвященная 95-летию со дня рождения Павла Егоровича Тадыева, известного алтайского ученого, кандидата исторических наук, политического и общественного деятеля","id":"<urn:uuid:5b58d2b3-c157-4c33-8cb7-125c287c15f3>","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/nbra.ru\/2-obshchaya\/1503-personalnye-vystavki","date":"2022-07-01T17:35:49Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103943339.53\/warc\/CC-MAIN-20220701155803-20220701185803-00337.warc.gz","language":"alt","language_score":0.5170900226,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.5170900225639343, \"rus_Cyrl_score\": 0.38015973567962646, \"mhr_Cyrl_score\": 0.017466740682721138, \"sah_Cyrl_score\": 0.014247049577534199, \"udm_Cyrl_score\": 0.014240915887057781, \"tyv_Cyrl_score\": 0.010079617612063885}","num_words":1309,"character_repetition_ratio":0.099,"word_repetition_ratio":0.095,"special_characters_ratio":0.169,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.581,"perplexity_score":11853.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Уважаемые коллеги!\nПодведены итоги республиканского заочного конкурса на лучшую разработку занятия по алтайскому языку для педагогов образовательных организаций, реализующих образовательную программу дошкольного образования\nӰлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ ӱредӱчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институтт�� Алтай тилдиҥ кӱнине учурлай байрамдык мероприятилер ӧтти.\n2017 јылда сыгын айдыҥ 28-чи кӱнинде Алтай Республиканын ӱредӱ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер Институт РСФСР-дыҥ школдорыныҥ нерелӱ ӱредӱчизи, ӱредӱниҥ ветераны Мария Алексеевна Барантаеваныҥ 90 јажына учурлалган «Родной язык в современном образовательном пространстве: теоретические и методические аспекты» деген талалар ортозында билим-практикалык конференция ӧткӱрди.\nКонференцияда алтай тилдиҥ ӧзӱми, школдо тӧрӧл тилди ӱредери ле «Алтай тил», «Литературалык кычырыш», «Алтай литература» деп ӱредӱ-методикалык комплекстер аайынча сурактар кӧрӱлди.\nТурушкандардыҥ ла айылчылардыҥ тоозы 140 кижиге јуук болды. Олор ортодо Москвада «Просвещение» издательствоныҥ баш редакторыныҥ ордынчызы Ольга Сергеевна Ноженкина, «Русское слово» издательствоноҥ Марина Ивановна Лобзина, Хакассиянаҥ педагогика билимдердиҥ кандидады Мария Сергеевна Арчимаева болды.\nКонференцияныҥ пленар бӧлӱгинде 4 доклад кычырылган, секцияларда 30 јетирӱ угулган, оноҥ башка 6 мастер-класс кӧрӱлген. Онлайн бӱдӱмле ӧткӱрилген јуунда школдо ӱренчиктердиҥ этнокультуралык компетентностин таскадаары аайынча сурактар кӧдӱрилген. Мында ӱредӱ ишчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер Хакасс, Кузбасс, Тува ла Чувашия институттардыҥ ишчилери эрчимдӱ турушты.\n\n\nПРИМЕРНАЯ РАБОЧАЯ ПРОГРАММА УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА «АЛТАЙ ТИЛ»\n(РОДНОЙ ЯЗЫК (АЛТАЙСКИЙ)) ДЛЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ (1-4 КЛАССЫ)\n|Посмотреть|\n|ПРИМЕРНАЯ РАБОЧАЯ ПРОГРАММА УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА «ЛИТЕРАТУРАЛЫК КЫЧЫРЫШ» (ЛИТЕРАТУРНОЕ ЧТЕНИЕ (НА АЛТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ)) ДЛЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ (1-4 КЛАССЫ)||Посмотреть|\n|ПРИМЕРНАЯ РАБОЧАЯ ПРОГРАММА УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА «АЛТАЙ ТИЛ» (РОДНОЙ ЯЗЫК (АЛТАЙСКИЙ)) ДЛЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ (5-9 КЛАССЫ)||Посмотреть|\n|ПРИМЕРНАЯ РАБОЧАЯ ПРОГРАММА УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА «АЛТАЙ ЛИТЕРАТУРА» (РОДНАЯ ЛИТЕРАТУРА (АЛТАЙСКАЯ))\n\n\nДЛЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ (5-9 КЛАССЫ)\n|Посмотреть|\n|Алтай тилле программалар 10-11 класстар||Посмотреть|\n|Алтай литературала программалар 10-11 класстар||Посмотреть|\n\n\nАлтай Республиканыҥ ӱредӱ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институт 2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 23-чи кӱнинде М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган Эл библиотекада ӧткӱрилип јаткан «Алтайдыҥ бичиктери» деп фестивальда 2016 јылда кепке базылган ӱредӱ-методикалык бичиктердиҥ Презентациязын ӧткӱрди.\nКелген айылчылардыҥ ортозында ӱренер бичиктер ле ӱредӱчиге болушту бичиктердиҥ авторлоры ла алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчилери болды.\nТаныштыру ӧйинде «Ӱренер бичиктердиҥ тӱӱкизинеҥ» деп видео-материал кӧргӱзилди. Бу кӧргӱзӱде алтай тил ле литератураныҥ ичкери ӧзӱмине јаан камаанын јетирген билимчилердиҥ Н. П. Дыренкованыҥ, Н. А. Баскаковтыҥ, Т. М. Тощакованыҥ, Н. Н. Суразакованыҥ, З. С. Казагачеваныҥ, А. Т. Тыбыкованыҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ јаан тузалу иш эткени керегинде айдылган. Олордыҥ ижине тайанып, эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле јаҥы бичиктер тургузылганы айдылган.\nСтраница 7 из 9","id":"<urn:uuid:28cc5a2e-65f2-49fe-8e88-4049a0f78fad>","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"http:\/\/ipkrora.ru\/index.php\/etnokulturnaya-sostavlyayushchaya?start=30","date":"2022-06-25T04:34:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103034170.1\/warc\/CC-MAIN-20220625034751-20220625064751-00643.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9986281395,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9986281394958496}","num_words":752,"character_repetition_ratio":0.064,"word_repetition_ratio":0.157,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":11287.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Настройки отображения\nНастройки шрифта:\nВыбор цветовой схемы:\n- —Черным по белому\n- —Белым по черному\n- —Темно-синим по голубому\n- —Коричневым по бежевому\n- —Зеленым по темно-коричневому\n«Тиг и Лео» алтайлап!\n25.02.2022\n«Карусель» каналда «Тиг и Лео» мультфильмди, оныҥ сӱӱнчилӱ кожоҥдорын кажы ла кижи кӧргӧн-уккан болбой. Ол ар-бӱткенниҥ jажыттарын ачкан, оны сӱӱрине ле чеберлерине таскаткан, анчада ла наjылык деген оҥдомолды jартаган, ийде-кӱчтӱ, jилбиркек болорына ӱреткен jакшынак мультфильм. Бу кӱндерде мультиктиҥ бир сериязы алтай тилге кӧчӱрилди! Оны ютубта балдардыҥ «Эзлик» каналында кӧрӧргӧ јараар.\n«2022 јыл – ирбистиҥ jылы деп адалган. Мультиктиҥ тӧс геройлоры бар ла леопард ирбистиҥ карындаштары ине, анчада ла олор Кызыл Бичикке кирген тындулар. Анайда ок мультфильмниҥ учуры бистиҥ алтай кӧрӱмге, филосифияга jуук, мында ар-буткенде, кажы ла сууда, тууда ээлери бар» – деп, ӱлекердиҥ авторы Чейнеш Сабина куучындайт.\nМультфильмниҥ правообладатели каруузы кирелӱ «Паровоз» ӧмӧлик алтайлап ӱнделткен бир ченемел серияны кӧрӱп, оны бийик баалаган, баштапкы сезонныҥ 26 сериязыла иштезин деп jӧп берген. Бу сӱреен jаан алтам. Мындый турулта ӱлекердиҥ партнеры Андрей Модоровтыҥ бӱдӱрип турган ижинеҥ jаан камаанду: ол бойыныҥ профессионал студиязында бичиир, монтаж эдер иштерди чындык апарат. Тӧс геройлор Роксана Саргатытова (Лео), Алина Попошева (Тиг), Эмиль Колбин (Мапа Пандига), Айдар Унатов (кӧрӱк) актерлордыҥ ӱндериле алтайлап баштаган. Мультфильмниҥ кожоҥын дезе Жанетта Тонова кожоҥдойт. Кӧчӱреечи – Артур Сабин.\nБӱгӱнги кӱнде ишти оноҥ ары апарарга ла автордыҥ тап-эригин садып аларга акча-манат керек болуп туру. Бу јакшынак ӱлекер бистиҥ калык-јонго сӱрекей керектӱ, јилбилӱ ле јарамыкту болгонын мультфильмниҥ тӧзӧӧчилерине кӧргӱзер керек. Мындый ӱлекерлер чындап та алтай тилди чеберлеп аларына ла ӧскӱрерине сӱрекей керектӱ. Мультиктер ажыра балдарды тӧрӧл тилине ӱренерине тартып аларына јарамыкту айалга тӧзӧлӧр.\nОныҥ учун Ютубка кирип, «Эзлик» каналга бичидип, мультикти кӧрӱп, сӱӱнип, репосттор эдип, таркадары – ол база да jаан jӧмӧлтӧ!\nМультфильмди ӱнделтери – тегин керек эмес, ого кӧп арга-кӱч, ӧй лӧ профессионализм керек. Баштапкы серия (11 минут) аайынча ишке 12 саат ӧй барган, андый сериялардыҥ тоозы баштапкы сезондо 26 болор. Олорло колбулу ишке канча кире ӧй керек болгонын бодоштыра чоттоп ийер арга бар.\nЈаҥыс ла кӱӱн-эрчимле ыраак барып болбозыҥ (јаан ла болзо эки-ӱч серия). Акча-манат ӱнделтиштиҥ командазына ижи учун јал тӧлӧӧрине ле мультфильмди јарлаарына јарадуны садып аларына керектӱ.\nӰлекердиҥ авторы бар-jок jолдорды таап, бу ишти учына jетирер кӱӱндӱ. Бастырабыстыҥ бу jакшынак керекти jӧмӧӧр аргабыс бар. Акча-манатла болужарга тургандар, Чейнеш Сабинага бу номерге телефон согугар: 8 913 991-93-89.\nТОП\nПоложение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»)\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»), посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны» Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. ПОЛОЖЕНИЕ о литературном конкурсе юных писателей—авторов сказок, посвященный 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «КУУЛГАЗЫН КААЛГА» («Волшебные ворота»). Организатор: АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны». Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 24.01.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе молодых журналистов, посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «МӦҤӰН КАЛАМ» («Серебряное перо») Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской массовой газеты «Алтайдын Чолмоны». Настоящее Положение","id":"<urn:uuid:a56752b2-4662-4c65-8457-f4890e249248>","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2022\/02\/25\/tig-i-leo-altajlap\/","date":"2022-06-26T07:57:52Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103037649.11\/warc\/CC-MAIN-20220626071255-20220626101255-00647.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9982386231,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9982386231422424}","num_words":1095,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.223,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":16601.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Христиан јаҥ\nХристиан јаҥ (гректеп Χριστός — «Майлалган», «Месси́я») — Кудай билдирткен јаҥы, оныҥ тӧзӧлгӧзинде Ӱч Бойлу Јаҥыс Кудайга јаҥдаары. Христиан јаҥду улус Јисус Христос ол Аргадаачы, килинчектердеҥ Толып Алаачы, кижи болуп Кудайдыҥ Уулы деп јаҥдап јат. 33-чи јылда кире Палестинада баштала берди.\nХристиан религиязы — эҥ јаан абраамдык ла телекейлик религия. Телекейде оныҥ туружаачылары 2,4 млрд кире. Кажы ла ороондо бир де болзо христиан ӧмӧлиги де бар. Тӧс ууламјызы: Чын јаҥ, Паба јаҥ, Јӧпсинбес јаҥ.","id":"<urn:uuid:c80630fb-d662-481b-8855-cdf72d1d719b>","dump":"CC-MAIN-2022-40","url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A5%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B0%D0%BD_%D1%98%D0%B0%D2%A5","date":"2022-09-29T02:45:30Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-40\/segments\/1664030335303.67\/warc\/CC-MAIN-20220929003121-20220929033121-00025.warc.gz","language":"alt","language_score":1.000009656,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":8,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000096559524536}","num_words":95,"character_repetition_ratio":0.022,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":65794.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Настройки отображения\nНастройки шрифта:\nВыбор цветовой схемы:\n- —Черным по белому\n- —Белым по черному\n- —Темно-синим по голубому\n- —Коричневым по бежевому\n- —Зеленым по темно-коричневому\nЧаргыда – јаҥы ФОК\n23.09.2022\nСыгын айдыҥ 19-чы кӱнинде Шабалин аймактыҥ Чаргы јуртында јаҥы физкультурно-су-кадыкты тыҥыдар ачык бӱдӱмдӱ комплекстиҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧткӧн.\nОл «Демография» нацӱлекердиҥ «Спорт – норма жизни» деген тергеелик ӱлекери аайынча тудулган. Оны тударына керектӱ акча манат федерал ла јербойыныҥ бюджеттеринеҥ чыгарылган. Комплекске футбол ойноор јалаҥ, баскетбол ло волейбол ойноор площадкалар, хоккейдиҥ коробказы, јӱгӱретен јолдор, тренажерлор, трибуналар кирет. Анайда ок јарыткыштар тургузылган.\nФОК-тыҥ ачылтазында турушкан АР-дыҥ башчызы Олег Хорохордин мынайда айткан: «Јаҥы комплексте кӱӱнзеген ончо улус – спорт ло су-кадык јӱрӱм јӱрерин сӱӱчилер тазыктырынар аргалу. Чаргы – јаан ла оноҥ до ары јаандап ӧзӧтӧн јурт. Мында јашӧскӱрим кӧп лӧ јуртка мындый объект керектӱ болгон».\nАчылтада уткуулду сӧзин анайда ок АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ национальный политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева ла Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашев айткандар.\nКӧдӱриҥилӱ керек-јарак ӧдӧр тушта јозокту иштеген улуска АР-дыҥ башчызыныҥ, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ, анайда ок АР-дыҥ Государственный Јууны – Эл Курултайдыҥ Быйанду самаралары, «Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазы табыштырылган.\nАчылтаныҥ кийнинеҥ Олег Хорохордин Чаргы ла Шабалин јурттардыҥ ӱренчиктери ортодо футболло ӧткӧн најылык ойынды ачкан.\nБу ла кӱнде тергеениҥ башкараачызы аймакта ӱредӱликтиҥ объекттерин тудар иштер канайда ӧдӱп турганын шиҥдеген. Шабалин јуртта «Демография» нацӱлекер аайынча балдардыҥ садиги тудулат. Анда 125 бала, олордоҥ 60 бала ясельный группаныҥ, јӱрер аргалу болор. Тургуза ӧйдӧ бу объектте тудум-монтажный иштер учына једип келген, коридорлордо электрощитоктор тургузылат, бетон плиткалар салынат, подвалдарда отделочный иштер ӧдӧт, соок ло изӱ сууныҥ сетьтери ӧткӱрилет, вентиляционный јазалды ла дизель-генераторды тургузары темдектелет. «Объект 92 процентке белен, јылдыҥ учына јетире табыштырылары темдектелет» – деп, Олег Хорохордин айткан.\nНацӱлекер аайынча тергееде 2019 јылдаҥ ала 1,7 муҥ балага 17 садик тудулган. Тургуза ӧйдӧ база тӧртӱзи – Горно-Алтайскта, Шабалинде, Оҥдойдо ло Кызыл-Ӧзӧктӧ – тудулат. Олордо текши тооло 660 бала јӱрер.\nРеспубликаныҥ башчызы анайда ок Шабалин јуртта Советский оромдо јаҥы ла тудулып јаткан школды барып кӧргӧн. Эмди ле јурттыҥ 1973 јылда тудулган школында бир муҥ кире бала ӱренет. Ӱредӱ эки сменала ӧдӧт. Јаҥы школ тудулган соҥында, балдарга ӱренерине јарамыкту айалгалар тӧзӧлӧр лӧ ороонныҥ президентиниҥ балдарды бир сменала ӱретсин деген јакылтазы бӱдер.\nБу јол-јоругында Олег Хорохордин Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашевле туштажып, јурт јеезелердиҥ јаандарыла, аймактыҥ совединиҥ депутаттарыла јуун ӧткӱрген.\nТОП\nПоложение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»)\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»), посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны» Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. ПОЛОЖЕНИЕ о литературном конкурсе юных писателей—авторов сказок, посвященный 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «КУУЛГАЗЫН КААЛГА» («Волшебные ворота»). Организатор: АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны». Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 24.01.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе молодых журналистов, посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «МӦҤӰН КАЛАМ» («Серебряное перо») Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской массовой газеты «Алтайдын Чолмоны». Настоящее Положение","id":"<urn:uuid:4b38cce2-7d7e-41bc-a093-c0cef18cdece>","dump":"CC-MAIN-2022-40","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2022\/09\/23\/chargyda-ja-y-fok\/","date":"2022-09-24T17:07:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-40\/segments\/1664030331677.90\/warc\/CC-MAIN-20220924151538-20220924181538-00769.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9992358685,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9992358684539795}","num_words":1059,"character_repetition_ratio":0.071,"word_repetition_ratio":0.23,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":16342.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Кергилов, Карыш Улданович\nКергилов Карыш Улданович (11.01.1961) — бичиичи, кайчы. Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы.\n|Карыш Улданович Кергилов|\n|Чыккан ӧйи||чаган айдыҥ 11 кӱни 1961 (61 јаш)|\n|Чыккан јери|\n|Ороон|\n|Иш-тоштыҥ бӱдӱми||художник, певец, ӱлгерчи|\nБиографиязы\nКарыш Кергилов 1961 јылда чаган айдыҥ 11-чи кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Шашыкман јуртында чыккан. Орто ӱредӱлӱ школды божодоло, трактористке ӱренип, эки јылдыҥ туркунына тракторист, комбайнер, койчы болуп иштеген.\n- 1979—1981 jj. черӱде турган\n- 1981—1985 jj. Новоалтайсктагы јуранарыныҥ училищезинде ӱренген. Оныҥ кийнинде Шашыкманныҥ школында јуранаарыныҥ ӱредӱчизи ле самбо кӱрешле тренер болуп иштеген.\n- 1999 j. Горно-Алтайсктагы Государственный университеттиҥ филология факультедин божоткон.\n- 1991 јылдаҥ ала Чамалда јуртайт. Аймакта балдардыҥ јайаандык Байзыҥыныҥ директоры болгон. Эмди таҥынаҥ аргачы болуп, топшуурлар ла агаш кееркедимдер јазайт. К. Кергилов анайда ок јарлу кайчы. Гиннестиҥ бичигине кирген кайла рекордтыҥ туружаачызы.\nЈайаандык ижи\nӰлгерлерди школдо ӱренип турарда бичип баштаган. Олор «Алтайдыҥ чолмоны» газетте, «Эл-Алтай» журналда, 1987 јылда «Амыр јурта, агару јер» деп ӧмӧлик јуунтыда, 1990 јылда А. Чынатла орток «Ӱлгерлер» деп јуунтыда јарлалган.\nК. У. Кергилов 1999 јылдаҥ бери Россияныҥ бичиичилер бирлигиниҥ члени.","id":"<urn:uuid:7c231976-8fac-4604-95cc-33b995d93ef2>","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/duhoc.cn\/baike\/alt\/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B2%2C_%D0%9A%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D0%A3%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87","date":"2022-12-02T18:42:56Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710916.40\/warc\/CC-MAIN-20221202183117-20221202213117-00398.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999777079,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.999977707862854}","num_words":223,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.228,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":41827.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Тулаан айдыҥ 22 кӱни (орустап 22 марта)— григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 81 кӱни (високосный јылда 82 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 284 кӱн арткан.\nТулаан айдыҥ 22 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 22 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле тулаан айдыҥ 9 кӱни болгон[1].\nБу кӱнде чыккандарПравить\n- 1944 — Пустогачев В. Л. — шахтер, горный инженер, Кемеровский горный институтта ӱренген, чаначы-спортчы, Телекейлик маргаандардыҥ Чемпионы (1966, Турин.Италия), СССР-дыҥ јуунты командазыныҥ турчызы, чанала эстафетада алтын медаль, јаҥыскан јӱгӱриште кӱлер медаль алган[2].\nБу кӱнде божогондорПравить\n- ↑ XX ле XXI чактарда григориан кӱнтизӱ юлиан кӱнтизӱни 13 кӱнге озолоп јат. Ӧскӧ чактарда григориан ла юлиан кӱнтизӱлерде ӧй башка эдип чотолот: чике эдип тоолоорго, окылу конвертер датла тузаланарга јараар.\n- ↑ Пустогачев В.Л.[1]","id":"<urn:uuid:b50a25c2-e08f-4876-9bc2-7dcf045e06ba>","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/alt.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD_%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5_22_%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","date":"2022-12-09T01:55:40Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446711376.47\/warc\/CC-MAIN-20221209011720-20221209041720-00800.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999819994,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999819993972778}","num_words":176,"character_repetition_ratio":0.101,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":33670.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Јарабас ат\nСурулаган бӱктиҥ ады UTF-8 кодировканыҥ чындык эмес ээчий бичилген символдорлу.\nТӧс бӱк бӱкке бурулар.\n🔥 Top keywords: Тӧс бӱкВикипедия:ЈартамалыВикипедия:Ӧмӧликтиҥ порталыВикипедия:КурултайТулаан айТулаан айдыҥ 29 кӱниФайл:Outline Map of Altai Republic.svgТулаан айдыҥ 15 кӱниВикипедия:Талдама бичимелдерРоссияФайл:Russia political location map (Crimea disputed).svgТулаан айдыҥ 26 кӱниМСК+4:00Аҥылу:Свежие правкиФайл:Relief Map of Altai Republic.pngКатегория:ÖзӱмМоскваФайл:Flag of Russia.svgКатегория:КöлдöрUTC+7:00Категория:Чыккан кÿндери аайынча кижилерШекспир, УильямКатегория:Википедия:Алфавит аайынча Талдама бичимелдерЈопонКӱчӱрген айдыҥ 22 кӱниКандык айдыҥ 1 кӱниГосударстволык сууныҥ реестрыКичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 16 кӱниКатегория:ТилТуружаачы:Толуш\/Черновик 2Чаган айдыҥ 25 кӱниКатегория:КӱнтизӱКӱчӱрген айдыҥ 20 кӱниТуружаачыны шӱӱжери:Jon Harald SøbyКичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱниХристиан јаҥТеҥериКатегория:Кичӱ изӱ айӰлӱрген айдыҥ 6 кӱниКатегория:Алтай Республиканыҥ газет-журналдарыЈаҥар айдыҥ 21 кӱниКуран айдыҥ 31 кӱниСыгын айдыҥ 4 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 13 кӱниӰлекер:Тӱштӱк Осетияныҥ маанызыКатегория:БастыраКатегория:ISBN куулгазын ссылкаларын тузаланган бӱктерКочкор айдыҥ 14 кӱниФайл:Flag of Udmurtia.svgВикипедия:Кӱнниҥ кӧргӱзӱзиАҥылу:Мой вкладКандык айдыҥ 26 кӱниАктуру (суу)Кичӱ изӱ айдыҥ 6 кӱниАлтынӰлекер:Potd\/DayТулаан айдыҥ 10 кӱниОроондордыҥ тоозыКичӱ изӱ айдыҥ 12 кӱниӰлекер:Potd\/MonthsФайл:Flag of Gagauzia.svgӰлӱрген айдыҥ 25 кӱниӰлекер:КижиАлтай тилКазахстанШодоев, Иван ВасильевичФайл:Location Ulagansky District Altai Republic.svgКуран айдыҥ 14 кӱниЧаган айдыҥ 24 кӱниБарре-Синусси, ФрансуазаСыгын айдыҥ 28 кӱниЧаган айдыҥ 29 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 14 кӱниӰлекер:Lang-baКӱчӱрген айАтФайл:Location Kosh-Agachsky District Altai Republic.svgБалтырган (Чуйдыҥ кош суузы)Алтай деп корулу јерКуран айФайл:Metropol Business Centre, Krasnoyarsk.jpgКокышев, Лазарь ВасильевичОрус тилКичӱ изӱ айдыҥ 17 кӱниАй-БалыкФайл:Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1925).svgӰлӱрген айдыҥ 27 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 27 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 18 кӱниФайл:Krasnoyarsk synagogue.jpgФайл:Flag of Perm Krai.svgФайл:О. Отдыха, г. Красноярск.jpgФайл:Flag of Chuvashia.svgКӱӱк айдыҥ 28 кӱниЗвезда АлтаяФайл:Красноярск (ночной).jpgШашыкман","id":"<urn:uuid:b9d61ccd-7402-4450-ab75-e48810473a3c>","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/duhoc.cn\/baike\/alt\/%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD_%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD_%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD","date":"2023-01-27T15:05:18Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764494986.94\/warc\/CC-MAIN-20230127132641-20230127162641-00002.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9985746741,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":149,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9985746741294861}","num_words":726,"character_repetition_ratio":0.106,"word_repetition_ratio":0.036,"special_characters_ratio":0.171,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":7435.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу\n|Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу|\n|Тӧс чагылыш: ��торая мировая война|\n\n\n|Ӧйи||кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни 1941 — кӱӱк айдыҥ 9 кӱни 1945|\n|Болгон јери||Восточная и Центральная Европа, акватория Северного Ледовитого океана|\n|Шылтагы||Агрессия Германии, идея превосходства «арийской расы» и поиск для неё Lebensraum (жизненного пространства) на востоке.|\n|Турултазы||Победа СССР, безоговорочная капитуляция Германии|\n|Солунталар||\n• Ликвидация нацистской Германии\n\n\n• Оккупация и разделение Германии на западную и восточную часть\n• Приход к власти просоветских правительств в ряде государств Восточной и Центральной Европы\n• Основание Организации Объединённых Наций\n•Формирование двух сверхдержав\n|Ӧштӱлер|\n\n\n|Командующие|\n\n\n|Ийде|\n\n\n|Чыгым|\n\n\n|Текши чыгым|\n\n\n|Медиафайлдар Викискладта|\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу орустап Великая Отечественная война (1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1945 јылдыҥ кӱӱк айдыҥ 9 кӱни[5] 1945) — Советский Социалистический Республикалардыҥ Биригӱзи (СССР) Нацист Германия ла оныҥ јуулажарга кожо бириккен ороондорына удура јуу (Королевство Венгрия (1920—1944), Королевство Италия (1861—1946), Королевство Румыния, Первая Словацкая республика, Јайым тергее Финляндия) Экинчи телекейлик јууда, јӱӱчыл тӱӱкиде эҥ ле јаан сухопутный табару[6][7]. Јуу Германияныҥ черӱлери Совет јерге табару эткенинеҥ башталган, је бу јуу Совет черӱ Европаны фашизмынаҥ јайымдаганыла токтогон. Кемиле бу јуу телекейлик тӱӱкиде эҥ јаан ла кӧп кан тӧгӱлген јуу болуп јат[8][9][10][11]. Кӱнчыгыш фронт Экинчи Телекейлик јууныҥ јаан учурлу јаны болуп[12], Ишмекчи-крестьян Кызыл черӱниҥ јеҥӱзиле, Германияныҥ капитуляциязы керегинде Актла токтогон. Кӱнбадыш ороондордо «Кӱнчыгыш фронт» деп адалат[13], Германияда онойдо ок «Германо-Советский јуу[14]».\nНацист Германияныҥ јуучыл-политикалык башкарузы «Тӱрген јууныҥ» (орустап молниеносная война, английлап «блицкриг») стратегиязына иженген , Совет Союзка удура агрессиялу план тургускан, оныҥ кодовый ады «План «Барбаросса» Директива № 21» болгон. СССР-га удура јуу Совет тергеени јоголтор деп амадулу болгон, тергеениҥ байлыгын алып, «германизировать» эдип, јерлерин Уралга јетире алып согор дешкен[15]. Совет Союзтыҥ эл-јондорына Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тӧрӧли учун, оныҥ јайымы учун, амыр-энчӱзи учун јуу болгон. СССР-дыҥ мак кожоҥы — «Священная война»[15][16].\nСовет Союз јуу ӧйинде антигитлеровский коалицияла кожо Германияныҥ черӱзи ле оныҥ европей союзниктерине тыҥ согулта, эҥ јаан чыгым эдип, Европада ӧштӱлерди јоголторында јаан учурлу болгон[17][18][19][20][21][22]. Ӱч јылдыҥ туркунына (1941—1944) СССР-га удура Германияныҥ бастыра кӱчиниҥ 90 %-ке јуук черӱлери ууланган болгон. 1944 јылда антигитлеровский коалицияныҥ союзный черӱлери Нормандиядаҥ баштап Кызыл Черӱге келип кожуларда, Кӱнчыгыш фронтто германский черӱниҥ ⅔ бӧлӱги јуулажып арткан болгон[23]. 1945—1946 јылдарда ӧткӧн Јаргы Нюрнбергский трибунал Германия баштаган агре��сияныҥ кижиликке эткен јаан каршузын, военный преступлениелерин темдектеп, нацист преступниктерди јаргылаган.\nАды[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАда-Тӧрӧл учун јуу («отечественная война») деп Германияга удура јууны баштапкы катап 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде нарком иностранных дел Молотов Вячеслав Михайлович радио ажыра СССР-дыҥ калыктарына баштанып айткан:\nВ своё время на поход Наполеона I в Россию наш народ ответил отечественной войной и Наполеон потерпел поражение, пришёл к своему краху. То же будет и с зазнавшимся Гитлером, объявившим новый поход против нашей страны. Красная Армия и весь наш народ вновь поведут победоносную отечественную войну за Родину, за честь, за свободу.[24]\nСССР ла Германия ортодо јуу керегинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу (орустап «великая отечественная война») деген сӧсколбу баштап ла 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 23 ле 24 кӱндеринде чыккан «Правда» газеттиҥ статьяларында бичилген болгон[25][26].\n1941 јылда јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде Сталинниҥ радиоло калыкка баштанган сӧзинде[27] «улу» (орустап «великая») ла «ада-тӧрӧл» (орустап «отечественная») деген эпитеттер јаба айдылбаган [28]. Баштап тарый бу сӧсколбу термин учурлу болбой, газеттиҥ клишези болгон (ӧскӧ ондый клише-сӧсколбулар орустап «священная народная война», «священная отечественная народная война», «победоносная отечественная война». Орус тӱӱкичи Олег Будницкий Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу (орустап «Великая Отечественная война») деп термин Отечественная война 1812 года деп јууныҥ адына тӱҥейлелип адалган[29]. СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ Јасагыла (20.05.1942) «Орден Отечественной войны» јӧптӧлгӧн тушта, 1942 јылда кӱӱк айдыҥ 20 кӱнинде бу термин: Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу кожо јӧптӧлгӧн.\nАнглий тилдӱ ороондордо Ӱлекер:Lang-en2 деп термин (Экинчи телекейлик јууныҥ Кӱнчыгыш фронты), немец историографияда — Ӱлекер:Lang-de2 (Немецко-советский јуу), Ӱлекер:Lang-de2 («Орус поход»), Ӱлекер:Lang-de2 («Кӱнчыгыш поход»)деп бичилет.\nЕвропада военно-политикалык айалга[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nГермания ла Совет Союз Баштапкы телекейлик јууныҥ турултазыла јӧп эмес болгон (1914—1918). Российский Социалистический Федеративный Советский Республика (1917—1922), эмезе Советский Россия Кӱнчыгыш Европада Брест-Литовский јӧптӧжӱ аайынча (1918 јылдыҥ тулаан айы) кӧп јерин ычкынган, ол тушта Петроградта большевиктер Германияныҥ некелтезиле јӧпсинип, Польшаны, Литваны, Эстонияны, Латвияны, Финляндия ла ӧскӧ дӧ райондорды Центральный державаларга берип ийген. Кийнинде, качан Германия Антантаныҥ союзниктерине капитулировать эдерде (1918 јылдыҥ кӱчӱрген айы), Парижский мирный конференцияда Версальский договор аайынча (1919 јылда Версальда) бу территориялар јайымдалган, Совет Россияда бу ӧйдӧ граждан јуу болгон, союзниктер оныҥ Башкарузын јӧптӧбӧй турган болгон[31].\n1936 јылда Испанияда јаҥ аҥтарылган, оноҥ улам Испанияда граждан јуу башталган. Удабай бу тартыжуда Совет Союз ла ӧскӧ ороондордыҥ сол доброволецтери испан коммунисттердиҥ јанында болгон, бу ла ӧйдӧ гитлеровский Германия, фашист Италия ла Португал республика испан националисттердиҥ јанын алган, олорды генерал Франсиско Франко баштаган. Бу тартыжу вермахттыҥ полигоны боло берген, Кызыл Черӱ мында техниказын, тактиказын база ченеп, экспериментировать эткен, кийнинде бу ченемел Германияла јууда керектӱ болгон[32].\n1938—1939 јылдарда Мюнхенский сговор, эмезе раздел болгон — чынынча, Германия ла Венгрия Чехословакияныҥ јерин ӱлешкен, Тешинский область дезе Польшага кӧчӧ берген. Бу ла ӧйдӧ Польша Совет Россия черӱзин Польша ажыра Чехословакияга болужарга ийзе, СССР-ды јуулап кирерге белен болгон. Бу эпизод Экинчи телекейлик јуунаҥ башка кӧрӱлет.\n1939 јылда куран айдыҥ 23 кӱнинде Германия ла СССР бой-бойына табарбас јӧптӧжӱ тургускан (орустап Договор о ненападении между Германией и Советским Союзом, эмезе пакт о ненападении). Бу Јӧптӧжӱге коштой Германия ла СССР-дыҥ ортозында јажытту база бир протокол бар болгон. Ол аайынча Кӱнчыгыш Европаны Германия ла СССР ӱлежер учурлу болгон. 1939 јылда сыгын айдыҥ 1 кӱнинде Германия Польшага табарган, оноҥ улам Англия ла Франция Германияга јуулажар деп табару эткен. Бу айалга Экинчи телекейлик јууныҥ башталганы болот. 1939 јылдыҥ сыгын айыныҥ 17 кӱнинде СССР Польшаныҥ кӱнчыгыш јерлерин бойына алган, (кӱнбадыш Белоруссия ла кӱнбадыш Украинаны), јажытту протокол аайынча. Польский государство јоголгон, јерлерин Германия ла СССР ӱлешкен. Вильнюс каланы Литвага берген, тӱндӱк гран-кыйуда Германия ла СССР база болгон. 1939—1940 јылдардыҥ кыжында СССР Советско-Финляндияга табарган, база ла јажытту протокол аайынча, оныҥ учун СССР-ды Лига нацийдеҥ чыгарган (Германия дезе, оноҥ 1933 јылда чыгып калган).\n1940 јылдыҥ туркунына СССР байа ла јажытту протокол аайынча Прибалтиканы Эстония, Латвия, Литваны јерлерине кожуп алган, (Клайпеда 1939 јылдыҥ учында Германияныҥ боло берген), Бессарабия Королевство Румыниянаҥ 1940 јылдыҥ кичӱ изӱ айында) база, байа ла јажытту протокол аайынча.\nГитлер Германияныҥ СССР-га табарар планын 1940 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ белетеп баштаган. Бу ӧйгӧ Германия Кӱнбадыш Европада Данияны, Норвегияны, Бельгияны, Нидерландыны, Люксембургты колго алып, Францияга табару эткен. Германия Европада стратегиялык айалганы кезем солып ийген, Францияны јуунаҥ чыгарар, (Операция «Динамо»), континенттеҥ британ черӱни сӱрер амаду болгон[33]. 1940-чи јылдыҥ туркунына Англияла јууда Германия десант операцияны Британ ортолыкка ӧткӱрерге, кейде јууда артыктап болбогон. 1941 јылдыҥ јазында Германия Югославия ла Грецияны јуулап алган.\nЈууга белетениш. Германия[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1940 јылда јаан изӱ айдыҥ 31 кӱнинде Гитлер (Францияны јеҥген кийнинеҥ, Компьенское перемирие (1940) СССР-ла јуулажар текши план керегинде ��ӱӱлтезин военный командованиезиле ӧткӱрген јуунда айткан. Генерал-полковник Ф. Гальдер бу планды јазаарыныҥ бажында турган (орустап Главное командование сухопутных войск вермахта). Сухопутный черӱниҥ генштабыла коштой «кӱнчыгыш походты» пландаарында штаб оперативного руководства, бажында генерал А.Йодль турган, ого Гитлердиҥ јакылтазы кӧндӱре келетен[34].\nДиректива № 21 «Вариант Барбаросса»[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nӰлекер:Main 1940 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18 кӱнинде Гитлер вермахттыҥ № 21 темдектӱ директивазына кол салган, ады «Вариант Барбаросса», бу СССР-га удура јууда башкарынар тӧс документ болгон. Германияныҥ черӱлериниҥ алдына Совет Россияны кыска ӧйгӧ јок эдип јуулаар орустап «разгромить в ходе одной кратковременной кампании» деп јакару турган. Бу јакылтаны бӱдӱрерге, Европада турган черӱнеҥ ӧскӧзин, бастыра сухопутный черӱлерди кийдирер, онойдо ок ВВС-тыҥ 2\/3 бӧлӱгин ле ВМС-тыҥ јаан эмес бӧлӱгин кийдирер. Јарман черӱ тӱрген операциялар ӧткӱрип, танктарлу шаанчак чылып (клин) союзтыҥ јерине тереҥ кирип, СССР-дыҥ кӱнбадыш јанында черӱлерин оодо согуп, совет черӱни ороонныҥ ортозындӧӧн тескерлетпей токтодор учурлу болгон. Оноҥ ары ӧштӱни тӱрген некежип, немец черӱ совет авиация Третий рейхти бомбалап болбойтон чертӱге (линия) једер учурлу болгон. Кампанияныҥ эҥ учында Архангельск — Волга — Астрахань деп чертӱге једеле, керек болзо, немец ВВС-ка эптӱ јер јазаар, «Уралда совет промышленный тӧс јерлерди башкарар»[34].\n1941 јылдыҥ чаган айыныҥ 31 кӱнинде сухопутный черӱниҥ јааны генерал-фельдмаршал В. фон Браухич директивага ОКХ № 050\/41 кол салган, СССР-га удура јууда вермахт стратегиялык принциптерин чокымдап, черӱниҥ бастыра группаларыныҥ тӧс задачаларын јартап, тӧс амадуга једерин јартаган: Днепр ла Двинадаҥ кӱнбадыштай јерде Кызыл Черӱни јоголторы[34].\nКенейте табарар «Барбарос» деп операцияны белетегени[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСССР-га удура јууга белетенерде бажынаҥ ала јарман вермахттыҥ военно-политический башкарузы дезинформация, стратегический ле оперативный маскировка эдип иштенген[34], СССР-дыҥ башкарузын Германия Советский Союзка табаратан ӧйи керегинде тӧгиндеерге ууламјылаган. Дезинформацияла иштерди Гитлер бойы башкарган [35].\nПолитическа јанынаҥ дезинформационный мероприятиелерди Гитлер советско-германский пакт о ненападении тургузала, совет башкаруны Германияга СССР-дыҥ јерлери керек јок, советско-германский башкарулардыҥ международный проблемалар керегинде контакттар тургузары, совет башкару бу тӧгӱнге бӱтсин деп иш ӧткӱрилген. Европада антифашист государстволордыҥ блогы бирикпезин деп јаан иш ӧткӱрген[35].\nГитлер онойдо сӱмелӱ политика ӧткӱрип, черӱлерин араайынаҥ кӱнчыгыш кыйуларга јууктаткан, јуу-јепселди кӧптӧдӧ чыгарып, онойдо ок Великобританияга кирерге турганын јартап, ӱстине мобилизация ӧткӱрген[35]. Мындый бел��тениш вермахтка кенейте табарып, јууныҥ бажында стратегиялык јеҥӱлер алар арга берген.\nГерманияла кожо јуулашкан ийделер[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nВермахт ла СС-тыҥ черӱлерине ӧскӧ ороондордоҥ, ӧскӧ укту улустаҥ 1,8 млн кижи кирген. Олордоҥ јуу ӧйинде 59 дивизия, 23 бригада, бир канча алдынаҥ полктор, легиондор ло батальондор бӱткен. Кӧп сабазыјаҥыс јердиҥ, јаҥыс калыктыҥ улузы болуп бириккен: «28-я добровольческая гренадерская дивизия СС «Валлония» (1-чи валлонская)», «Дивизия СС «Галичина», «Богемия ла Моравия», «5-чи танковая дивизия СС «Викинг»», «Добровольческий корпус СС «Данмарк» (1-чи датский)», «Гембез», «27-чи добровольческая гренадерская дивизия СС «Лангемарк» (1-чи фламандская)», «11-чи добровольческая танково-гренадерская дивизия СС «Нордланд», «23-чи добровольческая моторизованная дивизия СС «Недерланд» (1-я голландская)», «33-чи гренадерская дивизия СС «Шарлемань» (1-чи французская)» ла о.ӧ.\nСовет Союзка удура јууда Германияныҥ союзниктери — Италия, Венгрия, Румыния, Финляндия, Словакия, Хорватия турушкан.\nИталия 1941 јылдыҥ јайында СССР-га удура черӱлерин ийген (1941—1943) экспедиционный корпус, 1942 јылда јаан изӱ айда общевойсковой черӱ боло берген, тоозы 200 тыс.кижи. Италияга СССР-дыҥ јери керек јок болгон. Је ол Средиземноморский театрда башкарарга сананган (лозунг: «Корсика-Ницца-Савоя ла Мальта-Кипр — Италияныҥ»), онойдо ок јерлерин Балканда Югославияныҥ ҥериле јаанадар деген (район Триест—Фиум)[36].\nРумыния 200 000 кижилӱ черӱзин аткарган: охранный частьтар, авиаэскадрильялар, Черноморский флот ло Дунайский военный флотилия[37]. Румыния јуук аайынча Бессарабия ла Тӱндӱк Буковинны аларга сананган, ол јерлерди СССР 1940 јылда албанла блаап алган болгон, ыраада перспективада — Черноморский јака Дунайдаҥ ала Днепрга јетире, Крым јарымортолык кожо[38]. Је тӱҥей ле нацист Германия јеҥген болзо, Румынияга бербес эди.\nВенгрия ӱч полевой черӱ ле экспедиционный корпусту, тоозы 500 муҥнаҥ артык кижи. Венгрияныҥ амадузы Закарпатье, Тӱндӱк Трансильвания ла кезик югослав јерлер[39].\nФинляндия 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱнинде СССР-га удура эки черӱ аткарган, охранный частьтар, ВВС ла ВМФ, черӱлердиҥ текши тоозы 450 муҥ кижи болгон. Амадузы СССР 1940 јылда блаап алган јерлерди ойто кайра јандырары болгон. Фин историографияда бу јууны «Война-продолжение» деп терминле темдектейдилер (фин. Jatkosota), Финляндияга СССР ойто ло катап табарган болуп јат[40].\nСССР-га удура Словакияныҥ черӱлери јуулашкан, 2,5 дивизия (эки пехотный дивизия, бир гаубичный полк, бир полк противотанковый артиллерия, бир зенитно-артиллерийский полк, бир авиаполк ло бир танковый батальон — бастыра јаба 42,5 муҥ военнослужащий, 246 орудие ле миномёт, 35 танк ла 160 самолёт)[41].\nФранкист Испания 1941 јылда СССР-га удура пехотный дивизия (ады «голубая дивизия») ла «Сальвадор» деп авиаэскадрилья ийген[42].\nБолгария СССР-га у��ура болбогон, болгарский военнослужащийлер Греция ла Югославига удура, олордыҥ партизандарыла јуулажарда, немец дивизиялар кӱнчыгыш фронт јаар ууланган. Болгария оныҥ ӱстине немец военный командованиеге бастыра аэродромдорын ла Варна и Бургас деп портторын берген (немцтер Кӱнчыгыш фронтко керектӱ тузаланган)[43].\nХорватия 1941 јылда Германияга болуш эдип, Хорватские формирования нацистской Германии, ӱч легион аткарган, хорват—доброволецтер пехотный, кейде ле талайда черӱлер кожулган. Вермахттыҥ СС черӱзинине хорватардыҥ база эки дивизиязы ла боснийский мусульмандар кожулып, Кызыл Черӱге удура Югославия ла Венгрияны јайымдаар тушта јуулашкан.\nГенерал Андрей Власов башкарган орус јайымдаар черӱ (РОА) база нацист Германия учун јуулашкан, вермахтка кирбеген де болзо.\nАбвердиҥ спецбатальондорында украинский националисттер — «Нахтигаль» ла «Роланд» деген батальондор јуулашкан. «Нахтигаль» Львовты алала, Винница учун тартышкан. Батальон «Роланд» немецких черӱге болужарга Румыния јаар аткарылган, оныҥ кийнинде Молдавияга, је ондо јуулашпаган. Кӱскиде, качан украин батальондор расформировать эдилерде, бастыра личный состав бир подразделение — полицияныҥ 201-чи батальоны боло берген[44]Ӱлекер:Уточнить страницу.\nНацист Германияга онойдо ок Тӱндӱк Кавказтыҥ ла Закавказьениҥ национал формированиелери Батальон особого назначения «Бергманн», вермахттыҥ Грузинский легионы, Азербайджанский легион, Северокавказский отряд СС ла о.ӧ.\nГитлеровской Германияныҥ черӱзинде генерала Гельмут фон Паннвица башкарган 15-чи казачий кавалерийский корпус СС ла ӧскӧ дӧ казачий частьтар јуулашкан. Казачествоны Германия учун јуулашсын деп «теория» тапкандар, бу теория аайынча казактар остготтордоҥ таркаган[45].\nГермания учун генерал Борис Штейфонго баштаткан орус корпус, ак каанныҥ черӱзиниҥ генерал-лейтенанты башкарган корпус ла СССР-дыҥ граждандарынаҥ ла белоэмигранттардаҥ турган база бир канча бӧлӱк частьтар јуулашкан[46].\nЈууга белетениш. СССР[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nӰлекер:Main 1925 јылдаҥ ала бешјылдыктарда (орустап пятилетки) СССР-да тӱрген, экпиндӱ индустриализация болгон, СССР промышленный производстволо телекейде США-ныҥ кийнинеҥ экинчи јерге чыккан, оборонный јеткилдеш-чыгым госбюджеттиҥ 32,5 % болгон[47]. Ороонныҥ кӱнчыгыш јанында 20 % промышленный продукция эдилген. СССР экономиказын военный рельске јӱк ле 1942 јылда, кӱнбадыштаҥ 2600 эвакуированный предприятиелерди иштедип кӧндӱктирген. Германия дезе экономиказын военный рельске јаҥыс 1943 јылда кӧчӱрген.\n1927—1937 јылдарда озогы кӱнбадыш тергеелик кыйуларда 13 коруланар јерлер болгон (орустап укреплённых районов), 1938—1939 јылдарда оныҥ ӱстине база 8 укрепрайон тудуп баштаган. 1940—1941 јылдарда јаҥы тергеелик кыйуда база 20 укрепрайон тудулган. 1941 јылда кӱӱк айдыҥ 21 кӱнинде башкаруныҥ јӧби аайынча укрепрайондорда эки бӧлип тудар, је онойдо ло 1941 јылда нацист Германия табарарда бу шибееленетен јерлер јуулажарга белен эмес болгон[48].\n1939 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1 кӱнинде СССР-да 99 дивизия, 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде — 303 дивизия болгон[48]. РККА-ныҥ тоозы бу ӧйгӧ 3 катапка кӧптӧгӧн (5,3 млн кижи[47]), је текши мобилизацияныҥ кийнинеҥ 8,9 млн кижи болор учурлу болгон[48] Вермахт к июню 1941 года был полностью мобилизован (7,3 млн чел.[49]).\n«Бир кӱнде 8 час иштеер, бир неделеде 7 кӱн иштеер, ишмекчи сурак јоктоҥ иштеҥ барарга јарабас, оройтыганла ишке чыкпаган учун уголовный бурулаш болор. Бу ла ӧйдӧ ишмекчи кижини бир предприятиенеҥ экинчизине албанла кӧчӱрерге јараар эткен јӧп 1940 јылда ӱлӱрген айдыҥ 19 кӱнинде чыккан («О порядке обязательного перевода инженеров, техников, мастеров, служащих и квалифицированных рабочих с одних предприятий и учреждений в другие»). 1940 јылда ӱлӱрген айдыҥ 3 кӱнинде јӧп чыккан «О Государственные трудовые резервы СССР», бу јӧп аайынча специал ӱредӱлӱ заведениелердеҥ 14 јашту балдарды мобилизовать эдер, ӱредӱ ӧйинде иштеп, производстволык норма бӱдӱрер учурлу болгон\n.\n1940 јылда сыгын айдыҥ 18 кӱнинде совет башкаруга доклад эдилген «Об основах стратегического развёртывания Вооружённых Сил Советского Союза на Западе и Востоке на 1940—1941 гг.». Генеральный штаб докладты шӱӱжеле, нацист Германия јаан кӱчин Сан сууныҥ јанына чогуп јатканын кӧрӱп, бойыныҥ тӧс черӱлерин Бресттеҥ тӱштӱктей тургузар деп шӱӱген, јуу башталза, Германияны Балканда ороондордоҥ туура эдип кезерге, онойып немецтерди экономика болуш јок эдерге. Мында Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронтто СССР-дыҥ 4-чи армиязы Кӱнчыгыш Пруссияны ал согор учурлу болгон.\n1940 јылда «Соображения об основах стратегического развёртывания Вооружённых Сил Советского Союза на Западе и Востоке на 1940—1941 јј.»деп бичик тургузылган, ол 5 катап кубулган (1940 јылдыҥ кичӱ изӱ, тулаан, кӱӱк айларында, 1941 јылдыҥ тулаан ла кӱӱк айларында). 1941 јылда кӱӱк айдыҥ 15 кӱнинде Генеральный штабтыҥ башкараачылары Германия черӱзин текши мобилизация этпеген деп темдектеген, тылдары ачык. Черӱлерин јууп јатканча, СССР табаруны озо эдер деп шӱӱлтелер болгон. Озо Краковко, Катовицеге табарар, оноҥ Варшавага, Дембшинге једер, операцияныҥ 30-чы кӱнинде Лодзь, Оппельнди алар[48].\nСоветский Союз[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1941 јылда кичӱ изӱ айыныҥ 22 кӱнинде СССР-дыҥ приграничный округтарында ла флотторында 15 армия, 172 дивизияныҥ (ло тоодо 40 танковый, талортолой јеткилделген) ичинде: 3 289 850 солдат ла офицер, 59 787 орудие ле миномёт, 10 743 самолёт (јаҥы самолёттор јӱк ле 20 %), 12 782 танк (олордыҥ 1475 танкы Т-34 ла КВ). Ӱч флоттыҥ личный составында 220 муҥ кижи, 182 корабль — 3 линкор, 7 крейсер, 45 лидер ле эсминец 127 суу алдыныҥ керептери[50]. Јерде ле талайда тергеелик гран-кыйуда 8 пограничный округ турган (олордыҥ бежӱзи кӱнбадышта). Внутренний войскала кожо 100 муҥ кижи болгон[51].\nБеш приграничный округ корулаар учурлу болгон: Ленинградский военный округ, Прибалтийский военный округ, Белорусский, Западный окылу округ, Киевский военный округ ла Одесский военный округ. Талайдаҥ олорго ӱч флот јӧмӧӧр учурлу болгон: Северный флот СССР, Балтийский флот СССР, Черноморский флот.\nПрибалтийский военный округка (башкараачызы генерал Кузнецов Фёдор Исидорович) 8-чи ле 11-чи армия (СССР), 27-чи армия (СССР) Псковтоҥ кӱнбадыштай кирген. Бу черӱлер Балтий талайдаҥ ала Литваныҥ тӱштӱк кыйузына јетире 300 км-ге чӧйилген.\nӦскӧ ороондор[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСовет черӱ ӧскӧ ороондорды јайымдаганы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга база кирип јат. Бу ороондорго фашист блоктыҥ ороондоры ла олорго олјолоткон ороондор кирет — Германия (Третий рейх), оккупацияда Польшаныҥ генерал-губернаторствозы (Третий рейх), Финляндия, Норвегия (Режим Квислинга), Румыния, Болгария, Сербия, Богемия ла Моравия, Венгрия, а также входившей в состав онойдо ок Германияга кирип турган Австрия (Альпийский ле дунайский рейхсг), нацист Германия тӧзӧгӧн Хорватия ла Словакия.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйин бӧлӱгени[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nИсториография билим Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйин ӱч јаан бӧлӱк эдип кӧргӱзет[52]: Ӱлекер:Начало цитатыБаштапкы периоды (1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1942 јылдыҥ кӱчӱрген айы). Германия СССР-га табарган. Јуу башталган период. Блицкригтиҥ бызылганы. Москва учун јуу-согуш. 1942 јылдыҥ јайында јууда јастыралар ла јеҥдиртиштер.\nӰчинчи периоды (1944 јылда чаган айы — 1945 јылда кӱӱк айдыҥ 9 кӱни). Изгнание врага за пределы территории СССР-дыҥ јеринеҥ ӧштӱлерди чыгара сӱрӱп, Европаныҥ оккупацияда ороондорын јайымдаганы. Фашист блоктыҥ јайрадылганы. Берлинский операция. Германияныҥ сӧс јогынаҥ багынганы (орустап Безоговорочная капитуляция).\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ уулалган учы — Советско-японский јуу. Ӱлекер:Конец цитаты\nЈууныҥ баштапкы периоды\n(1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни — 1942 јылда кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни)[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБалтиканаҥ тӱндӱктей «Барбаросстыҥ» планын бӱдӱрери кичӱ изӱ айдыҥ 21 кӱнинде башталган, качан Финский порттордо турган немецкий минный заградительдер Финском заливте миналарлу эки јаан јалаҥ этен[55]. Бу миналу јалаҥдар советский Балтийский флотты Финский заливтиҥ кӱнчыгыш келтейинде туйуктап ийген.\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 2:30 ла 3:00 сааттыҥ ортозында (бу ӧй кийнинде В. М. Молотовтыҥ эске алыныжынаҥ алынган)[56][57]), эмезе 5:30 саатта деп В. М. Молотов радиоло 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде Германия табару эткен деп јарлаган[58]), Германияныҥ СССР-да посолы В. Шуленбург В. М. Молотовко (Народный комиссар иностранных дел СССР) јолугып, јарлаган — совет башкару Германияда ла оккупированный ороондордо јеткерлӱ политика ӧткӱрген, черӱлерин јарман кыйуга чоккон (орустап «сосредоточило на германской границе все свои войска в п��лной боевой готовности»). Баштануныҥ учы: «Фюрер оныҥ учун јарман черӱлерге удурлашсын деп јакару берген»[58]. Дипломатиялык нотала кожо ол документтер берген. Ол ло кӱн СССР-га удура јууга кирип јат деп Италия ла Румыния; Словакия (кичӱ изӱ айдыҥ — 23 кӱнинде) јарлаган.\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 3:06 саатта СССР-дыҥ Черномор флодыныҥ јааны контр-адмирал Елисеев Иван Дмитриевич СССР-дыҥ теҥеризине кирген јарман самолётторды оодо атсын деп јакару берип, тӱӱкиге кирген: бу Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ бажында јарман черӱге удурлажар эҥ баштапкы јуучыл приказ болгон[59].\n3:07 саатта Г. К. Жуков јуу-согуш башталган деп табышты алган[60].\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде Германия СССР-га табарган[61]. 4:00 саатта имперский министр иностранных дел Риббентроп Берлинде совет посолго, Деканозовко, јуу баштаган керегинде нотаны табыштырган, ого коштой ӱч приложение: «Доклад министра внутренних дел Германии, рейхсфюрера СС и шефа германской полиции Германскому правительству о диверсионной работе СССР, направленной против Германии и национал-социализма», «Доклад министерства иностранных дел Германии о пропаганде и политической агитации советского правительства», «Доклад Верховного командования германской армии Германскому правительству о сосредоточении советских войск против Германии». Таҥ алдында 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде артиллерийской ле авиация ӧткӱрген адыштардыҥ кийнинеҥ јарман черӱлер СССР-дыҥ кыйузын кечип, табару эткен.\nБу ла кӱн Румын ла јарман черӱ Прут сууны кечип, Дунай сууны кечерге ченешкен, је совет черӱ кечерге бербей, румын јердиҥ ӱлӱзин алып соккон. Је 1941 јылда јаан изӱ айда — сыгын айда румын черӱ јарман черӱниҥ болужыла бастыра Бессарабияны, Буковина ла Днестрдыҥ междуречьезин, Тӱштӱк Бугты ал соккон. (подробнее см.: Приграничные сражения в Молдавии, Румыния во Второй мировой войне).\nКичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде 12 саат туште В. М. Молотов радиоло СССР-дыҥ граждандарына Германияныҥ табарузы керегинде, јууныҥ башталганы керегинде окылу јетирӱ эткен.\n1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинде СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ чыгарган јӧби аайынча, Кызыл Черӱге 14 јуучыл округтаҥ (бастыра 17 округ) (1905—1918 јылдарда чыккан улус, 14 јыл) текши мобилизация јарлалган. Арткан 3 округта — Забайкальский, Среднеазиатский ле Дальневосточный округтарда мобилизация бир ай кийнинде јажытту ӱредӱ эдип јарлаган(орустап «большие учебные сборы») [62]. [[Файл:RIAN archive +662733 Recruits leave for front during mobilization.jpg|thumb|200px|Совет пехотинецтер фронтко јууктайт, 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 23 кӱнинде, јууныҥ 2-чи кӱни. Кичӱ изӱ айдыҥ 23 кӱнинде Ставка Главного Командования тӧзӧлгӧн. Кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱнинде Государственный комитет обороны (СССР) тӧзӧлгӧн (ГКО). И. В. Сталин куран айдыҥ 8 кӱнинде Верховный Главнокомандующий Вооружёнными Силами СССР боло берген. Кичӱ изӱ айдаҥ ала јондык ополчен��е тӧзӧлип баштаган. 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱнинде «Вставай, страна огромная!» «Священная война» деп кожоҥ баштапкы катап угулган; бу кожоҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ гимны боло берген.\nГКО куран айдыҥ 10 кӱнинде 1890—1904 јылда чыккандарды ла 1922—1923 јылда чыккан улусты мобилизация эдер керегинде јӧп чыгарган, Кировоград, Николаев, Днепропетров областьтыҥ улузы ла Брянск — Севск, Орлов областьтыҥ улузын бу мобилизацияла јуур деп јӧп болгон[63]. Онойдо мындый мобилизация Крым АССР-га[64], Запорож областка[65], Орлов ло Курск областьтарга[66], Москва ла Москов областька таркаган[67]. 1941 јылдыҥ учында бастыра јаба 14 млн-ноҥ артык улус мобилизацияга кирген[62].\nБу ӧйдӧ јарман черӱ стратегияда башартыктап, кейде јуу-согуштарда акалаган, совет кыйулардыҥ јанында Кызыл Черӱниҥ бӧлӱктерин оодо согуп, кӱнбадыш јанында Прибалтика ла Белорус јаар јӱткиген. Је тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде (Украина) ла тӱндӱк-кӱнбадыш јанында (Ленинград) тӱрген јуу-блицкриг келишпей калган[68].\n1941 јылдыҥ јайы ла кӱзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n[[Файл:Announcement of the beginning of the Great Patriotic War in Baku 2.jpg|thumb|left|220px|Бакуда јуу башталган деп јарлаганы. 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱни]] Ӱлекер:Seealso Јууныҥ бажында СССР-дыҥ кыйуларыныҥ јанында јуу-согуштар Литваныҥ, Латвияныҥ, Белоруссия ла Кӱнбадыш Украинаныҥ јанында 1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22—29 кӱндеринде пограничный черӱлердиҥ согуштары ӧткӧн[16]. Ол јуу-согуштар бир уунда 3 стратегический коруланар операциялардыҥ бӧлӱги боло берген (1941 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 22 кӱнинеҥ ала јаан изӱ айдыҥ 9 кӱнине јетире)[69].\n3 неделениҥ туркунына немец черӱлер бастыра Прибалтиканы, Белоруссияны, Украинаныҥ кӧп јерин, Молдавияныҥ јерлерин алып соккон. На северо-западном и юго-западном направлениях противник вторгся на территорию СССР-дыҥ јерине тӱндӱк-кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ 500 км-ге ичкерлеген, кӱнбадыш јанында — 600 км јетире. Немец черӱлер бир конокко 15 — 30 км ичкерлеп турган. В приграничных сражениях и в последующих оборонительных операциях Бу согуштарда 28 советский дивизия (12 стрелковый, 10 танковый, 4 моторизованный, 2 кавалерийский), 72-неҥ артык дивизиялар улусла, техникала 50 %-теҥ кӧп коромјы чыккан. Совет черӱниҥ чыгымы (јаан изӱ айдыҥ 30 кӱнинде) 651 065 кижи болгон. Авиация 3468 самолёт јылыйткан, совет черӱ 9,5 муҥ орудие, 12 муҥ миномет, 6 муҥ танк (јууныҥ бажында кӱнбадыш округтарда болгон танктардыҥ тал ортозы)[70]. Кӧп танктар согушта оодылбаган болгон, тескерлеп бараткан совет черӱ топливо јок учун, сына берген учун танктарын бойы јоголткон[71] Танктардыҥ коромјызы јаан болгон учун, Ленинградта ла Харьковто танктар эдер заводтордыҥ эвакуациязы учун (1941) совет черӱлерге танктар кезем једишпей турган болгон[72][73][74]\nКоруланар операциялар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n.\n1941 јылда јаан изӱ айдыҥ ортозынаҥ ала бир канча јаҥы фронтор табыларда, Ставка авиация, ПВО, флот ло флотилиялардаҥ группировкалар эдип, операциялар ӧткӱрип баштаган. Онойдо стратегический фронтты бир канча узакка јеткилдеер арга табылган[75]. Стратегялык коруланар операциялар ол ло баштапкы тӧс ууламјыларла кӧндӱккен.\nСтавка (ВГК) јууныҥ баштапкы бӧлӱгинде јуу-согуштарды коруланар эдип ӧткӱрген[75] :\n- Ленинградта операция (1941 јылда 10.07 — 30.09). Турушкан: Северный фронт, Ленинградский фронт, Балтийский флот.\n- Смоленскте согуш (1941 10.07.— 10.09. ). Задействованы силы четырёх фронтов: Западный фронт, Центральный фронт, Брянский фронт, Резервный фронт.\n- Ельнинский операция (1941 30.08. — 06.09.)\n- Киевте операция (07.07. — 26.09. 1941). Юго-Западный фронт.\n- Донбасско-Ростовский операция (29.09.— 16.11. 1941)\n- 18-чи армияны (СССР) курчууга алганы (5—10.10. 1941)\n- Москва учун согуш (операция «Тайфун») (30.09. — 05.12. 1941)\n- Тулада операция (24.10. — 05.12. 1941)\nТӱштӱк фронтто операциялар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- Молдавияныҥ кыйулу јерлеринде\n- Одессада коруланар согуштар (05.08. — 16.10. 1941)\n- Крымда операция (18.10. — 16.11. 1941). Ишуньды јылыйтала Приморский армия Севастополь јаар тескерлеген, 51-чи армия (СССР) Керчь јаар. Севастопольды корулаган операция (30.10. 1941 — 04.07. 1942)\nЈай-кӱски кампанияныҥ 1941 јылда турултазы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nМосква јаар јӱткишти јарман командование сооктор тӱшкелекте баштаган, совет черӱниҥ Киевский группировказын оодо соккон, је тӱндӱкте немецтер Ленинградка јууктап та болбогон. Оныҥ кийнинде 3-чи ле 2-чи, 4-чи танковый группа («Север») Москва јаар аткарылган. Гейнц Гудериан «Воспоминания солдата» деп эскеалыныштарында бичиген:\nБои за Киев, несомненно, означали собой крупный тактический успех. Однако вопрос о том, имел ли этот тактический успех также и крупное стратегическое значение, остаётся под сомнением. Теперь всё зависело от того, удастся ли немцам добиться решающих результатов ещё до наступления зимы, пожалуй, даже до наступления периода осенней распутицы. Правда, планируемое наступление с целью зажать Ленинград в более тесное кольцо было уже приостановлено… Однако главный удар должна была нанести усиленная группа армий «Центр» в направлении на Москву. Осталось ли для этого необходимое время?\n«…Планы Гитлера и перспективы успешного завершения войны Германией рухнули, видимо, в октябре 1941 года и, безусловно, с началом русского контрнаступления в битве за Москву в декабре 1941 года».\nЈаҥы Зеландияныҥ тӱӱкичизи Дэвид Стахел , вермахттыҥ кӧп генералдары (20.07. 1941) Смоленскте согуштыҥ кийнинеҥ Гитлерди Москвга Барбаросстыҥ планы аайынча табарбай, тӧс табаруны Украина ла Ленинград јаар этсин деп сананган. Ол тоодо Франц Гальдер штабтыҥ јааны ла ГА «Центрдиҥ башкараачылары». Гитлерди сӧскӧ кийдирерге Гейнц Гудерианды ийгендер, је Гитлер јӧпсинбеген[76].\n1941 јылдыҥ јаҥар айдыҥ 1 кӱнинде јарман черӱ Литваны, Латвияны, Белоруссияны, Молдавияны, Эстонияны, РСФСР-дыҥ јаан јерин, Украинаны ал соккон, 850—1200 км-ге ичкерлей берген, 740 муҥ кижиниҥ 230 муҥы ӧлтирткен, мындый јылыйту јууныҥ башталганынаҥ ала вермахтка ӧйинеҥ ӧткӱре болгон учун «Барбаросстыҥ» планынаҥ чӧкӧп баштагандар[77]. 1941 јылдыҥ учына јетире РККА-ныҥ кайра јандырылбас чыгымы 3 миллион 138 муҥ кижи болгон[78].\nСССР-дыҥ чыгымы база јаан болгон военный техника, ол тоодо 8000 самолёт, люфтваффе база 1200 самолёт јылыйткан.\nСССР јаан учурлу сырьевой ло промышленный тӧс јерлерин јылыйткан : Донбасс, Криворожский железорудный бассейн. Минск, Киев, Харьков, Смоленск, Одесса, Днепропетровск ӧштӱниҥ колына кирген. Ленинград блокадага кирген. Попали в руки врага или оказались отрезанными от центра важнейшие источники продовольствия на Украине и юге России. Оккупированный јерлерде канча миллион совет улус арткан. Муҥдар тоолу улусты Германияга јалчы эдип айдай берген, кӧбизи божогон.\n1941—1942 јылдардыҥ кыжы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1941 јылда кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱнинде немецтер Москва учун согуш баштаган — јаҥар айда 1941 јылда Москвага экинчи катап табару баштаган. Је кӱчӱрген айдыҥ учында, јаҥар айдыҥ бажында Москвага табару јана чачтырган.\n1941 јылда јаҥар айдыҥ 5 кӱнинде Москваныҥ алдынаҥ контрнаступление башталган. Совет черӱ ӧштӱни кӱнбадыш уулу 80—250 км-ге ыраада сӱрген, Московский ле Тульский областьтарды јайымдаган, Калининский ле Смоленский областьтарды база. Москваны јылыйтар кезедӱ јоголгон.\n1942 јылда кӱчӱрген айдыҥ 10 кӱнинде совет черӱ Тихвинский стратегический операцияны баштаган. Јаҥар айдыҥ 30 кӱнинде совет черӱ ӧштӱниҥ 8 дивизиязына тыҥ табару эдип, јерлерин јайымдаган, Тихвин, Волхов кала јаар темирјолдор орныккан, немецтер Ленинградты ал сокпозы јарталган.\n1941 јылда кӱчӱрген айдыҥ 17 кӱнинде немец черӱ Ростов-на-Дону калага табарган, је ол ло кӱнде совет черӱ контрнаступление баштаган. Совет черӱ оны јайымдаган. Немец черӱни 60-80 километрге кайра таштаган.\n«Барбаросстыҥ» планы бызылганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nМ. Ю. Мягков немец тӱӱкичи К. Рейнгардттыҥ айтканын ајаруга алат «под потерпела крах стратегия Гитлер телекейди јуулап аларга сананган, је Москваныҥ алдында оодо соктырган. Онойдо ок Рейнгардт темдектейт, 1941 јылдыҥ јаҥар айынаҥ — 1942 јылдыҥ чаган айында ОКВ-ныҥ штабында кӧп генералдар Германия јууда јеҥӱ албазын билип ийген (орустап «многие генералы уже пришли к выводу, что война проиграна»)[79].\n1942 јылдыҥ кыжы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1942 јылда ичкерлеер операциялар болгон: Ржевско-Вяземский стратегиялык ичкерлеер операция, Керченско-Феодосийский десантный операция ла о.ӧ. Совет черӱ бу ичкерлеште кӧп јылыйту эткен.\n3-чи гвардейский стрелковый бригаданыҥ командири К. Д. Сухиашвили 1942 јылдыҥ кӱӱк айында бичиген[80]: Јаан јылыйтулар учун бурулу улус кату-карузына турбайт. Практикада кӧрзӧ, армейский командирлер докладтайт: «Приказ бӱдӱрилип јат...» араайынаҥ, ӧштӱлер эҥ ле активный бӧлӱкке табарат, а олор јаҥы келген јазап јуулажып билбес улус болот, кӧп сабада (орустап новые, необстрелянные части…) Очковтирательство ло јастыра докладтар. Приказты бӱдӱрбеген учун адып салар, коркыдып јат, јастыра докладла мен ӧй чӧйип јадым. Ичкерлеер аргам јок деп айдарга јарабас, је «Приказ бӱдӱрилип јат, араайынаҥ јылып барадыс» деп тӧгӱндезе, кем де бурулап атпас. …Ондый ла ок очковтирательство черӱ формировать, комплектовать эдер системада болгон. Фронтко бир де белетелбеген, ӱретпеген частьтар аткарылатан. Ӧнӧтийин эткен мясорубка ошкош, мында бистиҥ улусты ла баалу техниканы јоголтор эткен. Нениҥ учун? Мениҥ санаамда, бу башкаруны тӧгӱндеп, втереть очки, Улу Сталинди тӧгӱндеери: «Бис молодцы, мынча да бригада јууганыс, мынча да дивизия ла о.ӧ.», је чынынча алза, керек мынайда ӧткӧн: Казалинскте јаҥы ла формировать эткен частьты эшелонго отургызып, Люблинде јепсел береле, тургуза ла аткарып јат. Јуулажатан јепселди јолой токтозо ло ӱренип јат. Пополнениеге келген 1000 кижи торт белетелбеген јепселди де билбес, јуулажып та билбес. Олорды передовойдо ӱредерге келижет[80].\n1942 јылдыҥ чаган айыныҥ 18 кӱнинде Барвенково-Лозовская операция башталган. Эки неделеге тыҥ согуштар болгон, в результате которых совет черӱ немец оборонаны фронтто 100 км јерде ӱзе соккон, кӱнбадыш ла тӱштӱк кӱнбадыш јанында 90—100 км ыраагында Тӱндӱк Донец сууныҥ оҥ јарадында плацдармды колго алган.\n1942 јыл. Јай ла кыш[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСССР-да РККА-ныҥ Ӱстӱги Командованиезиле 1942 јылда кышкы ичкерлеште черӱниҥ алдына бӱдӱрилбес јакылта тургузылган: ӧштӱни бӱдӱнге оодо согуп, ороонныҥ јерлерин бастыра јайымдаар.\nТӧс военный керектер тӱштӱк-кӱнбадышта: Крымский фронт јеҥдирткен, совет черӱ (1942) курчууга кирген — Харьковто операцияда (12—25.05.), Воронежско-Ворошиловградский стратегический коруланар операция (28.06. — 24.07.), Сталинградский стратегический коруланар операция (17.07 — 18.11.), Северо-Кавказский стратегический коруланар операция (25.07 — 31.12). Немец черӱ 500—650 км-ге ичкерлегеп, Волгага једип, Јаан Кавказ сын- тайганыҥ кезик боочыларын алган. Бир канча јаан операциялар центральный ууламјыда болгон: Баштапкы Ржевско-Сычёвская операция (30.07. — 23.08), Сухиничиде, Козельскте (22 — 29.08.), бастыра 228 232 кижи корогон[81]; онойдо ок тӱндӱк-кӱнбадыш уулу: Любанскте ичкерлеер операция (07.01. — 30.04.), курчуунаҥ 2-чи ударный армияны чыгарар операция (13.05 — 10.07); текши чыгым — 403 118 кижи[81].\nЈарман черӱге база кезем айалга тура берген: олордыҥ јылыйтузы, совет черӱнийине кӧрӧ, тыҥ кӧп эмес болгон. Вермахттыҥ экономическо-производственный кӱчи астап, тӱрген орныгып болбой, кижи-ресурстары база астап, совет черӱге кӧрӧ турген орныгып болбогон. Кезик дивизиялар алты батальонный штатка (тогус батальондузынаҥ) кӧчкӧн; сталинград уулуда роталардыҥ личный составы 27 кижиге јеткен (штат аайынча 180 болор учурлу). Оныҥ ӱстине, Россияныҥ тӱштӱк јанында операцияларда немцтердиҥ тегин де ӧткӱре узун тӱштӱк фронты оноҥ ары узаган, айдарда немец частьтар једишпей барган. Значительные участки фронта заняли войска Германияныҥ союзниктери фронттыҥ кӧп јеринде турган — румынский 3-чи ле 4-чи армиялары, 8-чи итальян ла 2-чи венгер армия. Шак ла бу армиялар кӱс-кыш кампанияда вермахттыҥ уйан болушчы-черӱлери болгон (орустап оказались ахиллесовой пятой). СССР-га удура јууда 1,168 млн кижиле јылыйту болордо, Гитлер јарман союзниктерди јууган. СССР-да 1942 јылдыҥ јазында тӱштӱк фронтто немец союзниктердиҥ 52-неҥ ас эмес дивизиязы турган, ол тоодо 10 венгерский, 6 итальянский, 5 румынский[82].\nЈууныҥ баштапкы бӧлӱгиниҥ турултазы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nМ. Ю. Мягков Потсдамда Военно-исторический исследовательский институттыҥ «Вторая мировая война» деп бичигинде Б. Вегнердиҥ бажалыгын темдектеген[83]: Сталинградтыҥ алдында јуу-согушты «коренной перелом в войне»… деп чотогоны јастыра. Чикезинче айтса, Сталинград алдында немец черӱ јеҥдирткени ол учы деп айдар керек. Германияныҥ јеҥӱ алар аргалары астаганы, Смоленскте согушта 1941 јылда јаан изӱ айда јеҥдирткени, оноҥ улам Москвага табару токтой тӱшкени, јаҥар айда ондо јеҥдирткени, «экономический Сталинград» — совет промышленностьтыҥ кӧп јаны ороонныҥ кӱнчыгыш региондорына кӧчкӧни, онойдо ок 1942 јылда јаан изӱ айда Гитлер «Блау» операцияда турушкан черӱни бӧлӱгени. Сталинград алдында јарман черӱ оодо соктырганы «Коренной перелом» деп процесстиҥ учы болгон.\nЭкономикалык удурлаш[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЈуу башталгалы СССР-да эл-јонныҥ, производителный кӱчтердиҥ, учреждениелер ле материальный ресурстардыҥ текши эвакуациязы башталган. Ороонныҥ кӱнчыгыш региондоры јаар арбынду предприятиелер кӧчӱрилген (јаҥыс ла 1941 јылдыҥ јарымјылдыгына — 2600 јуук), 2,3 миллион тын мал-аш кӧчкӧн. 1942 јылдыҥ баштапкы јарымында 10 муҥ самолёт, 11 муҥ танк, 54 муҥ орудие. Экинчи јарымындајепселди эдери 1,5 катапка кӧптӧгӧн. 1942 јылда СССР-да бастыра чыгарган стрелковый јепсел ( револьвер ле пистолет јокко) — 5,91 миллион единица, орудие ле миномёт ( авиационный, морской ло танковый \/САУ пушка јокко) — 287,0 муҥ эдим, танк ла САУ — 24,5 муҥ эдим, самолёт — 25,4 муҥ, ол тоодо боевой — 21,7 муҥ[84]. Ӱлекер:Webarchive ч.5 13_09<\/ref>. Ленд-лизле кӧп јепсел келген совет производствоныҥ 4 % болгон, танк ласамолёт јанынаҥ — 10 % ле 12 %, јуу ӧйинде кӧӧликтерле јеткилдеш СССР-да чыгып турган кӧӧликтердеҥ беш катапка кӧп келген.\nСовет эл-јонныҥ јеҥӱге эткен кирелтези экономикада кӧп јуу-јепсел эдеринде ӧштӱлердеҥ де СССР-дыҥ союзниктеринеҥ де канча катапка артыктаганында болуп јат. Темдектезе, Курскта согуш болгон јыл (1943) Германия болотты СССР-даҥ 4 катапка кӧп чыгарып турган да болзо, совет ороон танктарды олорго кӧрӧ 2,5 катапка кӧп эдип чыгарган[85]: Совет Союзта 1943 јылда 32,3 млрд квт-ч электроэнергия, 5,6 млн тонна, 8,5 млн тонна болот эдилнен болзо, 24,1 муҥ танк ла самоходно-артиллерийский установка, 34,9 муҥ самолёт чыгырылган, бу ла ӧйдӧ Германияда 44,1 млрд квт-ч электроэнергия, 27,0 млн тонна чой ло 34,6 млн тонна болот чыгарылып, 10,7 муҥ танк ла штурмовой орудие, 25,2 муҥ самолёт эдилген. Је, бу ла ӧйдӧ СССР танктарды 1943 јылда јарман черӱнийине кӧрӧ эки катап кӧп јылыйткан.\nОккупацияныҥ режимине удурлашканы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nГитлер СССР-га табарганын «Крестовый поход» деп јарлаган, оны террор эп-аргаларла ӧткӱрер. 1941 јылда кӱӱк айдыҥ 13 кӱнинде ол плана «Барбаросса» аайынча военнослужащийлерди эткен кылыгы учун кандый да каруузына турбас деп јӧптӧгӧн:\nНикакие действия служащих вермахта или же действующих с ними лиц, в случае произведения гражданскими лицами враждебных действий по отношению к ним, не подлежат пресечению и не могут рассматриваться как проступки или военные преступления…\nНемецкий оккупацияга јуу ӧйинде Белоруссияныҥ, Украинаныҥ, Эстоияныҥ, Латвияныҥ, Литваныҥ јерлери, РСФСР-дыҥ 13 областьи алдырган. Молдавский ССР ла Украинский ССР-дыҥ тӱштӱкте кезик аймактарын (Транснистрия) Румыния башкарган болгон, Карело-Финский ССР-дыҥ бир бӧлӱгин фин черӱлер оккупировать эткен болгон.\nВойна нацистской Германии против Советского Союза была с самого начала нацелена на захват территории вплоть до Урала, эксплуатацию природных ресурсов СССР и долгосрочное подчинение России германскому господству. Перед прямой угрозой планомерного физического уничтожения оказались не только евреи, но и славяне, населявшие захваченные Германией в 1941—1944 гг. советские территории. Лишь недавно предметом исследований историков ФРГ стал «другой холокост», направленный против славянского населения СССР, которое наряду с евреями было провозглашено «низшей расой» и также подлежало уничтожению[86].\nОбластьтар губерниялар боло берген, уездтер ле волостьтор табылган (1943 јылдыҥ чаган айынаҥ ала — аймактар), улустыҥ тоозы алынган. Немец военный ла администрациялык јаҥныҥ органдарыла коштой (военный комендатураларла, окружной ло районный управлениелерле, сельскохозяйственный управлениелерле, гестапо ло о.ӧ.) существовали јербойыныҥ самоуправлениезиниҥ учреждениелери ле полиция иштеген. Калалардыҥ, уездтердиҥ бажына бургомистрлер, волостьтыҥ управлениезин волостной старшиналар башкарган, јурттарда старосталар. Уголовный ла граждан керектерди, јарман черӱге каршу јок болзо, мировой јаргы (судтар) болгон. Јербойыныҥ учреждениелери немец командованиениҥ јакылтазын бӱдӱрген, олјодо улус јанынаҥ Гитлердиҥ политиказы ла пландарын бӱдӱрери болгон.\nНемцтер политический школдор ачкан — ӧнӧтийин пропаганда ла агитация эдер учреждение. Политикалык темалу текши лекциялар предприятиелер ле организацияларда (калаларда јурттарда) кыйалта јок ӧткӱрилетен. Јербойында радио ажыра докладтар болотон. Д. Малявин онойдо ок пропагандист календарьлар болгоны керегинде айдат[87].\nКыйалта јок совет учебниктерле ӱренетен учурлу болгон, је бу бичиктердеҥ соответствовало нацист пропаганда ла идеологияга келишпес јерлери кырылган. Балдарын школго ийбеген ада-энени албадаган, јӧпсинбезе штраф. Гестапо ӱредӱчилерле собеседованиелер ӧткӱрип, ӧлорго эки неделениҥ политикалык курстарын ӧткӱрген. 1943 јылда кандык айдаҥ ала тӱӱкиниҥ урокторын токтоткон, оныҥ ордына «уроки текущих событий» ӧткӱрилип баштаган, ондо немец газеттер ле немец политический брошюраларды тузаланган. Серикпелердиҥ школдорында балдарга Религия, Закон Божийди ӱредип баштаган. Бу ла ӧйдӧ јарман черӱ библиотекаларда айдары јок кӧп бичиктерди ӧртӧп јоголткон.\nОккупацияда кӧп саба јерлерде бу эки-ӱч јыл уулалган. Ӧштӱлер мында совет граждандарды (18 јаштаҥ ала 45 јашка јетире, еврейлерди — 18-теҥ 60 јашка јетире[88]) кату јалчыланышка тургускан. Иштенер кӱн суткада 14—16 саат болгон. Иштеҥ мойношкон учун, кыйнаш ла тонокко удурлашса, партизандарга болушса, коммунист эмезе комсомол болзо, еврей болзо, сыган болзо, адар, буур, согор, ӧлтӱре кыйнаар. Штрафтаар, концлагерьге сугар, мал-ажын айрыыр. Онойдо Белоруссияда јууныҥ ӧйинде кажы ла 4-чи кижи ӧлтӱрткен[89][90][91][92] (бу тоого тегин де улус, партизандар да, колында мылтыкту, јууныҥ алдында призывка келген, онойдо ок фронтто јуулашкан Беларусьтыҥ улузы кирет; божогондордыҥ кӧби Кӱнбадыш јаар немецтерле кожо качып тескерлеп бараткан антисоветский формированиелер, оккупационный администрациялардыҥ ишчилери, полицайлар ла о.ӧ. совет черӱнеҥ качкандар).\nОккупированный јерде 7,4 млн тегин улус божогон[93].\nОккупацияда болгон совет эл-јонды јалчыланарга албанла Германия јаар айдуга апарганы (орустап Угон граждан СССР на работу в Германию, угон наиболее трудоспособной его части на принудительные работы в Германию). Совет улусты ондо «кӱнчыгыш ишмекчилер» деп («остарбайтерлер») айдатан.\nГермания јаар албанла ишке апарган улустыҥ (5 269 513 кижи), (репатриировано) 2 654 100 кижи јанган. Кезик улус башка-башка шылтакла эмигранттар болуп арткан — 451 100 кижи. Арткан 2 164 313 кижи олјодо божогон[94].\nСССР-дыҥ оккупированный областьтарында оккупанттарга удурлажар ишти ЦК ВКП(б)] јажытту подпольный обкомдор, горком ло райком партии ажыра јакшы ӧткӱрген. 1941 јылда јаан изӱ айдыҥ бажында партияныҥ Центральный Комитеди ВКП(б)-ныҥ обкомдорына тургуза ла ишти јажытту нелегал эдип кӧчӱрзин деп јакылта берген. Јаан изӱ айдыҥ бажында партийный подполье иштеп баштаган. Је јарман черӱ тӱрген ичкерлеерде бу иш јазап кӧндӱкпеген[95]. Оккупированный калаларда подпольный организациялар бойлоры ла башкару јогынаҥ табылып турган. Онойдо Минскте баштапкы подпольный организацияны 3-чи рангтыҥ интенданты Иван Рогов (оныҥ части была оодо согулган болгон) ло Иван Ковалёв (оны ЦК КП(б)Б-ныҥ секретари кайра ийген, , инженер-нефтяник Исай Казинец Минсктеҥ подпольный организация тӧзӧгӧндӧр[96][97]. Александр Фадеевтиҥ «Молодая гвардия» деп романы ажыра Краснодондо «Молодая гвардия» деп јажыттӱ подпольный организациия эҥ ле јарлу болгон. Јииттер агентурный разведкада иштеп, нелегал бичимелдер таркадып, саботаж ӧткӱрип, диверсиялар эдип, коллаборационисттерди ле оккупационный јаҥныҥ улузын ӧлтӱргендер[95].\nТекши тооло 1941—1944 јылдарда СССР-дыҥ оккупированный јерлеринде территории 6 200 совет партизан отрядтар ла биригӱлер иштеген, партизан ла подпольщиктердиҥ тоозы 1 миллион кижи болгон[98]. Кезик јерде оноҥ кӧп деп бичилген: 1.1 миллион партизан ла 220 муҥ подпольщиктер[99].\nОнойдо ок немец оккупанттарла и их пособниками на оккупированной территории СССР-дыҥ јеринде поляк черӱ «Армия Крайова» Литвада, Кӱнбадыш Белоруссияда, Кӱнбадыш Украинада украинский отрядтар «Полесская сечь» — Украинская Повстанческая Армия (кӱнбадыш Украинада) јуулашкандар. Совет партизандарла олор кожо операциялар ӧткӱрип, кезикте: бой бойыла удурлажып та туратан болгон.\nЈууныҥ экинчи периоды (кезем сыныкканы)[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКышкы кампания 1942—1943 јылдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1942 јылда кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱнинде «Уран» деп перация, совет черӱниҥ контрнаступленизи башталган, кӱчӱрген айдыҥ 23 кӱнинде Сталинградский фронт ло Юго-Западный фронттор Калач-на-Дону деп каланыҥ јанында бириге береле, ӧштӱниҥ 22 дивизиязын курчууга кийдирген. Сталинградта курчаткан дивизияларын аргадаарга немецтер Манштейнге баштаткан группировка «Малый Сатурн» деп операция ӧткӱрген. Је јаҥар айдыҥ 16 кӱнинде курчууда черӱзин аргадап болбой, немецтер оодо соктырган. 2 февраля 1943 јылда кочкор айдыҥ 2 кӱнинде фельдмаршал Паулюска баштаткан 6-чы немецкий армияныҥ арткан калганы Сталинградта капитуляция эткен. 90 муҥга шыку немец солдат ла офицерлер олјолоткон. Советско-германский фронтто тӧс участокто ичкерлеер операциялар (операция «Марс») јеҥӱ экелбеген де болзо, тӱштӱк јанында фронт кышкы кампанияда совет черӱ јаба алза, бир немец ле Германияныҥ союзниктериниҥ тӧрт армиязы оодо соктырган.\nКышкы кампания тушта Тӱндӱк-Кавказта ичкерлеер операция (Кавказтаҥ курчууга кирбеске качып бараткан немец черӱлерин сӱрӱп алган) ла операция «Искра» — Ленинградта блокаданы чечкени сӱрекей јаан учурлу болгон. (1943 јылда чаган айдыҥ 18 кӱнинде).\n1943 јылда чаган айдыҥ 13 кӱнинеҥ ала тулаан айдыҥ 3 кӱнине јетире совет черӱ войска осуществляли Воронежско-Харьковский стратегический ичкерлеер операцияны ӧткӱрген. Бу операцияныҥ учы: немец черӱниҥ Группа армий «B» бӱдӱнге оодо согулган, олорло кожо 8-чи Итальян черӱ ле 2-чи венгер армия јоголгон. Воронеж, Курск, Белгород, Харьков калалар јайымдалган.\n1943 јылда кочкор айдыҥ 19 кӱнинде Манштейн башкарган группа армий «Юг» контрнаступление баштайла, Харьков каланы ӱчинчи катап ал соккон, удурумга јеҥӱни алган, совет черӱни 50—200 км ыраада сӱрген. Бир канча совет частьтарды курчууга алган (Воронежский фронттыҥ командующиийи Филипп Голиковтыҥ јастыразынаҥ улам, согуштыҥ кийнинде башкарунаҥ јайладылган). Је, совет командование тулаан айдыҥ учында немец черӱниҥ ичкерлежин токтодо соккон, фронтты стабилизировать эткен.\n1943 јылдыҥ кыжында 9-чы немец армия (Вальтер Модель) (Операция «Бюффель»). Калининский фронттыҥ черӱлери (Максим Пуркаев) ле Кӱнбадыш фронт (Василий Соколовский) ӧштӱни истешкен. Совет черӱлер фронттыҥ чийӱзин Москванаҥ 130—160 км ыраада јылдырган.\n1943 јылда кочкор — кандык айларда Тӱндӱк-Кӱнбадыш фронт, генерал-полковник М. С. Хозин окылу группаныҥ јааны, Ленинградский фронт ло Волховский фронт «Полярная Звезда» деп операцияны «Север» деп немец армиялардыҥ группазын курчап јоголторго, Ленинградский областьты јайымдаары, Прибалтика јаар ичкерлеери. Је бу операция бӱтпеген[100] — тургузылган амадулар бӱтпеген.\nЈай-кӱс кампания. 1943 јыл[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСтратегиялык пауза, 1942—1943 јылдыҥ кышкы кампанияныҥ операциялары токтогоны, јайгы согуштарга белетенер ӧй. Кандык айдыҥ 12 кӱнинде ВГК-ныҥ Ставказы бастыра фронттордыҥ военный советтериниҥ шӱӱлтелериниҥ, Генеральный штабыныҥ шӱӱлтелерин ајаруга алып, 1943 јылдыҥ јай ла кӱзине план тургузылган. Курскта стратегиялык плацдармда оборона болзо, кийнинеҥ белгородско-харьковский группировкага удура фланговый согулта эдерге јарамык. Курский выступта согуш Киевке јол ачып, «Юг» деп немец группировкага согулта эрдерге, оноҥ ары Украинага кирерге эптӱ болгон[101].\n1943 јай-кӱски кампанияда Курскта согуш ла Днепр учун согуш јаан учурлу болгон. Курскта согушта Вермахт Кӱнчыгыш фронтто калганчы стратегиялык ичкерлеш операциязын ӧткӱрген, инициативаны аларга сананган. Је, Однако курский выступты кезип болбогон, совет черӱни курчууга кийдир болбогон, совет контрнаступление немец черӱни ооткон. Кызыл Черӱ Орёл, Белгород ло Харьков калаларды јайымдаган. 1943 јылда куран айдыҥ 7 кӱнинеҥ ала ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱнине јетире совет черӱ Смоленский стратегический ичкерлеер операцияны («Суворов» деп атту операция) једимдӱ ӧткӱрген, сыгын айдыҥ 25 кӱнинде Смоленск кала јайымдалган, совет черӱ кӱнбадыш јаар 200—250 км ичкерлей берген.\nОноҥ ары ичкерлеп, Кызыл Черӱ немец черӱнеҥ Днепрдеҥ кӱнчыгыштай јерди јайымдап, а после прорыва на западный берег Днепрдыҥ кӱнбадыш јарадына кечеле, 1943 јылда кӱчӱрген айдыҥ бажында Киевти колго кийдирген.\n1943 јылда сыгын айдыҥ 9 кӱнинеҥ ала ӱлӱрген айдыҥ 9 кӱнине јетире Новороссийско-Таманский операция ӧткӱрилип, Таманский јарымортолык јайымдалган, совет черӱ Крым јарымортолыктыҥ кыйузына јеткен. Мелитополь операция (1943 јылда сыгын айдыҥ 26 кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айдыҥ 5 кӱнине јетире) ле Керченско-Эльтигенский десантный операция (1943 јылда ӱлӱрген айдыҥ 31 кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айдыҥ 11 кӱнине јетире) тушта совет черӱ Керченский јарымортолыкта Перекопский перешеекте Турецкий валдыҥ шибеелерин оодып, Сиваш сууныҥ тӱштӱк јарадында плацдармды алып соккон, је, Крымды тургуза ла јайымдап болбогон, кӱч јетпеген.\nКампанияныҥ турултазыла РККА кӱнбадыш јаар 500-теҥ ала 1300 км јетире ичкерлеген, оккупированный јердиҥ 2\/3 бӧлӱгин јайымдаган, ол тоодо јаан экономикалык учурлу јерлер (Донбасс, Харьков) ле јуртхоз јерлер (Черноземье, Кубань, Украинаныҥ кӱнчыгыш келтейи) база јайымдалган.\nГермания ла СССР-дыҥ кӱчи 1943 јылдыҥ јай-кӱс кампаниязында кӧп саба кӧргӱзӱлерле алдында бойы арткан, ол ӧйдӧ танктар ла САУ јанынаҥ Кызыл Черӱ Курский согуштыҥ кийнинеҥ озолобой барган (10,1 муҥ немцтерде 5,8 муҥ). 1943 јылдыҥ экинчи јарымында РККА 18 000-наҥ кӧп танк ла САУ јылыйткан, бу ӧйдӧ вермахт 3 000-наҥ артык танк ла штурмовой јепсел, је самолёт јанынаҥ совет черӱниҥ јылыйтузы ӧштӱнийине кӧрӧ астай берген, 6 500 советский, кайда да 10 000 немец самолёт[102] Кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱни — јаҥар айдыҥ 1 кӱндеринде Тегеранда конференцияда И. Сталин, У. Черчилль ле Ф. Д. Рузвельт болгон. Конференцияда тӧс сурак (западноевропейский театр военных действий Второй мировой войны) экинчи фронтты ачары болгон.\nЈууныҥ ӱчинчи периоды[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nӰчинчи периодто јуу ӧйинде јарман черӱниҥ тыҥыганы болгон, анчада техника јанынаҥ. Темдектезе, танк ла САУ-ныҥ тоозы вермахтта 1945 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде 12 990 единица болгон[103], 1944 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде — 9149[103], 1943 јылдыҥ чаган айыныҥ 1 кӱнинде јӱк ле 7927 единица[103]. Бу 1942 јылдыҥ чаган айында башталган иш Альберт Шпеер ле Эрхард Мильхтиҥ шылтуунда нацист Германияныҥ экономиказы ла промышленности јӱк ле 1943—1944 јылдарда тыҥыган.\nЈе тоозы кӧптӧгӧн дӧ болзо, Кӱнчыгыш фронтто јаан чыгым боуп турган, топливо једишпей барган танкист ле лётчиктер ӱредерге, јарман черӱ чала уйадаган. Оныҥ учун стратегиялык инициатива СССР ла союзниктеринде болгон, Германияныҥ чыгымы кӧптӧгӧн. Совет черӱниҥ солдаттарыныҥ јуучыл ченемели јаанаган.\nКыш-јас кампания. 1944 јыл[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1943—1944 јылда кыш-јас кампанияда Кызыл Черӱ айдары јок јаан Днепровско-Карпатский операция баштаган (Украина, оҥ јараттай) (1943 јылда јаҥар айдыҥ 24 кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 17 кӱнине јетире). Бу јаан ичкерлеш бир канча фронтовой операциялардаҥ турган: Житомирско-Бердичевский, Кировоградский, Корсунь-Шевченковский, Луцко-Ровненский, Никопольско-Криворожский, Проскуровско-Черновицкий, Уманско-Ботошанский, Березнеговато-Снигирёвский ле Одесский. Тӧрт айга ичкерлегениниҥ кийнинде «Юг» деп черӱ (јааны генерал-фельдмаршал Эрих фон Манштейн) ле «А» группа черӱ (јааны генерал-фельдмаршал Эвальд фон Клейст) оодо соктыргандар. Совет черӱ оҥјараттай Украинаны, кӱнбадыш областьтарды јайымдап, СССР-дыҥ тергеелик т��штӱк кыйузына јеткен, Карпат кырлардыҥ эдегинде (Проскуровско-Черновицкий операцияныҥ ӧйинде), тулаан айдыҥ 26 кӱнинде Прут сууны кечип, Румынияга кирген. Онойдо ок Днепровско-Карпатский операция, Полесский операция 2-чи Белорусский фронтто база ок турушкан, ол 1-чи Украинский фронттоҥ тӱндӱктей јуулашкан.\n1-чи Украинский фронт, 2-чи Украинский фронт, 3-чи Украинский фронт, 4-чи Украинский фронт, 2-чи Белорусский фронт, Черноморский флоттыҥ керептери ле Азовтыҥ флотилиязы ла кӧп тоолу оккупированный јерлердиҥ партизандары ичкерлеп табарганында турушкан. Фронт 1943 јылда јаҥар айда 250—450 км јыла берген. Совет черӱ 1,1 млн кижи турушкан, 270 муҥнаҥ артык јылыйткан[104].\nОҥјараттай Украинаны јайымдаганыла коштой, Ленинградско-Новгородский операция башталган (1944 јылда чаган айдыҥ 14 кӱнинеҥ ала тулаан айдыҥ 1 кӱнине јетире). Бу операцияныҥ ичинде Красносельско-Ропшинский, Новгородско-Лужский, Кингисеппско-Гдовский ле Старорусско-Новоржевский фронтовой ичкерлеш операциядар ӧткӱрилген. Тӧс амадулардыҥ бирӱзи Ленинградта блокаданы ачары болгон.\nСовет черӱ ичкерлейле, генерал-фельдмаршал Георг фон Кюхлер баштаган «Север» деп черӱни оодо соккон, Онойдо ок . 900 кӱнге уулалган Ленинградтыҥ блокадазы ачылган, Ленинградский областьтыҥ, Новгородский, Калининский областьтыҥ кӧп јаны, совет черӱ Эстонияныҥ јерине кирген. Совет черӱ немец командованиениге «Север» деген армияны Оҥјараттай Украина јаар кӧчӱрерге бербеген, 1944 јылда кышкыда совет черӱ (Днепровско-Карпатский операция) тӧс согулталу табару эткен.\nЈай-кӱс кампания. 1944 јыл[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1944 јылдыҥ кичӱ изӱ айында союзниктер экинчи фронт ачкан (Кӱнбадышвропей јуучыл театр, Экинчи телекейлик јуу), бу айалга Германияныҥ керектерин коомойтыткан. Јай-кӱс кампанияда Кызыл Черӱ бир канча јаан операциялар ӧткӱрген, ол тоодо Белоруссияда операция (1944)|Белорусскую]], Выборгско-Петрозаводский операция, Львовско-Сандомирский операция, Ясско-Кишинёвский операция, Прибалтийский операция (1944); бу операциялар Белоруссияны, Украинаны, Прибалтиканы, Чехословакияныҥ кезик јерин јайымдаганыла јарлу; Петсамо-Киркенесский операция тӱндӱк Заполярье ле Норвегияныҥ тӱндӱк јанын јайымдаган. Румыния ла Болгария капитуляция эдип, ойто Германияга удура болгон (Болгария Великобритания ла США-ла јууда болгон, је СССР-ла јуулашпаган, СССР сыгын айдыҥ 5 кӱнинде Болгарияга јуу јарлайла, јерине кирген, болгар черӱ удурлашпаган.\n1944 јылдыҥ јайында совет черӱ Польшаныҥ јерине кирген. Совет черӱ поляк черӱле кожо немцтерге удура операциялар ӧткӱрген (Войско Польское, генерал Берлинг). Куран айдыҥ 23 кӱнинде Люблиннеҥ Рязаньда лагерь јаар интернированный јуучылдардыҥ (бойцов АК) баштапкы этабы барган. Атандырар алдында олорды алдында немецтердиҥ концлагери болгон Майданекте туткан[105][106]. Хелмде јаан изӱ айдыҥ 21 кӱнинде коммунист��ер Польский комитет национального освобождения тӧзӧгӧн. Куран айдыҥ 1 кӱнинде Польшада Варшава калада Армия Крайова Варшавский восстание (1944) кӧдӱрген. Повстанецтер эки айдыҥ туркунына немецтерле тартышкан. 1-кы Белорусский фронт олорго болужып болбогон, Белорусский операция (1944) 600 км јерде, Варшаваныҥ алдында тыҥ удурлажуга туштаган[107].\nКуран айдыҥ 30 кӱнинде Словацкий национал тӱймеен болгон бажында Йозеф Тиссо немецтердиҥ нанында болгон. Совет черӱ сыгын айдыҥ 8 кӱнинде Восточно-Карпатский операцияны баштаган.\nКыш-јас кампания. 1945 јыл[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЈуучыл фронт[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСовет черӱниҥ кӱнбадыш уулу ичкерлеп табарары јаҥыс ла 1945 јылда чаган айда ойто башталган. Чаган айдыҥ 13 кӱнинде Восточно-Прусский операция (1945) башталган. Совет черӱ Восточной Пруссияныҥ кезик јерин ал соккон, Северный Польшада јерди, кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ јанынаҥ ӧштӱниҥ прусский группировказын туйуктап, Млавско-Эльбингский операцияга јарамыкту айалга тӧзӧгӧн.\nКалининград уулу ичкерлеер операция немец черӱниҥ тильзитско-инстербургский группировказына удура ӧткӱрилгенинеҥ улам, 3-чи Белорусский фронт 130 км ичкерлеп, немцтердиҥ тӧс кӱчин ооткон, онойдо Восточно-Прусский операция бӱткен.\nПольшада дезе чаган айдыҥ 12 кӱнинде Висло-Одерский операция башталган, ол ӧйдӧ кочкор айдыҥ 3 кӱнинде немец черӱнеҥ Польшаныҥ јери јайымдалып, Висла суудаҥ кӱнбадыштай Одердиҥ јарадында плацдарм колго кирген, кийнинде ол плацдарм Берлинге ууланар арга берген. Тӱштӱк Польша ла Чехословакияда 4-чи Украинский фронтто черӱ Кӱнбадыш Карпатта кӧп јер ӧткӧн, кочкор айдыҥ 18 кӱнинде Вислага јеткен, оныла 1-кы Украин фронт Силезияга кирерине јӧмӧгӧн.\nТулаан айдыҥ 10 кӱнинде совет черӱ Чехословакияда Моравско-Остравский ичкерлеер табару операцияны баштаган. Калганчы јаҥыс угольный бассейнди Ӱчинчи рейхте артырарга чырмайып, вермахттыҥ башкарузы 1945 јылдыҥ кандык айында бу фронтко ӱзеери черӱ аткарган. Моравска-Острава каланы совет черӱге јӱк ле кандык айдыҥ 30 кӱнинде аларга келишкен.\nТулаан айдыҥ 16 кӱнинде, Балатон кӧлдиҥ јанында тыҥ тартыжуныҥ кийнинеҥ, Венский ичкерлеер операция кӧндӱгип, Венаны јайымдаган. Јолой 6-чы танковый армия СС (Германия) оодо согулган. Кандык айдыҥ бажында Чехословакияныҥ јериле совет черӱ канду-јуула кӱнбадыш јаар јӱткийт. Кандык айдыҥ 7 кӱнинде Венага јууктап, немцтердиҥ тыҥ удурлажузына туштайт. Бу тыҥ тартыжуларла кандык айдыҥ 13 кӱнинде Вена јайымдалган.\nБу ла ӧйдӧ Кӱнчыгыш Пруссияда Кёнигсберг кала учун тартыжу башталган. Араайынаҥ совет черӱ бир ле километрдеҥ оромдордо согуш ӧткӱрет. Учында немцтердиҥ восточнопрусский группировказы оодо согулган. Тӱндӱкте тескерлеп бараткан «Север» деп группа Курляндский казанда туйуктаткан (Курляндский котел), Германия багынганча ла тыҥ тартышкан. 1945 јылда Польша уулу бараткан 1-��и Белорусский ле 1-чи Украинский фронттор Одерле Нейсе сууларга јеткен. Кыска јолло Берлинге јетире 60 км арткан. Американ ла британ черӱлер (Центрально-Европейская операция) немец черӱниҥ рурский группировказын јоголтоло, кандык айдыҥ ортозында Эльба сууга јеткен. Јаан јылыйтулу да болзо, Германия база кӱчтӱ ле болгон. 1944—1945 јылда кышкыда улузы једишпей барган. Је Јарман черӱде кандык айдыҥ ортозында (Кызыл Черӱниҥ Генштабыныҥ разведказы јетиргениле) 223 дивизия ла бригадалар болгон.\n1945 јылда кандык айдыҥ 16 кӱнинде совет черӱниҥ Берлинге јӱткӱӱр операциязы башталган. Совет черӱ кандык айдыҥ 25 кӱнине јетире Берлинди айландыра курчап ийген. Кандык айдыҥ 25 кӱнинде 1945 јылда совет черӱ Эльба сууда баштапкы катап Кӱнбадыштаҥ келген американ черӱле тушташкан. Кандык айдыҥ 30 кӱнинде курчаткан Берлинде, Германияныҥ фюрери Адольф Гитлер кол салынган. 2 мая 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2 кӱнинде Берлинниҥ гарнизоны багынган.\nБерлинди алган кийнинеҥ совет черӱ Пражский операция ӧткӱрген — јууда калганчы стратегиялык операция. Кӱӱк айдыҥ 6—11 кӱндеринде совет черӱ немец черӱниҥ Центр деп группазын јоголтып, 800 муҥ немец солдат ла офицерди олјого алган.\nПолитикалык фронт[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1945 јылда чаган айдыҥ 19 кӱнинде АК-ныҥ калганчы командующийи Леопольд Окулицкий оны јоголтор деп Јакару чыгарган. 1945 јылдыҥ кочкор айында польский эмигрант правительство, Польшада Совет Национального единстваныҥ кӧп саба делегаттары ла АК-ныҥ башкараачыларын НКГБ-ныҥ генералы И. А. Серов конференцияга јууган, коммунист эмес группировкалар (Совет Союз јӧмӧп турган) Удурум поляк башкаруга кирери јанынаҥ суракты шӱӱжерге. Је олорды Прушкувта арестовать эделе, тулаан айдыҥ 27 кӱнинде Москвага экелеле, јаргылаган (Процесс шестнадцати).\nЈууныҥ божогоны[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЕвропада јуу токтогон, кӱӱк айда 8 кӱнде, 22 саат 43 минутта Акт безоговорочной капитуляции вооружённых сил Германии бичилген. Јуу-согуштар 1418 кӱнниҥ туркунына ӧткӧн. Је, капитуляцияны Советский Союз алала, Германияла амырдыҥ јӧбин тургуспаган, формально Германияла јуу айалгада арткан. Германияла јуу формально 1955 јылда чаган айдыҥ 25 кӱнинде СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ Президиумыныҥ јӧби «О прекращении состояния войны между Советским Союзом и Германией» чыгарда токтогон[108].\nМосквада кичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱнинде Јеҥӱниҥ парады ӧткӧн[109]. Јаан изӱ ай — куран айда 1945 јылда ӧткӧн Потсдамский конференцияда СССР-дыҥ, Великобритания ла США-ныҥ башкарулары јууныҥ кийнинде Европада политикалык сурактар аайынча јӧптӧшкӧн. СССР-дыҥ экономиказын орныктырары керегинде база сурактар кӧрӱлген.\nЈуу-согуштар ла операциялар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јаан тартыжулары:\nАда-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ уч турултазы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСССР-дыҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда учурын российский ле кӱнбадыш тӱӱкичилер канай да башка эдип кӧрзӧ, је Улу јууны Совет Союз сӧс јоктоҥ военно-политический, экономический ле идеологический јанынаҥ туйга ла ойноп алганыныла јӧпсинедилер. Эҥ јаан јеҥӱ — Европаныҥ ороондорын Экинчи телекейлик јууда нацист Германиянаҥ аргадаганы болуп јат[110][111][112][113][114].\nНемец черӱлердеҥ јайымдаган Кӱнчыгыш Европа ла Германияныҥ јерлеринде СССР амыр јӱрӱм орныктырар иш ӧткӱрген: эл-јонды аш-курсакла јеткилдеери, производствоны орныктарары, немец ле националист подпольени, тонок-мародёрствоны токтодоры, уголовный каршу керектерди јоголтлры[115][116][117].\nЧыгым[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nВооружённые Силы Российской Федерации окылу версияда (1993 јылда кӧп документтердеҥ «јажытту» деп гриф алына берерде) берип јат[118], СССР-дыҥ 6ууда болгон кайра келбес јылыйтулары 11444100 кижи, бу тоодо божогон военнослужащийлер — 8668400 кижи 6818300 солдат јууда божогон, госпитальдарда ла о.ӧ. айалгада, 1850100 кижи пленнеҥ ойто јанбаган, оккупацияда корогон гражданский эл-јон — 13684700 кижи (олордоҥ: ӧнӧтийин ӧлтӱргендери — 7420400 кижи, Германияда албан иште корогондор — 2164300 кижи, тороноҥ, оорунаҥ — 4100000 кижи). Бу тоого фронттыҥ јанында јерлерде јаткан граждансккий эл-јон, курчууда калаларда болуп ӧлтӱрткен эл-јонныҥ тоозы кирбеген. Онойдо Ленинградта блокадада 658000 кижи божогон. Сталинградский согушта — 40000 кижи. Севастопольды , Одессаны, Керчьти, Новороссийскти, Смоленскти, Туланы, Харьковты, Минск ле Мурманскты бомбалаарда муҥдар тоолу улус божогон[119]. 2015 јылда Министерство обороны РФ мындый тоолор јарлаган: јууныҥ кайра болбос чыгымы — 12000000 кире кижи, ороонныҥ јууда текши корогон улузы (СССР) — военнослужащий ле граждан эл-јон — 26600000 кижи[120]. СССР-дыҥ текши материальный чыгымы — Национал байлыгыныҥ ӱчинчи бӧлӱги кире бар[121]. Јуу ӧйинде СССР-дыҥ эл-јоныныҥ тоозы (ол тоодо рождаемость јабызаганыла кожо) 42 млн кижиге астаган. РФ-та ВС комиссияныҥ бергениле[122][123]. Германияныҥ союзниктериниҥ јууда кайра келбес јылыйтулары — 1468145 кижи. Божогон солдаттардыҥ тоозы — 4270700 ле 806000 кижи[119]. Германияныҥ, Венгрияныҥ (1920—1946), Италияныҥ (1861—1946), Румынияныҥ, Финляндияныҥ ла Словацкий республиканыҥ (1939—1945) текши демографиялык јылыйтузы 11,9 млн кижи болгон[119].\nЈууныҥ јайымдаар учуры[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАда-тӧрӧл учун Улу јууныҥ јайымдаар учуры[124]:\n- Совет эл-јон кижиликке јеткерлӱ айалга болгон јарман нацизмди јоголторында тӧс туружаачы болгон;\n- Совет эл-јон кемнеҥ де камаан јок таҥынаҥ ӧзӱм алынар тап-эригин корулап алган;\n- Кызыл Черӱ СССР-дыҥ кыйуларыныҥ тыштында ӧткӱрген јуу-согужыла фашизмнеҥ Европаныҥ ороондорында миллиондор тоолу улустыҥ јӱрӱмин аргадаган;\n- Јеҥӱниҥ турултазы — Ялтинско-потсдамская система международных отношений ле Организация Объединённых Наций кижиликти јуу-чактаҥ айрыганы (орустап освобождение человечества от абсолютизации войны как универсального ��редства регулирования международных отношений).\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу јаҥыс ла ороонды фашист олјочылардаҥ аргадаары эмес, онойдо ок јарман фашизмнеҥ шыралаган Европаныҥ эл-јондорына болужары. Бу јайымдаар јууда бис јаҥыскан эмезис.<…> Бистиҥ орооныстыҥ јайымы учун јуу Европа ла Американыҥ јайымы учун јуула бириге берер, демократиялык јайым учун. Бу Гитлердиҥ фашист черӱлериниҥ јалчыланары ла олјого аларына удура калыктардыҥ бир фронты болор.\nКийнинде бу амаду Государственный комитет обороныныҥ јӧптӧринде, онойдо ок Верховный Главнокомандующий Вооружёнными силами СССР-дыҥ директиваларында ла јакаруларында чокумдалган болгон[125]. Нюрнбергте трибунал приговорды јууда кинчек эткен деп бурулаткан 19 кижини (12 кижини тынын кыйар, 3 кижини јажына тӱрмеде отурар) јаргылаган, ол тоодо пропагандисттерди, телекейлик фашизмди бурулаган. Телекейди фашизмниҥ јеткеринеҥ јайымдаары XX-чи чактыҥ военно-политический событиези болгон[124].\nСССР-дыҥ нацистский Германия ла оныҥ союзниктерин јоголторында јаан учурын јууныҥ кийнинде международный отношениелердиҥ системазында эмдиги ӧйдиҥ идеологический концепциялары полярный эдип чотойт[127][128][129]. Кӱнчыгыш Европаныҥ ороондорында кӧп сабада совет черӱ олордыҥ јерине 1944—1945 јылдарда нацизмнеҥ јайымды экелген, је ордына бу ороондордо просоветский режим тургускан, 1980-чи јылдардыҥ учына јетире олордыҥ тап-эриктери ле јайымын тыҥ кыстаган деп јартайдылар.\nУкраина[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n2015 јылда году Верховная Рада Украины Јасак чыгарган «Об увековечивании победы над нацизмом во Второй мировой войне 1939—1945 годов»[130], бу ла ӧйдӧ «Об увековечивании победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 годов» деп Јасакты јоголткон[131]. Јаҥы Јасактыҥ текстинде «Великая Отечественная война» деп терминди тузаланбайт. Кӱӱк айдыҥ 9 кӱни День победы над нацизмом во Второй мировой войне деп адалат, кӱӱк айдыҥ 8 кӱни — Дни памяти и примирения деп айдылат[132][133][134].\nПольша[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n2019 јылда Россияны Экинчи телекейлик јууга учурлалган мероприятиелерге кычырбаган, Польшаныҥ президенти Анджей Дуда айткан, СССР ла Германия 1939 јылда союзниктер болгон, јууныҥ кийнинде Польша јайымдалбаган, «заложник коммунизма» боло берген, мында 1960-чы јылдарга јетире репрессиялар болгон, Польшада јуу јаҥыс 1989 јылда токтогон[135].\nБолгария[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n2019 јылда сыгын айдыныҥ 4 кӱнинде Болгарияныҥ МИД-и РФ-ныҥ посольствозы белетеген «Выставка к 75 летию освобождения Восточной Европы от нацизма» деген кӧрӱниҥ алдында мындый баштану эткен, СССР нацизмди јеҥген, је бу ла ӧйдӧ орустап «полувековые репрессии, удушающее гражданское сознание, деформированное экономическое развитие и оторванность от динамики процессов в развитых европейских странах» деген айалганы айтпаска болбос[136]. Онойдо ок «освобождение» деп термин чала эреҥи��, кезик политиктерге, курч сурактар шӱӱшсе, Болгарияда артык арга берет деп темдектелген[137].\nСССР ла антигитлеровский коалиция[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nОпасность, угрожающая России, — это опасность, грозящая нам и Соединённым Штатам, точно так же, как дело каждого русского, сражающегося за свой очаг и дом, — это дело свободных людей и свободных народов во всех уголках земного шара.\nКичӱ изӱ айдыҥ 12 кӱнинде СССР Великобританияла Германияга удура кожо јуулажар деп јӧптӧжӱ тургускан. Кичӱ изӱ айдыҥ 18 кӱнинде ондый ок јӧптӧжӱни СССР Чехословакияныҥ эмигрант правительствозыла тургускан, кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱнинде дезе Польшаныҥ эмигрант правительствозыла тургускан (Соглашение Сикорского-Майского). Куран айдыҥ 14 кӱнинде польский эмигрант правительстволо јӧптӧжӱ тургузылган. СССР-да польский граждандардыҥ черӱзи (Андерстиҥ черӱзи) чогулары башталган. Бу черӱге 1939 јылда советский пленге кирген (Польский поход РККА) польский граждандар ла Сталинский репрессияга алдыртып, депортировать этиртип, катуныҥ јерине кирген поляктар (куран айдыҥ 12 кӱнинде олорды амнистияга чыгарганы керегинде јӧп јарлалган) айдунаҥ јайымдалып кирген.\n1941 јылдыҥ сыгын айыныҥ 24 кӱнинде СССР Атлантический хартияга кирген, кезик сурактарла бойыныҥ аҥылу шӱӱлтезин айткан. Сыгын айдыҥ 29 кӱнинеҥ ала — ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱнине јетире (1941) Москвада СССР-дыҥ, США ла Великобританияныҥ окылу улузы јуундаган, ондо ленд-лиз (протокол о взаимных поставках) тургузылган[140][141]. Баштапкы британский јуучыл кошту «Дервиш» деп арктический конвой оноҥ озо СССР-да Архангельск калага куран айдыҥ 31 кӱнинде (1941) једип келген. СССР-га јуучыл кошты тӱштӱк маршрутла јетирерге, 1941 јылдыҥ куран айында совет ле британ черӱлер (Иранский операция) Иранга кирген[142][143].\nВеликобританияныҥ Королевский ВВС-ныҥ 151-чи истребительный авиакрылозы 1941 јылда сыгын айдыҥ бажында Мурмансктыҥ јанында Североморск (Ваенга) калага келип, (Операция «Бенедикт») 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ ортозына јетире јуулажала, британ истребительдерди СССР-га берип ийген.\n«Мы никогда не считали, что наша помощь по ленд-лизу является главным фактором в советской победе над Гитлером на Восточном фронте. Она была достигнута героизмом и кровью русской армии»\n— деп, Ф. Рузвельттиҥ болушчызы Гарри Гопкинс айткан[144].\nГосударственный секретарь Э. Стеттиниус айткан:\n«За эту помощь русские уже заплатили цену, которая не поддаётся измерению в долларах или тоннах. Это миллионы нацистских солдат, убитых или взятых в плен, нацистские танки, превращённые в груды железного лома на поле боя, пушки и грузовики, брошенные отступающими германскими армиями»[145].\nИдеальным исходом войны на Востоке был бы такой, когда последний немец убил бы последнего русского и растянулся мёртвым рядом.\nРандольф Черчилль[147], Уинстона Черчилльдиҥ уулы айткан\nЕсли мы увидим, что выигрывает Германия, то нам следует помогать России, а если выигрывать будет Россия, то нам следует помогать Германии, и, таким образом, пусть они убивают как можно больше, хотя мне не хочется ни при каких обстоятельствах видеть Гитлера в победителях. Ӱлекер:Oq\nГарри Трумэн. «New York Times», 24.06.1941[147][148] Профессор А. С. Барсенков А. Микоянныҥ ленд-лизтиҥ јаан учуры керегинде сӧстӧрин јарадып, СССР-дыҥ јуучыл кӱчин тыҥыдарга болуш келген деп темдектейт[149].\nБастыра американ окылу јетирӱлердеҥ 1945 јылда сыгын айдыҥ учында ленд-лиз программа аайынча СССР јаар США-наҥ аткарылган: 14 795 самолёт, 7056 танк, 8218 зенитный орудие, 131 600 пулемёт; Великобританиянаҥ (1944 јылда кандык айдыҥ 30 кӱнине јетире) — 3384 самолёт ло 4292 танк; Канаданаҥ — 1188 танк. США ленд-лизле јуу-јепселдеҥ ӧскӧ кӧӧликтер, тракторлор, мотоциклдер, керептер, локомотивтер, вагондор, курсак-тамак ла оноҥ до ӧскӧ товарлар ийген. Је кезик Арктический конвойды (транспортный конвой) германский военно-морской флот (кригсмарине) јоголткон[150].\nЭкинчи телекейлик јууда СССР-га јаан болушты Монголия јетирген, СССР-ла 500 000 кире аттар (тоозыла Кызыл Черӱниҥ аттарыныҥ 20 %), 30 000 атты таҥынаҥ араттар берген, монголдор кӧп эт берген (500 000 т), тӱк, тере тондор ло о.ӧ.[151].\n1944 јылда кичӱ изӱ — сыгын айларда «Фрэнтик» деп совет-американ черӱлер Германияныҥ объекттерин бомбалаар операция ӧткӱрген, американ бомбардировщиктер челночный эдип треугольникле Англия — Италия — Полтава ажыра учкан.\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу историографияда[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу ла Экинчи телекейлик јуу, российский ле гран ары јанында историографияда блааш-тартышту курч дискуссиялык тема болуп јат.\nЈуу ӧйинде болгон керектерди шиҥдеериниҥ курч сурактары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБлааштар эҥ ле озо совет, јарман ла ӱчинчи ороондордыҥ документтери ле архивтеринде јууда болгон керектерди бичигенинде башка болуп турганында. Кӱнбадыш тӱӱкилик билимде јуу недеҥ башталган деп тематика аайынча «германский» ле «совет» шиҥжӱ школдор бар деп айдылат. Эмдиге јетире блаашту сурактар: 1939—1941 јылдарда СССР-дыҥ тыш политиказы керегинде, экономикалык айалгазы, промышленность, Совет Союзтыҥ јууга белени, јууныҥ баштапкы периодында јеҥдиртиштер керегинде, онойдо ок Совет Союзтыҥ фашизмди јеҥеринде учуры керегинде[152].\nЈууныҥ кийнинде историографияныҥ аҥылузы неде дезе, совет ле кӱнбадыш тӱӱкичилердиҥ кӧрӱми эки телекейлик идеологияныҥ удура полюстарынаҥ камаанду болгон, «Холодная война». Совет тӱӱкичилер олордыҥ кӱнбадыш коллегаларыныҥ иштери пропагандистский ууламјылу болгонын темдектейдилер, олордо баштапкы јерде идеология турган фактология эмес. Совет шиҥжӱчилердиҥ айтканыла кӱнбадыш авторлор СССР-дыҥ јууда фашизмди јеҥген учурын астадарга, јууда болгон керектерди тӱӱкилик факттарды тӧгӱн эдип јартаганы улай ла туштайт, ӧнӧтийин онойдо эдилет. Је совет историографияда военный керектерди јартаары ороондо башкаруныҥ политикалык ла идеологиялык курсы аайынча база солунган[153].\nЈууныҥ кийнинде баштапкы јылдарда СССР-дыҥ архивтеринде кӧп материалдар јажытту деп темдектӱ болордо, шиҥжӱ иш эдерге кӱч болгон. Ол ӧйдиҥ статьяларында окылу идеологиянаҥ чыгарга јарабас болгон, бойыныҥ башка шӱӱлтезин бичиир арга бербейтен. Хрущёвский «оттепельдиҥ» де ӧйинде кал камык документтер јажытту деп статустаҥ чыгарда да, качан шиҥжӱчилер бир канча јайым алынарда да, идеология онойдо ло шиҥжӱ ишти буудактаган. 1960-чы јылда чыккан Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде баштапкы фундаментал 6 томду иште бу айалга кӧрӱнген[154][155].\nСовет историография[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nИсториографияда кӧп шиҥделген сурактардыҥ бирӱзи ол 1939 јылда куран айдыҥ 23 кӱнинде тургускан советско-герман јӧптӧжӱ (орустап пакта о ненападении). Совет историографияда бу сурак јанынаҥ бурууны немец башкаруга јоҥдойтон болгон, Гитлер Экинчи телекейлик јууны баштаган деп. Перестройка ӧйинде совет историографияда бу суракты ӧскӧртӧ кӧрӱп баштаган, (1980 јј.) ЦК КПСС-тыҥ международный политика јанынаҥ комиссиязы 1930-чы јылдардыҥ тӱӱкизин ойто јаҥырта юридический јанынаҥ кӧрӱп, пактты тургусканы, Экинчи телекейлик јууны баштаган буру Германия ла Совет ороонго теҥ келижет деп јарлаган. СССР јууныҥ баштапкы этабында коомой айалгада болгонын текши шӱӱжер керек. Совет историографияда 1960-чы јылдарга јетире Тӧрӧл учун јуу керегинде монографический толо шиҥжӱ иш јок болгон, јӱк ле архивный, кӧп сабазы јажытту деп гриф тургузылган документтер. Баштапкы фундаментал иш — алты томду монография «Великая Отечественная война Советского Союза 1941—1945 гг.»[156], 1960 јылда кепке чыккан. Бу монографияда баштапкы ла катап тӧрт јыл болгон јууныҥ тӱӱкилик бӱткӱл анализи берилген. Онойдордо, баштапкы јеҥдиртиштер Ӱстӱги Башкаруныҥ јастыраларынаҥ улам болгоны, ол тоодо Сталинниҥ јастыразы. Эмдиги ӧйдиҥ историографиязында «Хрущёвская оттепель» тушта культ личностини акка чыгарган ӧйдӧ, ороонныҥ башкараачызы ла Ӱстӱги башкаруныҥ јастыраларын база да кӧпчидип јастыра кӱргӱскен деп айдат. Јууга совет черӱ белен эмес болгоны, Сталин Германия СССР-га табарарга белен эмес деп бодогон, ого коштой 1930—1940 јылдарда ченемелдӱ командованиениҥ репрессияларын база башкаруга јарбыган болгон[154].\nСовет ӧйдиҥ кийнинде историография[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАда-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде отечественный историографический материалды эки тӧс группага бӧлӱгени — совет ле постсовет ӧйдиҥ, СССР јайрадылып, сыныкканыла јарталат. Перестройканыҥ ӧйинде кӧп материалдар јажытту болбой барган, РФ боло берерде бу иш тыҥыда кӧндиккен. Эмдиге јетире президентский архивтеҥ јажытту деп гриф алынбаган учун тӱӱкичилерге кӱч болот. Отечественный историографияда билимчилер постсоветский периодто кӧп блаашту сурактарды јаҥы јайым кӧрӱмле бичиир аргалу боло берген. Эҥ ле озо ороонныҥ башкарузы јууныҥ алдында стратегияны јажырып, Сталин коруланар ла политика белетеген деп айдат, је совет ӧйдиҥ кийнинде тӱӱкичилердиҥ (М. Мельтюхов) шиҥжӱзи аайынча, озо табарар план болгон, ол тоодо телекейлик революция баштаары. Келишпей калганы не дезе совет башкару јууныҥ башталарын чике билбей калганында[157].\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАјарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- Великая Отечественная война 1941–1945 годов. — М.: Кучково поле, 2012. — Т. 2. — 1008 с. — ISBN 978-5-9950-0236-9.\n- Кривошеев, Россия и СССР в войнах XX века\n- Кривошеев и др., 2010, с. 376—377.\n- Арнтц Г. Людские потери во Второй мировой войне. — М., 1957.\n- В России на законодательном уровне установлена также оговорка, продлевающая войну до 11 мая для участников Пражской операции.\n- Bergström, 2007, pp. 11.\n- Kirchubel, 2013, p. 13.\n- The Oxford Companion to World War II, 1995, p. 434.\n- Collins et al., 1990, p. 149.\n- Stahel, 2009, p. 1.\n- Kirchubel, 2013, p. 13.\n- The Oxford Companion to World War II, 1995, p. 434.\n- Der Russland-Feldzug. www.balsi.de. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 3 кӱни, 2017.\n- Hannes Heer, Christian Streit: Vernichtungskrieg im Osten. Judenmord, Kriegsgefangene und Hungerpolitik.; Vsa Verlag, Hamburg 2020. . — ISBN 9783964880390.\n- Военный энциклопедический словарь. — М.: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», издательство «Рипол классик», 2002.\n- Козлов М. М. (под ред.) Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу 1941—1945: энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1985.\n- История Второй мировой войны 1939—1945 \/ редколл., гл. ред. А. А. Гречко. — в 12 т. — М.: Воениздат, 1982. — Т. 12. — С. 33—34.\n- Макс Хейстингс. Вторая мировая война: Ад на земле = All Hell. Let Loose The World At War 1939—1945. — М.: Альпина нон-фикшн, 2015. — P. 433. — ISBN 978-5-91671-352-7. — «поскольку англо-американские войска не сумели уничтожить армии Гитлера, а только потеснили их с оккупированной территории, Красная армия вплоть до 1945 г. оставалась, как и была с 1941 г., главным инструментом уничтожения нацизма»\n- Bellamy, Chris. Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. — Macmillan, 2007. — С. xix. — ISBN 978-0-375-41086-4. — «That conflict, which ended sixty years before this book's completion, was a decisive component — arguably the single most decisive component — of the Second World War. It was on the eastern front, between 1941 and 1945, that the greater part of the land and associated air forces of Nazi Germany and its allies were ultimately destroyed by the Soviet Union in what, from 1944, its people — and those of the fifteen successor states — called, and still call, the Great Patriotic War»\n- Bourke, 2001, p. 162.\n- Dobbs, Tucker, 2005, pp. 407.\n- Kirchubel, 2013, p. 15.\n- Barber, Harrison, 2006, pp. 224—225.\n- Выступление по радио заместителя председателя СНК и наркома иностранных дел СССР В. М. Молотова. 22 июня 1941 г. \/\/ Известия Советов депутатов трудящихся СССР : газ. — 1941. — № 147 (7523) (24 кичӱ изӱ ай). — С. 1.\n- Душенко К. Словарь современных цитат\n- Газетные публикации 24 июня 1941 года\n- И. В. Сталин, Выступление по радио 3 июля 1941 года.\n- «великая война», «отечественная война», но не «великая отечественная война»\n- 1812-1941: Миф Отечественной войны\n- См., например, «Солдатские военные песни Великой Отечественной войны 1914—1915 г.г.». Собрал В. КРЫЛОВ. Харбин, 1915; Храбрейший герой Великой Отечественной войны, первый георгиевский кавалер, славный казак Тихого Дона Кузьма Крючков и 12-летний мальчик герой георгиевский кавалер Андрюша Мироненко. Москва, тип. П. В. Бельцова, 1914\n- Donald Hankey (3 June 2015). The Supreme Control at the Paris Peace Conference 1919 (Routledge Revivals): A Commentary. Routledge. p. 50. ISBN 978-1-317-56756-1.\n- Lind, Michael (2002). Vietnam: The Necessary War: A Reinterpretation of America's Most Disastrous Military Conflict. Simon and Schuster. p. 59. ISBN 978-0-684-87027-4.\n- М. И. Мельтюхов. Упущенный шанс Сталина. Советский Союз и борьба за Европу: 1939—1941. — М.: Вече, 2000. — С. 453—454.\n- Подробности разработки плана «Барбаросса» \/ Великая отечественная война 1941—1945. М. 1999. т.1 (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 23 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 23 кӱни, 2016 јыл.\n- Лота В. И. Статья «Операция прикрытия \"Барбароссы\"» на сайте МО РФ.. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 24 кӱни, 2016. Архивировано сыгын айдыҥ 29 кӱни, 2020 јыл.\n- Messe,1947. Italian Ministry of Defence, 1977a\n- Third Axis Fourth Ally, p. 214\n- Системная история международных отношений, 1918—2000: В 4 т. Т. 2. \/ Под ред. А. Д. Богатурова. — М.: Московский рабочий, 2000. — 516 с. — ISBN 5-89554-138-0\n- Hungary. Archives. USC Shoah Foundation. The Institute for Visual History and Education (2011). (англ.) Дата обращения 15 декабря 2016.\n- Маннергейм К. Г. Мемуары \/ Пер с финского П. Куйиала (часть 1), Б. Злобин (часть II). — М.: Вагриус, 1999. — 500 с. — ISBN 5-264-00049-2\n- Марина В. В. Словакия в войне против СССР. 1941—1945 годы \/\/ Новая и новейшая история, 2011, № 4 (июль-август) — С. 35—53.\n- Мировые войны XX века: в 4 кн. Кн. 3. Вторая мировая война: исторический очерк \/ Институт всеобщей истории РАН; сост. А. П. Жилин; отв. ред. В. К. Шацилло. — М.: Наука, 2005. — С. 261. — ISBN 5-02-034955-0\n- Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег\n<ref>; для сносок\nавтоссылка4не указан текст\n- Дробязко С. И. Под знамёнами врага. Антисоветские формирования в составе германских вооружённых сил. 1941—1945. — М.: ЭКСМО, 2004. — 608 с. — (Энциклопедия военной истории). — 5100 экз. — ISBN 5-699-07992-0.\n- Казаки на службе у нацистской Германии. Дата обращения: кандык айдыҥ 26 кӱни, 2020. Архивировано кӱӱк айдыҥ 8 кӱни, 2013 јыл.\n- История СССР. Дата обращения: кандык айдыҥ 22 кӱни, 2012. Архивировано тулаан айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.\n- Борисов Н. С., Левандовский А. А., Щетинов Ю. А. Ключ к истории Отечества: Пособие для абитуриентов. — изд. 2-е, дополненное. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1995. — ISBN 5-211-03338-8.\n- Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег\n<ref>; для сносок\nAне указан текст\n- Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег\n<ref>; для сносок\nМельтюхов_гл12не указан текст\n- ИВИ. Документы и материалы, инв. № 7875, лл. 1—3.\n- 50 лет Вооружённых Сил СССР. М., 1968, с. 252.\n- Коллектив авторов. Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 т. — Т. 1. Основные события войны. — М.: Воениздат, 2011.\n- Поражение было неизбежным\n- Брезкун С. Т. Кто прошляпил начало войны, которая стала Отечественной \/\/ НГ. Независимое военное обозрение, 10.06.2011 г.\n- Finland Cooperation with Germany Encyclopædia Britannica Premium, Finland, 2006\n- Чуев, Феликс Иванович. Пошёл принимать Шуленбурга \/\/ Сто сорок бесед с Молотовым : из дневника Ф. Чуева. — М.: Терра, 1991. — 604 с. — ISBN 5852550426.\n- Коммунист вооружённых сил. — Военное изд-во Министерства обороны Союза СССР, 1991. — С. 65. — 610 с.\n- Оглашению подлежит: СССР — Германия. 1939—1941: документы и материалы \/ Ю. Фельштинский. — М.: Московский рабочий, 1991. — 366 с. — ISBN 5239011540.\n- Архив РГА ВМФ.— Ф. 10, д. 39324, л. 2—4.\n- Георгий Константинович Жуков в своих мемуарах пишет: Первое сообщение о начале войны поступило в Генеральный штаб в 3 часа 07 минут 22 июня 1941 года «В 3 часа 07 минут мне позвонил по ВЧ командующий Черноморским флотом Ф. С. Октябрьский …». См. Жуков Г К. Воспоминания и размышления\n- Paul Carell. Unternehmen Barbarossa. 1963. Verlag Ullstein GmbH. Frankfurt\/M — Berlin\n- 1941 год — уроки и выводы. Глава третья. Ход военных действий на советско-германском фронте (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 15 кӱни, 2009. Архивировано тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2009 јыл.\n- soldat.ru (требуется авторизация)\n- soldat.ru (требуется авторизация)\n- soldat.ru (требуется авторизация)\n- soldat.ru (требуется авторизация)\n- soldat.ru (требуется авторизация)\n- Ищенко Р. В., Спицын Е. Ю. Мифы о Великой Отечественной. Диалоги с именитыми гостями. Канал МПГУ (26 куран ай 2019).\n- Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег\n<ref>; для сносок\nЗолотарев В. А.не указан текст\n- Группа авторов 1941 год — уроки и выводы 1941 год — уроки и выводы. — М.: Воениздат, 1992.: 1941 год — уроки и выводы. — М.: Воениздат, 1992\n- Причины поражения механизированных корпусов РККА (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 9 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 10 кӱни, 2014 јыл.\n- М.Моргунов. Стальные армады\n- Производство танков в СССР накануне и в начале войны\n- Ермолов А. Ю. Эвакуация предприятий советской танковой промышленности в 1941 г.: уникальное историческое явление или масштабная неудача? \/\/ Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: История России. — М.: Изд-во РУДН, 2010. — № 2. — С. 22—35. — ISSN Ӱлекер:ISSN search link.\n- Коллектив авторов. Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 т. — Т. 11. Политика и стратегия Победы: Стратегическое руководство страной и Вооружёнными силами СССР в годы войны. — М.: Кучково поле, 2015.\n- David Stahel, Operation Barbarossa and Germany's Defeat in the East (Cambridge University Press, Cambridge, 2009). Ӱлекер:ISBN\n- Буркхарт Мюллер-Гиллебранд. Сухопутная армия Германии, 1939—1945 гг. — М.: Изографус; Эксмо, 2002. — 800 с. — 5000 экз. — ISBN 5-94661-041-4.\n- Кривошеев Г. Ф. и др. Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооружённых сил: Статистическое исследование \/ Под общ. ред. Г. Ф. Кривошеева. — М.: Олма-Пресс, 2001. — ISBN 5-224-01515-4. — С. 236—239.\n- Рейнгардт К. Поворот под Москвой \/ Пер. с нем. — М.: Воениздат, 1980. — С. 315.\n- Доклад командира 3-й гвардейской стрелковой бригады К. Д. Сухиашвили, май 1942 г.\n- Россия и СССР в войнах XX века — Потери вооружённых сил (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 16 кӱни, 2007. Архивировано кӱӱк айдыҥ 5 кӱни, 2008 јыл.\n- The Luftwaffe: a history John Killen Barnsley : Leo Cooper, 2003.\n- Вегнер В. Второй поход Гитлера против Советского Сою��а. Стратегические концепции и историческое значение. \/ Вторая мировая война. Дискуссии. Основные тенденции. Результаты исследований. \/ Под ред. В. Михалки. Пер. с нем. М., 1996. С.523\n- Россия и СССР в войнах XX века — Потери вооружённых сил\n- «История Второй мировой войны 1939—1945»: в 12 томах, т. 7, стр. 512\n- http:\/\/www.redstar.ru\/2005\/03\/10_03\/1_02.html\n- План «Ост» и карманные календари. Петербургский Коллекционер № 3(33), 2005\n- П. Феррис. З. Фрейд, Max Liebster. Hoffnungsstrahl im Nazisturm. Geschichte eines Holocaustüberlebenden; Esch-sur-Alzette, 2003, [Освенцим]\n- Архивы Беларуси\n- ЕСТЬ СЛОВА, А ЕСТЬ ПОСТУПКИ\n- ГМК «Хатынь»\n- Посольство Израиля в Беларуси.\n- А. С. Барсенков, А. И. Вдовин. История России Ӱлекер:Уточнить страницу\n- Ӱлекер:Книга:Россия и СССР в войнах XX века\n- Партизанская и подпольная борьба: сходства и различия\n- Минское подполье: подлинная история\n- Старик\n- В войне партизан участвовали русские, украинцы, белорусы, поляки и граждане прочих национальностей. — «Партизанское движение в Великой Отечественной войне». \/\/ «Советская военная энциклопедия». Т. 6. \/ Перед. гл. ред. комиссии Н. В. Огарков. — М.: Воениздат, 1978. — С. 230—234.\n- Азясский Н. Ф. «Создать невыносимые условия для германских интервентов». \/\/ Военно-исторический журнал. — 2000. — № 2. — С. 6-15.\n- Гланц Дэвид. Битва за Ленинград. — М.: Астрель; АСТ, 2008. — ISBN 978-5-17-053893-5 ; 978-5-271-21434-9 ; 0-7006-1208-4.\n- «Великая Отечественная война 1941—1945 годов. В 12 томах» Том 1, глава «Поворот войны на запад», раздел «Крах наступательной стратегии вермахта». — М.: Воениздат, 2011—2015.\n- Белоусов И. И. «Если дела в России пойдут и дальше так, как сейчас, то вполне возможно, что будущей весной второй фронт в Европе и не понадобится!» \/\/ Военно-исторический журнал. — 2013. — № 12. — С.10-13.\n- Ӱлекер:Книга:Мюллер-Гиллебранд:Сухопутная армия Германии\n- [1] Ӱлекер:Wayback ч.5 10_1\n- М. Ю. Вовк. Армия Крайова на территории СССР во время Второй мировой войны Ӱлекер:Архивировано\n- Блинушов А. «Таких лагерей предстоит много…»: Карта № 2.\n- Рокоссовский К. К. [militera.lib.ru\/memo\/russian\/rokossovsky\/ Солдатский долг] — М.: Воениздат, 1988. — C. 273—282\n- Указ Президиума Верховного Совета СССР от 25 января 1955 г. «О прекращении состояния войны между Советским Союзом и Германией»\n- Ӱлекер:Youtube\n- Дружба О. Великая Отечественная война в историческом сознании советского и постсоветского обществ, Автореферат диссертации, Ростов на Дону, 2000. Дата обращения: кочкор айдыҥ 5 кӱни, 2019. Архивировано кӱӱк айдыҥ 20 кӱни, 2018 јыл.\n- Самсоненко Г. Отечественная и немецкая историография о роли СССР в победе над Германией в годы Второй Мировой войны 1941—1945 гг., Автореферат диссертации, Санкт-Петербург, 2002. Дата обращения: кочкор айдыҥ 7 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 3 кӱни, 2019 јыл.\n- Самосват Д. Куршев А. Уроки Второй Мировой войны и основные направления её фальсификации, научно-популярный журнал «Ориентир», № 6, 2011. Дата обращения: кочкор айдыҥ 5 кӱни, 2019. Архивировано кочкор айдыҥ 7 кӱни, 2019 ��ыл.\n- Правдюк Д. Роль США во Второй Мировой войне, История США: материалы к курсу. Дата обращения: кочкор айдыҥ 5 кӱни, 2019. Архивировано чаган айдыҥ 12 кӱни, 2020 јыл.\n- Воробьёва Л. Фальсификация истории Второй мировой и Великой Отечественной войн: современные процессы и тенденции\/\/ международная научно-практическая конференция «Великая Победа и современность», Тирасполь, 23-25 апреля, 2010 г.. Дата обращения: кочкор айдыҥ 5 кӱни, 2019. Архивировано кочкор айдыҥ 7 кӱни, 2019 јыл.\n- Бордюгов Г. Война всё спишет? Вермахт и Красная Армия: К вопросу о природе преступлений против гражданского населения \/ Доклад на Международной научной конференции «Опыт мировых войн в истории России», 11 сентября 2005 г., Челябинск. Ӱлекер:Wayback — Челябинск, 2005.\n- Кохановский, Дмитрий Иосифович Ӱлекер:Wayback \/\/ Исторический портал «Герои страны»\n- Сенявский А. С., Сенявская Е. С., Сдвижков О. В. Освободительная миссия Красной Армии в 1944—1945 гг.: Гуманитарные и социально-психологические аспекты. Исторические очерки и документы \/ Отв. ред. Е. С. Сенявская; Институт российской истории РАН. — М.; СПб.: Центр гуманитарных инициатив, 2015. — 460 с. — ISBN 978-5-98712-528-1.\n- В 1993 году после снятия государственной тайны со многих документов, группой исследователей под руководством консультанта Военно-мемориального центра ВС РФ Григория Кривошеева было проведено большое статистическое исследование по потерям в вооружённых силах России и СССР в войнах XX века\n- Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооружённых сил: Статистическое исследование Ӱлекер:Webarchive\n- Минобороны уточнило потери СССР в Великой Отечественной войне. Интерфакс. Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано кӱӱк айдыҥ 21 кӱни, 2018 јыл.\n- Борисов Н. С., Левандовский А. А., Щетинов Ю. А. Глава 28. СССР в годы Великой Отечественной войны: боевые действия, советский тыл, внешняя политика \/\/ Ключ к истории Отечества: Пособие для абитуриентов. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1993. — С. 156. — 192 с. — 40 000 экз. — ISBN 5211026829. — ISBN 9785211026827.\n- Группой Кривошеева на основе анализа статистических данных штаба Германии за период с 22 июня 1941 по 31 января 1945 года, а также учётных документов Генерального штаба Красной Армии о числе военнопленных, захваченных советскими войсками за этот период\n- Не считая 1,6 млн немецких солдат, взятых в плен после 9 мая 1945 года, неизвестны потери Фольксштурма, Гитлерюгенда, организации Тодта, Службы трудовой повинности, Службы имперских путей сообщения, Полиции, армий коллаборационистов\n- Великая Отечественная война 1941—1945 годов. В 12 т. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 12. Итоги и уроки войны. — С. 19—24. — ISBN 978-5-9950-0539-1.\n- Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 т. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 12. Итоги и уроки войны. — С. 44. — ISBN 978-5-9950-0539-1.\n- Сталин И. В. О Великой Отечественной войне Советского Союза. — Изд. 5-е. — М.: Военное издательство министерства вооружённых сил Союза ССР, 1950. — С. 16.\n- Кокен Франсуа-Ксавье (Coquin, François-Xavier). Размышления об отождествлении сталинизма и гитлеризма \/\/ Аналитический журнал «Перспективы». — 2009. — 7 сентября.. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 29 кӱни, 2018. Архивировано кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2018 јыл.\n- Быков П. Великая Победа и её враги Ӱлекер:Wayback \/\/ Эксперт Online. — 2011.\n- Мельситов В. Сергиенко Н. Против лжи и инсинуаций о Великой Отечественной войне 1941—1945 гг. Ӱлекер:Wayback \/\/ Научный журнал Кубанского государственного аграрного университета: серия «История. Исторические науки». — 2016. — № 4(118).\n- Текст закона. Дата обращения: кандык айдыҥ 11 кӱни, 2015. Архивировано тулаан айдыҥ 24 кӱни, 2016 јыл.\n- В Украине отменили «Великую Отечественную войну» — «Вести», 9.04.2015. Дата обращения: кандык айдыҥ 11 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2015 јыл.\n- Парламент Украины отказался от термина «Великая Отечественная война». ТАСС. Дата обращения: куран айдыҥ 19 кӱни, 2015. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 18 кӱни, 2015 јыл.\n- Рада заменила «Великую Отечественную войну» Второй мировой. 8 мая – День памяти (9 кандык ай 2015). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.\n- Рада ухвалила \"декомунізаційний пакет\" (укр.). Би-би-си. Дата обращения: куран айдыҥ 19 кӱни, 2015. Архивировано сыгын айдыҥ 24 кӱни, 2015 јыл.\n- Дуда рассказал о сговоре Сталина и Гитлера по уничтожению Польши. Дата обращения: сыгын айдыҥ 5 кӱни, 2019. Архивировано сыгын айдыҥ 5 кӱни, 2019 јыл.\n- Болгария призвала не считать борьбу СССР с нацизмом освобождением Европы. Дата обращения: сыгын айдыҥ 5 кӱни, 2019. Архивировано сыгын айдыҥ 5 кӱни, 2019 јыл.\n- Съобщение на МВнР относно събитие, организирано от Посолството на Руската федерация. Дата обращения: сыгын айдыҥ 5 кӱни, 2019. Архивировано сыгын айдыҥ 4 кӱни, 2019 јыл.\n- Головатина П. Англо-американская и отечественная историография о помощи СССР по ленд-лизу в годы Второй Мировой войны: 1941—1945 гг., Автореферат диссертации, Екатеринбург, 2006. Дата обращения: кочкор айдыҥ 5 кӱни, 2019. Архивировано кочкор айдыҥ 7 кӱни, 2019 јыл.\n- Военно-экономическое сотрудничество союзников по антигитлеровской коалиции, Энциклопедия Великой Отечественной войны Ӱлекер:Wayback, Том 19, & 8, с. 575—603.\n- Архивированная копия. Дата обращения: тулаан айдыҥ 23 кӱни, 2008. Архивировано кӱӱк айдыҥ 11 кӱни, 2008 јыл.\n- Экономический фронт: как поставки по ленд-лизу помогли Красной Армии, РИА Новости, 11 июня, 2017. Дата обращения: кочкор айдыҥ 9 кӱни, 2019. Архивировано кочкор айдыҥ 9 кӱни, 2019 јыл.\n- Чаплыгин А. Значение ленд-лиза для СССР, общественно-политический журнал «Историк». Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 14 кӱни, 2022. Архивировано куран айдыҥ 9 кӱни, 2021 јыл.\n- Магомедханов В. М. Ленд-лиз: Иранский коридор в СССР и курдский вопрос Ӱлекер:Wayback \/\/ Современные проблемы науки и образования. — 2015. — № 1-1.\n- Военно-экономическое сотрудничество союзников по антигитлеровской коалиции, Энциклопедия Великой Отечественной войны Ӱлекер:Wayback, Том 19, & 8, с. 600.\n- Stettinius E. Lend-Lease: Weapon for Victory. N. Y., 1944. P. 228—229.\n- Военно — экономическое сотрудничество союзников по антигитлеровской коалиции, Энциклопедия Великой Отечественной войны Ӱлекер:Wayback, Том 19, & 8, с. 601.\n- За кулисами второй мировой войны. (Волков Ф. Д.). Дата обращения: кандык айдыҥ 30 кӱни, 2008. Архивировано тулаан айдыҥ 25 кӱни, 2015 јыл.\n- The Presidency: Under Four Hats (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 8 кӱни, 2008. Архивировано кӱӱк айдыҥ 11 кӱни, 2008 јыл.\n- Барсенков А. С., Вдовин А. И. История России 1917—2009. — М.: Аспект пресс, 2010. — С. 323.\n- Ленд-лиз \/ Н. Ф. Азясский \/\/ Лас-Тунас — Ломонос. — М. : Большая российская энциклопедия, 2010. — С. 227—228. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] \/ гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 17). — ISBN 978-5-85270-350-7.\n- Бурт В. Монгольский «ленд-лиз»: Верным и надёжным союзником СССР во Второй мировой войне была Монголия Ӱлекер:Wayback \/\/ «Столетие»: информационно-аналитическое издание. — 2018. — 22 июня.\n- Минц М. М. СССР и начало Второй мировой войны \/\/ Труды по россиеведению. — 2011.\n- В. А. Арцыбашев. Проблемы интерпретации Второй мировой войны в контексте идеологического противоборства в биполярном мире в 1955—1991 гг.. — 2016.\n- Быков А. В. Фундаментальные труды по истории Великой Отечественной войны советского периода \/\/ Вестник Омского университета. Серия «Исторические науки». — 2016.\n- Отечественная и зарубежная историография деятельности советской разведки и контрразведки в годы Великой Отечественной войны. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 8 кӱни, 2020. Архивировано сыгын айдыҥ 23 кӱни, 2020 јыл.\n- Фундаментальный многотомный труд «Великая Отечественная война 1941—1945 годов». Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 6 кӱни, 2020. Архивировано кандык айдыҥ 29 кӱни, 2020 јыл.\n- Галлямова Л. И. Новые подходы к изучению истории Великой Отечественной войны в современной российской историографии \/\/ Россия и АТР. — 2010.","id":"<urn:uuid:62b34416-3fa2-49c3-b906-4d10c7a5d7eb>","dump":"CC-MAIN-2023-06","url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%B4%D0%B0-%D0%A2%D3%A7%D1%80%D3%A7%D0%BB_%D1%83%D1%87%D1%83%D0%BD_%D0%A3%D0%BB%D1%83_%D1%98%D1%83%D1%83","date":"2023-01-29T16:36:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-06\/segments\/1674764499744.74\/warc\/CC-MAIN-20230129144110-20230129174110-00405.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9978072643,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":4,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9978072643280029}","num_words":25009,"character_repetition_ratio":0.057,"word_repetition_ratio":0.047,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.998,"perplexity_score":12938.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Јарабас ат\nСурулаган бӱктиҥ ады UTF-8 кодировканыҥ чындык эмес ээчий бичилген символдорлу.\nТӧс бӱк бӱкке бурулар.\n🔥 Top keywords: Тӧс бӱкВикипедия:Ӧмӧликтиҥ порталыВикипедия:ЈартамалыВикипедия:КурултайВикипедия:Талдама бичимелдерАҥылу:Свежие правкиЈопонРоссияАлтай тилКандык айдыҥ 13 кӱниМоскваӰлекер:Тӧс бӱк\/Вики-проекттерМСК+4:00Википедия:Курултай\/2020КазанИталияБӧкКичӱ изӱ айдыҥ 2 кӱниКочкор айдыҥ 26 кӱниБулгаков, Михаил АфанасьевичЭстонияТолстой, Лев НиколаевичКатегория:БастыраСыгын айдыҥ 17 кӱниЧаган айдыҥ 10 кӱниАрсланАлтай РеспубликаТайваньАҥылу:Мой вкладКуран айдыҥ 3 кӱниЈаан изӱ айКуран айдыҥ 23 кӱниАлтынАлтай калыкТулаан айдыҥ 29 кӱниКичӱ изӱ айМексикаВикипедия:Курултай\/2021Татарстан РеспубликаЈаан изӱ айдыҥ 4 кӱниКуран айдыҥ 10 кӱниВикипедия:Кӱнниҥ кӧргӱзӱзиКӱӱк айдыҥ 2 кӱниАҥылу:Моё обсуждениеЈаҥар айдыҥ 19 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 24 кӱниВикипедия:ТалдаштарЈаҥар айдыҥ 10 кӱниСыгын айдыҥ 12 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 10 кӱниӰлекер:Тӧс бӱк\/helpКӱчӱрген айдыҥ 21 кӱниӰлекер:Тӧс бӱк\/featured imageЈаан изӱ айдыҥ 3 кӱниЧаган айдыҥ 23 кӱниӰлекер:Тӧс бӱк\/eventsӰлекер:КарточкаСыгын айдыҥ 20 кӱниЈаҥар айдыҥ 17 кӱниКатегория:Алфавит аайынча кижилерФайл:Kokbayraq flag.svgФайл:Flag of Karelia.svgЈаан изӱ айдыҥ 28 кӱниТулаан айдыҥ 31 кӱниКӱӱк айдыҥ 1 кӱниКӱӱк айдыҥ 26 кӱниКӱӱк айдыҥ 5 кӱниАтЈаан изӱ айдыҥ 17 кӱниСамараКандык айдыҥ 17 кӱниАкчаКатегория:Славян тилдерӰлекер:Тӧс бӱк\/featured articleКӱӱк айӰлекер:Тӧс бӱк\/1000Чейнина, Ольга АлексеевнаАйКееркемелӰлекер:SfnКӱчӱрген айВикипедия:ПрессаКуран айдыҥ 4 кӱниЈаҥар айдыҥ 11 кӱниКуран айдыҥ 18 кӱниМодуль:InfoboxImageЈаҥар айдыҥ 21 кӱниФайл:Flag of Kyrgyzstan.svgФайл:FullMoon2010.jpgКичӱ изӱ айдыҥ 15 кӱниКуран айдыҥ 12 кӱниАлтай кырайӰлӱрген айдыҥ 12 кӱниДондо РостовКичӱ изӱ айдыҥ 16 кӱниФинляндияКатегория:Россия Федерацияныҥ субъектериСыгын айдыҥ 16 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 1 кӱни","id":"<urn:uuid:bc673440-bb5a-427d-aae9-516d23943d8d>","dump":"CC-MAIN-2023-14","url":"https:\/\/duhoc.cn\/baike\/alt\/%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD:%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD_%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD_(1940-1944)","date":"2023-03-30T02:33:52Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-14\/segments\/1679296949093.14\/warc\/CC-MAIN-20230330004340-20230330034340-00264.warc.gz","language":"alt","language_score":0.999890089,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":41,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9998900890350342}","num_words":505,"character_repetition_ratio":0.108,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.028,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11709.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Јарабас ат\nСурулаган бӱктиҥ ады UTF-8 кодировканыҥ чындык эмес ээчий бичилген символдорлу.\nТӧс бӱк бӱкке бурулар.\n🔥 Top keywords: Тӧс бӱкВикипедия:Ӧмӧликтиҥ порталыВикипедия:ЈартамалыВикипедия:КурултайМСК+4:00Аҥылу:Свежие правкиЈопонВикипедия:Талдама бичимелдерВикипедия:Курултай\/2020Алтай РеспубликаКатегория:ГеографияОрус тилМоскваЧаган айдыҥ 21 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 10 кӱниЧаган айдыҥ 1 кӱниТуружаачы:TastarakayВикипедия:Курултай\/2021Категория:Кудай јаҥыТуружаачы:DaveZ123Мый ТууАҥылу:ПоискКичӱ изӱ айдыҥ 6 кӱниМаральник-1Туружаачы:КергилКичӱ изӱ айдыҥ 5 кӱниКочкор айдыҥ 17 кӱниЫйык-АгашКатегория:БастыраАлтай тилКичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱниКандык айдыҥ 27 кӱниАйӰлекер:Навигациялык таблицаРоссияАда-Тӧрӧл учун Улу јууВоронежМексикаПалкин, Эркемен МатыновичКатегория:Тулаан айКатегория:МатематикаЈаан изӱ айдыҥ 15 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 16 кӱниКатегория:БилимКичӱ изӱ айдыҥ 10 кӱниКуран айдыҥ 30 кӱниМаатаи, ВангариАлтай калыкЧаган айдыҥ 30 кӱниТулаа�� айдыҥ 3 кӱниВолгоградӰлӱрген айдыҥ 26 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 13 кӱниСыгын айдыҥ 3 кӱниКочкор айдыҥ 15 кӱниӰлӱрген айдыҥ 9 кӱниАҥылу:Мой вкладТулаан айдыҥ 12 кӱниСыгын айКатегория:Азияныҥ ороондорыЈаан изӱ айдыҥ 13 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 28 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 26 кӱниЈаан изӱ айФинляндияВикипедия:АдминистраторлорИталияАҥылу:Моё обсуждениеЧаган айдыҥ 18 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 29 кӱниКандык айдыҥ 10 кӱниСаруева, Александра ФёдоровнаСтатуяӰлӱрген айдыҥ 22 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 20 кӱниКатегория:Википедия:БолушКӱӱк айдыҥ 8 кӱниЈаҥар айдыҥ 8 кӱниКуран айдыҥ 19 кӱниСыгын айдыҥ 13 кӱниКочкор айдыҥ 7 кӱниСыгын айдыҥ 5 кӱниЧаган айдыҥ 19 кӱниКочкор айдыҥ 26 кӱниКочкор айдыҥ 9 кӱниОносЫжыЈаан изӱ айдыҥ 8 кӱниУраҥкайТулаан айдыҥ 15 кӱниПушкин, Александр СергеевичКӱӱк айдыҥ 15 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 4 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 27 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 12 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 23 кӱниКочкор айдыҥ 4 кӱниКандык айдыҥ 14 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 25 кӱни","id":"<urn:uuid:00d1e490-c860-48b8-a283-6e1d05f69538>","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/duhoc.cn\/baike\/alt\/%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD_%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD_%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD_20_%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD","date":"2023-06-07T19:20:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224654012.67\/warc\/CC-MAIN-20230607175304-20230607205304-00580.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999939203,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":25,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999939203262329}","num_words":459,"character_repetition_ratio":0.144,"word_repetition_ratio":0.044,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.031,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12265.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Јарабас ат\nСурулаган бӱктиҥ ады UTF-8 кодировканыҥ чындык эмес ээчий бичилген символдорлу.\nТӧс бӱк бӱкке бурулар.\n🔥 Top keywords: Тӧс бӱкВикипедия:Ӧмӧликтиҥ порталыВикипедия:КурултайВикипедия:ЈартамалыМСК+4:00ЈопонИталияРоссияВикипедия:Кӱнниҥ кӧргӱзӱзиВикипедия:Талдама бичимелдерСаруева, Александра ФёдоровнаМоскваКичӱ изӱ айдыҥ 5 кӱниАлтай тилВикипедия:Курултай\/2020Аҥылу:Мой вкладКраснодарӰлекер:Cite webАҥылу:ПоискАҥылу:Свежие правкиКатегория:Европаныҥ ороондорыӰлӱрген айӰлекер:cite webАйАлтай РеспубликаКатегория:БастыраАлтай калыкФинляндияЧаган айдыҥ 26 кӱниЈаан изӱ айКаспаӰлекер:Тӧс бӱк\/featured imageВикипедия:ТалдаштарТуружаачы:AMY 81-412Кичӱ изӱ айдыҥ 4 кӱниБел-АжуКӱӱк айКатегория:Википедия:БолушСанкт-ПетербургЭстонияЭдилВикипедия:АдминистраторлорУлалуӰлекер:Тӧс бӱк\/helpАҥылу:Моё обсуждениеСыгын айдыҥ 28 кӱниӰлекер:Тӧс бӱк\/1000Јаҥар айТурбаза «Кадын»Орус тилКичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱниПутин, Владимир ВладимировичВоронежКичӱ изӱ айдыҥ 3 кӱниФайл:Flag of Perm Krai.svgФайл:Národní divadlo Altajské republiky, Gorno-Altajsk.jpgМодуль:Color contrast\/colorsӰлекер:OnLuaКуран айдыҥ 17 кӱниЛеонардо да ВинчиМаатаи, ВангариЛевинкаКатегория:ВикипедияЈаан изӱ айдыҥ 13 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 18 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱниЧаган айдыҥ 29 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 13 кӱниФайл:Flag of Dagestan.svgБарнаулӰлекер:Тӧс бӱк\/featured articleФайл:Flag of Adygea.svgАлтай Республиканыҥ маанызыӰлекер:ПозКарта\/картаКаинчин, Јыбаш БӧрӱковичФайл:Flag of Karachay-Cherkessia.svgКатегория:Города-герои СССРКочкор айдыҥ 15 кӱниФайл:Flag of Azerbaijan.svgКичӱ изӱ айдыҥ 2 кӱниЈаҥар айдыҥ 29 кӱниӰлекер:SfnӰлекер:Тӧс бӱк\/newӰлекер:Тӧс бӱк\/eventsКичӱ изӱ айдыҥ 14 кӱниТуружаачыны шӱӱжери:BakpayКазахстанӰлекер:ПозКарта\/меткаФайл:Flag of Mari El.svgВолгоградКуран айдыҥ 24 кӱниФайл:Flag of Turkey.svgЧаган айдыҥ 1 кӱниТолстой, Лев НиколаевичДеледда, ГрацияКуран айдыҥ 12 кӱниГез, АндреаБӧрӱКандык айдыҥ 27 кӱни","id":"<urn:uuid:23ee417f-5bd2-4fcb-b917-3ff22f906767>","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/duhoc.cn\/baike\/alt\/%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD,_%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD_%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD","date":"2023-06-06T12:34:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224652569.73\/warc\/CC-MAIN-20230606114156-20230606144156-00298.warc.gz","language":"alt","language_score":0.990896225,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9908962249755859}","num_words":594,"character_repetition_ratio":0.102,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.155,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.997,"perplexity_score":6732.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Библиядын шалғануғ јооқтар 27 рассказов из Библии на челканском языке с русским переводом. В книге ведется повествование от сотворения мира до пришествия Иисуса Христа. Скачать ЈЕР ПӰТКЕНИАйтле алда Қудай тегри ле јерни јайаан. Кӧдӧре јер суғда поон. Јерде қаращы поон. Ааҥ соонде Қудай:– Jарық ползын! – теп айтқан.Јерде јарық полпан. Јарық јақшы полпаны Қудай кӧрал, оланы қаращыдын пашқа этсаан. Јарықты «тӱш», қаращыны «тӱн» теп адапсаан. Айдет, паштапта кӱн тозылпан.Ааҥ соон Қудай айтқан:– Суғны эки пашқа пӧлийере, тегриниҥ тӱви ползын.Айдет полпан. Қудай тегри қадында ла сыртында суғларны эки пашқа пӧлийен.Ааҥ айтқан ақ щылап полпан. Айдет, экинҗи кӱн тозылпан.Ааҥ соонде Қудай айтқан:– Тегри қадында суғ пыр јерге қатышсын, јер кӧрӱнзин.Айдет полпан. Қудай суғ јок јерни «jер» теп адапсаан, пыр јерге қатышкан суғны«њаан суғ» теп адапсаан. Қудай аны јакшы теп кӧран.Ааҥ соон Қудай:– Jер сыртында ӱреннӱғ ӧлӧҥнер ле јеещтӱғ ағаштар ӧссин теп айтқан.Ол айтқан ақ щылап пӱтпан. По јақшы пооны Қудай кӧран. Айдет, ӱҗинҗи кӱн тозылпан.Ааҥ соон Қудай айтқан:– Кӱн ле тӱн пашқа ползын, кӱннер ле јылларны кӧрере, тегриде щалатан њимелер ползын теп, Ол айтқан.Айтқан ақ щылап, тегриде қойыщ, ай ла щағаннар полпан. Поны Қудай јақшы теп кӧран. Айдет, тӧртинҗи кӱн ӧтпан.Ааҥ соон Қудай айтқан:– Суғде палықтар ла аҥнар ползын, тегриде қуштар ущсын.Қайдет айтқан, айдет ақ полпан.Јайапсаан палықтары, суғныҥ аҥнары, қуштары јақшы теп, Қудай кӧран. Ол тушта Қудай ыларге айтқан:– Слер кӧптеп, кӧдере суғде, тегриде јатар. Айдет, пеҗинҗи кӱн тозылпан. Ааҥ соон Қудай айтқан:– Jер сыртында пашқа-пашқа аҥнар ползын.Қайдет айтқан, айдет ле полпан. Јайапсаан аҥнарыны Қудай јақшы теп кӧран. Аҥ соонде Қудай айтқан:– Эме пыс ущ кижи јайапсаарым. Ол палықтарныҥ, қуштарныҥ, аҥнарныҥ, кӧдӧре ле јер сыртыныҥ қааны полор. Қудай пойы ақ ущ эр ле қаат киҗи јайаван.Ол ыларге айтқан:– Слер кӧптеп, јер сыртына толып, Мен јайапсаан палықтарға, қуштарға, аҥнарға қаан полор.Ааҥ соон Қудай кижилерге айтқан:– Кӧрзер, Мен слерге јеещ эдере, кӧдӧре ӱреннӱғ ӧлӧҥнерни, јеещтӱғ ағаштарны пертим, аҥнар ла қуштарға јер сыртында кӧдӧре ӧлӧҥни јеещ этпертим.Кӧдӧре айтқан ақ щылап полпан. Ааҥ соон кӧдӧре јайапсаан њимелерни кӧран, кӧдӧре ҥай јақшы поон. Айдет, алтынҗы кӱн тозылпан.Јетинҗи кӱн Қудай пыр њиме этпеен. Олаҥ ужун јетинҗи кӱнни Қудай ӧскӧ кӱннердин пашқа этсаан. Киҗи алты кӱн иштепјит, јетинҗи кӱн пыр њиме этпийт.Пыс јаттын јерни Қудай айдет јайапсаан. ҚУДАЙ КИҖИНИ ПӰДӰРГЕНИПo тегрени, јерни ле киҗини Қудай пӱдӱрген кереенде јооқ. Јерде щырваллар, ӧлӧҥнер јоқ полғон. Қудай јерза њаҥмыр ийвеен. Јердин пуғ ӧрӧ щығал, аны суғарған.Jерниҥ сыртында киҗи jок поон. Қудай јерниҥ тозынындын киҗини јайавал, тананыҥ ӱдӱжене қут кийдире ӱвӱрийен, ол тирилпан. Аҥ соонде Қудай Эдем теп кеен јер јазавал, киҗини аа јатырсаан. Қудай анда қандуғ ла ағаштар ощотсаан, ылар кеен ле кӧп јеещтӱғ поон.Ол Эдем теп јерниҥ ортозында эки ағаш ощотсаан. Пырсиныҥ јеглеги јадын перјит, экинҗизиниҥ јеглеги јақшы ла њеменни оҥновийере сағыш перјит. Эдемдин ағтын суғ ол јерни суғарған. Қудай Эдемни, кеен јерни кӱтсин теп, анда киҗини јатырсаан.Қудай ола айтқан:– Қандуғ ла ағаштыҥ јеглегин је, јақшы ла њеменни оҥновийере сағыш пертин ағаштын јеве! Јевийзеҥ, ӧлпарарзын.Қудай јерде аҥнарны, қуштарны јайапсал, киҗиге персаан: киҗи қайдет ыларны адапсаар, айдет ползын теп, айтсаан. Киҗи кӧдӧре малны, аҥнарны, қуштарны адапса- ан. Ол кӧп аҥнар, қуштар ортозында пойы ущ, ола полыжатан киҗи таппаан.Аҥ соонде Қудай айтқан:– Киҗиге њасқан њемен, ола полыштан киҗи јайап перерим.Қудай киҗини тыҥ уйтатсал, пыр кавырғазыны щығарал, андын қаат киҗи јазавийен. Аны кӧрал, Адам сӧӧнпан:– По мен ущ, мееҥ кавырғамдын этсаан қаат киҗи.Ааҥ ужун эр киҗи ада-аназыны артыссал, қуртыйала јатјит. Ылар экилези јылааш поон, пой-пойындын ыйалвааныр. ЊЕМЕН ЈАДЫН ПАШТАЛҒАНЫ КЕРЕЕНДЕКӧдӧре аҥнарныҥ ортозында јылан айтле сыған полғон. Адам ла қуртыйа Ева кеен јерде јатқаныр.Пыр қатап јылан Еваза келеверкеп, сурапјит:– Слерге Қудай «по јеглектерни јевес» теп, щын айтты вен? Ева айтјит:– Пыс кӧдӧре јеглектерни јептивис, Қудай «њаҥыс ла кеен јерниҥ айтле ортозында пыр ла ағаштын јеглегини јевес» теп кӧзӧтсаан.– Қайт? – теп, јылан сурапјит.– Ол јеглектерни јевийзевис, ӧлқаларывыс теп, Қудай айтқан.– Слер ол јеглектерни јевийзеер, Қудай ақ ущ, јақшы ла њеменни кӧдӧре оҥныйерзеер теп, јылан айтјит.Ева паркеп кӧрзе, щын ақ ағашта кеен јеглектер ӧсјит. Ол јеглекти ӱзал, пойы јеп кӧрий, Адамға перген. Ааҥ соонде, оҥнонзылар ла, јылааш полтырлар. Қавақтар алал, кийим эданар.Қудайныҥ ӱни уғулпанде, қоруғалкеп, јӧӧжӧнқаныр.– Адам, сен қайда? – теп, Қудай сурапјит.– Мен Сееҥ ӱниҥ уғал, қорығал, јылааш полғоныма ыйалпар, јӧӧжӧнқаам – теп, Адам айтјит.– Кем саа jылаашсын теп айтты эн? Сен ол јеглектерни једиҥ мен? – теп, Қудай сурапјит. – Маа Сееҥ перген қуртыйаҥ ӱспеенде, јеем.– Ева, сен јуғ этсааҥ? – теп, Қудай сураан. Ева айтјит:– Jылан мени јӧйлӧвийенде, мен јеглекти јеем. Қудай јыланға айтјит:– Сен њемен этсаан ужун сени карғаптым.Адам ла Ева Қудайны уқпаан ужун, ыларға тередин кийимнер этпер, кеен јердин сӱрсаан. Јадын пертин јеглектерни јевезинер теп, Қудай пойыныҥ јалҗызыны ол ағаштын қыйнына туруссаан. КАИН ЛЕ АВЕЛЬАдам ла Ева Эдем јердин сӱрдиралкеп, парийенир. Пыр эвещ полғондо ыларда эки оолащ тӧрӧпан. Пыр оолащты Каин теп адапсааныр, экинҗи оолаҗиАвель полғон. Оолащтар ӧспанар. Каин қырада аш салған, Авель тезе мал азыраан. Пыр қатап ылар Қудайға паш қойора келевенир. Каин қырада ӧстираан њимелерни экелген, Авель тезе севис қойыҗақ экелген. Қудай ыларны кӧралкеп, Авельныҥ қойыҗаны алан. Каинниҥ ощоткон њимелерни Ол алвинсаан. Каинниҥ қаны тыҥ қурпан.Қудай Каиндин сурапјит:– Jуғ ужун сееҥ қаныҥ қурјит? Јақшы сананзаҥ, сееҥ јӱрееҥе јақшы полор, ол ажық полор. Њемен санан јорзоҥ, јӱрееҥе аар полор, њемен қатыжар. Сен њемен њимеге пастырвин, аны њеҥийзеҥ!Пыр қатап Каин ле Авель қыраза парғаныр. Қырада Каин Авельни ӧлтӧрийкеп, пойы қашқан.Қудай сурапјит:– Каин, сееҥ қарындажыҥ Авель қайда эн?– Мен оланы кӧрдим мен? Қудай айтјит:– Сен қарындажыҥны ӧлтӧрсааҥ, оланы Мен оҥноптым, Мен олаҥ қаныны кӧртим. Айде њемен њаҥнынсан уҗун, сени по јаттын јериҥдин сӱрийерим. Эме сен қайда ла пас јорзоҥ, јер саа јеещ первес.Каин Қудайға айтјит:– Сен мени мындын сӱрийзеҥ, мени киҗилер ӧлтӧр саарлар. Қудай айтјит:– Мен сени кӧрӧм, саа пыр киҗи тегвес.Каин Қудайныҥ сӧстӧрини уғалкеп, тоғро пазалкеп, парийен. ЩАЙАҚАдам ла Евада палар тӧрӧӧнир. Јер сыртында киҗилер кӧп полпаныр. Ылар њемен киҗилер полғоныр, њемен њимелер эткенир. Олаҥ ужун Қудай јерниҥ сыртында кӧдӧре пар њимени јок эдере сананан.Пыр ла Ной теп киҗи Қудайныҥ јӱреене қирқан моон. Кудай қайдет санаан, Ной айдет јатқан. Қудай Нойге айтјит:– Мен њаан суғле кӧдӧре тирӱғ њимелерни јоқ эдерим. Је сени, сееҥ јуртыҥны Мен артыссалара санантым. Сен њаан кеве јазавал, кӧдӧре тирӱғ њимелердин экидин ал, кӧдӧрелерине јийтен јеещ алал, анаары кирқаларзар. Ной Қудай айтқан щылап, кӧдӧре эдан.Ол њаан кеве јазап, тӧзийерде, щайақ јеткенде, ола алты јӱс јаш поон. Қудай Нойга:– Ол кевеге кӧдӧре јуртыҥла, аҥнарла кирал, – теп айтқан.Ааҥ соон Қудай њаан кевениҥ эҗигини јавийен. Қудай јерза тыҥ јут ийевен. Ол қырық кӱн ле қырық тӱн урған. Суғ њааныппаан, щайақ полып, ээс қырларны јавийен. Кӧдӧре аҥнар, қуштар ла киҗилер щӧҥӧқаныр. Суғныҥ сыртында њаан кеве ле ақ јорғон. Қудай ылар кереенде сананан. Пеш ай эртпанде, Қудай јерза салғын ийевен. Суғ соол щыққан. Њаан кеве қырларныҥ ортозына турыйен. Пыр эвещ полғондо қырларныҥ паш- тары кӧрӱн щыққаныр. Ной кӧзнӧкти аҗий, карғаны пожодыйен. Қуру јер таппин, ол қарщы келевен. Пыр эвещ полғондо, ӧскӧ қушты пожодийен. Қуш қарщы келвинсаан. Эки ай эртпанде, јерде суғ соолпаан. Ной эжикти аҗыйеле, јер қурпаны кӧран. Қудай Нойға айјит:– Сен пойыҥныҥ јуртыҥла, кӧдӧре аҥнарле кеведин щықтар.Ной Қудайға паш қойтон јер јазавал, севис қойыҗақты кӱйдирийен. Қудай сӧӧнпар, айтјит:– Jерни киҗилер ужун паза қарғавассым. Киҗи тӧрӧӧндин ла пере јӱреенде, иҗинде њемен эдере пелен полјит.Қудай Нойны ла олаҥ јуртыны алғапсаан:– Пала тӧрӧдип, јерниҥ сыртына киҗилер таратсын теп слерни айттым. Паза мындуғ щайақ полвос. Слер тегриде једенни кӧрал, Мен јуғ теп айтқаным сананарзаар.Јер сыртында пар-јок њимелерни Қудай алғапсаан. Щайақ паза полвос теп, Қудай пойыныҥ сӧзин перген. Қудай Пойыныҥ сӧзин эме да пӱдӱрјит. ТИЛЛЕР АРЛАШҚАН ЈЕРJаан щайақ соонде Нойныҥ палары кӧптеп, аҗық, јайдақ јерде јатқаныр.Ылар пыр тилле јооқтышқаныр. Пыр қатап пойларыныҥ адыны Қудайдын ээс кӧдӧрера санананыр.Олаҥ ужун њаан, ээс тегриге једетен уғ јазавалтан теп јооқтожаныр. Иштерини пӱдӱр щыққанарынде, Қудай кӧрјит:– Пыр тилле јооқтыжып, јуғ сананғанарын эдарлар, теп Қудай сананјит.Олаҥ ужун киҗилерни пашка-пашка тиллерле јооқтыжып, пой-пойларыны оҥновазынар теп этсаан. Ол киҗилерни пашқа-пашқа таратсаан.Олаҥ ужун ылар этин иштерини пӱдӱралвинсааныр, иш турқаан. Ылар аны артыс- сааныр.Ол јерниҥ адыны Вавилон теп адапсааныр. Тиллер арлашқан јер теени. ҚУДАЙ АВРААМНЫ АЛҒАҒАНЫКудай Авраамға айтјит:– Авраам, пойыҥдын јатқан јериҥдин, адаҥныҥ ӱйиндин щығалкеп, Мен кӧзӧтпен јерза пар. Мен сендин њаан қалық щығарарым. Сени алғапкеп, адыҥны улуғ этсаарым. Сени алғаптын киҗилерини Мен алғапсаарым. Њемен айтқан киҗилерини қарғапсаарым. Јер сыртына јаттын кӧдӧре қалықты сен ажыра алғапсаарым.Авраам Қудай айтқаныла щығалкеп, параверқан. Олаҥле қожо ажазыныҥ оолы Лот парған. Ол јердин щығыйенде, Авраамға јетен пеш јаш полғон. Авраам пойыныҥ қуртыйаны Сарраны, Лотты, пар – јоқ јивищтерини алалкеп, Қудайныҥ кӧзӧдевен јеринза параверқаныр. Авраам Қудайныҥ кӧзӧдевен јериле јорып, њаан ағашқа јетпан. Анда јаттын киҗилер пар полғон.Қудай Авраамза келеверкеп, айтқан:– Мен по јерни сееҥ паларыҥа, паларыҥныҥ паларына пертим. Авраам ол јерде Қудайға паш қойғон. ҚУДАЙ АВРААМНЫҤ ПӰТИНИНИ КӦРӦРЕ САНААНКудай Авраамны қанҗып тыҥ Оланы уғар теп кӧрийере санаан.– Авраам! – теп, Кудай айткан.– По мен – теп, Авраам айтјит.– Пойыҥныҥ њаҥыс ла кӧӧлинтин оолыҥны, Исаакты алалкеп, қырларза пар. Мен кӧзӧдевен қырда оолыҥны кӱйдӱркеп, Маа паш қойсал.Авраам эртен эрте туралкеп, пойыныҥ эки јалҗызыны ла оолыны Исаакты алан. Ол пашқойора, одыҥ јаран, Қудайныҥ кӧзӧдевен јеринза пар щыққан. Ӱҗинҗи кӱнде Авраам ыраақтын ол јерни кӧран. Аҥ соонде Авраам пойыныҥ јалҗыларына айтқан:– Слер мында артқалар, мен оолымла паркеп, паш қойал, слерза қарщы келеверис.Авраам Исаакка одыҥны јӱктетсал, пойы от ло пыҗақ алал, андын ары парийен.Исаак пойыныҥ адазына Авраамға айтјит:– Адам!– Јуғ эн, мееҥ оолым? – теп, Авраам айтјит. Исаак айтјит:– По от ло одыҥ пар, Қудайга кӱйдӱрере қойыҗақ кайда эн? Авраам айтјит:– Қудай кӱйдӱрере қойыҗакты Пойы тавар.Андын ары экеле партылар. Авраам Қудайныҥ кӧзӧтсаан јерине келеверкеп, паш қойора, оолыны кӱйдӱрере, одыҥны салсалды. Авраам оолыны Исаакты тақсаан, одыҥныҥ сыртына салсаан. Ол қолына пыжақты алалкеп, ӧрӧ кӧдиран, пойыныҥ оолыны қадавийере санаан. Ол тушта Қудайныҥ элҗизи тегридин қыйғырийен:– Авраам, Авраам!– По мен! – теп, ол айтјит.– Палаҥа қолыҥны кӧдӧрве, пыр њиме олаҥле этпе! Қудайға сен қорықсын! Қудай айтјит:– Пойыҥныҥ пыр ле оолыҥны Маа перийере ажынминзаҥ теп, Мен эме кӧрам.Авраам кӧрзӧ, олаҥ арғазында қойыҗақ щырвалларға оролқеп, турјит. Авраам қойыҗақты алалкеп, пойыныҥ оолыныҥ орына кӱйдирийере салсаан.Ол јерни Авраам «Қудай кӧртин јер» теп адапсаан.Аҥ соонде тегридин Қудайныҥ элҗизи экинҗи қатап қыйғырийен:– Пойыҥныҥ пыр ле оолыҥны ажынминзан ужун, Мен сени тыҥ алғыйерим. Паларыҥныҥ паларыны тегридин щағаннары ущ, кӧлниҥ јарында қувақ ущ кӧптӧт саарым. Сееҥ паларыҥ ажыра јер сыртында кӧдӧре кижилерни алғыйерим.Авраам пойыныҥ оолаҗыла јалҗыларынза келеверкеп, ылар јава њанақаныр. ҚУДАЙНЫҤ КИЖИЛЕРГЕ ПӰДӰРЕТЕН ТЕП АЙТҚАН ОН СӦЗИКудай Авраамдын њаан қалық щығарарым теп перген сӧзи ужун, андын кӧп қалық таратқан. По қалық Қудай кереенде оҥновалып, Ааҥ кереенде кӧдӧреӧскӧ қалықтарға јооқтозынар теп Ол санаан. По қалықты израиль ол эвезе еврей теп адаан.Пуруна тушта израиль қалық Египет јеринде тӧрт јӱс јыл јатқан. Ол јерниҥ киҗилери ыларны уйур пазынған. Ааҥ соонде Қудай Моисей теп киҗини талавал, олаҥ ажыра пойыныҥ қалығыны Египеттин щығараан. Қудай пойыныҥ киҗилерини јерниҥ сыртын- да јаттын қалықтар ущ эвес, ӧскӧ ползын теп санаан. Олаҥ ужун Ол қалығына јадында пӱдӱретен Он Сӧс перген. Анда ылар қайдет јадатаны кереенде айтқан. Ол Сӧстӧрни пӱдӱрзелер, Қудай сӧӧнер. Қудай Моисейге по Сӧстӧрни Синай теп қырда айтқан. Аны Қудай пойыныҥ қолыла таш јарщащтерде щийсаан:– Мен сееҥ Қудайыҥ.– Мен сени Египеттиҥ қааннарыныҥ јалҗылары полвазын теп, ыларныҥ қолындын аалқам.– Сенде Мендин ӧскӧ қудай полвазын. Пойыҥа қандуғ да қудай јазава. Пойыҥа тегриде, јерде, суғде тыннуғ њиме ущ қудай этпе.– Қолло јазаван њимелерге паш қойво. Мен сееҥ Қудайыҥ.Мени кӧр щыдавийтин, уқ щыдавийтин киҗиниҥ паларына ӱҗинҗи, тӧртинҗи де ӱйеге јетире њемен једер.Айдет ақ Мени кӧӧлинип, Мееҥ Сӧстӧримни пӱдӱртин киҗилерниҥ паларына муҥ ӱйеге јетире Мееҥ јақшым једер.– Мееҥ адым јақаала адава.Мееҥ адымны јақаала адаптын киҗиге њемен једер.– Јетинҗи кӱнни, суббот кӱнни ундыва. Ол кӱнни сен пашқа ӧттир.Алты ��ӱн пойыҥа керектӱғ кӧдӧре иштерни эт, јетинҗи кӱн, суббот кӱнде пойыҥ да, сееҥ оолыҥ да, сееҥ қызыҥ да, сееҥ јалҗыҥ да, сееҥ малыҥ да, сееҥ айылҗыҥ да пыр њиме этпелер.– Қудай јерни, тегрини ле суғны, кӧдӧре пар њимени алты кӱн јайавал, јетинҗи кӱн пыр њиме этпеен. Олаҥ ужун јетинҗи кӱнни Ол артқаннарындын ӧскӧ этсаан.– Қудай пертин јерде уйур јорора, адаҥ ла анаҥны тооп јор.– Ӧлтӧрве.– Қуртыйаҥдын ӧскӧ қаатарза кӧрве, апщыйаҥдын ӧскӧ эрлерза кӧрве.– Урлава.– Кӧриҗиҥ кереенде јӧйлеве, ааҥ кереенде њемен јооқтова.– Кӧриҗиҥниҥ ӱйина, олаҥ қуртыйана, јалҗызына, адына, кӧриҗиҥниҥ пыр да њимезине кӱзеве.По пӱдӱретен Сӧстӧрни Қудай Моисейге јооктоптында, ол Синай теп қырда полғон. Киҗилер тезе турсал, аны тӧверте қаранар. Кӧдӧре қыр тӱдеп, силгинтин ужун, пащын киҗилер қорықпаныр. Моисей тӧвӧн тӱшкел, јооқтоппеенде, ылар Моисейге айтқаныр:– Сен Қудайла јооқтожал, пыске айтсаҥ, пыс уғарыс. Пыс ӧлвезин теп, Қудай Пойы пысле јооктошпазын.Моисей киҗилерге айтқан:– Корықпалар! Слер Қудайныҥ Сӧзин уғал, њемен керектер этпессер – теп, Қудай сананјит. ҚУДАЙНЫҤ ЭЛҖИЗИ МАРИЯЗА КЕЛЕВЕНАвраам јатқандын пери кӧп јыллар эртпан. Авраамныҥ тӧрӧӧн-туғанында Иосиф ла олаҥ сырғалыйи Мария теп киҗилер полғон. Ылар қатышқалақ полғон.Қудайныҥ элҗизи Марияза келеверкеп, айтқан:– Мария, Қудай сенле кожо! Ол сени алғапјит, қаат киҗилердин сени талаван. Олаҥ сӧстӧрини қыс уғалкеп, оҥњоқ тыҥ айнықсап, қорықпан.Қудайныҥ элҗизи айтқан:– Мария, қорықпа, Қудайныҥ јақшызы саа келер. Сен айлу половеркеп, оол тӧрӧдалкеп, оланы Иисус теп адап саларзын, «Қудай киҗилерни аалқалар» теен. Ол улуғ полор. Оланы тегриде Қудайныҥ Оолы теп айдарлар. Ол Авраамныҥ тӧрӧӧн-туғаныныҥ қааннарыныҥ њааны полор. Ол јажына кӧдӧре қалықтарныҥ Қааны полор.Мария суравийен:– Ол қайдет полпарар эн? Мен пыр да эрле қонмам. Қудайныҥ элҗизи айтјит:– Сенза Қудайныҥ Ару Қуды келер, сен Ааҥ кӱҗиле айлу полпарарзыҥ. Сен тӧрӧдаан палаҥны Қудайныҥ Оолы теп адыйарлар.Мария айтқан:– Сееҥ айтқаныҥла кӧдӧре пӱтсин. Мен Қудайымны тооп јортым, кӧӧлинтим. Қудайныҥ элҗизи парийен. ИИСУС ХРИСТОСТЫҤ ТӦРӦӦНИПуруна тушта Қудай киҗилерге сӧзин перген – Ааҥ ийевен Киҗизи кӧдӧре киҗилерниҥ њеменини јоқ этсалар. Киҗилерни аалқалтан Қудайныҥ киҗизиниҥ ады Иисус Христос полғон. Ол иудей қалықтын тӧрийтен киҗи полғон. Қудайныҥ кӧспӧкщилери по пийде полотоны алда кӧрсаанар. Иудей қалық поны уйур-уйур қараан.Қудайныҥ перген сӧзи пийдет полпан. Иисустыҥ аназы ползын теп, Қудай Мария теен ару қысты талаван. Марияныҥ пойдоҥы Иосиф полғон. Ылар қатышқалақта, Мария айлу полқаан теп, Иосиф оҥнован. Иосиф јақшы киҗи ужун, Марияны уйатқа тӱжервеске, шымҗан пожодийере сананаан. Иосиф уйтаптынде, Қудайныҥ элҗизи келевер, айтқан:– Марияны қуртыйаҥ эдере қорықпа, ол киҗидин эвес, Ару Қуттын айлу полқаан. Ол оолащ тӧрӧдалар, аны сен Иисус теп адапсал. Ол пойыныҥ киҗилерини њемендин аалқалар.По кӧдӧре Қудайныҥ кӧспӧкщилери алынде қайдет айтқан, айдет полпан:– Ару қыс айлу полпар, оолащ тӧрӧдалар, Аны Эммануил теп адапсалар, «Қудай пысле қожо» теени.Иосиф ойғонкел, Қудайныҥ јалҗызы қайдет айтқан, айдет этсаан. Ол Марияны қуртыйа эдип алан, пала тӧрӧнҗи, ылар қожо уйтаваныр.Иисус тӧрӧпанде, Иерусалимза ыраақтын матап сағышту киҗилер келевенир. Ылар Ирод қаанза келевер, суравийенир:– Иудейныҥ Қааны қайда тӧрӧпаан?Пыс Ааҥ кӱйпан щағанны қойыщ щықтын јерде кӧравыс. Ола паш қойора келевевис. Ирод ле кӧдӧре Иерусалимниҥ киҗилери поны уғал, қорықпанар. Ирод қаан кӧдӧре авыстарны, њаҥға ӱғреттин киҗилерни қавыралкеп, ылардын сураан:– Қудай ийевен Христос қайда тӧрӧзе керек поон? Ылар айтқаныр:– Вифлеемде теп, кӧспӧкщилер щийсааныр. Ааҥ соонде Ирод матап сағышту кижилердин по щаған тегриде қаҗан кӱйпан кереенде оҥнован.– Ылар Вифлеемза паркеп, ойоқ кереенде оҥновал, қарщы келевер, ола кӧдӧре јооктоп перзин, теен. Мен ола паркеп, паш қойорым теен.Матап сағышту киҗилер аны уғал, парийпаныр. Тегриде щаған ыларныҥ алында јолны кӧзӧдал, апарған. Щаған пала тӧрӧпан јерниҥ сыртында тоқтопан. Щаған тоқтопаны кӧрал, ылар матап сӧӧнпаныр. Ылар уғза кирпар, ойоқты ла Ааҥ аназы Ма- рияны кӧранар. Ола јерге јетире паш қойып, палаға қыйват њимелер пергенир. Ааҥ соонде Қудайныҥ элҗизи ыларға тӱжелген. «Њаанјатса, слер келген јолло парвалар», – теп айтқан. Ылар пойыныҥ јеринза ӧскӧ јолло њанақаныр.Қудайныҥ элҗизи Иосифтиҥ тӱжинде айтқан:– Тур, ойоқты ла аназыны алал, Египет јерза тевин. Мен саа айтпанҗы, анда ла јатар. Ирод ойоқты тавал, ӧлтӱререйт.Иосиф ойоқты аназыла алал, тӱнде Египетза парийенир. Ирод каан ӧлгӧнҗи, ылар анда јатканыр. Пийдет алынде Иисус кереенде Қудайныҥ айтқан сӧзи пӱтпан «Мен Египеттин Пойымныҥ оолымны айтыраам».Матап сағышту киҗилер ола келвеен теп, Иродтыҥ қаны тыҥ қурпан. Ол Вифлеемза эки јаш јетпен кӧдӧре ойоқторны ӧлтӱрсалзын теп, пойыныҥ киҗилерини ийевен. Пийдет кӧспӧкщилерниҥ пуруна щийсааны пӱтпан. Ирод қаан ӧлпанде, Қудайныҥ элҗизи Иосифтиҥ тӱжинде айтқан:– Ойок ло аназыны алал, уғза њанар. Ойоқты ӧлтӱрере санаан киҗи ӧлқаан. Иосиф эртен турал, ойоқ ло аназыны алал, Израильза њянкеенир. Иродтын орына ааҥ оолы қаан полқааны оҥновал, Иосиф ана парара қорықпан. Қудайныҥ элҗизи ола қатап келевер, Галлилей теп јерза парзын теен. Ааҥ ужун Иосиф Назарет теп јерза парған. Христостыҥ ады Назорей полор теп, кӧспӧкщилерниҥ айтқаны пӱтпан. ИИСУСТЫ СУҒҒА КИЙДИРГЕНИИоанн келеверкеп, қувакту щӧлде јаттын киҗилерни суғға кийдирип, пийдет айтқан:– Њемен эткен њимелериҥ Қудайға айдып, ыларны щелий, суғға кирип, Қудайға пӱтсеер!Кӧдӧре Иудей ле Иерусалим јерниҥ киҗилери ана келевенир. Иордан суғға киралкеп, киҗилер њемен этсаан њимелерини Иоаннға айтқаныр. Иоанн тӧӧниҥ тӱгиндин этсаан кийимнӱғ, тере қурҗактуғ полғон. Јаазы арыныҥ мӧдин јеп јатқан.Ол пийдет айт јорғон:– Мееҥ арғымҗы мендин да кӱщтӱғ Киҗи келјит. Мен Ааҥ ӧдӧӧниҥ туспағына да тегвезе керектим. Мен слерни суғға кийдиргем, Ол слерни Қудайныҥ Ару Қудыла њуныйер.Ол кӱннерде Иисус келевенде, Иоанн Аны Иордан суғға кийдирген. Иисус суғдын щықтынде, тегри ажылпан, қуш ущ Ару Қут Иисусса тӱшпан. Тегридин Қудайныҥ ӱни уғулған:– Сен Мееҥ кӧӧлинтин Оолым, Мен Саа сӧӧнтим. ИИСУС ӰҒРЕН JОРТЫН КИҖИЛЕРНИ ҚАВЫРЈИТИисус кӧл јарыла парғанда, эки қарындашты, Андрей ле Петрны кӧран. Ылар палықщылар полғонор, ағ щелгенир.Иисус ыларға айтқан:– Мееҥле қожо парақтар, эме слер палық қаптын кижилер полвоссаар, туштаан киҗини Менза ийлер. Ылар ағларыны тоғро салый, Иисустын арғызынҗы парийпаныр. Иисус партынде, кеведе эки қарындашты, Иаков ло Иоаннды кӧрал, ыларны айдаан. Ылар уйур сананмин, адазыны кеведе артыссалкеп, Иисустын арғызынҗы парийенир. Ылар пыр јерза келевенир. Суббот кӱнде Иисус киҗилерни ӱғрет щыққан. Иисус киҗидин јооғыла эвес, Қудайныҥ Сӧстӧриле јооқтаан. Киҗилер матап айнықсааныр.Анда азеге қаптырсаан киҗи полғон. Ол маақтавийен:– Маа тегве, Иисус! Сен мени пазийере келгеҥ. Сен кем андуғ, мен оҥноптым, Сен Қудайныҥ ару киҗизи!Иисус азеге пийдет айтқан:– Щым пол! Сен ол киҗидин парий!Ол киҗи қурул щыққан. Азе матап тыҥ қыйғыралкеп, ол киҗидин щығақан. Ылар матап щӧщпааныр:– По јуғ эн? Ӧскӧ ӱғредӱғ вен? Ол кем андуғ? Ол тыҥ сӧстӧрле айтканде, киҗидин азелер қаштыр.Иисус кереенде тавыш кӧдӧре јерге матап қапшей јайылпаан. Иисус ӱғреттин киҗилериле Петр ла Андрейниҥ ӱйинза келевенир. Ол уғза келевенеринде, Петрныҥ анези тыҥ ағрып турвин јаттын моон. Ылар Иисуске ол кереенде јооқтовийенир. Ол келеверкеп, ааҥ колыны қавалкеп, турара полыжавийен. Ол јазылпар, киҗилерни азырап щыққан.Қаращы кирпанде, Иисуске азелерге қаптырсаан киҗилерни экелгенир. Андуғ киҗилер матап кӧп поон. Кӧп киҗилер эҗик алында қатышқаныр. Иисус кӧп ағрыптын киҗилерни јазийен. Азелерни киҗилердин сӱрийен. Иисус кем андуғ, азелер оҥнаан, ааҥ ужун Ол азелерге пыр њиме айдара первинсаан. ИИСУС САЛҒЫНЫ ТОҚТОДЫЙЕНПыр қатап кещкиде Иисус пойыныҥ он эки ӱғрен jортын киҗилерине айтқан:– Кӧлниҥ ол њанынза кевеге ощовалкеп, кеҗийсеер.Кевеге ощовалкеп, кещтинеринде, кӧлде тыҥ салғын кирген. Қомнор ээс кӧдӱрилген, кевеза суғ кир щыққан. Иисус уйтаптын поон. Кеведе суғ кӧп полпанде, ылар Иисусты турғызийенир:– Сен пыске килевийсын мен? Пыс кӧдӧрелеривис ӧлкаларывыс! Иисус туркел, салғынға айдыйен:– Тоқтоппар, щым пол!Ол тушта салғын тоқтопан, пыр тавыш jоқ полпан. Иисус кеведе ощоптын киҗилердин сурапјит:– Слер қайт андуғ кортыксаар эн? Маа эме да пӱтпийсер вен? Кеведе ощоптын киҗилер қорықпааныр, ылар санаптылар:– По Кем андуғ? Суғ да, салғын да Оланы уқјит! МАТАП КӦП ПАЛЫҚ ҚАПҚАНЫИисус кӧл јарыла парғанде, ааҥ қыйына матап кӧп киҗилер келевен. Ол киҗилер Кудайныҥ Сӧзин уғара санааныр. Иисус кӧлде эки кеве кӧран. Палықщыларағны артаптылар. Иисус пыр кевеге ощован, ол Петрныҥ кевези полтыр. Петр палық қаптан киҗи поон.Иисус Петрға айтјит:– Сен ари ле јардын ағийзеҥ.Пойы кӧлниҥ қыйына турған киҗилерге Қудайныҥ Сӧзин јооқтып щыққан. Аҥ соонде Иисус Петрға айтјит:– Сен њаан кӧлниҥ тереҥ јерине паркеп, ағны тартийзеҥ. Петр Ола айтјит:– Пыс кӧрищтерисле таҥа палық қапкамыс, пыр палық қавылваан. Је Сен айде айттыҥде, мен Сееҥ сӧзиҥни уғарым, парам.Кӧлниҥ тереҥ јерине келеверкеп, ол ағны щелийен. Пыр эвещ полғондо, Петр ағны тартийен, ол аар полғон, анде матап кӧп палық кирқаан. Ағ јыртылјит. Аны кӧралкеп, Петр пойыныҥ кӧрищтерини ола полышсынар теп айдан. Кӧрищтери келеверкеп, палықтарны эки кевеге ҥай толо саланыр. Оҥњоқ кӧп палық полғон. Аны кӧрал, Петр тизелеп ощовал, Иисуске айтјит:– Мен Сееҥ қыйыҥа турара да қорықтым. Мен матап њемен киҗи, јадында кӧп њемен њимелер эткем. Петр ла кӧрищтери тыҥ қорықпаныр.Иисус айтјит:– Сен қорықпа, эме сен палық қаппасын, киҗилер қаварзын. Ол киҗилерни Менза экелерзин.Петр Аны уғалкеп, кӧрищтериле қожо кевелерини јарға щығарий, кӧдӧре њимелерни артыссал, Иисустыҥ арғызынҗы парийенир. ИИСУС ПЕШ МУҤ КИҖИНИ АЗЫРАПСААНАйтле њаҥын ӱғренҗиктер Иисуске келеверкеп, пойлары јуғ эткенини јооқтааныр.Ылар ағру киҗилерни јасканыр, азени Иисустыҥ адыла сӱргенир. Ыларза матап кӧп қалық келевен. Ӱғренҗиктерге аш та јеере пош јок поон. Ааҥ ужун ыларны пойына айдан, кевеле қалық јок јерза ағақаныр. Қалық қана ақтынарыны оҥновалкелип, јерле Иисустын арғызынҗы парийпанер. Кижилер тезе пашка – пашка јердин полғоныр. Ылар ол јерза кеведин алда јеткенир. Иисус кеведин тӱшпар, кӧп кижилер қараптыны кӧран, ыларға ажынпан. Кижилер қой ущ, қой кӱдетен киҗи јоқ јортылар. Ыларны Ол уйур ӱғреткен.Кещ кирпан соонде ӱғренҗиктер келеверкеп, Ола айтылар:– Кещ кирпан, киҗилерни пожодий, пойларына јевалара аш садалзынар. Иисус айтјит:– Jевалара јеещти қалыққа слер перзеер. Ӱғренҗиктер айнықсаппаныр:– Сен пысти ыларга кӧп јеещ сатперзин теп санансын ма?– Слерде қанҗа тертек пар, пар кӧрийзеер – теп, Иисус суравийен. Ылар пар кӧрий, келип, айтылар:– Пеш тертек ле эки палық пар. Иисус айтқан:– Киҗилерни пӧлийзеер, јажыл тақтащка ощотсаар.Киҗилер јӱстин, элӱдин ощованыр. Иисус пеш тертекти ле эки палықты алал- кеп, кӧзин тегреза кӧдӧралкеп, аш ужун Қудайға паш қойғон. Ол пеш тертекти ле эки палықты сындыралкеп, ӱғренҗиктерине ӱлевийпан. Ылар андын ары қалыққа перийпа- ныр. Эки палықты киҗилерге ӱлеппенир. Кӧдӧре қалыққа јетпан, киҗилер тойпаныр. Артқан палық ла тертекти он эки қомдоғо саланыр.Эр киҗилер пеш муҥ полғон, ыларла кожо қуртыйактары ла палары полғон. ИИСУС ООЛАЩТЫ ЈАЗИЙЕНПыр қатап Иисус келеверзе, оҥњоқ кӧп қатышқан қалыкты кӧран. Қудай кереенде оҥноптын киҗилер Ааҥ ӱғреттин киҗилериле плааштынарыны кӧран.Кӧдӧрелери Иисусты кӧрал, сӧӧнал, удура Олаҥле эзениҗере тевингенир.– Јуғ кереенде плааш? – теп, Иисус суравийен. Пырси кижилер арғызинҗы айтјит:– Ӱғредӱҗи, мен Сенза мееҥ оолымны экелгем. Оолымныҥ иҗинзары азе қирқан. Ол паламны јооқтышвас этсаан. Азе оланы қавалқеп, јерза щелгенде, оолащтын ақсындын кӧвӱк щықјит. Ол тиҗиле қыжырадып, қыйнашвин парјит. Сееҥ ӱғренҗиктериҥни щығарийзинер теп сураам, ылар полалвинсааныр.Иисус айтјит:– Слер Қудайға пӱтпийтин киҗилер! Слерле қанҗып полорым эн, қанҗып кӧр щидыйирым эн? Оолащты менза экелер.Оолащты экелгенир. Азе Иисусты кӧралкеп, оолащты ағрыдийен. Ол щелинпан, јерле тегленјит, ақсындын кӧвӱк щықјит.– Қанҗып ӱйӱр пийде полјит? – теп, Иисус адазындын сурапјит.– Ол кищещтын ары андуғ. Азе оланы ӧлтирийере, отқа, суғға тӱжерјит. Јуғ-јуғны эдалтан ползоҥ, пыске полышсаҥ!– Сен пӱтсеҥ, Мен полыжарым – теп, Иисус айтјит.– Қудайға пӱттин киҗилер кӧдӧре њимени эдаларлар. Оолащтын адазы уғлавий, қыйғырған:– Мен пӱттим, је мееҥ пӱтпезиме полыш!Иисус киҗилер қатышкан кӧрал, азеге айдыйен:– Азе, щык теп Мен саа айттым! Оолащтын щығый, паза қаҗан да кирве! Азе қыйғырийкеп, оолащты силгивий, андын щығақан.Иисус оолащтыҥ қолыны қавалкеп, јердин кӧдиран. Оолащты турузанде, ол јазылқаан моон. ИИСУС ЛА САМАР ҚААТ КИҖИИисус Қудайныҥ Сӧзин пыр јерге јооктовийкеп, пойыныҥ ӱғреттин киҗилериле ӧскӧ јерза пара сананаан. Ылар Самария теп атту јер ажыра парза керек поонер.Иисус ла Олаҥ ӱғреттин киҗилериниҥ јолға кӱщтери щықпанде, ылар тоқтовийере сана- нааныр. Иисус суғ алтын јер қыйына ощован, олаҥ ӱғреттин киҗилери по јерниҥ јағында киҗилер јаттын јерза пар, јеещ алара сананааныр.Ол јердин пыр самар қаат суғға келевен. Тӱш полғон. Иисус қаатқа айтқан:– Маа суғ иҗере перзеҥ. Қаат киҗи Ола айтқан:– Сен иудей эвессин мен? Мен самар киҗидин сен қайт суғ иҗере сурапсын эн? Иудейлер самар киҗилерле пой – пойларыла оҥношвас, јооқтошвас полғоныр.– Сен Кемле јооқтоштыныҥ оҥнаан ползоҥ, ол тушта сен пойыҥ Андын иҗере сурыйер эдиҥ, Ол саа тирӱғ суғ перер эди.Қаат киҗи Ола айтјит:– Сенде суспертин њиме де јоқ, суғ тезе тереҥ. Сенде қайдын тирӱғ суғ пар эн? Сен пыстиҥ адаларыс Иаковтын њаан вен? Ол пыске по суғ алтын јерни перген, ол мындын пойы, паларыла ищкен, малыны суғарған.Иисус ола айтқан:– По суғны ищтин кӧдӧре киҗилер мындын суғ иҗалзалар, қарщы иҗере саный- арлар. Мен перген суғны киҗи ищсе, қаҗан да сускавас. По суғны иҗийен киҗилер по јажына қайдет ӧлвин јадатанын оҥноварлар.Қаат киҗи Ола айтқан:– Мен паза сусқавасқа, суғға јорвосқа, маа андуғ суғ перзеҥ.– Паркеп, апщыйаҥны айдал, қарщы кел – теп, Ол айткан.– Менде апщыйақ јок, теп қаат айтқан. Иисус айтқан:– Сенде апщыйақ јок теп, сен щын айтсыҥ. Сен пеш апщыйақту полғоҥ. Эме кожо јаттын эриҥ сееҥ апщыйаҥ эвес теп, сен щын айтсын.Қаат киҗи Ола айтјит:– Сен Қудайныҥ Сӧзин јооктоптын киҗи полтырзын. Пыстиҥ адаларыс Қудайға по қырда паш койјит, слер, иудейлер, Қудайға паш қойтон јерни Иерусалим теп айтсаар.Иисус ола айтјит:– Олоқло по қырда да эвес, Иерусалимде де эвес слер паш қойорзаар. Слер, са- мар киҗилер, јуғге паш қойсаар пойларыҥ да оҥновийсеер. Пыс, иудейлер, Кемге паш қойтывысты оҥноптыс, олаҥ ужун Қудай иудей қалық ажыра щын јадынге аалқалар. Эме кем Кудайға щын паш қойора санапјит, ол пойыныҥ јӱрееле кандуғ ла јерде паш қойор. Андуғ киҗилерни Қудай пойы тапјит. Қудай кӧдӧре jерде бар. Қудай – ол Қут. Олаҥ ужун кем Ола паш қойора сананјит, қандуғ ла јерде ақту јӱреендин паш қойор.Қаат киҗи Ола айтјит:– Мен оҥноптым, тыннарывысты аалқалтан киҗини Қудай ийеверзе керек поон. Ол келеверзе, пыске кӧдӧре њимени јооқтоп перер.Иисус айтјит:– Ол Мен, сееҥле јооқтоштын киҗи.По киреде Иисустыҥ ӱғреттин киҗилери келевенир. Ылар Иисусле пыр қаат киҗи јооқтоштыны кӧрал, айныксаппааныр.– Саа андын јуғ керек? Јуғ кереенде Сен олаҥле јооқтошсын? – теп, Андын пырси да сураваан.Ол қаат киҗи суғ алтын јерде пойыныҥ суғ алтын њимезини артыссал, киҗилер јаттын јерза паравер, айтјит:– Мен јуғ эткеним кӧдӧре оҥноп, јооқтоптын киҗини пар кӧралсаар. Айсе Оланы Қудай пысти кӧр, аалқалзын теп ийевен. Ол қаат киҗиниҥ сӧзин уғал, кӧп самар киҗилер Иисусқе пӱтпанар. Ылар пойлары келеверкеп, Иисусты ыларла қожо уйур пол- зын теп сураанар. Ол јӧпсиний, ыларле эки кӱн қожо полғон. Андын кӧп киҗи Иисустыҥ сӧзин уғал, Ола пӱтщыққаныр. Ылар ол қаат киҗиге айтқаныр:– Ол щын кӧдӧре киҗилерни ле кӧдӧре јерни аалқалтан киҗи полтыр теп, сееҥ сӧзиҥе ле эвес, пойыс уғалкеп, оҥновал, пӱтпамыс. ААСҚАН ООЛПыр киҗиде эки оол полғон. Пыр қатап киҗӱғ оолы адазына айтқан:– Адам, пысте пар њимедин мен пойымныҥ ӱлӱҗимни алара санантым.Адазы оолыныҥ сурааны пӱдӱрсаан. Оолы пойына келишкен ӱлещ ақщаны алал, ыраақ јерза парийен. Анда ол њемен јадын јоруп, кӧдӧре ақщаны тостырсаан. Ааҥ ақщазы то- зылпанде, ол јерде ажана пашталған. Ааҥ кӧдӧре кийсаан кийими салвалынпан, ол аштап јорғон. Аа полыжыйтен киҗи јок полпан, ол иш тыҥдаан.Пыр киҗи аны шошколар кӱдере алан. Андуғ ищ кирлӱғ ле уйаттуғ да ползо, ол иштеп јорғон. Ол шошко јеен аштын артқаны јеен. Андуғ да ашты пыр киҗи аа первен.Ол тушта адазыныҥ jаттын ӱйи сағыжына кирпан, ол санынан:– Мееҥ адамныҥ јалҗылары јақшы азыранјит, мен тезе аштаптым. Турал, мен адамза парып, айдерим: ада, мен тегри алына ла сееҥ алыҥа њемен њиме эткем, сееҥ оолыҥ полора турвийтым, мени јалҗы эдал.Оолы уғза келтини кӧрал, адазы ыраактын удура тевинген. Адазы оолыны қуҗақтавал, оқшоп, уғлан. Оолы айтқан:– Ада, мен тегриниҥ алына ла сееҥ алыҥа њемен њиме эткем. Сееҥ оолыҥ полора турвийтым, мени јалҗы эдал.Адазы пойыныҥ јалҗыларына айтқан:– Мееҥ оолыма айтле кеен кийим кийдирлер, пудына айтле кеен ӧдӧк кийдирлер. Севис позуғ ӧлтӧрлер, аш јеп, пайрамнирыс. Мееҥ оолым ӧлқан моон, андын тирилпан, тавлинқан моон, тавылкеен.Ажазы қырада полғон. Уғге њанкеен соонде сарын ла тавыш уғған. Ол јалҗызындын суравийен:– Јуғ полјит? Јалҗы айткан:– Сееҥ қарындажыҥ њанкеен, адаҥ аа пайрам этјит.Ажазыныҥ қаны тыҥ қурпан. Уғза да кирере санаван. Ол адазына айтјит:– Мен саа кӧдӧре по јылларда иштеем, сени уқтан моом, сееҥ айтқаныҥны кӧдӧре пӱдӱртен моом. Сен маа арғыштарымла ойнийере, сӧӧнере эщкиҗекти да сойора первеҥ. По сееҥ оолыҥ кӧдӧре ақщазыны тостырып, њемен јадын јорал, қарщы келевенде, сен ааҥла пайрамнапсын.Адазы айтјит:– Оолым, сен қаҗан да ползо мееҥле кожо, мееҥ њимелерим кӧдӧре сееҥ. Қарындажыҥ ӧлқан моон, тирилкеен, тавлинқан моон, тавылкеен. Сӧӧнер керек, пайрамниир керек. ИУДА ИИСУСТЫ САДЫЙЕНИИисустыҥ он эки ӱғрен јорғон киҗилериниҥ пырси, Иуда, Аны авыстарға садыйере келевен. Иисусты кӧзӧдевертен теп, авыстар Иуданы кӧп киҗилерле қожо ийевенир.– Мен кемни қуҗактап, эзениҗерим, ол Иисус полор – теп, Иуда айтқан. Келеверкеп, Иисусты қуҗактап, эзенишкен. Ааны қаваныр. Ӱғренҗиктериниҥ пырси њаан пыжакле авыстыҥ јалҗызыныҥ қылааны кезе щавийен. Иисус јалҗыныҥ қылаана қолын салып, јазыйен.Ол айтқан:– Мен андуғ њемен кижи вен? Қудайныҥ ӱйинде Мен кӱн сайын ӱғреткемде, қайт ол тушта кавалвадер эн? Је Қудайныҥ Сӧзи пийдет пӱтсин.Иисусле қожо полғон киҗилер кӧдӧрелери қорықпал, қашқанар. Иисусты њаан авысса экелгенир. Анда кӧдӧре авыстар, јайзаҥнар, њаҥга ӱғреттин киҗилер қатышқаныр.Петр Иисусты қаван киҗилерниҥ арғыларынҗы келевен. Ол њаан авыстыҥ эҗигинде оттыҥ қыйына ощовалкеп јылынған. Авыстар, кӧдӧре қатышкан јайзаҥнар Иисусты ӧлтирийере, Ааҥ кереенде јӧйлӧвийтен киҗилер тыҥдаанар. Анале јооқтыптын киҗилер кӧп полғон, је щын кӧрзӧ, ыларныҥ јооқтары Иисуске келишпеен.Анда јӧйлӧптин киҗилер тавылқанар:– Мен киҗилерниҥ Қудайға этсаан њаан уғны тостырийкеп, ӱщ кӱнге ле киҗилер јоғына айдет ақ ӧскӧни јазаварым теп, Иисустыҥ јооқтааны пойывыс уққамыс. ИИСУС ПИЛАТТЫҤ АЛЫНДААвыстар ла ньаҥға ӱғреттин киҗилер Иисусты тағалкеп, Пилат теп қаанза экелгенир. Пилат Иудей јерниҥ њааны полғон. Иудей Римниҥ јеринде қожо полғон.Пилат Иисустын суравийен:– Иудейлерниҥ Қааны Сен мен? Иисус ола айтјит:– Сен пойыҥ айдет айтсын.Авыстар Оланы кӧп њемен њимелер этсаан теп айдышқаныр. Пилат қатап ле Иисустын сурапјит:– Қайт Сен пыр њиме айтпийсын эн? Кӧрзӧҥ, Сени қандуғ кӧп њемен њимелер эт- саан теп айтылар.Је Иисус ола пыр њиме айтпан, ааҥ ужун Пилат тыҥ айнықсаан.Иудейлерныҥ њаан пайрамына пыр њемен њиме этсаан киҗини пожодийтен пыр андуғ њаҥ полғон. Андуғ киҗини киҗилер пойлары јооқтышкеп, айдатан полғоныр. Пойыныҥ кӧрищтериле киҗи ӧлтӱрсаан пыр Варавва теп киҗи полғон.Пилат киҗилердин суравийен:– Иудейлерниҥ Қааныны пожодийере санансар вен?Је авыстар Варавваны пожодийере суразынар теп, киҗилерни јӧптӧвалкенир. Пилат киҗилерни сураан:– Слер Иудейниҥ Қааны теен киҗини мен јуғ эдерим эн? Киҗилер кыйғырышқаныр:– Қолы–пудыны ағашқа щапкеп, илсалтан! Аҥ соонде Пилат қатап ла суравийен:– Ол јуғ андуғ њемен этсалды эн?Је киҗилер андын да тыҥ қыйғырышқаныр:– Ағашқа щапсалтан!Пилат киҗилерге јақшы полыйере, Варавваны пожодийен. Иисусты соққеп, қолы- пудыны ағашқа щапкеп, илсааныр. ИИСУСТЫҤ ӦЛӦДИПилаттыҥ киҗилери Иисусла қоштыйе партын Симон теп атту киҗини Иисустыҥ крезин апарзын теп айдыйенир. Иисусты Голгофа теп адантын, Паш-сӧӧк теп щололу қырза экелгенир. Ащыптыны унутпасын теп, Ола саҥысла арлашқан ара иҗере перийенир. Пилаттыҥ киҗилери Иисусты колы-пудынҗа ағашқа щапкеп, илсал, Ааҥ кийимнерини пой-пойларындын талаҗып, ӱлещкенир. Ол кресте ағаҗақ щапсаан поон. Анда пийдет щийсаан «Ааҥ щолозы – Иудейниҥ Кааны». Эртен Аны қолы ла пудынҗа ағашқа щапкеп, илсааныр. Ааҥле қожо ағашка илдирсаан эки њемен њиме эткен киҗилер полғон. Ылар Иисустыҥ оҥ ло сол ийенде полғоныр. По пуруна тушта Қудайныҥ Ааҥ кереенде айтқан Сӧзи пӱтпан Иисусты «ньемен њиме эткен кижилерге қошсааныр». Ыларныҥ қыйынҗы парған киҗилер Иисуска қатырып, айтқанар:– Пойыҥа полыжалкеп, крестин тӱшсеҥ!Айдет ақ авыстар ле ньаҥныҥ ӱғредӱҗилери қатыр айтқанар:– Ӧҥӧлӧриҥе полышқаҥ, пойыҥа полыш та алвийсын! Иудейныҥ Қааны, крестин тӱшсеҥ, пыс аны кӧрӧра! Ааҥ соонде пыс Саа пӱт щығарыс! – теп, киҗилер кыйғыр щыққанныр.Орто тӱште кӧдӧре јер сыртында қаращы полпан. Пийдет тӱшке јетире щӧйилген.Тӱштиҥ ортозында Иисус тыҥ қыйғырийен:– Или, или, лама самохвани!По пуруна тушта тилле пийдет полғон «Мееҥ Қудайым, мееҥ Қудайым, јуғ ужун Мени артыссалдыҥ эн?»Анда туртын киҗилерниҥ пырси айтқан:– По ол Қудайныҥ киҗизи Илияны қыщырјит. Ыларныҥ пырси тевинкел, қышлақ арала щӱйлетсаан јевищины экелкеп, Ола иҗере перген:– Эме кӧрӧктер, Илия Ола полыжара келер ва? Иисус тыҥарықла қыйғырийен:– Полпан!Андын ӧлпан. По ло тушта Иерусалимде Қудайныҥ ӱйинде Қудай ла киҗилерни јартын кӧжӧӧ ортодынла јыртылпан.Иисус ӧлпанде, Римниҥ қааны айтқан:– По Киҗи щынап та Қудайныҥ Оолы полғон! ИИСУСТЫҤ ТИРИЛКЕЕНИИисус кресте ӧлпанде, Олаҥ ӱғрет јортынде арғызынҗы јорғон қаат киҗилер ол јердин ыраақ эвес турсал, кӧргӧнер. Ол пятницада кещкиде, суббот кӱнниҥалында воон. Қудайныҥ айтқаныла, суббот кӱнде пыр њиме этпезе керек поон. Ааҥ ужун киҗини тӱн киргенҗи јиғсалза керек поон.Ол тушта пыр Иосиф теп бай кижи Римниҥ њаанарыныҥ пырсина, Пилатса парған. Иосиф Иисуста ӱғренген кижи воон, ол қорықтын ужун, Ааҥ кереенде пыр киҗиге јооқтоваан. Қудай јер сыртына келип, Қаан полор Кӱнни ол қарап јӱрген. Ол Пилатса келеверкеп, ӧлқан Иисусты јиғсалара сураан. Иисус қапшей ӧлқан теп Пилат оҥновал, тыҥ айнықсан. Аҥ ужун ол јалҗыны айдалкеп, сураан:– Иисус қаҗан ӧлкалды эн?Аҥ соонде ӧлқан Иисусты Иосифке перийтен теен. Иосиф Иисустын сӧӧгин қуйға салсаады.В��скресенде эртен эрте қаат киҗилер јооқтожал, қырда қайаза парғанар:– Пыске қуйны јапсаан њаан ташты кем алар эн?Ылар қайаза келевенде, таш тоғро јаттыны кӧраныр. Ылар қуйза киркел, кӧрал, қорықпаныр. Анда апащ кийинсаан Қудайныҥ элҗизи ощоптын моон.Ол ыларғе айтјит:– Слер креске кадапсаан Назареттиҥ Иисусты тыҥдапсар. Ол тирилкеен, Ол мында јоқ. По Оланы салсаан јер. Эме паркеп, ол Ааҥ ӱғреттин киҗилерине ле Петрға јооқтоп перер. Галлилейде қаравар, анда Аны кӧрӧрзер. Алынде Ол ыларге қайдет айткан, айдет ле полпан.Ылар қорықпар, андын щығал, тевингенир. Ылар тыҥ қорығып, пыр киҗиге пыр њиме јооқтованыр. ИИСУС ТЕГРИЗА ЩЫҒАҚАНИисус тирилкеен. Қырық кӱн полғонҗы Ол пойыныҥ ӱғренҗиктерине кӧрӱнал, Қудай кереенде јооқтаан. Ол ыларге айтқан:– Иерусалимдин қана да парвалар, Қудай слерге кӱҗин перер, қаралар. Иоанн слерни њемен њимедин ару эдере суғға кийдирген, тегриде Қудай слерни Ару Қутла њунар.Кӧдӧре ӱғренҗиктер андын суравийенир:– Эме Сен пыстиҥ јерге Израильге пош јадын перейсин мен? Иисус ыларге пийдет айтпен:– Эме слер аны оҥновассаар. Ару Қут слерза келзе, слерге тегридин Қудайныҥ Кӱҗи тӱжер. Мен кереенде Иерусалимде, Иудейде, Самарийде, јерниҥ ужына јетире јооқтыйарзеер.Ааҥ соонде Ол ӱғренҗиктерниҥ кӧзинҗи пулутла тегриза щығақан. Пулут Аны јавийен. Киҗилер айнықсап, кӧртин тушта, ыларге апащ кийинсаан эки эр киҗи кӧрӱнкеен:– Киҗилер, тегриза кӧрал, јуғ этсеер эн? По – Иисус, тегриза қайдет щыққан, қарщы айдет келевер.Ӱғренҗиктер Иерусалимге қапшей келевер, пыр уғде Қудайға паш қойып, қарааныр. АРУ ҚУТ ТӰШКЕНИИисустыҥ ӱғренҗиктери кӧдӧрелери пыр јерге қатышқанар. Тегридин матап тыҥ, салғын ущ тавыш уғулпан, ол уғге толпан. Ылар уғде ощоптын моон. Ыларныҥ кӧзине оттыҥ тили ущ њиме кӧринкеен. Ол тиллер пӧлинпаныр, кӧдӧре ӱғренҗиктерге андуғ оттыҥ тили тӱшпан. Ылар кӧдӧрези Қудайныҥ Ару Қудыла толпанар, ӧскӧ-ӧскӧ тилле јооқтошканыр. Ару Қут ыларза айдет келевен.Ол тушта Иерусалимде ӧскӧ-ӧскӧ јерлерниҥ Қудайға пӱткен еврейлери полғон. Ол тавыш полпанде, кӧп қалық қатышқан. Анда киҗилер айнықсаан:– Ылар пыстиҥ тилле қайдет јооқтоштылар? По мында јаттын киҗилер эвес пен?Кӧдӧрези айнықсап, оҥновинсааныр:– По пашқа пашқа киҗилер кӧдӧрези пойыныҥ тилин уқјит. Қудайныҥ эткен њаан њимелери кереенде пыстиҥ тилле јооктоптылар.Кӧдӧрези айнықсаптылар, пой-пойындын сураптылар:– Ол јуғ эн? Артазы айтјит:– Ылар кӧп тату ара иҗаан, ылар эзирқаан.Ааҥ соонде Петр тыҥ айдыйен:– Киҗилер, эрлер! Слер оҥнозар керек. Мен слерге кӧдӧре айтперерим, уқсар. Пыс эзирик эвес, эме эртен эвес пэн? По пуруна тушта Қудайныҥ киҗилери айтқаны полјит «Киҗилерге Ару Қут урарым, кӧп айнық њимелер кӧзӧдерим». Қудайныҥ Сӧзин уғал, кем Қудайны айдалар, ол тирӱғ Қудайныҥ киҗизи полор. Мен слерге Иисус кереенде јооқтоп перейтим. Ол ажыра Қудай айнық њимелер эткен. Слер Иисусты ӧлтирийкеп, креске қадавий, илсанзаар. Қудай Аны тиризаан, ӧлӧттиҥ қолында Ол полвос керек поон. Иисус тегриде Қудайныҥ оҥ њанында ощопјит. Ол Ару Қут слерза тӧгийен, эме слер Ааҥ этин њимелерини кӧрсеер, уқсаар.Петрныҥ айтыны ыларныҥ јӱреене қирқаан, аҥ ужун ылар сурааныр:– Пыс јуғ эдеривис?– Иисуске пӱдер керек, паш қойор, слерза Ару Қут тӱжер. Қудайныҥ Сӧзин паларыҥа, тӧрӧӧнӧриҥе јооқтыйырзаар.Аны уққан кӧп киҗилер Қудайныҥ ӱғренҗиктери полқаан, ол ӱщ муҥ кире киҗи поон. Ылар ӱғренҗиктериле кӧдӧре јава полғонор, қалаш-тертик јеенир, Қудайға паш қойғоныр. ПЕТРНЫҤ ПОЖЫНҒАНЫИисустыҥ ӱғренҗиктери кӧптӧппаныр. Ирод қаан Иисустыҥ ӱғренҗиктерине қаны қурал, њемен њиме эдийере сананаан. Ирод Иаков теп ӱғренҗикти ӧлтирийен. Иаков – ол Иоанныҥ қарындажы поон. По киҗилерге јарапан. Аҥ соонде ол Петр теп ӱғренҗикти қавалкеп, тӱрмеге ощотсаан. По киреде ӱғренҗиктер Петр ужун Қудайға паш қойғоныр.Ирод Петрны киҗилерза щығарайтынде, ол тӱнде Петр тақтырсал, эки қарулщыктыҥ ортозында уйтаан. Эҗиктиҥ қыйынде ӧҥӧ қарулщықтар турғаныр. По ло тушта тӱрмеза Қудайныҥ элҗизи келевенде, тӱрмеде јарық полпан. Ол Петрныҥ қавырғазына ийдийен, аны турғузыйен:Қапшей тур!Айдет айдыйенде, Петрныҥ қолларындын пағ пойы ла алынпан. Қудайныҥ элҗизи андын ары айтјит:Кийинал, ӧдӧктӧриҥ кийал, мееҥ қыйымҗы пар.Петр щығал, ааҥ қыйынҗы парған. Ол оҥноваан, по полтыны тӱш теп санаан.Ылар паштап ла экинҗи қарулщыларны эртал, тевир эҗикса келевенир. Тевир эҗик пойы ла аҗылпан. Ылар јолғо щыққенерынде, кенеткеле Қудайныҥ элҗизи јоқ полқаан.По тушта Петр оҥнонкел, айтјит:– Қудай маа Пойыныҥ элҗизини ийевен, мени ӧлӧттин аалқан теп, эме мен щын кӧртим.Андын ол Мария теп қаат киҗиниҥ ӱйинза келевен, анда ӱғренҗиктер қатышқал, Қудайға паш қойтылар. Петр эҗикти тоқылдадыйенде, ол тавышқа Рода теп јалҗы қыс щыққеен.Ол Петрниҥ ӱнини танал, сӧӧнгенја эҗикти ащвин, уғза тевинкел, айтқан:– Анде Петр турјит! Киҗилер ола айтқанар:– Сен алынсын мен? Мындуғ полвосо керек! Рода пойыныҥ айтқаныла турјит.– По Петр эвес, Қудайныҥ элҗизи келевен теп, ол киҗилер айтјит.Петр эҗиктиҥ қыйында турсал, тоқылдадлыйт. Киҗилер эҗикти аҗийенирде, аны кӧраныр, айнықсыппаныр. Петр щым полқазынар теп, ыларге қолыла кӧзӧдийен.Қудай аны тӱрмедин щығаркеени кереенде пойы јооқтоппеен. Петр ыларге айтқан:– Поны ӧскӧ ӱғренҗиктерге јооқтопперлер.Аҥ соонде ыларны артыссалкеп, ӧҥӧ јерза парийен. ЈАА ИЕРУСАЛИМИисустыҥ Иоанн теп ӱғренҗиги Олаҥ кереенде киҗилерге кӧп јооқтаан. Олаҥ ужун аны Патмус теп ортолықса сӱрсааныр. Қудай јуғ полғоны, јуғ пар ла, јуғ полтоныны ол јерде Иоаннға кӧзилиштирип кӧзӧткен. Паза кӧп киҗилер ола кӧзилишкенир. Ылар тооловалвас кӧп полғон. Ылар пашка-пашка қалықтардын, кезектердин, сӧӧктӧрдин полғон, пашка-пашка тиллерле jооқтышқан киҗилер полғон. Кӧдӧрелери тегриде ощоп- тын Қудай ла Иисустыҥ алында турғанар. Ы��ар ару апащ кийинсал, қолларында пальма ағаштыҥ салаларын тутқанар.– Қудайда ла Иисуста пысти аалқалтан кӱщ пар! – теп, ылар тыҥ қыйғырғанар.Қудайны айландыра Қудайныҥ элҗилери ле қараан њаан киҗилер турғанар. Ылар кӧдӧрелери тизеене ощовал, Қудайға паш қойып, айтқаныр:– Тирӱғ Қудайны пақтаптыс, алғаптыс!Ол тужында қараан њаан киҗилериниҥ пырси Иоандын сураан:– По апащ кийимнӱғ киҗилер кемнер эн? Ылар қайдын келевердилер эн? Иоанн ола айтқан:– Њаан киҗи, сен оланы оҥнопсын. Қараан њаан киҗи јооқтоппеен:– По киҗилер јер сыртында по ло кӱннерде њаан јеткер полғонына келевенир. Иисуске пӱткен киҗилер Ааҥ ару Қаныла њунулқаан. По Қудай аалқан киҗилер, ааҥ ужун ыларныҥ кийимнери апащ. Олаҥ ужун ылар тӱнге-тӱшке Қудайныҥ алында турал, Аны пақтаптыр. Ылар эме аштавастар да, сусқавастар да, сооққа да тоғвостор, изӱге де пышпастар, Иисус ыларны кӱдип, тирӱғ суғға апарар. Қандуғ ла кӧстиҥ јажыны Қудай јӧйперер.Эски тегри ле јер јоқ полуп, талай јоқ полқаан. Иоанн јаа тегри ле јаа јерни кӧран. Иоанн киҗилер јаттын Иерусалим теп јаа јерни кӧран. Ол тегридин, Қудайдын тӱшкен полғон. Ол тойға јазапсаан сырғалый ущ полғон. Иоанн тыҥ айттын ӱн уғған:– По јерде Қудай киҗилерле қожо јадар. Ол ыларныҥ Қудайы полор, қалык тезе, Қудайныҥ қалығы полор. Қудай ыларныҥ кӧстӧриниҥ јажыны јӧйӧр. Паза ӧлӧт, ый, кыйғы, ағру полвос. Эски јадын эртеқаан.Иисус айткан:– Кӧр, мен кӧдӧре њимени јаа эттим. Поны щийал, по щын сӧстӧр.Аҥ соонде ол Иоаннға айтқан:– Полпан! Мен – пашталғаны ла ужы. Иҗере санаан киҗиге Мен тирӱғ суғдын иҗере теген перерим. Мен ола Қудай полорым. Ол Мееҥ палам полор. Қудайға ужуна јетире пӱткен киҗиле по айткан кӧдӧре њимелер полор. Маа пӱтпеен киҗилер, киҗи ӧлтӱрген киҗилер, јӧйлӧптин киҗилер, тирӱғ эвес қудайға паш қойғон киҗилер, қамнаптын киҗилер, қортоқ киҗилер от кӱйтен кӧлза тӱжерлер.По њаан јерде койыщ ла айныҥ јарығы керек јоқ поон. Қудайны пақтаптыны по јерни јарытқан. Иисус по јерни Пойы јарытқан. Қалыктар Олаҥ јарығында јадарлар. Қааннар пойыныҥ байыны экелерлер. Њаан јерниҥ ӧткӱжи тӱшке јавылвас. Анде тӱн полвос. По њаан јерза пыр да њемен њиме кирвес, њемен киҗилер да кирвес. Кемниҥ адын Иисус пойы щийсаан, ылар по ару јерге кирер.","id":"<urn:uuid:f0012090-a0e5-4016-b316-47af012c5b10>","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"http:\/\/www.altai-obt.ru\/?page_id=496","date":"2023-10-01T14:33:18Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233510903.85\/warc\/CC-MAIN-20231001141548-20231001171548-00859.warc.gz","language":"alt","language_score":0.8633610606,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.8633610606193542, \"cjs_Cyrl_score\": 0.13491392135620117}","num_words":16645,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.014,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.008,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.796,"perplexity_score":20541.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"150-неҥ кӧп кижи ӱренген28.09.2017\nАлтай Республиканыҥ иш, социальный ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозында јетирӱлик-методический семинар ӧткӧн. Оныҥ амадузы—Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ гранттары у��ун конкурста туружарына белетенери.\nСеминарда Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ генеральный директоры Илья Чукалин, Алтай Республиканыҥ иш, социальный ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министри Адар Сумин, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ чыгартулу улузы ла коммерческий эмес организациялардыҥ чыгартулу 150-неҥ кӧп улузы туруштылар.","id":"<urn:uuid:7bb0a9d3-62f8-4bbf-b929-b189faf0e03b>","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2017\/09\/28\/150-ne-k-p-kizhi-rengen\/","date":"2023-12-04T10:32:07Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100527.35\/warc\/CC-MAIN-20231204083733-20231204113733-00365.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999340773,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999340772628784}","num_words":112,"character_repetition_ratio":0.076,"word_repetition_ratio":0.097,"special_characters_ratio":0.159,"stopwords_ratio":0.036,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":21890.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"«Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2017» деп республикан конкурс-маргаан ӧтти\n|2017 јылдыҥ тулаан айыныҥ 13-17 кӱндеринде Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртыныҥ орто текши ӱредӱлӱ школында «Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2017» деп республикан конкурс-маргаан ӧтти. Конкурста туружар кӱӱнин сегис ӱредӱчи угускан: Бибиева Марина Алексеевна, Оҥдой аймактагы Боочыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Ертакова Сурая Васильевна, Шабалин аймакта М.В. Карамаевтиҥ адыла адалган Акјолдыҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Санина Наталья Николаевна, Улаган аймактагы Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Тайлунова Венера Михайловна, Кош-Агаш аймактагы Ташантаныҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Чендекова Анжела Борисовна, В.К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназиязыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Тактаева Оксана Витальевна, Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; Темдекова Любовь Юрьевна, Улаган аймактагы Саратанныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Яимова Алла Владимировна, Горно-Алтайск каланыҥ 7 таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи.|\nКонкурстыҥ туружаачыларыныҥ ижин баалап, ончо јанынаҥ теҥ-тай ширтеп, ӱредӱчилер бойыныҥ ижин једимдӱ ле бийик кеминде кӧргӱзерине јарамыкту айалга тӧзӧп иштеген жюриниҥ ижин база темдектегедий. Олор: Анышева Марина Юрьевна, Горно-Алтайсктыҥ педагогический колледжиниҥ алтай бӧлӱгиниҥ башкараачызы, алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи, жюриниҥ председатели; Киндикова Альбина Викторовна, Горно-Алтайсктыҥ эл университетте тюркология ла алтаистика факультединиҥ алтай литератураныҥ кафедразыныҥ доценти, филология билимдердиҥ кандидады, жюриниҥ турчызы; Кыпчакова Валентина Васильевна, Ӱредӱликтиҥ Бастырароссиялык Профсоюзыныҥ Алтайдагы республикан тӧзӧмӧлиниҥ республикан комитединиҥ Чыдулалган чыгартылу кижизи, жюриниҥ турчызы; Тыдыкова Надежда Николаевна, С. С. Суразаков��ыҥ адыла адалган алтаистика институттыҥ баш билим ишчизи, жюриниҥ турчызы; Чербыкова Ырыс Чолтоевна, Экинурдыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи, «Алтай Республиканыҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2015» конкурстыҥ јеҥӱчили, жюриниҥ турчызы.\nКонкурстыҥ туружаачылары «Портфолио баалары», «Таныштыру», «Методикалык биригӱ», «Ачык эрмек-куучын», «Ачык урок ло оны ылгаары», «Мастер-класс» деп адалган ченелтелер ӧткӧн. Анайып, ченелтелерди турумкай ӧдӱп, ӱредӱчилер башка-башка дипломдорло кайралдаттылар: «Учитель-мастер» ‒ Санина Наталья Николаевна, Улаган аймактагы Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи, «Учитель-методист» ‒ Тактаева Оксана Витальевна, Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; «Учитель-новатор» ‒ Ертакова Сурая Васильевна, Шабалин аймакта М.В. Карамаевтиҥ адыла адалган Акјолдыҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи «Учитель – эрудит» ‒ Яимова Алла Владимировна, Горно-Алтайск каланыҥ 7 таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи, «За методическую эрудицию» ‒ Чендекова Анжела Борисовна, В.К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназиязыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи, «Учитель – хранитель традиций» ‒ Бибиева Марина Алексеевна, Оҥдой аймактагы Боочыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи, «Лучшая визитная карточка» ‒ Тайлунова Венера Михайловна, Кош-Агаш аймактагы Ташантаныҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; «Лучший мастер-класс» ‒ Темдекова Любовь Юрьевна, Улаган аймактагы Саратанныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи\nОнчо конкурстыҥ бӧлӱктерин једимдӱ ӧдӱп, кызу тартыжуда јеҥӱчил болуп В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи Анжела Борисовна Чендекова чыкты. Јеҥӱчилге Горно-Алтайск калада ӧткӧн Алтай Республиканыҥ педагогикалык устарыныҥ неделезиниҥ кӧдӱријилӱ јабылтазында «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи-2017» деп кӱндӱлӱ кайрал табыштырылды.\nЈаан республикан маргаанда эрчимдӱ турушкан јеҥӱчилге А.Б. Чендековага, билгири, ус ченемели једимдӱ ӱредӱчилериске оноҥ ло ары бийик једимдер кӱӱнзейдис.","id":"<urn:uuid:b43d587f-7e8f-4b22-87f4-4a84f625b3d4>","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/www.ipkrora.ru\/index.php\/kafedra\/293-altaj-til-le-literaturany-red-chizi-2017","date":"2023-12-03T00:18:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100476.94\/warc\/CC-MAIN-20231202235258-20231203025258-00620.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999556541,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999556541442871}","num_words":854,"character_repetition_ratio":0.186,"word_repetition_ratio":0.289,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":29393.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Јаҥар айдыҥ 11 кӱни (орустап 11 декабря)— григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 345 кӱни (високосный јылда 346 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 20 кӱн арткан.\nЈаҥар айдыҥ 11 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаҥар айдыҥ 11 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱни болгон[1].\nБу кӱнде чыккандар\nтӱзедер\n- 1955 — Яймин Айдыш (2000 божогон) — ӱлгерчи, ӱлгерлик јуунтыныҥ авторы, Россия бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, колхозтыҥ койчызы болуп иштеген(1996)[2];\nБу кӱнде божогондор\nтӱзедер\n- ↑ XX ле XXI чактарда григориан кӱнтизӱ юлиан кӱнтизӱни 13 кӱнге озолоп јат. Ӧскӧ чактарда григориан ла юлиан кӱнтизӱлерде ӧй башка эдип чотолот: чике эдип тоолоорго, окылу конвертер датла тузаланарга јараар.\n- ↑ Айдыш Яймин[1]","id":"<urn:uuid:d4d9c777-2199-4310-b8fb-6d62cf1a0167>","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/alt.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D2%A5%D0%B0%D1%80_%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5_11_%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","date":"2023-12-05T23:01:45Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100568.68\/warc\/CC-MAIN-20231205204654-20231205234654-00868.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000065565,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000065565109253}","num_words":157,"character_repetition_ratio":0.108,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.251,"stopwords_ratio":0.019,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":43303.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 16-чи кӱнинде Федерал УМО-ныҥ ээчий јууны ӧткӧн. Анда алтай тил ле литературалык кычырыш (1-4 класстарга), алтай тил ле литературала (5-9 класстарга) бодоштыра ӱредӱ программалар кӧрӱлген. Берилген программаларды Алтай Республиканыҥ ӱредӱчи ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институттыҥ алтай тил ле литератураны ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразы белетеген.\nАлтай тил ле литературалык кычырыш (1-4 класстарга), алтай тил ле литературала (5-9 класстарга) бодоштыра ӱредӱ программалар федерал кеминде ширтӱ ӧдӱп, УМО-ныҥ јӧбиле тӧс ӱредӱ программалардыҥ федерал реестрине кийдирилди.\nРоссия Федерацияныҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ тӧс ӱредӱ программалардыҥ реестрине Карелия Республиканыҥ, Крым Республиканыҥ, эмди Алтай Республиканыҥ тӧрӧл тил ле литератураныҥ программалары кийдирилди.\n\n\n2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 11-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институт Б.Я. Бедюровтыҥ 70 јажына учурлалган алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязыныҥ «Алтайым керегинде сӧс» деп ачык јуунын ӧткӱрди. Јуунда Б. Я. Бедюровтыҥ чӱмделгезин школдо ӱредериниҥ ченемели ле сурактары кӧрӱлди. Ачык јуунда 30-таҥ ажыра ӱредӱчилер, институттыҥ ишчилери, Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчылары, культураныҥ ишчилери турушты. Алтай албатыныҥ бичиичизи, јарлу поэди, тюрколог, јондык ишчизи Б. Я. Бедюровтыҥ јӱрӱми ле јайаандык јолы керегинде 20-деҥ ажыра јетирӱлер эдилген. Јетирӱлерде Б.Я. Бедюровтыҥ чӱмдемелдери, кӧчӱрме иштери, јар куучындарыныҥ, бичиктериниҥ учуры, эмдиги ӧйдӧ чӱмдемелдерин школдо ӱренери тереҥжиде шиҥделди. Поэт чӱмдемелдеринде алтай албатыныҥ чӱм-јаҥдарын, Алтайы, албатызы керегинде сӧсти телекей кемине јарлаганы темдектелди. Оҥдой, Кан-Оозы, Улаган, Шабалин, Майма аймактардыҥ ла Горно-Алтайск каланыҥ ӱредӱчилери ачык јуунда эрчимдӱ туруштылар.\nМ. В. Чевалковтыҥ адыла адалган библиотеканыҥ ишчилери белетеген кӧрӱ-выставка солун болды. Туружаачылар Бронтой Янговичти толгон јажыла изӱ уткып, бек су-кадык, јайаандык ижинде бийик једимдер, албаты ортодо тоомјызы улалзын деп акту јӱрегинеҥ кӱӱнзедилер.\n«Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2017» деп республикан конкурс-маргаан ӧтти\n|2017 јылдыҥ тулаан айыныҥ 13-17 кӱндеринде Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртыныҥ орто текши ӱредӱлӱ школында «Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2017» деп республикан конкурс-маргаан ӧтти. Конкурста туружар кӱӱнин сегис ӱредӱчи угускан: Бибиева Марина Алексеевна, Оҥдой аймактагы Боочыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Ертакова Сурая Васильевна, Шабалин аймакта М.В. Карамаевтиҥ адыла адалган Акјолдыҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Санина Наталья Николаевна, Улаган аймактагы Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Тайлунова Венера Михайловна, Кош-Агаш аймактагы Ташантаныҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Чендекова Анжела Борисовна, В.К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназиязыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Тактаева Оксана Витальевна, Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; Темдекова Любовь Юрьевна, Улаган аймактагы Саратанныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Яимова Алла Владимировна, Горно-Алтайск каланыҥ 7 таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи.\nИтоги заочного конкурса «Лучшая презентация к уроку», посвященном 80-летию алтайского писателя Б.У. Укачина, 150-летию писателя, сказителя Н.У. Улагашева\nКонкурс «Лучшая презентация к уроку», посвященном 80-летию алтайского писателя Б.У. Укачина, 150-летию писателя, сказителя Н.У. Улагашева проводился с 3 октября по 20 ноября 2016 года. В конкурсе приняли участие 22 учителя образовательных организаций Республики Алтай. Всего было представлено 20 работ.\nАктивно приняли участие учителя алтайского языка и литературы, русского языка и литературы, казахского языка и литературы, истории и обществознания, начальных классов Усть-Канского района (7 чел.), Кош-Агачского района (3 чел.), Онгудайского района (2 чел.), Шебалинского района (2 чел.), Улаганского района (5 чел.), Турочакского района (2 чел.), Чемальского района (1 чел.)\nСтраница 12 из 13","id":"<urn:uuid:699b5509-e675-4632-b44d-c92ee624de37>","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"http:\/\/ipkrora.ru\/index.php\/etnokulturnaya-sostavlyayushchaya?start=55","date":"2024-03-04T04:30:14Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947476413.82\/warc\/CC-MAIN-20240304033910-20240304063910-00210.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9998736382,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":5,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9998736381530762}","num_words":866,"character_repetition_ratio":0.127,"word_repetition_ratio":0.117,"special_characters_ratio":0.181,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22604.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Тӱӱки\nОҥдой аймактыҥ газеди «Ажуда» («Ажу» — боочы), јаҥар айдыҥ 15-чи кӱнинде, 1991 јылда Оҥдой аймактыҥ РК КПСС ла райсовет ла јаба тӧзӧлгӧн. Бу ӧй јаан телекейлик учурлу — СССРдыҥ чачылганы ла јаҥы тӧзӧлгӧн Арасей деп ороонныҥ ӧйи. Бу јаан учурлу ӧйдӧ, аймактыҥ ичинде, бойынныҥ солундар бичийтен газедин тӧзӧр деп санаанып шӱӱди.\nОл ӧйлӧрдӧ газеттиҥ јаандары аймактыҥ Администрациязы ла Албатыныҥ депутаттардыҥ ӧмӧзи (Совет народных депутатов) болуп турган. 1993 јылда орток (общий) газеттиҥ тиражы 3000 муҥнаҥ артык болгон, газет бир неделеде эки кадап чыгып турган. Бир јылдыҥ газетти кычыратан базы 9 акча 36 копейка болгон. Редакцияныҥ ичинде бу ӧйдӧ 14 кижи иштеген.\nБаштапкы газеттиҥ редакторы Виталий Челканович Мамыев болгон. Газеттиҥ адын бу кижи эрмектеген.\nБаштапкы газеттиҥ номери јаҥар айдыҥ 15-чи кӱнинде, 1991 јылда чыккан, бу номерде баштапкы статьялары мындый болгон: «Рыноктыҥ ажулары алдында», «Ачык јарык куучын», «Профсоюзтыҥ јӱрӱминен», «Снимите с глаз пелену», «Новое в работе профсоюзов», бу статьялардыҥ тӧс санаазы башка калыктардыҥ бирлик јуртаганы керегинде бичилген.","id":"<urn:uuid:7b8d5d3b-0b53-4956-95fc-348c5d8092bd>","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/alt.ruwiki.ru\/wiki\/%D0%90%D0%B6%D1%83%D0%B4%D0%B0","date":"2024-04-18T11:07:46Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817206.28\/warc\/CC-MAIN-20240418093630-20240418123630-00402.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000083447,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000083446502686}","num_words":189,"character_repetition_ratio":0.062,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":70926.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"ла лига, ла лига игры, ла лига таблица, ла лига матчи, ла лига турнирная таблица, ла лига испания, ла лига 2, ла лига резултати, ла лига класиране, ла лига бомбардиры, ла лига команды, ла лига таблица 2022 23\nЛа Лига. There are any references about Ла Лига in here. you can look below.","id":"<urn:uuid:92c87ae8-bafc-43dd-b0fb-e550e82d7bad>","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/ar.onsmarthomesystem.com\/product\/1005003434324312\/4-in-1-hub-usb-extender-hub3-0-splitter-aluminum-alloy-docking-station-fast-transmission-anti-fingerprint-docking-station","date":"2024-04-15T10:31:40Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296816954.20\/warc\/CC-MAIN-20240415080257-20240415110257-00515.warc.gz","language":"alt","language_score":0.6010513902,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.601051390171051, \"lfn_Cyrl_score\": 0.21923524141311646, \"rmy_Cyrl_score\": 0.04119861498475075, \"rus_Cyrl_score\": 0.033634286373853683, \"srp_Cyrl_score\": 0.031580470502376556, \"ron_Cyrl_score\": 0.02851707674562931, \"mdf_Cyrl_score\": 0.014149557799100876}","num_words":106,"character_repetition_ratio":0.152,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.256,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.814,"perplexity_score":15452.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Описание презентации по отдельным слайдам:\nКайчы кайлаза Алтайдын ээзи тындап отурат\nБиография: Алексей Григорьевич Калкин укту-тöсту кайчылардын билезинен. Ол сагал (саал) сööкту, 1925 jылда 4 апрельда Улаган аймакта Паспарты jуртта чыккан.\nАлексей Григорьевичтин Адазы Калкин Григорий Иванович\nА. Г. Калкиннин энези:\nОлордын билезинде баштапкы балазы кыс болгон. Ады Боксу. Экинчи балазы - Jамай (Иван). Jамайды ээчий чыккан бала база уул. Оны улус Алёш (Алексей) деп адаган. Алёшты ээчий Майнаш, Борогуш. Ольга, Есемяк деп балдар чыккандар. Анайып Калкиндердин билези балдарыла кожо тогус кижиге jеткен.\nАлексейдин кичинектен ала кöзиннин су-кадыгыла база коомой болгон. Бу уулчактын кöгустузи ада-энеге элден озо билдирген. Уулчак анчада ла улустын озогы куучынын, чöрчöктöрин, кеп, укаа сöстöрин, табышкактарын укканда, олордын бир де jерин, сöстöрин чачпай, ойто айдып берериле сурекей аныланып туратан. Ол кай чорчокти айдып баштап турарда ого сегис-тогус jаш болгон.\nБаза бир тебу – ол jиит кайчылардын маргаанында турушканы. Бу маргаан 1947 jылда Горно-Алтайский автономный областьтын тозолгонинен ала 75 jылдыгына учурлалган болгон.Маргаанда Улаганнын кайчызы Алексей Калкин баштапкы jер алган.Кайчылардын маргаанында алган jену ого ол тушта алтай калыктын поэттериле, кожончыларыла таныжып, Алтайдын текши культуралык jуруминде туружар арга берген.\n1948 jылда А.Калкин областьтын jиит jайалтарыла кожо Москва jаар атанган. Анда онын айткан: \"Маадай – Кара\" деп чорчогин ол тушта Московский Государственный педагогический институттын аспиранты С.С.Суразаков бичип алган.Бу ойдон бери кайчы ла билимчи наjылар боло берген, олордын jаштары туней, кубарлаш улус болгон. С.С.Суразаков кайчынан коп тоолу кай чорчоктор бичип, олорды шиндеп , кепке базып, орус тилге кочурип,jаан иш откурген.\nС. С. Суразаков 1973 jылда \"Маадай-Кара\" Чорчокло иштеген ойи.\nАлексей Григорьевич ле Евдокия Яковлевна балдарыла кожо Евгений Алексеевич, Элбек Алексеевич, Надежда Алексеевна.\n1977 jылда Москвада лауреат-кайчы деп адаткан\nА.Г.Калкин\nНаjыларыла А.Г.Калкин, Т.А.Чачияков, С.И.Савдин – Алтайдын кайчылары Аржан Адаров, Игнат Ортонулов, Алексей Калкин\nИгнат Иванович Ортонулов - Алексей Калкиннин кай-чорчокторине иллюстрацияларын jураган\n\"Когутей – Мерген\"\n\"Маадай-Кара\" деп чорчокко И.И.Ортонуловтын линогравюразы.\nКайчы Н.У.Улагашев- эн баштапкы кайчы\nАлтайдын кайчылары А.Г.Калкин, Т.А.Чачияков, С.И.Савдин\nКайчы А.Кёзёрёков\nКайчы, билимчи Т.Б.Шинжин\nКайчы О.Отуков\n«Алтай – кай»\nКайчылардын маргааны\nАлексей Топчин Элес Тадыкин\n2003 j. Паспартынын школы А.Калкиннин адын адаткан\nА.Г.Калкиннин угы-тоози.\nСпасибо за внимание! Быйан болзын!\n|Включите уведомления прямо сейчас и мы сразу сообщим Вам о важных новостях. Не волнуйтесь, мы будем отправлять только самое главное.|","id":"<urn:uuid:8a7671d5-49b5-44cc-885b-fa4a61d4005f>","dump":"CC-MAIN-2017-09","url":"https:\/\/infourok.ru\/altay-literaturannin-urogi-chi-klassta-uroktin-temazi-ag-kalkinnin-kay-chorchoktori-amaduzi-urenchikterdi-uzunuur-ep-argalar-sur-1289154.html","date":"2017-02-25T04:02:48Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-09\/segments\/1487501171646.15\/warc\/CC-MAIN-20170219104611-00171-ip-10-171-10-108.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.7677231431,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.7677231431007385, \"kir_Cyrl_score\": 0.18227265775203705, \"tyv_Cyrl_score\": 0.040271636098623276}","num_words":744,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.011,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.867,"perplexity_score":10174.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"The New Testament of our Lord and Saviour Jesus Christ\nМатфей Бичиген Сÿÿнчилÿ Jар\nМатфей 1\n1 Давидтиҥ ле Авраамныҥ калдыгы Иисус Христостыҥ ада-öбöкöлöри. 2 Авраамнаҥ Исаак туулган, Исаактаҥ Иаков туулган, Иаковтоҥ Иуда ла оныҥ карындаштары туулган; 3 Иуданыҥ эмеени Фамарьдаҥ Фарес ле Зара туулган, Фарестеҥ Есром туулган, Есромноҥ Арам туулган; 4 Арамнаҥ Аминадав туулган, Аминадавтаҥ Наассон туулган, Наассонноҥ Салмон туулган; 5 Салмонныҥ эмеени Рахавтаҥ Вооз туулган, Воозтыҥ эмеени Руфьтаҥ Овид туулган, Овидтеҥ Иессей туулган; 6 Иессейдеҥ Давид-каан туулган, Давид-кааннаҥ Соломон туулган, Соломонныҥ энези дезе Урияныҥ башкыдагы эмеени болгон; 7 Соломонноҥ Ровоам туулган, Ровоамнаҥ Авия туулган, Авиядаҥ Асаф туулган; 8 Асафтаҥ Иосафат туулган, Иосафаттаҥ Иорам туулган, Иорамнаҥ Озия туулган; 9 Озиядаҥ Иоафам туулган, Иоафамнаҥ Ахаз туулган, Ахазтаҥ Езекия туулган; 10 Езекиядаҥ Манассия туулган, Манассиядаҥ Амос туулган, Амостоҥ Иосия туулган; 11 Вавилон jерине кöчÿрердеҥ озо Иосиядаҥ Иехония ла оныҥ карындаштары туулган; 12 Вавилонго кöчÿрген соҥында Иехониядаҥ Салафиил туулган, Салафиилдеҥ Зоровавел туулган; 13 Зоровавелдеҥ Авиуд туулган, Авиудтаҥ Елиаким туулган, Елиакимнеҥ Азор туулган; 14 Азордоҥ Садок туулган, Садоктоҥ Ахим туулган, Ахимнеҥ Елиуд туулган; 15 Елиудтаҥ Елеазар туулган, Елеазардаҥ Матфан туулган, Матфаннаҥ Иаков туулган; 16 Иаковтоҥ Марияныҥ öбööни Иосиф туулган, Мариядаҥ Христос дейтен Иисус туулган. 17 Анайдарда, Авраамнаҥ ала Давидке jетире бастыразы он тöрт ÿйе; Давидтеҥ ала Вавилонго кöчÿргенине jетире база он тöрт ÿйе; Вавилонго кöчÿргенинеҥ ала Христоско jетире база он тöрт ÿйе.\nИисустыҥ туулганы\n18 Иисус Христостыҥ туулганы мындый болгон. Оныҥ энезин, Марияны, Иосифле кол алыштырып койгондор, jе олор биригерге jеткелекте, Мария Агару Тыннаҥ барланып калган. 19 Марияныҥ öбööни Иосиф, ак санаалу кижи бойы, оны улус алдына уйатка тÿжÿрбейин деп, jажытту jандырып ийерге сананган. 20 Jе анайда сананып аларда, ого тÿш jеринде Кайраканныҥ ангели кöрÿнип, мынайда айткан: — Давид уулы Иосиф! Мария эмеениҥди бойыҥда jÿргÿзерге коркыба. Оныҥ бойында табылганы — Агару Тыннаҥ. 21 Табары уул болор, Оны Иисус деп адаарыҥ, нениҥ учун дезе Ол Бойыныҥ калыгын кинчектеринеҥ аргадаар. 22 Кайраканныҥ jарчы ажыра айтканы бÿтсин деп, ончозы мынайда болгоны бу. Ол айткан: 23 «Бaт, кыс барланып, уул бала табар, Оны Еммануил деп адагылаар». Еммануил дегени — «Бисле кожо Кудай» дегени. 24 Иосиф уйкудаҥ турала, ого Кайраканныҥ ангели jакарганыла эдип, эмеенин бойында jÿргÿсти. 25 Мария тун уул бала тапканча, оныла билишпей jÿрди. Иосиф баланы Иисус деп адады.\nМатфей 2\nКÿнчыгыштыҥ судурчылары Иисуска бажырганы\n1 Иисус Иудей j��риндеги Вифлеем деп калада Ирод-каан тужында туулган. Jе бат, кÿнчыгыштаҥ Иерусалимге судурчылар келип, айттылар: 2 — Иудейлердиҥ jаҥы туулган кааны кайда болотон? Кÿнчыгышта Оныҥ jылдызын кöрдибис, Ого бажырарга келдибис. 3 Мыны угала, Ирод-каан тÿймей берди, оныла кожо бастыра Иерусалим тÿймеди. 4 Калыктыҥ ончо улу абыстарын ла бичикчилерин jууп алып, — Христос кайда туулатан эди? — деп, сурап турды. 5 Олор айттылар: — Иудей jериндеги Вифлеемде, нениҥ учун дезе jарчы мынайда бичиген 6 «Сен де, Вифлеем, Иуда jери, Иуданыҥ калаларынаҥ эмеш те кичÿ эмезиҥ: сенеҥ Башчы чыгар, Ол Израиль элимди кабырар». 7 Айдарда, Ирод судурчыларды бойына jажытту кычырып, jылдыстыҥ кöрÿнген öйин сурап, угуп алала, 8 олорды Вифлеемге ийип, айтты: — Барып, бала керегинде быжулап сурап угугар. Таап алзагар, меге тил jетиригер, мен де Ого барып бажырайын. 9 Судурчылар каанныҥ айтканын тыҥдап угала, jÿрÿп ийдилер. Jе бат, кÿнчыгышта кöргöн jылдызы олордыҥ ичкери ÿстинде барып jатты. Учында бала болгон jердиҥ ÿстине jеделе, токтой берди. 10 Олор jылдысты кöрöлö, улу сÿÿнчиле сÿÿндилер. 11 Ÿйге кирип, баланы ла Оныҥ энезин, Марияны, кöрдилер, чöгöдöп, балага jабыс бажырдылар. Оноҥ эрjинелÿ кайырчактарын ачып, Ого алтын, ладан, база смирна сыйладылар. 12 Иродко бурулбагар деп, олорго тÿш jеринде Кудайдаҥ айдылганыла, jери-jуртына öскö jолло jанып ийдилер.\nЕгипетке ырбаганы\n13 Судурчылар jÿре берерде, Кайраканныҥ ангели Иосифке тÿш jеринде кöрÿнип, айтты: — Тур, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Египет jерине ырбап бар. Сеге айтканчам, анда jÿр. Ирод баланы öлтÿрейин деп, бедиреерге умзанып jат. 14 Иосиф туруп, тÿнде баланы ла Оныҥ энезин алганча, Египет jаар jÿре берди. 15 Анда Ирод jада калганча jÿрди. Кайраканныҥ jарчы ажыра айтканы бÿтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан «Египеттеҥ Уулымды алдырып алдым». 16 Судурчыларга электедип койгонын кöрöлö, Ирод сÿрекей чугулданды. Олордоҥ сурап уккан öйдö Вифлеемде ле оны эбире jерлерде туулган эки jашту ла оноҥ кичÿ балдарды ончолорын öлтÿрсин деп jакарды. 17 Анайып, Иеремия деген jарчы ажыра айдылганы бÿтти. Ол айткан: 18 «Рамада ÿн угулат, ый-сыгыт, улу онту-калак угулат. Рахиль балдарым деп ыйлап, токунап болбойт, нениҥ учун дезе олор jок». 19 Ирод jада калган соҥында Кайраканныҥ ангели Египеттеги Иосифке тÿш jеринде кöрÿнип, 20 — Тур, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Израиль jерине jан — деди. — Баланыҥ тынын кыйарга сананган улус öлди. 21 Иосиф туруп, баланы ла Оныҥ энезин алганча, Израиль jерине jанды. 22 Иудей jеринде Иродтыҥ ордына оныҥ уулы Архелай каан болуп турганын угала, оноор барарга коркыды. Jе тÿш jеринде айдылганыла, Галилей jерине барды. 23 Ого келип, Назарет дейтен калада jуртай берди. Анайып, Оныҥ ады Назорей болор деп, jарчылар ажыра айдылганы бÿтти.\nМатфей 3\nКуба чöлдöги ÿн\n1 Ол кÿндерде Крестеечи Иоанн келип, Иудейдиҥ куба чöлинде jарлыктап, 2 айдып jÿрген: — Кинчектеригерд�� алынып, Кудайга баштаныгар! Теҥери Каандыгы jууктап келди! 3 Исаия jарчыныҥ мынайда айткан кижизи бу болгон Куба чöлдö кыйгырганныҥ ÿни: Кайраканга jол белетегер, Оныҥ jолдорын тÿс эдигер!» 4 Иоанн бойы дезе тöö тÿгинеҥ эткен кийимдÿ болгон, белин тере курла курчанган, jиген ажы аспан ла jер адаруныҥ мöди. 5 Ол тушта Иерусалимниҥ улузы, Иудей ичинде, Иорданды jакалай jуртаган ончо улус ого келип, 6 кинчектерин ачып, Иордансууга кирип, Иоаннга креске тÿжÿп тургандар. 7 Креске тÿжерге ого кöп фарисейлер ле саддукейлер келип jатканын кöрöлö, олорго айтты: — Jыланныҥ ач-ÿрени! Кудайдыҥ келер чугулынаҥ кыйыжарыгар деп, слерге кем айтты? 8 Чындаптаҥ кинчегерди алынып, Кудайга баштанганыгарды керекте кöргÿзигер. 9 «Бистиҥ адабыс Авраам» — деп, ичигерде айдарга сананбагар. Айдып турум слерге Кудай бу таштардаҥ Авраамга балдар jайап берер аргалу. 10 Малта да агаштардыҥ тазылында jадыры: jакшы jиилек бÿтпес агашты кезип, отко таштайтан. 11 Кинчек алынарыныҥ темдеги эдип, мен слерди суула крестеп jадым, jе кийнимче келип jатканы менеҥ кÿчтÿ; мен Оныҥ öдÿгин тудунып апарарга турбазым. Ол слерди Агару Тынла, отло крестеер. 12 Оныҥ кÿреги колында: Ол идиргенин арутап, буудайын алмарына урар, саламын дезе, öчпöс отко таштап, öртööр.\nИисусты креске тÿшкени\n13 Ол тушта Иоаннга креске тÿжейин деп, Галилей jеринеҥ Иорданга Иисус келди. 14 Иоанн дезе Оны токтодып, айтты: — Сен мени креске тÿжÿрер учурлу, Сен дезе меге келдиҥ бе? 15 Jе Иисус ого каруу jандырды: — Эм токтотпо. Мынызыла не ле чынды бÿдÿрип койорыс. Айдарда, Иоанн токтотподы. 16 Креске тÿжеле, Иисус ол тарый суудаҥ чыгып келерде, Ого теҥери ачылды, Ол кÿÿле чилеп Ого тÿжÿп келеткен Кудайдыҥ Тынын кöрÿп ийди. 17 Теҥеридеҥ ÿн чыкты: — Бу Мениҥ сÿÿген Уулым, Оныҥ Бойында Мениҥ jакшылыкту табым.\nМатфей 4\nИисусты ченегени\n1 Мыныҥ соҥында Тын Иисусты кöрмöскö ченедерге, куба чöлгö алып барды. 2 Иисус тöртöн тÿш ле тöртöн тÿн орозо тудуп, аштай берди. 3 Ченеечи Ого базып келеле, айтты: — Сен Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, бу таштар калаш боло берзин де. 4 Jе Ол каруу jандырды: — Бичилген сöс бар: «Кижи jаҥыс калаш jип тирÿ jÿрер эмес, jе Кудай айдып турган не ле сöслö тирÿ jÿрер». 5 Айдарда, кöрмöс Оны агару калага апарып, Öргööниҥ канадына тургузала, 6 айтты: — Сен Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, тöмöн калып ий. 7Бичилген jок беди «Бойыныҥ ангелдерине jакарар. 7 Будыҥ ташка бÿдÿрилбезин деп, Сени кол бажына алып баргылаар». — База бичигени бар «Кудайыҥ Кайраканды ченебе. — деп, Иисус каруу jандырды. 8 Кöрмöс Оны база бир сÿрекей бийик кырга алып барала, телекейдиҥ ончо каандыктарын ла олордыҥ магын кöргÿзип, 9 айтты: — Меге jыгылып бажырар болзоҥ, мыныҥ ончозын Сеге берейин. 10 — Менеҥ кеде тайыл, сатана! — деп, Иисус айтты. — Бичилген jок беди «Кудайыҥ Кайраканга бажыр, jаҥыс Ого jалчылан». 11 Мыныҥ соҥында кöрмöс Иисустаҥ jÿре берди. Jе бат, ангелдер келип, Ого jалчыланып jÿрдилер.\nИис��с Галилейде\n12 Иоаннды тÿрмелеп койгонын угала, Иисус Галилей jерине jÿре берди. 13 Назареттеҥ чыгала, талай jаказындагы Капернаумга келип jуртады. Ол Завулон ло Неффалимниҥ jери болгон. 14 Исаия деген jарчы ажыра айдылганы бÿтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан: 15 «Талай jаар jÿре берген jолду Завулон jери, Неффалим jери! Иордан ары jаны! Кара jаҥду jурт турган Галилей jери! 16 Карачкыда отурган калык улу jарык кöрди, öлÿмниҥ кöлöткöзи бÿркеген ороондо jÿрген улуска jарык jарыды». 17 Оноҥ ло бери Иисус jарлыктап, айдып jÿрер болды: — Кинчектеригерди алынып, Кудайга баштаныгар! Теҥери\nБаштапкы ÿренчиктер\n18 Галилей талайын jакалай барадып, Иисус эки карындашты: Петр дейтен Симонды ла оныҥ Андрей карындажын кöрÿп ийди. Олор, балыкчы болгон бойлоры, талайда шÿÿндеп тургандар. 19 — Мени ээчий барыгар — деп, Иисус олорго айтты. — Слерди улус тудаачы эдип салайын. 20 Олор бу тарый шÿÿнин артырып койоло, Оны ээчий бастылар. 21 Оноҥ ары барып, база эки карындашты: Зеведей уулы Иаковты ла оныҥ Иоанн карындажын кöрÿп ийди. Олор Зеведей адазыла кожо кемеде шÿÿнин jамап отургандар. Олорды кычырды. 22 Олор бу тарый, кемени ле адазын артырып койоло, Оны ээчий бастылар.\nУлуска jалчыланып баштаганы\n23 Иисус Галилейдиҥ jери сайын jÿрди, олордыҥ синагогаларына кирип ÿретти, Каандык керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлап, улустыҥ не ле оорузын, не ле jоболын jазып jÿрди. 24 Иисус керегинде табыш Сирия ичине jайылды. Ого ончо jоболдуларды, jÿзÿн-jÿÿр ооруга таптыргандарды, туткак оорулу улусты, öзöк-буурында шилемирлÿ, улаарып базып jÿрер улусты, курулып калгандарды экелип тургандар. Ол ончозын jазып турган. 25 Галилей jеринеҥ, Он-Турадаҥ, Иерусалимнеҥ, Иудей jеринеҥ, Иордан ары jанынаҥ камык улус Оны ээчий jÿрген.\nМатфей 5\nЧын кежик керегинде\n1 Иисус улусты кöрöлö, кырга чыкты. Отура берерде, Ого ÿренчиктери базып келди. 2 Олорды ÿредип баштап, айтты: 3 — Кудайды керектегендер кежиктÿ: Теҥери Каандыгы — олордыйы. 4 Ыйлап jÿргендер кежиктÿ: олорго коот болор. 5 Jобоштор кежиктÿ: олор jерди энчиленер. 6 Чындыктаҥ аштап-суузап jÿргендер кежиктÿ: олор тойор. 7 Быйандулар кежиктÿ: олорго быйан болор. 8 Ару jÿректÿлер кежиктÿ: олор Кудайды кöрöр. 9 Амыр jайап jÿргендер кежиктÿ: олор Кудайдыҥ уулдары деп адалар. 10 Чындык учун улуска араладып jÿргендер кежиктÿ: Теҥери Каандыгы — олордыйы. 11 Мен учун улуска jаман айттырып, сÿрдÿрип, jабарладып бурулатсагар, кежиктÿ болгоныгар ол. 12 Сÿÿнигер, jыргагар теҥеридеги кайралыгар улу! Анайып ок слердеҥ озо jÿрген jарчылар да истеткен эдилер.\nТус ла jаркын\n13 — Слер — jердиҥ тузы. Тус амтанын jылыйткажын, оны катап неле тусту эдер? Ол неге де jарабас, оны jаҥыс улус тепсезин деп, чыгара таштайтан. 14 Слер — телекейдиҥ jарыгы. Кыр баштай турган кала кöскö илинбей калбас. 15 Jарыткышты камысканда, оны казанла кöҥкöрбöйтöн. Карын, немениҥ ÿстине тургузатан, ол айыл ичиндеги ончо улуска jарыйт. 16 Jаркыныгар улус алдында анайып jарып турзын, олор ак кылынып jÿргенигерди кöрÿп, Теҥеридеги Адагарды алказын.\nJасак керегинде\n17 — Мени Jасакты эмезе jарчылардыҥ чийимин jоголторго келди деп сананбагар. Jоголторго эмес, бÿдÿрерге келдим. 18 Чынын айдадым слерге теҥери ле jер jастыкпаганча, эҥ оок бир де танык, бир де чийик Jасактаҥ jастыкпас, ончозы бÿтпегенче. 19 Анайдарда, кем кижи бу эҥ кичÿ jакылталардыҥ кажы бирÿзин бузып, улусты да бого ÿретсе, Теҥери Каандыгында эҥ кичÿ деп адалар. Кем кижи jакылтаны бÿдÿрип, улусты да бого ÿретсе, Теҥери Каандыгында улу деп адалар. 20 Айдып турум слерге: Кудайга чындык болгоныгар бичикчилердийин ле фарисейлердийин артыктабаза, Теҥери Каандыгына кирбезигер.\nЧугул керегинде\n21 — Успс ИфыØко деп, ада-öбöкöлöргö айткан сöсти укканыгар. Кижи öлтÿргени jаргыладар. 22 Jе Мениҥ слерге айдып турганым бу: карындажына чугулданып турган кижи jаргыладар; карындажына «рака» дегени, оток-кÿрееде jаргыладар; «аамай» дегени, jалыган отту гееннага тÿжер эдип буруладар. 23 Анайдарда, Кудайга берÿ берейин деп, тагылга келеле, карындажыҥ сеге комудалду болгоны эзиҥе киргежин, 24 берейин дегениҥди тагылдыҥ jанына салып кой; барып, озо карындажыҥла jаражып ал, оноҥ келип, берейин дегениҥди бер. 25 Бурулаачы кижиҥле jолдо кожо тужыҥда саадабай jаражып ал; бурулаачы кижиҥ сени jаргычыга апарып бербезин, jаргычы сени тÿрмениҥ ишчизине берип ийбезин, анайып сени тÿрмелеп койгылабазын. 26 Чынын айдадым сеге калганчы оок акчаны тöлöбöйинчеҥ, оноортынаҥ чыкпазыҥ.\nAйыл-jурт керегинде\n27 — айтнйх кчфкч деп айткан сöсти укканыгар. 28 Jе Мениҥ слерге айдып турганым бу ÿй кижиге кÿÿнзеп кöргöни, оныла кожо jÿрегинде кинчек эткени ол. 29 Оҥ кöзиҥ сени jаманга баштап турган болзо, оныҥды суурала, бойыҥнаҥ ары таштап ий. Бар бойыҥ таамыга ташталганчаҥ, эдиҥниҥ бир ÿйезинеҥ айрылып калганыҥ бойыҥа jакшы. 30 Оҥ колыҥ сени jаманга баштап турган болзо, оныҥды кезип, бойыҥнаҥ ары таштап ий. Бар бойыҥ таамыга ташталганчаҥ, бир ÿйенеҥ айрылып калганыҥ бойыҥа jакшы. 31 База айткан сöс бар «Алган эжиле айрылыжып jаткан кижи, онызына айрылышкан учурлу бичик берзин». 32 Jе Мениҥ слерге айдып турганым бу: чайдам эмес эжиле айрылыжып jатканы, онызын öскö кижиле кинчекке кийдирери ол; айрылыжып калганды алганы, оныла кожо кинчекке киргени ол.\nЧерт керегинде\n33 — Черт буспа, jе Кайраканныҥ алдына чертенип айтканыҥды бÿдÿр деп, ада-öбöкöлöргö айткан сöсти база укканыгар. 34 Jе Мениҥ слерге айдып турганым бу: чек чертенбегер. Теҥериле де чертенбегер, Кудайдыҥ Ширеези ол; 35 jерле де чертенбегер, Кудайдыҥ бут алды ол; Иерусалимле де чертенбегер, улу Каанныҥ калазы ол; 36 бажыҥла да чертенбе, бажыҥныҥ бир де кылын агартып эмезе карартып болбозыҥ. 37 Айдар сöзигер мындый болзын эйе болзо, «эйе», jок болзо, «jок». Кожуп айтканы, — jаманнаҥ.\nÖч керегинде\n38 — Кöс ордына кöс, тиш ордына тиш дегенин укканыгар. 39 Jе Мениҥ слерге айдып турганым бу: jаманга удурлашпа. Карын, оҥ jаагыҥа тажып ийген кижиге база бир jаагыҥды тöгöп бер. 40 Сениле jаргылажып, чамчаҥды алайын дегенге, катанчыгыҥды да суурып бер. 41 Бир чакырым jерге кожо барып кел деп албадаган кижиле кожо эки чакырым jерге барып кел. 42 Сураганга — бер, тöлÿге алайын дегеннеҥ — туура баштанба.\nÖштÿни сÿÿри\n43 — Jуугыҥды сÿÿп jÿр, öштÿҥди jаман кöр дегенин укканыгар. 44 Jе Мениҥ слерге айдып турганым бу: öштÿлеригерди сÿÿгер, слерди истеп тургандар учун мÿргÿгер. 45 Jаҥыс анайып Теҥеридеги Адагардыҥ уулдары болорыгар. Ол Бойыныҥ кÿнин jамандардыҥ да, jакшылардыҥ да ÿстине чыксын дийт; jаҥмырын ак сагыштуга ла кара сагыштуга ийет. 46 Слерди сÿÿп тургандарды сÿÿр болзогор, слерди не учун кайралдайтан? Албанчылар да анайда эдип турган эмес беди? 47 Jаҥыс карындаштарыгарды уткып турган болзогор, аҥылу нени эдип jадыгар? Кара jаҥдулар да анайда эдип турган эмес беди? 48 Анайдарда, теҥеридеги толо кемдÿ Адагардый, толо кемдÿ болугар.\nМатфей 6\nБыйан эдери\nолгоогор, кижи кöзинче быйан этпегер, онымды кижи кöрзин дебегер. Оноҥ башка, слерге Теҥеридеги Адагардаҥ кайрал болбос. 2 Оныҥ учун, быйан эдип jаткаҥда, оны jарлаба, эки jÿстÿлердий болбо. Улус мактазын деп, олор синагогаларда, оромдордо анайда эдип jадылар. Чынын айдадым слерге: олор бойыныҥ кайралын алганы ол. 3 Сен дезе, быйан эдип jаткаҥда, оҥ колыҥныҥ эдип турганын, сол колыҥ билбезин. 4 Быйан эткениҥ туйка болзын. Ол тушта туйка эткенди кöрöр Адаҥ сени кайралдаар.\nМÿргÿÿл керегинде\n5 — Мÿргÿп турган тужыгарда эки jÿстÿлердий болбогор. Улус кöрзин деп, олор синагогаларда, ором белтирлеринде туруп мÿргÿÿрин jакшызынып jадылар. Чынын айдадым слерге: олор бойыныҥ кайралын алганы ол. 6 Сен дезе мÿргÿгеҥде, кыбыҥа кирип, эжигиҥди бöктöп, кöрÿнбес Адаҥга мÿргÿ. Ол тушта jажыттуны кöрöр Адаҥ сени кайралдаар. 7 Мÿргÿп, кара jаҥдулар чылап, артык сöс айтпагар. Олор кöп сöс айтсабыс угулар деп сананып jадылар. 8 Олорго тÿҥейлешпегер. Теҥеридеги Адагар слердиҥ керектегенеерди Оноҥ сурагалакта билер. 9 Мынайып мÿргÿгер: Теҥеридеги Адабыс! Адыҥ Сениҥ агарулалзын, 10 Каандыгыҥ Сениҥ келзин. Канайып теҥериде, анайып jерде де табыҥ Сениҥ болзын. 11 Кÿнÿҥ сайынгы калажысты бÿгÿн биске бер. 12 Биске тöлÿлÿ улустаҥ канайып алымдабайдыс, бистиҥ де тöлÿлеристи алымдаба. 13 Ченелтеге бисти кийдирбе, jе jаманнаҥ бисти корула. Каандык, кÿч, мак дезе, ÿргÿлjиге Сенийи. Аминь». 14 — Улустыҥ кинчегин таштазагар, Теҥеридеги Адагар слердийин де таштаар. 15 Улустыҥ кинчегин таштабас болзогор, Адагар да слердийин таштабас.\nОрозо керегинде\n16 — Орозо тутканаарда, эки jÿстÿлер чилеп сÿрнÿгип калган jÿрбегер. Орозо тутканысты улус кöрзин деп, олор чырайын бÿрÿҥкÿйледип алган jÿргÿлейт. Чынын айдадым слерге: олор бойыныҥ кайралын алганы ол. 17 Сен дезе, орозо туткаҥда, бажыҥды майлап, jÿзиҥди jунуп ал. 18 Орозо тутканыҥды кижи билбезин, к��рÿнбей турган Адаҥ билзин. Ол тушта jажыттуны кöрöр Адаҥ сени кайралдаар.\nТеҥеридеги jööжö\n19 — Бойыгарга jерде jööжö jööбöгöр, оны кÿйе ле тат jиир, уурчылар казып, уурдап апарар. 20 Карын, бойыгарга теҥериде jööжö jööгöр, оны кÿйе ле тат jибес, уурчылар казып, уурдап апарбас. 21 Jööжöгöр кайда, jÿрегеер де анда болор.\nЭт-кан jарыткыжы\n22 — Эт-кан jарыткыжы — кöс. Анайдарда, кöзиҥ ару болзо, ончо эди-каныҥ jарык болор. 23 Кöзиҥ jаман болзо, ончо эди-каныҥ карачкы болор. Анайдарда, ичиҥдеги jарыгыҥ карачкы болзо, карачкы кандый болор?\nКудайга эмезе акча-jööжöгö jалчыланар\n24 — Кем де эки бийге бир уунда jалчыланып болбос: эмезе бирÿзин jаман кöрöр, экинчизин дезе сÿÿр; эмезе бирÿзине кичеенер, экинчизин дезе керектебес. Кудайга ла акча-jööжöгö теҥ jалчыланып болбозыгар. 25 Оныҥ учун айдып турум слерге: jÿрÿмигерди кичееп, нени jиирис, нени ичерис, эди-каныгарды кичееп, нени кийерис дебегер. Курсак jÿрÿмнеҥ баалу болгон бо, кеп эт-каннаҥ баалу болгон бо? 26 Теҥериниҥ куштарына кöрÿгер: олор аш чачпайдылар, кеспейдилер, алмарына jууп урбайдылар, jе олорды Теҥеридеги Адагар азырайт. Слер олордоҥ чик-jок артык эмес бедигер? 27 Кемигер кичеенип, jÿрÿмин бир де саатка узадып болор? 28 Кийер кепти де не кичеейдигер? Jалаҥдагы чомур чечектердиҥ öзÿп турганын кöрÿгер иштебей де, иирбей де jадылар. 29 Jе айдып турум слерге Соломон до бойыныҥ бастыра магында олордыҥ бирÿзи де чилеп кийинбеген. 30 Бÿгÿн бар болуп, эртен отко ташталатан jалаҥныҥ öлöҥин Кудай анайып кийиндирип турганда, слерди оноҥ артык кийиндирбес беди, бÿдетени ас улус? 31 Анайдарда, «Нени jиирис?», эмезе: «Нени ичерис?», эмезе: «Нени кийерис?» — дешкилеп, оны кичеебегер. 32 Мыныҥ ончозын кара jаҥдулар кичееп jадылар. Теҥеридеги Адагар дезе мыныҥ ончозын керексинип турганыгарды билер. 33 Элдеҥ озо Оныҥ Каандыгын ла чынын бедирегер, мыныҥ ончозы слерге ÿзеери берилер. 34 Анайдарда, эртенги кÿнди сананбагар, эртенги кÿн бойы керегинде бойы сананар. Кажы ла кÿнде бойыныҥ уур-кÿчтери бар.\nМатфей 7\nJаргылатпаска, jаргылабагар\n1 — Jаргылабагар, ол тушта слерди де jаргылабас. 2 Кандый jаргыла jаргылаарыгар, анайып ла бойыгарды jаргылаар; кандый кемjÿле кемjииригер, анайып ла бойыгарга кемjилер. 3 Карындажыҥныҥ кöзиндеги тегенекти не кöрÿп jадыҥ, бойыҥныҥ кöзиҥдеги тоормошты дезе сеспейдиҥ бе? 4 Эмезе: «Кажы, кöзиҥнеҥ тегенекти чыгарып ийейин» — деп, кöзиҥде тоормошту бойыҥ, карындажыҥа канайып айдарыҥ? 5 Эки jÿстÿ! Озо бойыҥныҥ кöзиҥнеҥ тоормошты чыгар, ол тушта карындажыҥныҥ кöзинеҥ тегенекти канайып чыгарарын кöрÿп аларыҥ. 6 Агару немени ийттерге бербегер — олор кайа бурулып, слерди jара тартар. Эрjинегерди чочколордыҥ алдына таштабагар — олор оны тепсеп койор.\nСурагар, бедирегер, токулдадыгар\n7 — Сурагар, слерге берилер; бедирегер, табарыгар; токулдадыгар, слерге ачып берер. 8 Сураган кижи алат, бедирегени табат, токулдатканга ачып берер. 9 Уулы калаш сурагажын, ого таш алып берер кижи ортогордо бар беди? 10 Балык сураза, jылан алып берер бе? 11 Анайдарда, jаман бойыгар, балдараарга jакшыны берерин билер болзогор, анчада ла Теҥериде jÿрген Адагар Оноҥ сурап турган улуска jакшыны берер. 12 Оныҥ учун, слерге улус кандый болзын дезегер, бойыгар да олорго андый ок болугар. Ол керегинде Jасак ла jарчылар айдат ине.\nТар эжик\n13 — Тар эжиктеҥ киригер, нениҥ учун дезе öлÿмге кийдирер эжик кеҥ, jолы jалбак; кöп улус ол jолло барат. 14 Jÿрÿмге кирер эжик тар, jолы тапчы; оны табары ас.\nБÿткен jиилегинеҥ танырыгар\n15 — Тöгÿн jарчылардаҥ чеберленигер. Олор слерге кой терезин jабынган келгилейт, ичин кöрзö, казыр бöрÿлер. 16 Олорды бÿткен jиилегинеҥ танырыгар. Тегенектеҥ виноград теретен беди? Эмезе убактаҥ смоква теретен беди? 17 Jакшы агаштаҥ jакшы jиилек бÿдетен, jаман агаштаҥ jаман jиилек бÿдетен. 18 Jакшы агаш jаман jиилек бÿдÿрип болбос, jаман агаш jакшы jиилек бÿдÿрип болбос. 19 Jакшы jиилек бÿтпес не ле агашты кезип, отко таштайтан. 20 Анайдарда, олорды бÿткен jиилегинеҥ танырыгар. 21 Меге: «Кайракан! Кайракан!» — деп айдып турган не ле кижи Теҥери Каандыгына кирер эмес, Теҥеридеги Адамныҥ табын бÿдÿрип jÿргени кирер. 22 Jаргы болор кÿн Меге мынайда айдары кöп чыгар: «Кайракан! Кайракан! Сениҥ адыҥнаҥ jарчы болуп айдып jÿрген эмес бедис? Сени адап, шилемирлерди чыгарып jÿрген эмес бедис? Сени адап, кöп кайкал эткен эмес бедис?» 23 Ол тушта Мен олорго jарлаарым: «Мен слерди качан да билбес болгом. Менеҥ кеде тайылыгар, jаман кылынып jÿргендер!»\njки тöс\n24 — Анайдарда, Мениҥ бу сöзимди угуп, оны бÿдÿрип jÿрген кижини керсÿ кижиге тÿҥдеп айдайын. Ол туразын таш ÿстине туткан. 25 Jаҥмыр jаап, jайкан чыгып, салкын согуп, байагы турага табарарда, ол, таштыҥ ÿстине тöзöлгöн болуп, аҥтарылбаган. 26 Бу сöзимди угуп, оны бÿдÿрбей турган кижини керсÿ эмес кижиге тÿҥдеп айдайын. Ол туразын кумакка туткан. 27 Jаҥмыр jаап, jайкан чыгып, салкын согуп, байагы турага табарарда, ол аҥтарыла берген, оныҥ аҥтарылганы коркышту болгон. 28 Иисус айдып божоордо, улус Оныҥ ÿредÿзин кайкап турды, 29 нениҥ учун дезе олорды бичикчилер чилеп эмес, бойында jаҥ бар кижи чилеп ÿреткен.\nМатфей 8\nКапкаш баалулу- кижини jасканы\n1 Иисус кырдаҥ тÿжÿп келерде, Оны ээчий кöп улус барды. 2 Jе бат, капкаш баалулу кижи базып келеле, Ого бажырып, айтты — Кайракан, мени арутайын дезеҥ, арутап ийериҥ. 3 Иисус колын сунуп, ого тийип, айтты: — Арутайын, ару бол. Бу ла тарый ол капкаш баалудаҥ аруталды. 4 Иисус ого айтты: — Калак, кижиге неме айтпа. Jе барып, абыска кöрÿн, Моисейдиҥ jакарганыла тайылга эт, улуска кере болзын.\nJÿс бажыныҥ jалчызын jасканы\n5 Иисус Капернаумга кирерде, jÿс бажы Ого базып келеле, сурап, айтты: 6 — Кайракан! Айлымда jалчым курулып калган коркышту шыралап jадыры. 7 — Мен барып, оны jазайын — деп, Иисус ого айтты. 8 Jÿс бажы дезе каруу jандырды: — Кайракан! Сени айлыма кийдирерге турбас кижи эдим. Бир ле сöс айт, jалчым jазылар. 9 Бажым билер бийлÿ де болзом, башкарып турган черÿчилдерим бар. Кажы бирÿзин «бар» дезем, барат, бирÿзин «кел» дезем, келет; jалчымды «мыны эт» дезем, эдет. 10 Мыны угала, Иисус кайкады, кийнинче келип jаткан улуска айтты — Чынын айдадым слерге: мынайда бÿдÿп турганды Израильдеҥ де таппадым. 11 Айдып турум слерге кÿнчыгыштаҥ ла кÿнбадыштаҥ кöп улус келип, Авраамла, Исаакла, Иаковло кожо Теҥеридеги Каандыкта кыйынынаҥ отурып алар. 12 Каандыктыҥ уулдары дезе, тыш карачкыга чыгара сÿрдÿрер. Анда ый ла тиш кыjырты болор. 13 Оноҥ Иисус jÿс бажына айтты: — Бар, бÿткениҥче, сеге болгой. Oл ло тарый jалчы jазыла берди.\nИисус Петр-эште\n14 Иисус Петр-эшке келеле, оныҥ кайын энези эди изип-кÿйÿп, оорып jатканын кöрди. 15 Оныҥ колына тийерде, ол jазыла берди. Öрö туруп, Ого jалчыланып jÿрди. 16 Эҥир кирерде, Иисуска öзöк-буурында шилемирлÿ кöп улусты экелдилер. Ол jелбистерди сöслö чыгарып, ончо jоболдуларды jазып ийди, 17 Исаия деген jарчы ажыра мынайда айдылганы бÿтсин деп: «Ол оору-jоболысты Бойына алынып, кыйын-шырабысты апарды».\nКайраканды ээчий баратаны\n18 Иисус Бойын эбире кöп улус турганын кöрöлö, ÿренчиктерине — Сууныҥ ол jанына кечигер — деди. 19 Ого бир бичикчи базып келеле, айтты: — Ÿредÿчи, Сен кайдаар да барзаҥ, Сени ээчий барарым. 20 Иисус ого айтты: — Тÿлкÿ болзо ичегендÿ, куш болзо уйалу, Кижи Уулыныҥ дезе баш та jöлööр jери jок. 21 Ÿренчиктердиҥ бирÿзи дезе Ого айтты: — Кайракан, мен озо адамныҥ сööгин jууп койорго барып келейин бе? 22 Jе Иисус ого: — Мени ээчий бар — деди. — Öлгöн улус öлгöн улузыныҥ сööгин бойлоры jуузын.\nJотконды сыныктырганы\n23 Иисус кемеге отурарда, кийнинеҥ ÿренчиктери барып отурдылар. 24 Jе бат, олор jÿскилеп барадарда, талай тыҥ jайканып, толкулар кемеге кирип турды. Иисус дезе уйуктап jаткан. 25 Ÿренчиктер базып келеле, Оны ойгозып, айттылар: — Кайракан, бисти аргада! Чöҥÿп барадырыс! 26 — Не андый коркынчак болдыгар, бÿдетенеер ас улус? — дейле, Ол öрö туруп, jотконды ла талайды токтозын деп jакарып ийерде, улу тымык тÿшти. 27 Улус дезе кайкажып, айдыжып турдылар: — Бу кем болотон? Салкын да, талай да Оныҥ сöзин угуп турганын!\nÖзöк-буурында шилемирлÿ эки кижини jасканы\n28 Иисус талайдыҥ ол jанындагы Гадара ороонына кечип чыгарда, Ого öзöк-буурында шилемирлÿ эки кижи туштады. Олор сööк салган куй-таштаҥ чыгып келгендер. Олордыҥ казырына ол jолло кем де jÿрÿп болбос болгон. 29 Jе бат, олор кыйгырыжа бердилер: — Бисти кайдайын деп туруҥ, Кудайдыҥ Уулы? Сен бери öй jеткелекте бисти кинчектеерге келгеҥ. 30 Кедертинде кöп ÿÿрлÿ чочколор кÿдÿде турган. 31 Шилемирлер Иисусты сурай бердилер: — Бисти сÿрер болзоҥ, ÿÿрлÿ чочколорго кирерге ий. 32 Иисус: — Барыгар — деди. Олор чыгып, чочколорго барып кирдилер. Jе бат, ончо ÿÿр кажаттаҥ талайга калып, чöҥÿп калды. 33 Кÿдÿчилер дезе сыр-jÿгÿрикте барып, калага келеле, ончозын jарладылар, öзöк-буурында шилемирлÿ улусла не болгонын база айттылар. 34 Каланыҥ улузы кöдÿрези Иисуска удура чыкты. Оны кöрöлö, олордыҥ jеринеҥ jÿре берзин деп сурадылар.\nМатфей 9\nКурулып калган кижини jасканы\n1 Иисус кемеге отурып, кечеле, Бойыныҥ калазына jедип келди. 2 Ого курулып калган бир кижини тöжöккö салганча экелдилер. Иисус олордыҥ бÿдÿп турганын кöрöлö, курулып калганга айтты: — Jалтанба, балам, кинчектериҥ ташталып туру. 3 Jе бат, бичикчилердиҥ кезиги ичинде айдынды: «Ол Кудайды jамандап jат». 4 Иисус дезе олордыҥ санаазын билип, айтты: — Jÿрегеерде не керек jаман сананып jадыгар? 5 Не деп айдарга jеҥил «Кинчектериҥ ташталып туру» — деерге бе, эмезе «Тур, базып jÿр» — деерге бе? 6 Jердеги кинчектерди таштайтан jаҥ Кижи Уулында барын билип jÿрÿгер деп турум. — Оноҥ курулып калганга баштанды: — Тур, тöжöгиҥди алып, айлыҥа jан. 7 Онызы туруп, jана берди. 8 Улус мыны кöрÿп коркыды, олорго мындый jаҥ берген Кудайды алкады.\nБойыла кожо Матфейди алганы\n9 Иисус оноортынаҥ öдÿп барадып, Матфей деп бир кижи калан jуур jеринде отурганын кöрöлö, ого айтты: — Мени ээчий бас. Онызы öрö туруп, Иисусты ээчий басты. 10 Иисус ÿйде кыйын отурарда, кöп албанчылар ла кинчектÿлер келип, Оныла, ÿренчиктерле кожо кыйын отурып алдылар. 11 Мыны кöрöлö, фарисейлер ÿренчиктерге айттылар: — Ÿредÿчигер албанчыларла, кинчектÿлерле кожо не керек ичет-jийт болбогой? 12 Иисус дезе, мыны угала, олорго айтты: — Эмчини кадык улус эмес, оору улус керексиир. 13 Быйан кÿÿнзеп jадым, тайылга кÿÿнзеп турган эмезим деп айткан сöстиҥ учурын оҥдоорго, барып ÿренигер. Мен актуларды эмес, кинчектÿлерди кычырарга келген инем.\nОрозо керегинде сурак\n14 Ол тушта Иисуска Иоанныҥ ÿренчиктери келип, айттылар: — Нениҥ учун бистер ле фарисейлер улам сайын орозолоп jадыс, Сениҥ ÿренчиктериҥ дезе орозолобой jадылар? 15 Иисус олорго айтты: — Колту кожо jÿргенде, тойчылар кунугатан беди? Jе колтуны олордоҥ айрып алар кÿндер келер, ол тушта олор орозо тудар. 16 Эски кийимге jаҥы бöстиҥ ööнин jамабайтан; jамачы эскизин jырта тартып, тежиги там ары барар. 17 Jаҥы аракыны эски тажуурга урбайтан; анайткажын, тажуур jыртылып, аракызы да тöгÿлер, тажууры да ÿрелер. Карын, jаҥы аракыны jаҥы тажуурга уратан. Ол тушта аракы да, тажуур да бÿдÿн болор.\nОору ÿй кижини jасканы ла кызычакты тиргискени\n18 Иисус олорго мынайда айдып турганча, бир бий кижи базып келеле, Ого бажырып, айтты: — Кызычагым jаҥы ла jада калды. Барып, оныҥ ÿстине колыҥ салып, алка, ол тирилер. 19 Иисус туруп, оныҥ кийнинеҥ басты; ÿренчиктери кожо бардылар. 20 Jе бат, он эки jыл кан келип, jобоп jÿрген ÿй кижи, Иисуска кийнинеҥ базып келеле, Оныҥ кийиминиҥ эдегине тийди. 21 Ол ичинде айдынган: «Оныҥ кийимине тийзем ле, jазыларым». 22 Иисус дезе кайра баштанып, ÿй кижини кöрöлö, айтты: — Jалтанба, кызым! Бÿдÿп турганыҥ сени аргадады. Ÿй кижи ол бойынча jазыла берди. 23 Иисус бийдиҥ айлына келеле, кунукчылду кÿÿ ойногон ло тÿймежип базып jÿрг��н улусты кöрÿп, 24 олорго айтты: — Тышкары чыгыгар! Кызычак öлбöгöн, уйуктап jат. Оны шоодо бердилер. 25 Улусты тышкары чыгарган кийнинде Ол кирип, кызычакты колынаҥ тутты, онызы туруп келди. 26 Мыныҥ табыжы байагы jерге текши jайылды.\nЭки сокорды jасканы\n27 Иисус оноортынаҥ барып jадарда, Оны эки сокор ээчип, кыйгырыжып турдылар: — Биске буурса, Давид Уулы! 28 Иисус ÿйге кирерде, сокор улус Ого базып келдилер. Иисус олордоҥ сурады: — Мыны эдип болорыма бÿдÿп туругар ба? — Эйе, Кайракан! — дедилер. 29 Айдарда, Иисус олордыҥ кöзине тийип, — Бÿткенигерче, слерге болгой — деерде, 30 олордыҥ кöзи jарый берди. — Мыны кижи билбезин — деп, Иисус олорго кату jакарды. 31 Jе олор чыгала, Иисус керегинде jер сайын jарлады.\nТил jокты jасканы\n32 Булар чыгып барадарда, Иисуска öзöк-буурында шилемирлÿ тил jок кижини экелдилер. 33 Шилемир чыгара сÿрÿлерде, тил jок кижи эрмектене берди. Улус кайкап, айдыжып турды: — Израильде мындый немени качан да кöрбöгöндöр! 34 Фарисейлер дезе айдыжып турдылар: — Ол шилемирлерди шилемир бийиниҥ кÿчиле чыгара сÿрÿп турбай.\nКÿдÿчизи jок койлор\n35 Иисус ончо калалар ла jурттар сайын jÿрÿп, синагогаларда ÿредип, Каандык керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлап, улустыҥ не ле оорузын, не ле jоболын jазып турды. 36 Кöп улусты кöрöлö, олорго ичи ачыды олор кÿдÿчизи jок койлордый тÿймеп, тозуп калгандар. 37 Айдарда, ÿренчиктерине айтты: — Кезер кыра кöп эди, ишчилер дезе ас. 38 Анайдарда, кыраныҥ Бийине jайнагар, кыразына ишчилер ийзин.\nМатфей 10\nОн эки апостолды ийгени\n1 Иисус он эки ÿренчигин кычырып алып, олорго кара jелбистердиҥ бажын билер jаҥ берди, олорды чыгара сÿрер, не ле ооруны, не ле jоболды jазар аргалу болзын деп. 2 Он эки апостолдыҥ ады-jолы бу: баштапкызы Симон, оны база Петр дейтен, оныҥ карындажы Андрей, Зеведей уулы Иаков, оныҥ карындажы Иоанн, 3 Филипп ле Варфоломей, Фома ла Матфей албанчы, Алфей уулы Иаков ло Фаддей, 4 Симон Кананит ле Иуда Искариот, соҥында Иисусты садып ийери ол болгон. 5 Иисус бу он экÿни ийип, олорго jакарды: — Кара jаҥдулар jаар ууланган jолло барбагар, самарлар калазына кирбегер. 6 Эҥ озо Израиль калыкка — азып jÿрген койлорго барыгар. 7 Теҥери Каандыгы jууктап келди деп, базып, jарлап jÿрÿгер. 8 Оору-jоболдуларды jазыгар, öлгöндöрди тиргизигер, капкаш баалулу улусты арутагар, шилемирлерди чыгара сÿрÿгер. Тегин алдыгар, тегин беригер. 9 Алтын да, кÿмÿш те алганча jÿрбегер, курыгарда jес акчалу да jÿрбегер, 10 jолго баштык та, солып кийер кеп те, öдÿк те, тайак та албагар, нениҥ учун дезе иштеген кижи курсакка турар. 11 Кажы бир калага эмезе jуртка кирзегер, ондо jарагадый кижи кем болгонын сурулап угала, ого тÿжÿгер; тÿшкен ÿйде барганча jÿрÿгер. 12 Ÿйге кирерде оны уткып, «Бу ÿйдеги улуска амыр болзын!» — дегер. 13 Ÿйдеги улус jарамык болзо, амырыгар олорго jедер; jарамык эмес болзо, амырыгар слерге бурулар. 14 Кем слерди jуутпаза, сöзигерди укпаза, ол ÿйдеҥ эмезе ол каладаҥ чы��ып барадып, будыгардаҥ тоозынды кактагар. 15 Чынын айдадым слерге: Jаргы болор кÿн Содом ло Гоморра jерине, ол калага кöрö, jеҥил болор.\nБолотон истежÿлер\n16 — Бат, слерди бöрÿлер ортодо jÿрер койлорды чылап ийип jадым. Jыландый ойгор болугар, кÿÿледий чÿм jок болугар. 17 Улустаҥ болгонып jÿрÿгер. Олор слерди jаргыга берер, синагогаларында камчылаар. 18 Слерди Мениҥ адым учун башчыларына, каандарына алып баргылаар, олордыҥ ла кара jаҥдулардыҥ алдына Мени кереледип. 19 Слерди кижи колына берип ийзе, канайып айдар эмезе нени айдар деп санааркабагар. Айдар сöс ол тушта слерге берилер. 20 Слер бойыгардаҥ айдар эмезигер, Адагардыҥ Тыны ичигердеҥ айдар. 21 Карындаш карындажын, адазы уулын öлÿмге берер; балдары ада-энезине удура туруп чыгып, олорды öлтÿрер. 22 Мениҥ адым учун слерди ончо улус jаман кöрöр. Учына jетире чыдашканы дезе, аргадалар. 23 Слерди бир калада истегежин, öскö калага качыгар. Чынын айдадым слерге Израильдиҥ калаларын эбирип тÿгескелегерде, Кижи Уулы jедип келер. 24 Ÿренчик ÿредÿчизинеҥ бийик болбос, кул бийинеҥ бийик болбос. 25 Ÿренчик ÿредÿчизиндий болзо, ол до болор, кул бийиндий болзо, ол до болор. Ÿйдиҥ ээзин Веельзевул деп айтканда, ÿйдеги улусты оноҥ до jаман айдышпай кайтсын.\nКемнеҥ коркыйтан\n26 — Анайдарда, улустаҥ коркыбагар. Ачылбай калар туйук неме jок, jарталбай калар jажыт jок. 27 Карачкыда айтканымды, jарык тужында айдыгар; кулакла укканыгарды, ÿйдиҥ jабынчызынаҥ jарлагар. 28 Кижиниҥ эди-канын öлтÿрип, jулазын дезе öлтÿрип албас улустаҥ коркыбагар. Кижиниҥ эди-канын да, jулазын да таамыда öлтÿрер аргалудаҥ коркыгар. 29 Эки кучыйакты оок акчага садатан эмес пе? Jе Адагардыҥ табы болбойынча, экÿниҥ бирÿзи де jерге келип тÿшпес. 30 Слердиҥ дезе бажыгардыҥ кылы да ончозы тоололып калган. 31 Анайдарда, коркыбагар слер кöп кучыйактардаҥ артык. 32 Андый болгондо, кем Мени jарадып турганын улус алдына айтса, оны Мен де jарадып турганымды Теҥеридеги Адамныҥ алдына айдарым. 33 Улус алдында Менеҥ jана тÿшкен кижидеҥ Мен де Теҥеридеги Адамныҥ алдында jана тÿжерим.\nJараштыру эмес, кылыш\n34 — Мени jерге jараштырарга келген деп сананбагар. Мен jараштырарга эмес, кылыш туттырарга келгем. 35 «Уулын адазынаҥ, кызын энезинеҥ, келдин кайын энезинеҥ айрыырга келгем. 36 Кижиге бойыныҥ ÿйдеги улузы öштÿ болор. 37 Адазын эмезе энезин Менеҥ артык сÿÿгени, Меге jарабас. Уулын эмезе кызын Менеҥ артык сÿÿгени, Меге jарабас. 38 Кере тартыратан агажын алганча Мени ээчибегени, Меге jарабас. 39 Jÿрÿмин чеберлегени, онызын jылыйтар, Мен учун jÿрÿмин jылыйтканы дезе, онызын чеберлеп алар. 40 Слерди jуутканы, Мени jуутканы ол, Мени jуутканы дезе, Мени Ийгенди jуутканы ол. 41 Jарчы деп, jарчыны jуутканы, jарчыныҥ кайралын алар. Акту деп, актуны jуутканы, актуныҥ кайралын алар. 42 Бу кичÿлердиҥ кажы бирÿзине, Мениҥ ÿренчигим деп, бир айак соок суу ичирген кижи, чынын айдадым слерге: кайралынаҥ куру калбас.\nМатфей 11\nИис��с ла Иоанн\n1 Иисус он эки ÿренчигин jакып, ÿредип божойло, öскö калаларда ÿредерге ле jарлыктаарга, оноҥ ары барды. 2-3 Тÿрмеде Иоанн Христостыҥ эдип jÿргенин угала, «Келер дегени Сен бе, айса öскöни сакыйлы ба?» деп сураарга, Ого бойыныҥ ÿренчиктерин ийди. 4 Иисус олорго каруу jандырды: — Барып, угуп-кöрÿп турганыгарды Иоаннга айдыгар 5 сокорлордыҥ кöзи jарыйт, аксактар базып jÿргÿлейт, капкаш баалулу улус аруталат, ÿскерлер угат, öлгöндöр тирилет, тÿреҥилерге Сÿÿнчилÿ Jар jарлалат. 6 Эреҥистелбей Меге бÿткен кижи кежиктÿ. 7 Олор jÿре берерде, Иисус улуска Иоанн керегинде айда берди — Куба чöлгö нени кöрöргö jÿрдигер? Салкынга jайкаткан кулузынды ба? 8 Jе нени кöрöргö jÿрдигер? Торко-маҥдык кийген кижини бе? Jе торко-маҥдык кийимдÿлер каан öргööзинде jÿретен. 9 Нени кöрöргö jÿрдигер? Jарчыны ба? Эйе, айдып турум слерге: ол jарчыдаҥ да jаан. 10 «Бат, Сениҥ алдыҥнаҥ ангелимди ийип jадым, ол jолыҥды Сениҥ алдыҥнаҥ белетеп койор» — деп, ол керегинде бичилген. 11 Чынын айдадым слерге ÿй кижидеҥ туулгандар ортодо Иоаннаҥ jааны jок. Jе Теҥери Каандыгында кичÿ дегени, оноҥ jаан. 12 Крестеечи Иоанн тужынаҥ ала бого jетире Теҥери Каандыгына кирерге кÿч салар керек, кÿч салганы, ого кирип jат. 13 Ончо jарчылар ла Jасак Теҥери Каандыгы керегинде Иоаннаҥ озо айткандар. 14 Бого бÿдÿп турган болзогор, келетен деген Илия бу. 15 Кулакту кижи уксын! 16 Бу ÿйениҥ улузын кемге тÿҥдеп айдайын? Олор тепсеҥде отурып, мынайда кыйгырыжып турган балдарга тÿҥей: 17 «Слерге сыбыскы тарткан эдибис, jе слер биjелебедигер; слерге ачулу сарын сарнаган эдибис, jе слер сыктабадыгар». 18 Иоанн келип, курсак jибесте, аракы ичпесте, «Оныҥ öзöк-буурында шилемир бар» — дейдилер. 19 Кижи Уулы келди, jиирин jиди, ичерин ичти. «Кöргÿлегер, курсакчыл ла аракызак кижи бу, албанчылардыҥ ла кинчектÿлердиҥ наjызы ол» — дейдилер. Jе Ойгорлык Ойгорлыктыҥ керектериле акталган. 20 Оноҥ Иисус кайкалдарыныҥ кöбизи эдилген калаларды кинчектерин алынбаган учун каарып айда берди: 21 — Ачу-корон сеге, Хоразин! Ачу-корон сеге, Вифсаида! Слерде эдилген кайкалдар Тир ле Сидондо эдилген болзо, олор самтар кеп кийип, баштарына кубал сееп, туку качан Кудайга баштанар эди. 22 Jе айдып турум слерге Jаргы болор кÿн Тир ле Сидонго слерге кöрö jеҥил болор. 23 Сен де, Капернаум, теҥериге jетире бийиктединген бойыҥ, таамыга jетире jабызаарыҥ! Сенде эдилген кайкалдар Содомдо эдилген болзо, ол эмдиге турар эди. 24 Jе айдып турум слерге: Jаргы болор кÿн Содом jерине сеге кöрö jеҥил болор.\nАдазы ла Уулы\n25 Ол öйдö Иисус сöзин улалтып, айтты: — Ада, теҥери ле jердиҥ Кайраканы! Мыны ойгорлордоҥ ло керсÿлердеҥ jажырала, кичÿлерге ачканыҥ учун Сеге баш болзын! 26 Эйе, Ада, jакшылыкту табыҥ андый болгон эди. 27 Адамнаҥ ончозы Меге берилген. Уулын кем де билбес, jаҥыс Адазы билер, Адазын да кем де билбес, jаҥыс Уулы билер, Оны Уулы кемге ачар кÿÿндÿ, база ол билер. 28 Jобоп-чучурап калгандар ла уу��га бастыргандар, ончогор Меге келигер, слерди токунадып салайын. 29 Мен берер комутты бойыгарга кийип, Менеҥ ÿренигер, Мен jобош ло улуркабас jÿректÿ инем. Ол тушта jулагарга энчÿ табарыгар. 30 Мен берер комут jакшы, Мен салар jÿк jеҥил.\nМатфей 12\nХристос ло суббот кÿн\n1 Ол öйдö суббот кÿн Иисус аш салган кырала барып jаткан. Ÿренчиктери дезе аштайла, аштыҥ мажагын ÿзÿп, jий бергендер. 2 Фарисейлер мыны кöрöлö, Ого айттылар: — Кöр, ÿренчиктериҥ суббот кÿнде этпести эдип тургандарын. 3 Иисус дезе олорго айтты: — Давид кожо jÿргендериле аштайла, нени эткен эди, кычырбаган бедигер? 4 Канайып ол Кудайдыҥ байзыҥына киреле, jаҥыс абыстар jийтен, ол до, кожо jÿргендери де jиирге jарабас ыйык калашты алып jигенин? 5 База, суббот кÿнде абыстар Öргööдö иштеп, субботтыҥ байын бусса да, бурулу эмес дегенди, Jасактаҥ кычырбаган бедигер? 6 Jе айдып турум слерге алдыгарда бу турган Бойы Öргööдöҥ jаан. 7 Быйан кÿÿнзеп jадым, тайылга кÿÿнзеп турган эмезим деп айткан сöстиҥ учурын билген болзогор, бурулу эместерди бурулабас эдигер. 8 Кижи Уулы дезе суббот то кÿнниҥ бийи. 9 Оноортынаҥ кеде барып, Иисус олордыҥ синагогазына кирди. 10 Анда колы кургап калган кижи болгон. Иисусты бурулаарга, Оноҥ сурадылар: — Суббот кÿнде ооруны jазарга jараар ба? 11 Иисус дезе олорго: — Кажы бирÿгердиҥ сок jаҥыс койыгар суббот кÿнде орого тÿшсе, ол оны чыгарып албас беди? 12 Кижи дезе койдоҥ канча кире артык! Оныҥ учун суббот кÿнде jакшыны эдерге jараар — дейле, 13 байагы кижиге баштанды — Колыҥды сунуп ий. Ол сунды, колы бирÿзиндий су-кадык боло берди. 14 Фарисейлер чыгала, Иисусты канайтсабыс öлтÿрерис деп, Ого удура jöп чыгардылар. 15 Jе Иисус мыны билип, оноортынаҥ jÿре берди.\nТалдап алган Jалчы\nИисустыҥ кийнинеҥ кöп улус барды, Ол ончолорын jасты, 16 jе Бойы кем болгонын jарлабазын деп jакарды. 17 Исаия деген jарчы ажыра айдылганы бÿтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан 18 «Бат, талдап алган Jалчым бу, Мениҥ сÿÿгеним, jуламныҥ сÿÿнчизи. Ого Тынымды берерим, Ол калыктарга jаргы jарлаар. 19-20 Чындыкты jеҥÿге экелбейинче, Ол сöс блаашпас, кыйгы чыгарбас, Оныҥ ÿнин оромдордо кем де укпас; сыныкту кулузынды сындырбас, буруксып jаткан кÿделини öчÿрбес. 21 Ого калыктар иженер».\nАгару Тын эмезе Веельзевул\n22 Иисуска öзöк-буурында шилемирлÿ сокор ло тил jок кижини экелдилер. Иисус оны jазып ийерде, ол эрмектенип, кöрö берди. 23 Ончо улус алаҥ кайкап, — Бу Давид Уулы болор бо? — дешти. 24 Фарисейлер дезе мыны угала, айттылар: — Ол шилемирлерди шилемир бийи Веельзевулдыҥ кÿчиле чыгара сÿрÿп турбай. 25 Jе Иисус олордыҥ санаазын билип, айтты: — Бойынаҥ бойы бöлÿнишкен кандый да каандык ээн калар; бойынаҥ бойы бöлÿнишкен кандый да кала эмезе jурт чыдажып туруп болбос. 26 Сатана сатананы чыгара сÿрÿп турган болзо, ол бойынаҥ бойы бöлÿнгени ол. Оныҥ каандыгы канайып чыдажып турар? 27 Веельзевулдыҥ кÿчиле шилемирлерди чыгара сÿрÿп турган болзом, слердиҥ уулд��рыгар кемниҥ кÿчиле чыгара сÿрÿп jат? Оныҥ учун олор слерге jаргычылар болор. 28 Jе шилемирлерди чыгара сÿрÿп турганым Кудайдыҥ Тынынаҥ болзо, слерге Кудайдыҥ Каандыгы jеткени ол туру. 29 Кÿчтÿ кижиниҥ айлына киргени, кÿчтÿ кижини кÿлÿбейинче, оныҥ jööжöзин канайып тоноор? Озо баштап кÿлÿзе, айлын тоноор. 30 Мениле кожо эмези, Меге удура болгоны ол. Мениле кожо jуубаганы, кородып турганы ол. 31 Оныҥ учун айдып турум слерге: кижиниҥ не ле кинчеги, канайып та jамандап айтканы ташталар, Тынды jамандап айтканы дезе, ташталбас. 32 Кижи Уулына удура сöс айтканы ташталар, Агару Тынды jамандап айтканы дезе, бу да чакта, келер де öйлöрдö ташталбас. 33 Агаштыҥ бойын jакшы дезегер, jиилегин де jакшы дегер, агаштыҥ бойын jаман дезегер, jиилегин де jаман дегер агаш бÿткен jиилегинеҥ танылар. 34 Jыланныҥ ач-ÿрени! Jаман ичтÿ бойыгар, jакшы айдар бедигер? Кижиниҥ jÿреги неле толо, оозынаҥ чыгары ол ине. 35 Jакшы кижи jакшыны чеберлеген jеринеҥ jакшызын алып чыгар, jаман кижи дезе jаманды чеберлеген jеринеҥ jаманын алып чыгар. 36 Айдып турум слерге: кижи кажы ла кей-куру сöзи учун Jаргы болор кÿн каруу берер. 37 Сöзиҥле акталарыҥ, сöзиҥле ок jаргыладарыҥ.\nИона jарчыла болгон билди\n38 Ол тушта бичикчилердиҥ ле фарисейлердиҥ кезиги Иисуска айттылар: — Ÿредÿчи, Сенеҥ билди кöрöргö турубыс. 39 Jе Иисус олорго каруу jандырды: — Кал, чайдам ÿйе билди кöрöйин деп туру, jе Иона jарчыныҥ билдизинеҥ башка, ого билди берилбес. 40 Иона кер-балыктыҥ ичинде ÿч тÿш ле ÿч тÿн jÿргендий, Кижи Уулы да jердиҥ jÿрегинде ÿч тÿш ле ÿч тÿн jÿрер. 41 Ниневияныҥ улузы Jаргы болор кÿн бу ÿйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар. Олор Ионаныҥ jарлыктаганын угала, кинчегин алынып, Кудайга баштанган эдилер. Jе бат, мында Турганы Ионадаҥ jаан. 42 Тÿштÿктиҥ абакай-кааны Jаргы болор кÿн бу ÿйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар ол Соломонныҥ ойгор сöзин угайын деп, jака jердеҥ келип jÿрген эди. Jе бат, мында Турганы Соломонноҥ jаан.\nКара jелбистиҥ кайра бурулатаны\n43 — Кара jелбис кижиниҥ öзöк-буурынаҥ чыкканда, энчÿ бедиреп, суу jок jерлерде тенип jÿрет. Таппай салала, 44 «Чыгып барган айлыма бурулатам» — дейле, барып кöрзö, айлы бош, сибирилген, jуунадылган болот. 45 Барып, бойынаҥ jаман öскö jети jелбис ээчиткенче келет, кирип, анда jуртай бергилейт. Байагы кижиге мынызы башкызынаҥ коомой болор. Бу кал ÿйениҥ улузыла база андый болор.\nИисустыҥ энези ле карындаштары\n46 Иисус улуска айдып турганча, энези ле карындаштары Оныла эрмектежели деп, тышкары тургандар. 47 Бир кижи Ого айтты «Бат, энеҥ ле карындаштарыҥ Сениле эрмектежели деп, тышкары тургулары». 48 Jе Ол байагы кижиге: — Энем кем, карындаштарым кемдер? — дейле, 49 ÿренчиктери jаар колыла уулап, айтты: — Бат, Мениҥ энем, Мениҥ карындаштарым бу. 50 Теҥеридеги Адамныҥ табын бÿдÿрип jÿргени, Мениҥ карындажым да, эjе-сыйыным да, энем де ол.\nМатфей 13\nАш ÿрендеечи керегинде укаа сöс\n1 Ол кÿн Иисус ÿйдеҥ чыгып, талайдыҥ jаказына барып отурган. 2 Ого кöп улус jуулыжып келерде, кемеге кирип отурды, улус дезе ончозы jаратта тура калды. 3 Кöп немелер керегинде олорго укаа сöстöр айтты. — Бат, ÿрендеечи ÿрендеерге чыккан — деди. — 4 Ол ÿрендеп турарда, ÿренниҥ кезиги jол куйнуна тÿшкен. Куштар учуп келеле, олорды чокып салган. 5 Кезиги тобрагы ас ташту jерге тÿшкен. Тобрагы калыҥ эмес болгондо, саадабай кылгазы öзÿп чыккан. 6 Кÿн чыгарда оҥуп, тазыл jок бойлоры, какшап калган. 7 Кезиги тегенектÿ jерге тÿшкен. Тегенек öзÿп, оны туй базып койгон. 8 Кезиги jакшы jерге тÿжÿп, ÿренделгенине кöрö бирÿзи jÿс, кажызы алтан, кезиги дезе одус катап кöп тÿжÿм берген. 9 Кулакту кижи уксын! 10 Ÿренчиктер базып келеле, Иисустаҥ сурадылар: — Олорго не керек укаалап айдадыҥ? 11 — Слерге Теҥери Каандыгыныҥ jажыттарын билери берилген, олорго дезе берилбеген учун — деп, Ол каруу jандырды. — 12 Кемде бар, ого берилер, ÿзеери кожулар; кемде дезе jок, оныҥ бары да айрылар. 13 Олор кöрзö дö, кöрбöйдилер, укса да, укпайдылар, аайлабайдылар. Оныҥ учун олорго укаалап айдып турганым ол. 14 Анайып, олор керегинде Исаия деген jарчыныҥ айтканы бÿдÿп jат. Ол айткан: «Кулактараарла угарыгар, jе аайлабазыгар; кöстöрööрлö кöрöригер, jе кöрбöй каларыгар. 15 Бу улустыҥ jÿреги jууга туттурган, кулактарыла арайдаҥ угат, кöстöрин де jумуп алган, оныҥ учун кöстöриле кöрбöйт, кулактарыла укпайт, jÿректериле аайлабайт, Меге де баштанбайт, Мен олорды jазар эдим». 16 Кöстöригер кöрÿп турган учун кежиктÿ, кулактарыгар угуп турган учун кежиктÿ. 17 Чынын айдадым слерге: кöп jарчылар ла актулар кöрÿп jÿргенеерди кöрöйин дейле, кöрбöй калгандар, угуп jÿргенеерди угайын дейле, укпай калгандар. 18 Анайдарда, ÿрендеечи керегинде укаа сöстиҥ учурын тыҥдап угугар. 19 Каандык керегинде сöсти угарын угуп, jе оны аайлабай турган кижиге кöрмöс келип, jÿрегинде ÿренделгенди алып барар. Jол куйнуна ÿренделген дегени бу болор. 20 Ташту jерге ÿренделген дегени, мындый кижини айтканы ол айткан сöсти угуп, бу тарый сÿÿнип кöксине алынат. 21 Jе ол бойында тазыл jок, турумкай эмес. Сöс учун ачу келгежин эмезе истежÿ болгожын, бу тарый jана тÿжет. 22 Тегенектÿ jерге ÿренделген дегени, сöсти уккан кижини айтканы. Jе jадынды кичеейтени, jööжöгö тартылатаны уккан сöсти туй базып койот, ол сöс тÿжÿм jок артып калат. 23 Jакшы jерге ÿренделген дегени, сöсти угуп, аайлап турган кижини айтканы. Андый кижиниҥ ÿрени тÿжÿмдÿ болуп, ÿренделгенине кöрö бирÿзи jÿс, кажызы алтан, кезиги дезе одус катап кöп тÿжÿм берет.\nТеҥери Каандыгы керегинде укаа сöстöр\n24 Иисус олорго база бир укаа сöс айтты: — Теҥери Каандыгы бого тÿҥей: бир кижи кыразына jакшы ÿрен ÿрендеген. 25 Улус уйуктап jадарда, оныҥ öштÿзи келип, буудайга чöп öлöҥ колыштыра ÿрендейле, jÿре берген. 26 Аштыҥ кылгазы чыгып, аш бажын суурарда, чöп öлöҥ дö кöрÿнип келген. 27 Ээзиниҥ кулдары ого келип, айткандар: «Бийибис, кырага jакшы ÿрен салбай кайттыҥ, анда чöп öлöҥ кайдаҥ келди?» 28 «Оны öштÿ эткен» — деп, ээзи каруу jандырган. Айдарда, кулдары: «Барып, оны одойлы ба?» — дегендер. 29 Jе ээзи айткан: «Бойсын, одоп турзагар, кожо буудайы jулулбазын. 30 Аш кезер öйгö jетире кажызы ла кожо öзÿп тургай. Аш кезер öйинде ишчилериме айдарым: 'Озо баштап чöп öлöҥди jууп, öртööргö буулам эдип буулагар, буудайын дезе алмарыма jууп салыгар'». 31 Иисус олорго база бир укаа сöс айтты: — Теҥери Каандыгы горчицаныҥ ÿренине тÿҥей. Оны кижи алып, кыразына ÿрендеп койгон. 32 Ол ончо ÿрендердеҥ оок то болзо, jе öзÿп, бÿткен тужында, не ле маала ажынаҥ ажынат, агашка теҥ болот, теҥериниҥ куштары учуп келип, будактарына уйа тартат. 33 Иисус олорго база бир укаа сöс айтты: — Теҥери Каандыгы ачыткыга тÿҥей. Оны ÿй кижи алып, ÿч кемjÿ кулурга саларда, ончо тесте кöдÿрилип калган. 34 Иисус мыны ончозын улуска укаалап айткан, укаалабайынча, неме айтпас болгон. 35 Jарчы ажыра айдылганы бÿтсин деп, мынайда болгоны бу. Ол айткан: «Оозым ачып, укаалап айдарым, телекей jайалганнаҥ ала jажыт болгонды jарлаарым». 36 Иисус улусты божодып ийеле, ÿйге кирди. Ÿренчиктери Ого базып келеле, айттылар: — Кырадагы чöп öлöҥ керегинде укаа сöсти биске jартап бер. 37 Иисус каруу jандырды: — Jакшы ÿрен ÿрендеп турганы — Кижи Уулы. 38 Кыра — телекей. Jакшы ÿрен — Каандыктыҥ уулдары. Чöп öлöҥ — кöрмöстиҥ уулдары, 39 оны ÿрендеген öштÿ дезе — кöрмöс. Аш кезер öй — калганчы чак, аш кезеечилер дезе — ангелдер. 40 Оныҥ учун чöп öлöҥди jууп алып, отко öртöгöндий, калганчы чакта андый болор. 41 Кижи Уулы ангелдерин ийер, олор Оныҥ Каандыгынаҥ не ле jилбиркедер немелерди, jаман кылынып jÿргендерди jууп алып, 42 отту печкеге таштаар. Анда ый ла тиш кыjырты болор. 43 Ол тушта актулар Адазыныҥ Каандыгында кÿн кептÿ jаркындалар. Кулакту кижи уксын! 44 Теҥери Каандыгы jалаҥда сугуп койгон jööжöгö тÿҥей. Оны кижи табала, кöмÿп койгон, сÿÿнген бойынча барып, не барын садып ийип, байагы jалаҥды садып алган. 45 База Теҥери Каандыгы jакшы эрjине бедиреп jÿрген коjойымга тÿҥей. 46 Ол бир баалу эрjине табала, барып, не барын садып ийип, байагы эрjинени садып алган. 47 База Теҥери Каандыгы талайга ташталып, jÿзÿн-jÿÿрлÿ балык туткан шÿÿнге тÿҥей. 48 Шÿÿнге балык толордо, оны jаратка чыгарып, отурып алып, балыктыҥ jакшызын каламага салгандар, jаманын дезе кеде таштап ийгендер. 49 Калганчы чакта андый ок болор ангелдер чыгып, кижи jаманын актулардаҥ айрып, 50 отту печкеге таштаар. Анда ый ла тиш кыjырты болор. 51 Мыныҥ ончозын аайладаар ба? Олор: — Эйе, — дедилер. 52 Иисус олорго айтты: — Оныҥ учун Теҥери Каандыгыныҥ ÿренчиги боло берген не ле бичикчи кижи jööжöлÿ jеринеҥ jаҥызын да, эскизин де чыгарып турган айыл ээзине тÿҥей.\nНазареттиҥ улузы Иисусты jектегени\n53 Иисус бу укаа сöстöрин айдып божойло, оноортынаҥ jÿре берди. 54 Алтайына келеле, синагогада улус ÿретти. Олор кайкажып, айдыжып турдылар: — Оныҥ мындый ойгор санаазы ла кÿчи кайдаҥ келген болотон? 55 Ол агашла узанар устыҥ уулы эмес беди? Энезиниҥ ады Мария эмес беди? Иаков ло Иосиф, Симон ло Иуда оныҥ карындаштары эмес беди? 56 Оныҥ ончо эjе-сыйындары ортобыста эмес беди? Бу ончозы Ого кайдаҥ келген? 57 Анайып Ого бÿтпей, Оны jуутпай тургандар. Иисус дезе олорго айтты: — Jарчы кÿндÿзи jок болбойтон, оны jаҥыс алтайында ла айлындагы улузы тообойтон. 58 Олордыҥ бÿтпей турганынаҥ улам анда кöп кайкал этпеди.\nМатфей 14\nИоанныҥ öлÿми\n1 Ол тушта тöрт тöчинниҥ бирÿзин башкарган Ирод Иисустыҥ табыжын угала, 2 jалчыларына айтты: — Бу Крестеечи Иоанн болор. Ол тирилген, оныҥ учун кайкалдарды ол эдет. 3 Башкыда Ирод бойыныҥ Филипп деп карындажыныҥ абакайы Иродиада учун Иоаннды кижендейле, тÿрмелеп койгон, 4 нениҥ учун дезе Иоанн ого айдып туратан «Сеге оны аларга jарабас». 5 Ирод Иоаннды öлтÿрейин дезе, оны ончозы jарчы деп jÿргенде, калыктаҥ коркып, öлтÿрбей турган. 6 Иродтыҥ туулган кÿнинде Иродиаданыҥ кызы jуулган улус алдында биjелеп, Иродко jараган. 7 Оныҥ учун нени де сураза, ого Ирод берер болуп чертенген. 8 Кыс дезе энезиниҥ ÿреткенинче айткан «Бого ло, Крестеечи Иоанныҥ бажын табакка салып, меге бер». 9 Каан кунуга берген, jе чертине ле кожо кыйын отурган улуска болуп, башты беригер — деген. 10 Тÿрмеде Иоанныҥ бажын кезе чапсын деп, улус ийген. 11 Оныҥ бажын табакка салала экелип, кыска табыштыргандар, кыс дезе энезине апарып берген. 12 Иоанныҥ ÿренчиктери дезе келип, оныҥ сööгин алып, jууп койгондор. Оноҥ Иисуска барып, тил jетиргендер.\nБеш муҥ кижини тойдырганы\n13 Иисус не болгонын угала, кемеге отурып, jаҥыскан jÿрерге, аалга jер jаар jÿсти. Jе улус мыны угала, калаларынаҥ Оны ээчий jойу барды. 14 Иисус jаратка чыгып, кöп улусты кöрöлö, олорго ичи ачыды, оору-jоболдуларын jасты. 15 Эҥир кире берерде, ÿренчиктер Ого базып келеле, айттылар — Бу аалга jер эди, оноҥ орой до. Улусты божодып ий, jурттарга барып, бойлорына курсак садып алзын. 16 Jе Иисус олорго айтты: — Олордыҥ баратан кереги jок. Слер олорды азырагар. 17 — Мында бисте jÿк ле беш болчок калаш ла эки болчок балык — деп, ÿренчиктер каруу jандырдылар. 18 — Олорды бери Меге экелигер — деп, Ол айтты. 19 Улусты öлöҥгö кыйын отурсын дейле, беш болчок калашты ла эки болчок балыкты алып, теҥери öрö кöрÿп алкады, калашты сындырып, ÿренчиктерине берди, олор дезе, — улуска. 20 Ончозы jиди, тойды. Jигенниҥ арткан-калганын он эки каламага толтыра jууп алдылар. 21 Курсак jигени дезе, ÿй улустаҥ ла балдардаҥ башка, беш муҥ кире эр кижи болгон.\nСууныҥ ÿстиле басканы\n22 Бу тарый Иисус ÿренчиктерге: — Улусты jандырганчам, кемеге отурып, ол jанына Менеҥ озо кечигер — деди. 23 Улусты божодып ийеле, Ол jаҥыскандыра мÿргÿÿйин деп, кырга чыкты. Эҥирде анда jаҥыскан jÿрди. 24 Кемези дезе талайдыҥ тал ортозына jеделе, терс салкын тÿжерде, толкуга соктырган. 25 Таҥ алдында Иисус ÿренчиктери jаар талайдыҥ ÿстиле базып ийди. 26 Оныҥ талайла базып келеткенин ��öрöлö, ÿренчиктер тÿймеп, — Бу сÿне! — деп, кыйгырыжа бердилер. 27 Иисус дезе ол тарый олорго эрмектенип, айтты: — Jалтанбагар, бу Мен эдим, коркыбагар. 28 Петр дезе Ого айтты: — Кайракан! Бу Сен болзоҥ, Сеге сууныҥ ÿстиле базып барсын деп, меге jакар. 29 Иисус: — Кел — деди. Петр кемедеҥ чыгала, сууныҥ ÿстиле Иисус jаар базып ийди. 30 Jе тыҥ салкын согуп турганын кöрöлö, коркый берди, сууга чöҥÿп, кыйгырды: — Кайракан, мени аргада! 31 Иисус ол тарый колын сунуп, оны кöдÿре тудуп, айтты: — Бÿдетени ас кижи, не эреҥистелдиҥ? 32 Олор кемеге кирерде, салкын токтой берди. 33 Кемеде отургандар Ого бажырып, айттылар: — Чын, Сен Кудайдыҥ Уулы.\nГеннисаретте оору улусты jасканы\n34 Кечип чыгала, Геннисарет jерине келдилер. 35 Ол jердиҥ улузы Иисусты таныйла, эбире турган jурттар сайын улус ийип, Ого ончо оорулуларды экелип, 36 олор Оныҥ эдегине де болзо тийзин деп, сурай бердилер. Тийгендери дезе jазылып турдылар.\nМатфей 15\n1 Ол тушта Иисуска Иерусалимнеҥ бичикчилер ле фарисейлер келип, айттылар: 2 — Jаандардыҥ jаҥдап келген jаҥын ÿренчиктериҥ не керек бузуп jадылар? Ажанар алдында колдорын jунбайдылар. 3 Иисус олорго каруу jандырды: — Слер де, jаҥдап келген jаҥыгарга болуп, Кудайдыҥ jакылтазын не бузуп jадыгар? 4 Кудай jакып айткан эди «Ада-энеҥди тооп jÿр»; база: «Адазын эмезе энезин jаман айдып турган кижи, ары öлÿп калзын». 5 Слер дезе айдадыгар: «Кижи адазына эмезе энезине: 'Менеҥ алгадый немегер — Кудайга сый' — деп jарлаза, 6 ол адазын эмезе энезин тообозо до кем jок». Мынызыла jаҥдап келген jаҥыгарга болуп Кудайдыҥ сöзин кеде эдип jадыгар. 7 Эки jÿстÿлер! Слер керегинде Исаия судурлап jакшы айткан: 8 «Бу улус Мени тилиле тооп jат, jÿректери дезе Менеҥ ыраак. 9 Jе кижиниҥ ÿредÿзине ле jакылтазына ÿредип, Мени темей тооп jадылар». 10 Иисус улусты кычырып алып, айтты: — Угуп, кöксигерге алыныгар. 11 Ооско киргени, кижини быjарсыдар эмес, оостоҥ чыкканы, кижини быjарсыдары ол. 12 Айдарда, ÿренчиктер Ого базып келеле, айттылар: — Бу сöсти угала, фарисейлер тарынып, кöксине алынбаганын билериҥ бе? 13 — Теҥеридеги Адам тарыбаган не ле тарымал тазылыла кодорылар — деп, Ол каруу jандырды. — 14 Олорго тийбегер, олор — сокорлордыҥ сокор башчылары. Сокорды сокор jединзе, экилези орого тÿжер. 15 — Бу укаа сöстиҥ учурын биске jартап бер — деп, Петр сурады. 16 Иисус айтты: — Слер де аайлабас болдыгар ба? 17 Ооско киргени, ичке кирип, тыштына чыгатанын аайлабай туругар ба? 18 Оостоҥ чыкканы дезе, jÿректеҥ чыкканы, кижини быjарсыдары ол. 19 Кижиниҥ jÿрегинеҥ чыгары бу: кара санаа, кижи öлтÿрери, чайдам кылынары, балыр jÿрÿм jÿрери, ууры эдери, тöгÿн керелеери, jамандап айдары. 20 Кижини быjарсыдары ол. Jунбаган колло курсак jигени дезе, кижини быjарсытпас.\nХананей ÿй кижиниҥ Кудайга бÿткени\n21 Оноортынаҥ чыгала, Иисус Тир ле Сидон jерине jÿре берди. 22 Jе бат, ол jердиҥ бир хананей ÿй кижизи Ого келип, кыйгыра берди: — Кайракан, Давид Уулы! Меге буурса! Мениҥ кызыма шилемир кирген. 23 Jе Иисус унчукпады. Ÿренчиктери Ого базып келеле, сурай бердилер: — Оны божотсоҥ, оноҥ öскö ол кийнибистеҥ кыйгырып jат. 24 Jе Иисус: — Мен jÿк Израильдиҥ азып jÿрген койлорына ийилгем — деди. 25 Ÿй кижи дезе jууктай базып келеле, Ого бажырып, айтты: — Кайракан, меге болуш! 26 Jе Ол айтты: — Балдардыҥ калажын блаап, ийттерге таштаарга jарабас. 27 — Эйе, Кайракан, — деп, онызы каруу jандырды, — jе бийлериниҥ столынаҥ тÿшкен калаштыҥ оодыгын ийттер де jийтен эди. 28 Айдарда, Иисус ого айтты: — Э-э, ÿй кижи! Бÿдÿп турганыҥ улу. Кÿÿниҥче, сеге болгой. Ол ло тарый оныҥ кызы jазылып калды.\nТöрт муҥ кижини тойдырганы\n29 Иисус оноортынаҥ jÿре берип, Галилей талайга келди. Кырга чыгып, анда отурды. 30 Ого кöп улус базып келди, бойлорыла кожо аксактарды, сокорлорды, бертиктерди, тил jокторды, öскö дö кöп jоболдуларды экелип, олорды Иисустыҥ будыныҥ jанына салдылар. Иисус олорды jазып ийди. 31 Улус тил jоктор эрмектенип турганын, бертиктер кадык болгонын, аксактар базып jÿргенин, сокорлор кöрÿп турганын кайкап, Израильдиҥ Кудайын мактадылар. 32 Иисус дезе ÿренчиктерин кычырып алып, олорго айтты: — Бу улуска ичим ачыйт. Олордыҥ, ÿч кÿнге чыгара Мениле кожо jÿрген бойлорыныҥ, ооско салар немези jок. Олорды ажандырбай jандырбайын деп турум, jолдо уйадабазын. 33 — Мындый кöп улусты азыраарга, анча кире калашты бу аалга jердеҥ кайдаҥ табатаныс? — деп, ÿренчиктер айттылар. 34 — Слерде канча кире калаш бар? — деп, Иисус сурады. — Jети болчок калаш ла бир эмеш балык — деп, олор каруу jандырдылар. 35 Айдарда, Ол улусты jерге кыйын отурзын дейле, 36 jети болчок калашты ла балыкты алып, алкыш jетирди, сындырала, ÿренчиктерге берди, олор дезе — улуска. 37 Ончозы jиди, тойды. Jигенниҥ арткан-калганын jети каламага толтыра jуудылар. 38 Курсак jигени дезе, ÿй улустаҥ ла балдардаҥ башка, тöрт муҥ эр кижи болгон. 39 Улусты jандырып ийеле, Иисус кемеге отурып, Магдала jерине келди.\nМатфей 16\nБилди некегени\n1 Фарисейлер ле саддукейлер базып келеле, Иисусты ченеп, олорго теҥеридеҥ билди кöргÿссин деп сурадылар. 2 Jе Ол айтты: — Эҥирде: «Теҥери кызарды, кааҥ болор» — дейдигер. 3 Эртен тура: «Теҥери кан-кызыл, бÿгÿн jут-jулакай болор» — дейдигер. Теҥериге кöрÿп, кандый кÿн болорын билип jадыгар, jе бойыгарла болуп турган керектерге кöрÿп, кандый öйлöр келгенин билбей jадыгар ба? 4 Кал, чайдам ÿйе билди бедирейт, jе Ионаныҥ билдизинеҥ башка, ого билди берилбес. Мынайда айдала, олорды таштап, jÿре берди.\nФарисейлердиҥ ле саддукейлердиҥ ачыткызы\n5 Сууныҥ ол jанына кечерде, ÿренчиктер калаш аларга ундып салгандар. 6 — Кöрÿгер, фарисейлердиҥ ле саддукейлердиҥ ачыткызынаҥ чеберленип jÿрÿгер — деп, Иисус олорго айтты. 7 Олор ичинде сананып, айдындылар: «Бисти калаш албаган деп туру». 8 Иисус онызын билип, айтты: — Бисте калаш jок деп, ичигерде не сананып туругар, бÿдетени ас улус? 9 Эмдиге аайлабайдыгар ба? Эзигердеҥ чыга берди бе? Беш болчок калаш беш муҥ кижиге jедижип, арткан-калганын канча каламага jууп алган эдигер? 10 Jети болчок калаш тöрт муҥ кижиге jедижип, канча калама jууп алган эдигер? 11 Слерди фарисейлердиҥ ле саддукейлердиҥ ачыткызынаҥ чеберленип jÿрÿгер дегеним, калашты айтканым эмес деп, канайып аайлабай туругар? 12 Ол калаштыҥ ачыткызынаҥ эмес, фарисейлердиҥ ле саддукейлердиҥ ÿредÿзинеҥ чеберлензин дегенин, бу тушта билип ийдилер. Ззртр йдл? 13 Филипп Кесарийи дейтен jерге келеле, Иисус ÿренчиктеринеҥ сурады: — Кижи Уулы Бойымды улус кем дешкилейт? 14 Олор айдышты: — Кажызы Сени Крестеечи Иоанн дежет, кажызы Илия, öскöлöри дезе Иеремия эмезе jарчылардыҥ бирÿзи дешкилейт. 15 Иисус олорго айтты: — Слер Мени кем дейдигер? 16 — Сен — Христос, тирÿ Кудайдыҥ Уулы — деп, Симон-Петр каруу jандырды. 17 Иисус ого айтты: — Сен кежиктÿ кижи, Иона уулы Симон, нениҥ учун дезе оныҥды сеге эт ле кан эмес, теҥериде jÿрген Адам ачкан. 18 Оныҥ учун айдып турум сеге: сен — Петр, бу таштыҥ ÿстине Серкпемди тударым, оны öлÿм эркитеп болбос. 19 Сеге Теҥери Каандыгыныҥ тÿлкÿÿрин берерим jерде буулаганыҥ — теҥериде буулалар, jерде чечкениҥ — теҥериде чечилер. 20 Оноҥ Бойы Христос болгонын кижиге айтпазын деп, ÿренчиктерине jакарды.\nКыйын-шыразын озолодо айтканы\n21 Бу öйдöҥ ала Иисус Бойыныҥ Иерусалимге барар, jаандарга, улу абыстарга ла бичикчилерге кöп кыйнаттырар, анда öлтÿртер, jе ÿчинчи кÿнде тирилер учурлузын ÿренчиктерине ачып баштады. 22 Петр Оны кедери кычырып алып, Ого удура сöс айдып тура берди — Кудай Сеге буурсак, Кайракан! Сениле андый неме болбос. 23 Ол дезе кайа кöрÿп, Петрга айтты: — Менеҥ кеде тайыл, сатана! Сен — jолымдагы буудак. Кудайдыйын эмес, кижинийин сананып jадыҥ. 24 Оноҥ ÿренчиктерине айтты: — Мени ээчий барайын дегенигер, бойынаҥ бойы мойноп, кере тартыратан агажын алганча, Мени ээчий барзын. 25 Jÿрÿмин аргадайын дегени, онызын jылыйтар. Меге болуп jÿрÿмин jылыйтканы дезе, онызын таап алар. 26 Jер-телекейде не бардыҥ ончозын табала, jе jÿрÿмин jылыйтса, кижиге кандый туза? Эмезе кижи бойыныҥ jÿрÿми учун кандый толынты берер? 27 Кижи Уулы Адазыныҥ магыла, ангелдерин алганча келип, кажы ла кижиге нени эдип jÿргенинче берер. 28 Чынын айдадым слерге бу тургандардыҥ кезиги Кижи Уулы Бойыныҥ Каандыгыныҥ jаҥыла келип jатканын кöрбöйинче öлбöс.\nМатфей 17\nКубулганы\n1 Алты кÿнниҥ бажында Иисус Петрды, Иаковты ла оныҥ Иоанн карындажын jаҥыс бойлорын алганча, бийик кырга алып чыгала, 2 олордыҥ алдына кубулды: чырайы кÿндий jаркындалды, кийими дезе jарыктый ак болды. 3 Jе бат, Моисей ле Илия Оныла эрмектежип турганы олорго кöрÿнип тура берди. 4 Петр Иисуска айтты: — Кайракан, биске мында макалу! Кÿÿниҥ бар болзо, бого ÿч чадыр тудалы бирÿзин Сеге, бирÿзин Моисейге, бирÿзин Илияга. 5 Ол мынайып айдып турганча, олорды jаркынду булут кöлöткöлöп, булуттаҥ эрмектенген ÿн угулды: — Бу Мениҥ сÿÿген Уулым, Оныҥ Бой��нда Мениҥ jакшылыкту табым. Оны угугар! 6 Ÿренчиктер мыны угала, сÿрекей коркып, кöҥкöрö jыгылдылар. 7 Иисус jууктай базып келеле, олорго тийип, — Туругар, коркыбагар — деди. 8 Ÿренчиктер öрö кöрзö, Иисустаҥ öскö кижи jок эмтир. 9 Олор кырдаҥ тÿжÿп келедерде, Иисус олорго jакарып, айтты: — Кижи Уулы тирилбейинче, бу кöргöнööрди кижиге айтпагар. 10 Ÿренчиктери Оноҥ сурадылар: — Бичикчилер не керек озолоп Илия келер учурлу дешкилейт? 11 — Илия озолоп келеле, ончозын белетеп койотоны чын — деп, Иисус каруу jандырды. — 12 Jе айдып турум слерге Илия келип jÿрген эди, jе оны таныбагандар, оныла бойлорыныҥ табына салдырып эткендер. Анайып Кижи Уулы да олорго кыйнаттырар. 13 Айдарда, Иисус олорго Крестеечи Иоаннды айтканын билип алдылар.\nÖзöк-буурында шилемирлÿ уулчакты jасканы\n14 Олор улуска тÿжÿп келерде, Иисуска бир кижи jууктап, Ого чöгöдöп, 15 айтты: — Кайракан, уулыма буурса! Ол улаарып, тыҥ кыйналып, улам сайын отко, улам сайын сууга калып турат. 16 Оны ÿренчиктериҥе алып келген эдим, jе олор jазып болбой салдылар. 17 Иисус дезе каруу jандырып, айтты: — Э-э, бÿтпес, балыр ÿйе! Слерле кожо канчазын jÿрейин? Слерге канчазын чыдажайын? Оны Меге бери экелигер. 18 Иисус шилемирге jакарып ийерде, ол чыга конды, уулчак бу тарый jазыла берди. 19 Ÿренчиктери Иисуска jаҥыс бойлоры базып келеле, сурадылар: — Бис оны нениҥ учун чыгара сÿрÿп болбодыс? 20 — Бÿдÿп турганыгар ас учун — деп, Иисус каруу jандырды. — Чынын айдадым слерге: бÿдеригер горчицаныҥ ÿренинче болуп, бу кырды мынаҥ кöчÿп бар дезегер, ол кöчÿп барар. Слердиҥ эдип албазыгар jок болор. 21 «Бу уктулар jаҥыс мÿргÿзе ле орозо тутса чыгара сÿрÿлер». 22 Олор Галилей jеринде jÿрген тужында Иисус олорго айтты: — Кижи Уулы кижилердиҥ колына берилер. 23 Оны öлтÿргилеп койор, ÿчинчи кÿнде Ол тирилер. Ÿренчиктер мыны угала, ал-санаага тÿштилер.\nÖргööгö калан\n24 Олор Капернаумга келерде, Öргööгö калан jуучылар Петрга базып келип, — Ÿредÿчигер эки драхма бергей не? — деп сурадылар. 25 Петр: — Эйе — деди. Ол ÿйге кирерде, Иисус озо эрмектенип, айтты — Симон, не деп сананып туруҥ? Jердиҥ каандары каланды кемнеҥ алып jат бойыныҥ уулдарынаҥ ба, эмезе туш улустаҥ ба? 26 Петр: — Туш улустаҥ — деди. Иисус айтты: — Анайдарда, бойыныҥ уулдары каланнаҥ jайым. 27 Jе олорды ööркöтпöскö, талайга барып кармакта. Кармакка озо илинген балыкты алып, оозын ачып, статир акча табарыҥ. Оны чыгарып, Мениҥ учун, бойыҥныҥ учун олорго бер.\nМатфей 18\nТеҥери Каандыгында эҥ jаан\n1 Ол öйдö Иисуска ÿренчиктери базып келеле, сурадылар: — Теҥери Каандыгында кем улу-jаан? 2 Иисус бир баланы Бойына кычырып алды, олордыҥ ортозына тургузып, 3 айтты: — Чынын айдадым слерге бойыгар кубулып, баладый болбозогор, Теҥери Каандыгына кирбезигер. 4 Анайдарда, бойы бойын бу кичÿ бала чылап jабызыдынганы, Теҥери Каандыгында jаан болоры ол. 5 Бир мындый баланы Меге болуп jуудып алганы, Мени jуудып турганы ол. 6 Меге ��ÿдÿп турган бу кичÿлердиҥ кажы бирÿзин jаманга баштаган кижиниҥ мойнына теерменниҥ тажын буулап, талай тÿбине таштаганы ого торт болор эди. 7 Jаманга баштаачы немелердеҥ телекейге ачу-корон! Jаманга башташ болбойынча калбас, jе jаманга башташ кем ажыра келип jат, ого ачу-корон! 8 Колыҥ эмезе будыҥ jаманга баштаза, олорыҥды кезип, бойыҥнаҥ таштап ий: эки колду, эки бутту бу бойыҥ мöҥкÿ отко ташталганчаҥ, сыҥар колду эмезе аксак ол бойыҥ jÿрÿмге киргениҥ jакшы. 9 Кöзиҥ jаманга баштаза, оныҥды чупчып, бойыҥнаҥ таштап ий: эки кöстÿ бу бойыҥ отту таамыга ташталганчаҥ, сыҥар кöстÿ ол бойыҥ jÿрÿмге киргениҥ jакшы. 10 Калак, бу кичÿлердиҥ бирÿзин де базынчык кöрбöгöр! Айдып турум слерге: олордыҥ теҥеридеги ангелдери Теҥеридеги Адамныҥ чырайын jаантайын кöрÿп jадылар. 11 «Jылыйганды таап алып аргадаайын деп, Кижи Уулыныҥ келгени бу».\nАза берген кой\n12 — Слер не деп сананып jадыгар? Кажы бир кижиде jÿс кой болзын, бирÿзи аза берген болзын. Ол тогузон тогузын кырда таштап ийип, асканын бедиреп барар эмес беди? 13 Таап алгажын, чынын айдадым слерге аспаган тогузон тогус койынаҥ ого артык сÿÿнер. 14 Теҥеридеги Адагар андый ок бу кичÿлердиҥ бирÿзи де öлбöзин деп jат.\nКинчек эткен карындаш\n15 — Карындажыҥ сеге удура кинчек эткежин, ого барып, экÿдеҥ экÿ эрмектежип, jаманын кöргÿзип айт. Сöзиҥди укса, карындажыҥды таап алганыҥ ол. 16 Сöзиҥди укпаза, база бир эмезе эки кижи алганча бар, кажы ла сöс эки эмезе ÿч керечиниҥ сöзиле лапталзын деп. 17 Олордыйын укпаза, серкпеге угус. Серкпенийин укпаза, ол сеге кара jаҥдудый ла албанчыдый болзын. 18 Чынын айдадым слерге jерде буулаганыгар — теҥериде буулалар, jерде чечкенигер — теҥериде чечилер. 19 Слерге база айдып турум: экÿгер бу jердеги кандый бир керегин бир болуп сураза, сураганаар не де болзо, Теҥеридеги Адам слерге берер. 20 Меге болуп эки эмезе ÿч кижи бир болуп jуулышса, олордыҥ ортозында Мен де болорым.\nБуруны таштаары\n21 Ол тушта Петр Иисуска базып келип, айтты: — Кайракан, меге удура кинчек эдип турган карындажымныҥ бурузын канча катап таштайын? Jети катап па? 22 Иисус ого айтты: — Сени jети катап ташта деп турган эмезим, jети катаптаҥ jетен катап ташта деп турум. 23 Оныҥ учун Теҥери Каандыгы бойыныҥ кулдарыла тооложорго сананган каан кижиге тÿҥей. 24 Ол тооложордо, он муҥ талант акча тöлÿлÿ бир кижини алдырып келгендер. 25 Тöлööр немези jок болордо, бий оныҥ бойын, алган эжин, бала-барказын, не барын садып ийип, тöлöдип беригер — деген. 26 Байа кул jыгыла бажырып, ого айткан: «Мени киле, сеге ончозын тöлöп берерим». 27 Бий ол кулга килеп, алымын тöлöбöс эделе, божодып ийген. 28 Кул дезе чыгала, ого jÿс динарий акча тöлÿлÿ кул нöкöрине туштаган. Оны тудала, тамактап, «Алымыҥды тöлö!» — деген. 29 Айдарда, нöкöри оныҥ будына jыгылып, jайнаган: «Мени киле, сеге ончозын тöлöп берерим». 30 Jе ол болбой, алымын тöлöбöйинче, кул нöкöрин тÿрмелеп койгон. 31 Öскö кулдар мыны кö��öлö, сÿрекей кунугып, бийине барып, не болгонын айдып бергендер. 32 Айдарда, бий байа кулды алдырып алып, айткан «Jаман кул! Jайнап сураганыҥа болуп, ончо алымыҥды тöлöбöс эткем. 33 Сеге килегеним чилеп, сен де нöкöриҥе килегедий эмес бедиҥ?» 34 Бий аткыйланала, алымын ончозын тöлöбöйинче деп, оны кыйнаачыларга берип ийген. 35 Кажыгар ла карындажаардыҥ jаманын акту jÿрегеердеҥ таштабазагар, Теҥеридеги Адам да слерге андый ок болор.\nМатфей 19\nКудайдыҥ бириктиргенин кижи айрыбазын\n1 Иисус бу сöзин айдып божойло, Галилей jеринеҥ чыгып, Иордан ары jанындагы Иудей jерине келди. 2 Оныҥ кийнинеҥ кöп улус ээчий барган. Иисус олорды анда jазып ийген. 3 Ого фарисейлер базып келеле, ченеп сурадылар: — Алган эжиле не ле шылтактаҥ улам айрылыжарга jараар ба? 4 Ол каруу jандырды: — Мыны кычырбаган бедигер: «Башталганында Jайаачы олорды эр кижи ле ÿй кижи эдип jайаган. 5 Оныҥ учун кижи ада-энезин таштап, алганына jапшынар, эки бойы jаҥыс эт4кан болор». 6 Андый болгондо, олор эки эмес, jаҥыс эт-кан. Анайдарда, Кудайдыҥ бириктиргенин кижи айрыбазын. 7 Олор айттылар — Ÿйине айрылыштыҥ бичигин берип, оныла айрылышсын деп, Моисей не керек jакыган? 8 Иисус олорго айтты: — Моисей jÿректеригер кату ла öчöш болгонын кöрÿп, алганыгарла айрылыжарын jараткан. Башкыда андый болбогон. 9 Jе Мен слерге айдып турум чайдам эмес ÿйиле айрылыжып, öскö кижи алганы, онызыла кинчекке киргени ол. 10 Ÿренчиктер Ого айттылар: — Алганы алдында эр кижиниҥ молjузы андый болзо, кижи албаза торт. 11 Иисус дезе олорго айтты: — Мениҥ бу айтканымды болгон-тушкан кижи jуутпас, кемге берилген, ол jуудар. 12 Эне ичинеҥ акталап койгондый туулган улус бар; улуска акталадып койгондыйлар бар; Теҥери Каандыгына болуп акталап койгондый болорго jöпсингендер бар. Jуудар аргалу кижи, jуутсын.\nБалдарды алкаганы\n13 Ол тушта баштарына колын салып, мÿргÿзин деп, Иисуска балдарды экелдилер. Ÿренчиктер дезе олорды jуутпай тургандар. 14 Jе Иисус: — Балдарды божодыгар, Меге келерге буудактабагар. Теҥери Каандыгы мындыйлардыйы эди — дейле, 15 олорго колын салып, алкады. Оноҥ оноортынаҥ jÿре берди.\nБай уулдыҥ сурагы\n16 Jе бат, Иисуска бир кижи базып келеле, айтты: — Ÿредÿчи, не быйанды этсем, мöҥкÿ jÿрÿм аларым? 17 Иисус дезе ого айтты: — Быйан керегинде Менеҥ незин сурайдыҥ? Быйандузы jаҥыс. Jÿрÿмге кирейин дезеҥ, jакылталарды бÿдÿрип тур. 18 — Не jакылталарды? — деп, ол сурады. Иисус айтты: — Бат мындый: «Кижи öлтÿрбе, чайдам кылынба, ууры этпе, тöгÿндеп керелебе», 19 «ада-энеҥди тооп jÿр»; база: «Бойыҥды сÿÿгеҥдий, jуугыҥды сÿÿп jÿр». 20 — Мыныҥ ончозын бÿдÿрип jадым — деп, уул каруу jандырды. — Меге база не jетпей jат? 21 — Толо кемдÿ болойын дезеҥ, барып, jööжöҥди садып ийеле, тÿреҥилерге ÿлеп бер. Ол тушта теҥериде эрjинелÿ болорыҥ. Оноҥ келип, Мени ээчий бар — деп, Иисус айтты. 22 Уул мыны угала, jööжöзи кöп болгондо, кунукчылду jÿре берди. 23 Иисус дезе ÿренчиктерине айтты: �� Чынын айдадым слерге: бай кижиге Теҥери Каандыгына кирерге кÿч. 24 База айдадым слерге: бай кижиге Кудайдыҥ Каандыгына киреринеҥ, тööгö ийне ÿйдинеҥ öдöргö jеҥил. 25 Мыны угала, ÿренчиктер алаҥ кайкажып, айттылар: — Андый болзо, кем аргадалар аргалу? 26 Иисус олорго кöрÿп, айтты: — Улус мыны эдип болбос, Кудайдыҥ дезе эдип болбозы jок. 27 Айдарда, Петр каруу jандырды: — Бат, не барыбысты таштап, Сени ээчий бардыбыс. Бу учун биске не болор? 28 Иисус дезе олорго айтты: — Чынын айдадым слерге Кижи Уулы Бойыныҥ магыныҥ ширеезине отурып алза, слер де, тирилгендер, Мени ээчий jÿрген бойлороор, Израильдиҥ он эки угын jаргылаарга, он эки ширееге отурып аларыгар. 29 Кем кижи айлы-jуртын, эмезе ага-карындажын, эмезе эjе-сыйынын, эмезе адазын, эмезе энезин, эмезе балабарказын, эмезе кыразын Меге болуп таштаза, онызынаҥ jÿс артык алар, мöҥкÿ jÿрÿмди энчиленер. 30 Jе кöп баштапкылар калганчылар болор, калганчылар баштапкылар болор.\nМатфей 20\nТеҥ jал керегинде укаа сöс\n1 — Теҥери Каандыгы айылдыҥ ээзине тÿҥей. Ол тарыган виноградында иштедерге jалчылар jалдайын деп, сары таҥда айлынаҥ чыккан. 2 Кÿнине бир динарийдеҥ тöлööр болуп эрмектежеле, олорды виноградына ийген. 3 Тогус саат киреде чыгып, базарда база тегин турган улусты кöрöлö, 4 олорго до айткан: «Слер де виноградыма барып иштегер. Ижигерге турарын тöлöп берейин». Олор барган. 5 База он эки саат ла ÿч саат кирезинде чыгып, анайып ла эткен. 6 Беш саат кирезинде чыгып, база тегин турган улусты таап, олорго айткан «Кере-тÿжине мында тегин не тургулараар?» 7 «Бисти кижи jалдабады» — дежерде, олорго айткан «Слер де виноградыма барып иштегер». 8 Эҥир кире берерде, виноградтыҥ ээзи айыл-jурттыҥ башкараачызына айткан «Ишчилерди кычырып ал, кийнинде jалданганынаҥ баштайла, озо jалданганыла тÿгезип, jалын тöлöп бер». 9 Айдарда, беш саат кирезинде jалдангандары келип, бир динарийдеҥ алгандар. 10 Озо jалдангандары дезе олордоҥ кöп аларыс деп санангандар. Jе олор до бир динарийдеҥ алгандар. 11 Акчазын алала, айылдыҥ ээзине тарынып, айткандар: 12 «Бу кийнинде келгендер бир саат иштеген эдилер. Сен олорды кере-тÿжине кÿнге быжып иштеген биске теҥ эттиҥ». 13 Виноградтыҥ ээзи дезе олордыҥ бирÿзине каруу jандырган: «Наjы, сени тарындырып турганым jок. Мениле бир динарийге эрмектешкен эмес бедиҥ? 14 Бойыҥдыйын алып, jан. Бу кийнинде келгенге сенийинче теҥ берейин. 15 Бойымдыйын канайып та этсем, мениҥ табым эмес беди? Эмезе мениҥ буурсагыма сениҥ кöзиҥ кÿйÿнчек болды ба?» 16 Анайып, калганчылары баштапкылары болор, баштапкылары калганчылары болор. Айттырылганы кöп, талдалганы дезе ас.\nÖлÿмин ле тирилетенин озолодо айтканы\n17 Иисус Иерусалим jаар чыгып барадала, jолой он эки ÿренчигин таҥынаҥ кычырып алып, айтты: 18 — Бат, Иерусалим jаар чыгып барадырыс. Кижи Уулы улу абыстардыҥ ла бичикчилердиҥ колына берилер. Оны öлтÿрер эдип jаргылап, 19 электедерге, соктырарга, кере т��ртырарга кара jаҥдуларга берип ийгилеер, jе ÿчинчи кÿнде Ол тирилер.\nЭнениҥ сурагы\n20 Ол тушта Зеведейдиҥ уулдарыныҥ энези уулдарыла кожо базып келеле, Иисуска бажырып, Оноҥ нени де сурап турды. 21 — Сеге не керек? — деерде, ол айтты: — Сениҥ Каандыгыҥда бу эки уулымныҥ бирÿзин оҥ jаныҥа, бирÿзин сол jаныҥа отурзын деп айт. 22 — Нени сурап турганыгарды бойыгар билбей jадыгар — деп, Иисус каруу jандырды. — Мениҥ ичер айагымнаҥ ичип болороор бо? Ол эмезе Мениҥ тÿжер крезиме тÿжÿп болороор бо? Олор: — Болорыс — дедилер. 23 Иисус олорго айтты: — Мениҥ айагымнаҥ ичерин ичеригер, Мениҥ тÿшкен крезиме тÿжеригер, jе оҥ ло сол jаныма отургызар jаҥ Менде jок, ол jерди Адам кемге белетеген, ол кижи отурар. 24 Арткан он ÿренчик мыны угала, бу эки карындашка чугулданды. 25 Иисус дезе олорды кычырып алып, айтты: — Кудайга бÿтпес калыктар ортодо башчылар олорды башкаратанын, jаҥда тургандар олорды бийлейтенин билеригер. 26 Jе ортогордо андый болбозын. Ортогордо улу болойын дегенигер, слерге jалчы болзын. 27 Ортогордо баштапкы болойын дегенигер, слерге кул болзын. 28 Анайып ок Кижи Уулы улусты Ого jалчыланзын деп эмес, улуска jалчыланайын деп, кöп улус учун толынты эдип Бойыныҥ jÿрÿмин берейин деп келген.\nЭки сокорды jасканы\n29 Олор Иерихонноҥ чыгып jадарда, Иисусты ээчий кöп улус барган. 30 Jе бат, jол куйузында отурган эки сокор jаныла Иисус öдÿп jатканын угала, кыйгырыжа бердилер: — Кайракан, Давид Уулы! Биске буурса! 31 Улус олорды унчуктырбаста, олор там тыҥыда кыйгырып турдылар: — Кайракан, Давид Уулы! Биске буурса! 32 Иисус токтой тÿшти, олорды кычырып алып, айтты: — Мени слерге нени этсин деп туругар? 33 Олор: — Кайракан, кöзибис jарызын деп турубыс! — дедилер. 34 Иисус олорго буурсап, кöстöрине тийди, бу тарый олордыҥ кöстöри jарып, Оны ээчий бастылар.\nМатфей 21\nИерусалимге киргени\n1 Иерусалимге jууктагылап, Елеон кырдагы Виффагия деп jуртка келерде, Иисус эки ÿренчигин ийип, 2 олорго айтты: — Одоштой jуртка барыгар. Ого jеткен бойынча, буулап койгон тижи эштекти ле коштой турган кулун эштекти кöрÿп ийеригер. Чечип, Меге экелигер. 3 Слерге кижи неме айткажын, олор Кайраканга керек — дегер. Бу тарый олорды ийе берер. 4 Jарчы ажыра айдылганы бÿтсин деп, ончозы мынайда болгоны бу. Ол айткан: 5 «Сион кызына айдыгар: 'Бат, сениҥ Кааныҥ jаш эштекке — ишмекчи тижи эштектиҥ кулунына мингенче, сеге jобожыган келедири'». 6 Ÿренчиктер барып, Иисустыҥ айтканынча эттилер: 7 тижи эштекти ле кулун эштекти jединип экелеле, олорго кийимдерин арта салдылар, Иисус минди. 8 Кöп улус кийимдерин jолго jайып турдылар, кезиктери дезе агаштыҥ бÿрин кезип, база jолго jайдылар. 9 Алды-кийнинеҥ баскан улус кыйгырыжып турдылар: — Давид Уулына, осанна! Кайраканныҥ адынаҥ келип jатканы алкышту! Кöк-теҥериде турганга, осанна! 10 Ол Иерусалимге кирерде, кала тÿймеп, «Бу кем?» дешкилеп турды. 11 — Бу Иисус, Галилейдеги Назареттеҥ чыккан Jарчы — ��еп, улус каруу jандырып турган.\nИисус Öргööдö\n12 Иисус Öргööгö киреле, Öргööдö садыжып, садып алып турган улусты ончозын чыгара сÿрди, акча солычылардыҥ столдорын, кÿÿле садаачылардыҥ такталарын аҥтарып, 13 олорго айтты: — Бичилген сöс бар «Мениҥ айлым улус мÿргÿйтен айыл деп адалар». Слер дезе оны тонокчылардыҥ уйазы эдип алдыгар! 14 Öргööдö Ого сокорлор ло аксактар базып келди. Иисус олорды jазып ийди. 15 Улу абыстар ла бичикчилер Оныҥ эткен кайкалдарын, «Давид Уулына, осанна!» деп, Öргööдö кыйгырыжып турган балдарды кöрöлö чугулданып, 16 Ого айттылар: — Олор не дешкилейт, угуп туруҥ ба? — Эйе, — деп, Иисус каруу jандырды, — «Jаш балдардыҥ ла эмчек балдардыҥ оозынаҥ Бойыҥа мак чыгардыҥ» дегенди качан да кычырбаган бедигер? 17 Иисус олорды таштайла, каладаҥ Вифанияга jедип, анда конды.\nКургап калган агаш\n18 Эртен тура калага бурулып, Иисус jолой аштай берди. 19 Jолдыҥ куйнунда турган бир смоква агашты кöрöлö, jиилек jиирге jууктай базып келди. Бÿрдеҥ öскö неме таппай, ого айтты: — Сенде ÿргÿлjиге jиилек бÿтпезин! Ол ло тарый агаш кургап калды. 20 Ÿренчиктер мыны кöрöлö, кайкап айттылар: — Смоква агаш канайып кенетийин кургай берди? 21 — Чынын айдадым слерге, — деп, Иисус каруу jандырды, — бÿдÿп, алаҥзыбас болзогор, jаҥыс та смоква агашла болгонды эдер эмезигер, jе бу кырга «Кöдÿрилип, талайга таштал!» — дезегер, андый ла болор. 22 Мÿргÿп, нени де бÿдÿп суразагар, аларыгар.\nИисустыҥ jаҥы кайдаҥ?\n23 Иисус Öргööгö кирип, ÿредип турарда, улу абыстар ла калыктыҥ jаандары Ого базып келеле, айттылар: — Мыны кандый jаҥла эдип турадыҥ? Андый jаҥды Сеге кем берген? 24 — Мен де слердеҥ бир неме сурап угайын — деп, Иисус олорго айтты. — Меге каруугарды айдар болзогор, мыны кандый jаҥла эдип турганымды слерге Мен де айдайын. 25 Иоанныҥ крестеп jÿргени кайдаҥ болгон теҥеридеҥ бе, эмезе кижилердеҥ бе? Олор дезе бойлоры ортодо табыштылар «'Теҥеридеҥ' дегей эди, ол тушта 'Ого не керек бÿтпедигер?' — деер. 26 'Кижилердеҥ' деп айдарга, калыктаҥ коркып jадыбыс, нениҥ учун дезе Иоаннды ончолоры jарчы деп бодоп jат». 27 Олор Иисуска билбезис — деерде, Ол до олорго мынайда айтты: — Мыны кандый jаҥла эдип турганымды слерге Мен де айтпазым.\nАданыҥ эки уулы керегинде укаа сöс\n28 — Слер не деп сананып туругар? Бир кижи эки уулду болгон. Ол бирÿзине базып келип, айткан: «Уулым, бÿгÿн виноградыма барып иште». 29 Онызы: «Барбазым» — дейле, оноҥ санаа алынып, барган. 30 Экинчи уулына базып келип, анайда ок айткан. Мынызы: «Барып jадым, адабыс» — дейле, барбаган. 31 Бу экÿниҥ адазыныҥ кÿÿниле эткени кажызы? Олор: — Баштапкызы — дедилер. Иисус олорго айтты: — Чынын айдадым слерге: албанчылар ла балыр jÿрÿмдÿ ÿй улус Кудайдыҥ Каандыгына слердеҥ озо кирер. 32 Иоанн чындык jол кöргÿзерге келерде, ого бÿтпедигер, албанчылар ла балыр jÿрÿмдÿ ÿй улус дезе ого бÿтти. Слер дезе, мыны кöргöн дö болзогор, буругарды алынбадыгар, ого бÿтпедигер.\nJаман ишчилер керегинде укаа сöс\n33 — База бир укаа сöс угугар. Айыл ээзи кижи болгон. Ол виноград-агаш тарыйла, эбире манаган, сыскыру казып, карузын туткан, тарыган агажын ишчилерге табыштырып, атана берген. 34 Jиилек терер öй jууктап келерде, jиилегимди экелигер деп, ишчилерге jалчыларын ийген. 35 Ишчилер jалчыларын тудуп алала, кезигин токпоктоп салган, кезигин öлтÿрип койгон, кезигин дезе ташла шыбалаган. 36 База öскö, оноҥ кöп jалчыларын ийерде, олорло анайда ок кылынгандар. 37 «Олор уулымнаҥ уйалар» — деп айдып, арт-учында бойыныҥ уулын ийген. 38 Ишчилер дезе, оныҥ уулын кöрöлö, бой-бойлорына айдышкан: «Энчи алар уул бу. Оны öлтÿреле, энчизин алалы». 39 Оны тудуп, виноград-агаштыҥ аразынаҥ чыгарала, öлтÿрип койгондор. 40 Анайдарда, виноград-агаштыҥ ээзи келгежин, ол ишчилерди канайдар деп туругар? 41 — Бу кара сагыштуларды jаман öлÿмле öлтÿрер, виноград агажын дезе öскö ишчилерге табыштырар, олор тÿжÿмин бойыныҥ öйинде jетирип турар — деп, Ого каруу jандырдылар. 42 Иисус айтты: — «Тура тудаачылар jектеп койгон таш булуҥныҥ тöзиндеги таш болуп калды. Бу мынайда Кайраккннаҥ болды, бис оны кайкап кöрöдис» дегенди Чийимнеҥ качан да кычырбаган бедигер? 43 Оныҥ учун айдып турум слерге: Кудайдыҥ Каандыгы слердеҥ ойто алылып, Оныҥ тÿжÿмин jетирер калыкка берилер. 44 Бу ташка jыгылган кижи чачылар, таш кемниҥ ÿстине тÿшсе, оны былчып койор. 45 Улу абыстар ла фарисейлер Оныҥ укаа сöстöрин угала, бисти айдып туру деп, билип ийдилер. 46 Оны тудайын дейле, улустаҥ коркыдылар, нениҥ учун дезе Оны jарчы деп бодоп тургандар.\nМатфей 22\nТой керегинде укаа сöс\n1 Иисус олорго база бир укаа сöс айтты: 2 — Теҥери Каандыгы уулына той эткен каан кижиге тÿҥей. 3 Ол айттырылган улусты тойго келзин деп, кулдарын ийген, jе олор келбеске сананган. 4 База öскö кулдарын ийип, олорго мынайда айдыгар деген «Бат, jиир ажымды jазадым, букаларым ла семирткеним сойылды, ончо неме белен. Тойго келигер». 5 Jе олор айттыруны керекке албай, кемизи кыразына, кемизи дезе садыжып jÿре берген. 6 Öскöлöри дезе, кулдарын тудуп, базынып электейле, öлтÿрип койгондор. 7 Каан чугулданган. Черÿчилдерин ийип, öлтÿреечилерди кырдырган, калазын öртöткöн. 8 Оноҥ кулдарына айткан «Той белен, айттырылган улус дезе jарабас болды. 9 Jолдордыҥ белтирлерине барыгар, туштаган улусты ончозын тойго айттырыгар». 10 Байагы кулдар jолдор сайын барып, туштаган ла кижини, jаманын да, jакшызын да jууп экелгендер. Той болгон jерге тойчылар толо берген. 11 Каан тойчыларды кöрöйин деп кирзе, анда той кийимин кийбеген бир кижи отурган. 12 Айдарда, ого айткан «Наjы, той кийимин кийбей, бого канайып кирдиҥ?» Ол унчукпаган. 13 Ол тушта каан jалчыларына айткан «Колы-будын кÿлÿйле, тыш карачкыга таштагар. Анда ый ла тиш кыjырты болор». 14 Айттырылганы кöп, jе талдалганы ас.\nКаганга калан тöлöйтöни керегинде\n15 Фарисейлер барып, Иисустыҥ сöзинеҥ сап алар деп jöптöштилер. 16 Ого ��ойлорыныҥ ÿренчиктерин Иродтыҥ улузыла кожо ийдилер. Олор келип, айттылар: — Ÿредÿчи, Сениҥ чындык болгоныҥды, Кудайдыҥ jолына чын ÿредип турганыҥды билерис. Кижиге jакшы атка калайын дебейдиҥ, улусты ылгабайдыҥ. 17 Айдарда, айт, биске, Сен не деп сананып туруҥ каганга калан тöлööргö jараар ба, эмезе jок по? 18 Jе Иисус олордыҥ jаман сагыжын билип, айтты: — Мени не ченеп туругар, эки jÿстÿлер? 19 Каланга салар акчаны Меге кöргÿзигер. Олор Ого динарий алып келдилер. 20 — Бу кемниҥ сÿри ле ады? — деп, олордоҥ сурады. 21 Олор: — Кагандыйы — дедилер. Айдарда, олорго айтты: — Андый болзо, кагандыйын каганга беригер, Кудайдыйын дезе, Кудайга. 22 Олор мыны угала кайкадылар, Оны таштап, jÿре бердилер.\nТирилиш керегинде\n23 Ол кÿн Иисуска öлгöндöр тирилбес дежетен саддукейлер келип, сурадылар: 24 — Ÿредÿчи, Моисей айткан эди «Бала jок кижи öлгöжин, оныҥ ÿйин карындажыныҥ угын улалтсын». 25 Бисте jети карындаш кижи болгон. Бирÿзи кижи алала, jада калган. Анда бала jок болуп, оныҥ ÿйин карындажы алган. 26 Оныҥ кийнинде экинчизиле, ÿчинчизиле, jетилезиле андый ок болгон. 27 Ончозыныҥ кийнинде ÿй кижи де jада калган. 28 Эм, айдарда, тирилгежин, ол бу jетÿниҥ кажызыныҥ ÿйи болор? Оны ончозы алган эди. 29 — Чийимдерди, Кудайдыҥ кÿчин де билбей jадып, азып jадыгар — деп, Иисус олорго каруу jандырды. — 30 Тирилгенде, кижи де албас, кижиге де барбас, jе теҥеридеги ангелдердий jÿрер. 31 Öлгöндöр тирилер деп, слерге Кудайдыҥ айтканын кычырбаган бедигер? 32 «Мен Авраамныҥ Кудайы, Исаактыҥ Кудайы ла Иаковтаҥ Кудайы» — дегенди? Кудай — Ол öлгöндöрдиҥ Кудайы эмес, тирÿлердиҥ Кудайы. 33 Улус мыны угала, Оныҥ ÿредÿзин кайкап турдылар.\nЭҥ учурлу jакылта\n34 Фарисейлер дезе, Иисустыҥ саддукейлерди туйуктандырганын угала, jуулыжып келдилер. 35 Олордыҥ бирÿзи, Jасактыҥ ÿредÿчизи, Оны ченеп, сурады: 36 — Ÿредÿчи, Jасактагы jакылталардыҥ эҥ jааны кажызы? 37 Иисус ого айтты: — «Кудайыҥ Кайраканды бастыра jÿрегиҥле, бастыра jулаҥла, бастыра санааҥла сÿÿп jÿр». 38 Jакылталардыҥ бажы, эҥ jааны ол. 39 Ого тÿҥей экинчи jакылта бу: «Бойыҥды сÿÿгеҥдий, jуугыҥды сÿÿп jÿр». 40 Бу эки jакылтага ончо Jасак ла jарчылардыҥ чийими тöзöлгöн.\nХристос кемниҥ уулы?\n41 Фарисейлер jуулыжып келерде, Иисус олордоҥ сурады: 42 — Христос керегинде нени сананып туругар? Ол кемниҥ уулы? Олор: — Давидтиҥ — дедилер. 43 Иисус айтты: — Андый болзо, Давид Тыннаҥ кöдÿриҥи алып, Оны Кайракан деп адап, не керек мынайда айткан: 44 «Кайракан Кайраканыма айткан: 'Öштÿлериҥди будыҥныҥ алдына салып бербейинчем, оҥ jаныма отур'». 45 Анайдарда, Давид Оны Кайракан деп адаганда, Ол канайып оныҥ уулы болотон? 46 Бирÿзи де Иисуска каруу сöс айдып болбоды. Ол кÿннеҥ ала Оноҥ сураарга кем де тидинбеди.\nМатфей 23\nЭки jÿстÿлерди илезине чыгарганы\n1 Ол тушта Иисус улуска ла Бойыныҥ ÿренчиктерине айдып тура берди: 2 — Моисейдиҥ jерине бичикчилер ле фарисейлер отурып алдылар. 3 Оныҥ учун нени бÿдÿрзин дез��, бÿдÿригер, эдигер, кылыгын дезе кылынбагар, нениҥ учун дезе олор айдарын айдат, бойлоры этпейт. 4 Уур ла апарарга эп jок jÿктер эдип, улустыҥ ийнине артадылар, бойлоры дезе олорды сабарыла да jылдырар кÿÿндери jок. 5 Нени де эдерде, кижи кöрзин деп эдедилер. Филактерийлерин элбедедилер, кийиминиҥ чачагын узададылар. 6 Той-jыргалда тöрдö кыйын отурарын, синагогаларда ичкери öдÿп отурарын, 7 тепсеҥдерде уткыдарын, «Равви!» деп ададарын сÿÿйдилер. 8 Слерди дезе ÿредÿчи деп адабазын: Ÿредÿчигер jаҥыс — Христос, слер ончогор — карындаштар. 9 Кижини jерде ада деп айтпагар: адагар jаҥыс — Теҥеридеги Ада. 10 Слерди баштаачы деп адабазын: слерди Баштаары jаҥыс — Христос. 11 Jааныгар слерге jалчы болзын. 12 Бийиктединген кижи jабызаар, jабызыдынганы — бийиктеер. 13 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер! Слер улустыҥ алдында Теҥери Каандыгын jаап jадыгар. Ого бойыгар да кирбейдигер, кирейин дегенди де кийдирбейдигер. 14 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер! Тул ÿй улустыҥ jööжöзин ÿптеп jип, кижи кöрзин деп, удаан мÿргÿп jадыгар. Бу учун там буруга каларыгар. 15 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер! Jаҥысты да болзо, jаҥыбыска баштандыралы деп, талай кечип, jер öдöдигер. Баштандырала, оны бойыгардаҥ эки катап jаман таамыныҥ уулы эдип аладыгар. 16 Сокор башчылар, слерге ачу-корон! Слер айдадыгар: «Öргööлö чертенип турган кижиниҥ черти не де эмес, jе Öргööниҥ алтыныла чертенип турган кижи чертин бÿдÿрер учурлу». 17 Сагыжы jоктор ло сокорлор! Кажызы jаан алтын jаан ба, эмезе алтынды агарулап турган Öргöö бö? 18 База айдадыгар: «Тагылла чертенип турган кижиниҥ черти не де эмес, jе тагылдыҥ ÿстине салган берÿле чертенип турган кижи чертин бÿдÿрер учурлу». 19 Сокорлор! Кажызы jаан: берÿ jаан ба, эмезе берÿни агарулап турган тагыл ба? 20 Анайдарда, тагылла чертенгени, тагылла чертенип, оныҥ ÿстиндезиле чертенгени ол. 21 Öргööлö чертенгени, Öргööлö чертенип, ичинде Jÿргениле чертенгени ол. 22 Теҥериле чертенгени, Кудайдыҥ Ширеезиле, ÿстинде Отурганыла чертенгени ол. 23 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер! Слер мята, анис, тмин öлöҥдöрдиҥ онынчы ÿлÿÿзин Кудайга берип jадыгар, jе Jасактагы тöс немени: jаргыны, быйанды ла бÿдÿп jÿрерин ундып койдыгар. Мыны да эдер, оны да ундыбас керек. 24 Томонокты шÿÿп, тööни дезе jуда салар сокор башчылар! 25 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер! Айактыҥ, табактыҥ тыштын арутап jадыгар, jе олорыгардыҥ ичи тоношло, тöгÿнле толо. 26 Сокор фарисей! Айактыҥ, табактыҥ тышты ару болзын деп, озо баштап ичин арута. 27 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер! Слер сööк салган, череттелген jерлердий тышты jараш деп билдирер, jе ичинде öлгöн улустыҥ сööктöри, не ле быjар толо. 28 Слер андый ок: тыштыгарла ак болуп кöрÿнедигер, ичигерде толгоны дезе, — экиjÿстениш ле jарамас. 29 Бичикчилер ле фарисейлер, слерге ачу-корон! Эки jÿстÿлер! Слер jарчыларга сööк салар jерлер тудуп, актулардыҥ кереестерин кееркедип, 30 айдадыгар: «Адаларыстыҥ öйинде jÿрген болзобыс, jарчылардыҥ канын агызышпас эдибис». 31 Анайып, бойыгарды jарчыларды öлтÿрген улустыҥ уулдары деп, бойыгарга удура керелеп jадыгар. 32 Адаларыгар баштаганды учына jетиригер. 33 Jыландар, коронду jыланныҥ ач-ÿрени! Таамыга тÿжÿрер jаргыдаҥ канайып кыйыжарыгар? 34 Оныҥ учун, бат, слерге jарчыларды, керсÿлерди ле ÿредÿчилерди ийип jадым. Кажыларын öлтÿреригер, кере тартарыгар, кажыларын дезе синагогалараарда согорыгар, каладаҥ калага сÿреригер. 35 Jерде тöгÿлген ончо актулардыҥ каны слерге тÿшкей: ак сагышту Авельдиҥ канынаҥ ала Öргöö лö тагыл ортодо слер öлтÿрген Варахий уулы Захарияныҥ канына jетире. 36 Чынын айдадым слерге мыныҥ ончозы бу ÿйеге jедер.\nИерусалим керегинде сыгыт\n37 — Jарчыларды öлтÿреечи, сеге ийилген элчилерди ташла шыбалаачы Иерусалим, Иерусалим! Куш бойыныҥ балдарын канады алдына jуунаткандый, балдарыҥды канча jуунадайын дебедим, jе слер болбодыгар! 38 Бат, айлыгар слерге ээн артып jат. 39 Айдып турум слерге: «Кайраканныҥ адынаҥ келип jатканы алкышту!» деп айтпаганчар, эмдидеҥ ары Мени кöрбöзигер.\nМатфей 24\nХристостыҥ экинчи келери\n1 Иисус Öргööдöҥ чыгала, барарга jадарда, Ол Öргööниҥ тураларын кöрзин деп, ÿренчиктери базып келдилер. 2 — Мыныҥ ончозын кöрÿп туругар ба? — деп, Иисус олордоҥ сурады. — Чынын айдадым слерге мында таш ÿстине таш артпас. Ончозы jемирилип-сайалар! 3 Ол Елеон кырда отурарда, Ого ÿренчиктери jаҥыс бойлоры базып келеле, сурадылар: — Биске айт, бу качан болор, келериҥниҥ, чак тÿгенердиҥ темдеги кандый болор? 4 Иисус айтты: — Чеберленигер, слерди кижи аскырбазын. 5 Кöп улус Мениҥ адымды аданып келер, «Мен Христос» деер, кöбизин аскырар. 6 Анайда ок jуу-чак ла jуу-чак керегинде табыш угарыгар. Калак, чочыбагар, мыныҥ ончозы болор учурлу, jе бу учы эмес. 7 Калык калыкка, каандык каандыкка удура туруп чыгар, ачана-торо болор, алыстап jер силкинер, 8 jе бу ончозы тууп толголгонныҥ jÿк башталганы. 9 Ол тушта слерди кыйынга берип, öлтÿрип турар, слерди Мениҥ адым учун ончо калыктар jаман кöрöр. 10 Ол тушта кöп улус бÿтпей барып, jана тÿжер, бой-бойлорын садыжып, jаман кöрÿжер. 11 Кöп тöгÿн jарчылар чыгар, кöпти аскырар. 12 Jарамас кöптöп, оноҥ улам кöп улустыҥ сÿÿжи соор. 13 Учына jетире чыдашканы дезе, аргадалар. 14 Ончо калыктарга кере болзын деп, Каандык керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jер-ÿстине jарлалар. Ол тушта чак тÿгенер. 15 Анайдарда, Даниил jарчы айткан ээн калганныҥ быjары агару jерде турганын кöрöр болзогор, — кычыраачы аайлазын — 16 ол тушта Иудейде jÿргендер кырларга качсын; 17 jабынчыда болгоны, айыл ичиндеги немезин алайын деп тÿшпезин; 18 кырада jÿргени, кийимин алайын деп бурулбазын. 19 Ол кÿндерде барлуларга, бала эмискендерге ачу-корон! 20 Качатаныс кышкыда эмезе суббот кÿнде болбозын деп мÿргÿгер. 21 Jер бÿдердеҥ бери эмдиге jетире болбогон, соҥында да болбос андый улу ачу-корон келер. 22 Ол кÿндер кыскартылбаган болзо, тынар-тынду неме аргадалбас эди, jе талдалгандарга болуп ол кÿндер кыскартылар. 23 Ол тушта кем кижи слерге: «Бат, Христос мында» эмезе «Анда» — дегежин, бÿтпегер, 24 нениҥ учун дезе тöгÿн христостор, тöгÿн jарчылар табылар, аскыралы, аргалу болзо, талдалгандарды да аскыралы деп, улу билдилер ле кайкалдар кöргÿзер. 25 Бат, слерге озолондыра айттым. 26 Анайдарда, слерге: «Бат, Ол ээн талада jÿрÿ» — дегежин, чыкпагар, «Бат, Ол ичиндеги кыпта отуры» — дегежин, бÿтпегер. 27 Кÿн чыгыжынаҥ ала кÿн бадыжына jетире jарыдар jалкындый, — Кижи Уулыныҥ келери андый болор. 28 Сööк jаткан jерге кан-кеределер jуулар. 29 Ол ло тарый, ол кÿндердиҥ ачузы öткöли, кÿн карачкыланар, ай jарыгын бербес, jылдыстар теҥеридеҥ тöгÿлер, теҥериниҥ кÿчтери косколор. 30 Ол тушта теҥериде Кижи Уулыныҥ билдизи кöрÿнер, jердеги ончо калыктар ыйлажып, улу кÿчтÿ ле мактулу Кижи Уулы теҥериниҥ булудыла келип jатканын кöрÿп ийер. 31 Ол Бойыныҥ ангелдерин ÿнгÿр табышту амыргылу ийер, олор Оныҥ талдалгандарын ак-jарыктыҥ тöрт талазынаҥ, теҥериниҥ бир учынаҥ экинчи учына jетире jуур. 32 Слерди смоква агаш ÿреткей: оныҥ будагы jымжап, бÿрлене бергенде, jай jууктап келди деп, билип jадыгар. 33 Анайып ок слер де: мыныҥ ончозын кöрöр болзогор, öй jууктап келди, эжик jанында туру деп билигер. 34 Чынын айдадым слерге: мыныҥ ончозы бу ÿйе баргалакта болор. 35 Теҥери ле jер jастыгар, jе Мениҥ сöстöрим jастыкпас. 36 Ол кÿнди, саатты кем де билбес, теҥеридеги ангелдер де, Уулы да билбес, jаҥыс Ада билер. 37 Нойдыҥ кÿндеринде болгондый, Кижи Уулыныҥ келери андый ок болор. 38 Ол кÿндерде, чайык чыгар алдында, Ной ковчегке кирердиҥ киргенче, улус ичип-jип jаткан, кижи алары алып, кижиге барары барып турган. 39 Чайык чыгып, ончозын кырганча, олор нени де сананбай тургандар. Кижи Уулыныҥ келери андый ок болор. 40 Ол тушта эки кижи jалаҥда jÿрер: бирÿзин алып баргылаар, бирÿзин дезе артырып койгылаар. 41 Эки ÿй кижи кол теермен тартар: бирÿзин алып баргылаар, бирÿзин дезе артырып койгылаар. 42 Анайдарда, ойгу болугар, нениҥ учун дезе Кайраканыгар кандый кÿнде келерин билбезигер. 43 Уурчы тÿнниҥ кажы кирезинде келерин айыл ээзи билген болзо, ойгу болуп, айылын тонотпос эди деп, билип jадыгар. 44 Оныҥ учун слер де белен болугар: Кижи Уулы слер сакыбаган öйдö келер. 45 Jалчылардыҥ бажын билип, олорго öйинде курсак берип турзын деп, бий кöстöгöн бÿдÿмjилÿ ле керсÿ кул кем болотон? 46 Бийи келип, кулы анайда эдип jÿргенин кöрöр болзо, байагы кул кежиктÿ. 47 Чынын айдадым слерге оны ончо jööжöзине баш эдер. 48 Jе ол кул jаман болуп, ичинде «Бийим бачым келбес» дейле, 49 кул нöкöрлöрин согуп, аракызактарла кожо ичип-jип база бергежин, 50 ол кулдыҥ бийи сакыбаган кÿнде, сананбаган öйдö келер. 51 Оны бойынаҥ кезе чабар, оныҥ салымы экÿ jÿстÿлердиҥ салымындый болор. Анда ы�� ла тиш кыjырты болор.\nМатфей 25\nОн кыс керегинде укаа сöс\n1 — Ол тушта Теҥери Каандыгы он кыска тÿҥей болор. Олор jарыткыштарын алганча, колтуга уткый чыккандар. 2 Бежÿзи керсÿ, бежÿзи сагыжы jетпес болгон. 3 Сагыжы jетпестери jарыткыштарын алала, май албаган. 4 Керсÿлери дезе jарыткыштарыла кожо майлу jыракыларын алганча келген. 5 Колту саадаганда, ончозы ÿргÿлеп, уйуктап калган. 6 Тÿн аразында кыйгы угулган: «Бат, колту келедири, ого уткый чыгыгар!» 7 Айдарда, ончо кыстар туруп, jарыткыштарын jазап алгандар. 8 Сагыжы jетпестери керсÿлерине айткан: «Майыгардаҥ биске берижигер, jарыткыштарыс öчÿп барадыры». 9 Керсÿлери дезе айткандар «Биске де, слерге де jетпей калбазын деп, бистеҥ алганча, садучыларга барып, бойыгарга садып алыгар». 10 Олор садып аларга барып jадарда, колту jедип келген. Белен кыстар оныла кожо тойлоп барган, эжик дезе jабылып калган. 11 Оныҥ кийнинде байагы кыстар келип, «Кайракан, кайракан, эжигиҥди ач!» дешкендер. 12 Jе ол каруу jандырган: «Чынын айдадым слерге слерди билбезим». 13 Анайдарда, ойгу болугар, Кижи Уулы келериниҥ кÿнин де, саадын да билбес инегер.\nТалант акча керегинде укаа сöс\n14 — Ол тушта мындый болор. Бир кижи öскö ороонго атанар алдында кулдарын кычырып алып, олорго jööжöзин артырып койгон. 15 Бирÿзине беш талант акча берген, бирÿзине эки, бирÿзине бир талант — кажызына ла кирезинче береле, атана берген. 16 Беш талант алганы барала, онызын керекке тудуп, ÿзеери беш талант иштеп алган. 17 Эки талант алганы анайып ок эки талант иштеп алган. 18 Бир талант алганы барып, jерди казып, бийиниҥ акчазын кöмÿп койгон. 19 Удап jÿрÿп, ол кулдардыҥ бийи jанып келеле, олорды тооложорго алдырган. 20 Беш талант алганы ÿзеери иштеп алган беш талантын экелип, айткан: «Бийим, меге беш талант берген эдиҥ. Бат, ÿзеери иштеп алган беш талантым бу». 21 Бийи ого айткан «Jакшы, керсÿ ле бÿдÿмjилÿ кул! Аска бÿдÿмjилÿ болдыҥ, кöптиҥ бажына сени тудуп jадым. Бийиҥле кожо сÿÿн». 22 Эки талант алганы келип, «Бийим, меге эки талант берген эдиҥ. Бат, ÿзеери иштеп алган эки талантым бу» — деген. 23 Бийи ого айткан «Jакшы, керсÿ ле бÿдÿмjилÿ кул! Аска бÿдÿмjилÿ болдыҥ, кöптиҥ бажына сени тудуп jадым. Бийиҥле кожо сÿÿн». 24 Бир талант алганы келип, айткан «Бийим, сени кату кижи деп билгем: ÿрендебеген jериҥнеҥ кезетен эдиҥ, чачпаган jериҥнеҥ теретен эдиҥ. 25 Сенеҥ коркып, барып талантыҥды jерге кöмÿп койгом. Бат, бойыҥдыйын кайра ал». 26 Бийи ого айткан: «Jаман, jалку кул! Ÿрендебеген jеримнеҥ кезеримди, чачпаган jеримнеҥ тереримди билгениҥде, 27 акчамды эбирткедий эдиҥ. Мен келип, бойымдыйын кирелтелÿ алар эдим. 28 Оныҥ талантын алыгар, он таланттуга беригер. 29 Бардыҥ барына берилер, ÿзеери кожулар, jоктыҥ не бары да айрылар. 30 Эш-немеге jарабас кулды дезе тыш карачкыга таштагар. Анда ый ла тиш кыjырты болор». Оноҥ ÿнденип айтты: «Кулакту кижи уксын!»\nКалыктарды jаргылаары\n31 — Кижи Уулы ончо ангелдериле кожо мактулу келгежин, мактулу ширеезине отурар. 32 Ончо калыктар Оныҥ алдына jуулар. Ол, кÿдÿчи койлорды эчкилердеҥ бöлÿгендий, олорды бойы бойынаҥ бöлÿÿр: 33 койлорын Бойыныҥ оҥ jанына тургузар, эчкилерин — сол jанына. 34 Ол тушта Каан Бойыныҥ оҥ jанында тургандарга айдар: «Келигер, Адамныҥ алкагандары, телекей jайалганнаҥ ала слерге белетелген Каандыкты энчиленигер, 35 нениҥ учун дезе аштагам, Меге курсак бергенигер, суузагам, суум кандырганыгар, jорыктап jÿргем, Мени jуутканыгар; 36 jылаҥаш болгом, Меге кеп кийдиргенигер, оорып jаткам, Меге jолыгып jÿргенигер, тÿрмеде отургам, Меге келип барганыгар». 37 Ол тушта Ого актулар айдар: «Кайракан, аштаганыҥды кöрÿп, Сени азырадыс па? Эмезе суузаганыҥды кöрÿп, суу сузуп бердис пе? 38 Jорыктап jÿргениҥди кöрÿп, jууттыс па? Эмезе jылаҥаш jÿргениҥди кöрÿп, кеп кийдирдис пе? 39 Ооруп jатканыҥды, эмезе тÿрмеде отурганыҥды кöрÿп, jолыктыс па?» 40 Каан олорго каруу jандырар «Чынын айдадым слерге: мыны бу эҥ кичÿ карындаштарымныҥ бирÿзине эдип, Меге эткенигер ол». 41 Оноҥ сол jанында тургандарга айдар: «Менеҥ кеде тайылыгар, каргышка калгандар, кöрмöскö, оныҥ элчилерине белетелген мöҥкÿ отко. 42 Аштаарымда, Меге курсак бербедигер, суузаарымда, суу сузуп бербедигер, 43 jорыктап jÿреримде, Мени jуутпадыгар, jылаҥаш болорымда, Меге кеп кийдирбедигер, оорып jадарымда, тÿрмеде отурарымда, келип jолыкпадыгар». 44 Ол тушта булар да Ого айдар: «Кайракан, Сениҥ аштаганыҥды, суузаганыҥды, jорыктап jÿргениҥди, jылаҥаш болгоныҥды, оорып jатканыҥды, тÿрмеде отурганыҥды кöрÿп, Сеге болушпаган бедис?» 45 Ол айдар: «Чынын айдадым слерге мыны бу эҥ кичÿлердиҥ бирÿзине этпей, Меге этпегенигер ол». 46 Айдарда, олор мöҥкÿ кыйынга барар, актулар дезе, мöҥкÿ jÿрÿмге.\nМатфей 26\nПасха алдында\n1 Иисус бу сöстöрди ончозын айдып божойло, ÿренчиктерине айтты: 2 — Эки кÿннеҥ Пасха деп, билеригер. Кижи Уулы кере тартыларга берилер. 3 Ол тушта улу абыстар ла калыктыҥ jаандары Каиафа деп улу абыстыҥ кÿрентигине jуулыжып келдилер. 4 Иисусты меке-сÿмеле тудуп, öлтÿрер болуп jöптöжöлö, 5 айттылар: — Байрамда ла тутпайлы, калык тÿймебезин. 6 Иисус Вифанияда капкаш баалулу Симон-эште болордо, 7 Ого ак балкаштаҥ эдилген jыракы тудунган бир ÿй кижи базып келди. Jыракыда баалу-чуулу, jараш jытту май болгон. Ол Иисус кыйын отурган тужында майды Оныҥ бажына ура берди. 8 Ÿренчиктер мыны кöрöлö, чугулданып айттылар: — Мыны не анайып кородор? 9 Бу майды jаан баага садып ийип, тÿреҥилерге ÿлеп бергедий эди. 10 Jе Иисус билеле, айтты: — Бу ÿй кижини не тÿймедип туругар? Ол Меге jакшы керек этти. 11 Тÿреҥилер слерле кожо jаантайын болор, Мен дезе слерле кожо jаантайын болбозым. 12 Ол бу майды эди-каныма уруп, мöҥкÿмди кöдÿрерин белетеди. 13 Чынын айдадым слерге бу Сÿÿнчилÿ Jар бÿткÿл телекейде, кайда ла jарлалза, оны эске алгылап, оныҥ эткенин айдыжар. 14 Ол тушта он экÿниҥ бирÿзи, Иуда Искариот дейтени, улу абыстарга барып, 15 а��тты. — Слерге Иисусты садып ийзем, меге нени береригер? Олор ого одус кÿмÿш акча берели дешти. 16 Оноҥ ло бери ол Иисусты садып ийетен эптÿ учурал бедиреп jÿрди.\nПасханыҥ ажын jигени\n17 Ачыбаган калаш jийтен байрамныҥ баштапкы кÿнинде ÿренчиктер Иисуска базып келип, сурадылар: — Сеге пасханыҥ ажын jиирге бисти кайда белетезин деп туруҥ? 18 Ол айтты: — Каладагы мындый кижиге барып, айдыгар: «Ÿредÿчи 'Öйим jууктап келди, Пасханы ÿренчиктеримле кожо сенде эдерим' — деди». 19 Ÿренчиктер Оныҥ jакарганынча эдип, пасханы белетеп койдылар. 20 Эҥир кирерде, Ол он эки ÿренчигиле кожо кыйын отурды. 21 Олор ажанып отурган тужында айтты: — Чынын айдадым слерге: бирÿгер Мени садып ийер. 22 Ÿренчиктер сÿрекей кунугып, кажызы ла сурай берди — Мен болорым ба, Кайракан? 23 Jе Иисус олорго айтты: — Мениле кожо колын тепшиге сукканы, Мени садып ийери ол. 24 Андый да болзо, Кижи Уулы Ол керегинде бичилгенинче барып jат. Jе Кижи Уулын садып jатканга ачу-корон! Ол кижиге туулбаган болзо, торт болор эди. 25 Айдарда, Оны садып jаткан Иуда база сурады: — Мен болорым ба, Равви? — Сен айтпай кайттыҥ — деп, Иисус каруу jандырды.\nКайраканныҥ ажын jиири\n26 Олор ажанып отурарда, Иисус калаш алды, алкайла сындырды, ÿренчиктерине ÿлеп, айтты: — Алыгар, jигер: бу Мениҥ эди-каным. 27 Айакты алып, алкыш jетиреле, олорго берип, айтты: — Мынаҥ ончогор ичигер: 28 бу Мениҥ кереес каным. Кинчектери ташталсын деп, ол кöп улус учун тöгÿлип jат. 29 Айдып турум слерге Адамныҥ Каандыгында слерле кожо jаҥы jиилектеҥ ичер кÿним jеткенче, бу виноград jиилегинеҥ мынаҥ ары ичпезим. 30 Сарнажала, Елеон кырга бардылар.\nŸренчиктердиҥ jана тÿжерин озолодо айтканы\n31 Ол тушта Иисус ÿренчиктерине айтты: — Бу тÿнде ончогор Мени таштап барарыгар. Бичилген jок беди «Кÿдÿчини öлтÿрзем, ÿÿрдиҥ койлоры тозо берер». 32 Тирилгенимниҥ кийнинде дезе Галилейге слердеҥ озо барарым. 33 Петр Ого айтты: — Сени ончозы да таштаза, мен качан да таштабазым! 34 — Чынын айдадым сеге: бу тÿнде пöтÿк эткелекте, Менеҥ ÿч катап jана тÿжериҥ — деп, Иисус ого айтты. 35 — Сениле кожо öлгöдий де болзом, Сенеҥ jана тÿшпезим! — деп, Петр Ого каруу jандырды. Ÿренчиктер ончолоры анайып ла айдып турдылар.\nИисус Гефсиманияда\n36 Мыныҥ кийнинде Иисус ÿренчиктериле кожо Гефсимания деп jерге келип, олорго айтты: — Оноор барып мÿргÿгенчем, мында отурыгар. 37 Петрды ла Зеведейдиҥ эки уулын алганча барып, ачуга алдырып, карыгып тура берди. 38 — Öзöк-тыныма öлÿмниҥ ачузы тÿшти — деп, олорго айтты. — Мында болуп, Мениле кожо ойгу болугар. 39 Эмеш кедери барып, jерге кöҥкöрö jыгылып, мÿргÿй берди: — Адам! Бу айак Менеҥ jастыккадый болзо, jастыксын. Андый да болзо, Мениҥ кÿÿнимче болбозын, jе Сенийинче болгой. 40 Ÿренчиктерге келип, олордыҥ уйуктап jаткандарын кöрди. — Бир де саат Мениле кожо ойгу болуп албадыгар ба? — деп, Петрга айтты. — 41 Ойгу болугар, ченелтеге тÿшпейли деп мÿргÿгер тын сергек, эт-канда дез��, чине jок. 42 База, экинчизин барып, мÿргÿди: — Адам, бу айакты jастыктырбай, Мени оноҥ ичсин дезеҥ, Сениҥ табыҥ болгой. 43 Келип, олордыҥ база ла уйуктап jаткандарын кöрди олордыҥ кöстöри уурлаган ине. 44 Олорго тийбей, ойто барды, ÿчинчизин ол ок сöзин айдып мÿргÿди. 45 Оноҥ ÿренчиктерге келип, айтты: — Эмдиге уйуктап амыраганчаар ба? Бат, öй jууктап, Кижи Уулы кинчектÿлердиҥ колына берилип jадыры. 46 Туругар, баралы! Бат, Мени садып jатканы jууктап келди.\nИисусты каруулга алганы\n47 Ол мынайда айдып турганча, он экÿниҥ бирÿзи Иуда келди. Оныла кожо улу абыстардаҥ ла калыктыҥ jаандарынаҥ кылышту ла казыкту кöп улус болгон. 48 Иисусты садып jатканы олорго темдек айдып берди: — Окшогон кижим, Ол болор, Оны тудугар. 49 Бу тарый Иисуска базып келип, — Эзен, Равви! — дейле, Оны окшоды. 50 Иисус дезе ого айтты: — Наjы, сен бого болуп келдиҥ бе? Айдарда, базып келип, Иисусты тудуп, каруулга алдылар. 51 Jе бат, Иисусла кожо jÿргендердиҥ бирÿзи колын сунуп, кылыжын суура тартала, улу абыстыҥ кулына jаҥып, оныҥ кулагын кезе чапты. 52 Айдарда, Иисус ого айтты: — Кылыжыҥды кайра сук. Кылыш тутканы, кылыштаҥ ок öлöр. 53 Ол эмезе Мени Адамнаҥ сурап албас, Ол уккан бойынча Меге он эки тÿменнеҥ артык ангелдерин ийбес деп сананып туруҥ ба? 54 Jе ол тушта мындый болотон деп, Чийимде айдылганы канайып бÿдер? 55 Бу тушта Иисус улуска айтты: — Тонокчыны тудайын дегендий, Мени тудуп аларга, кылышту ла казыкту келдигер. Кÿнÿҥ сайын Öргööдö отурып ÿреттим, Мени тутпадыгар. 56 Jарчылардыҥ чийими бÿтсин деп, ончозы мынайда болгоны бу. Айдарда, ÿренчиктер ончозы Оны таштап, кача бердилер.\nИисус оток-кÿрее алдында\n57 Иисусты каруулга алган улус дезе Оны Каиафа деп улу абыска алып бардылар. Анда бичикчилер ле jаандар jуулышкан. 58 Петр дезе Иисусты ээчиде ыраагыла барып jаткан. Улу абыстыҥ кÿрентигине jеделе, ичине кирди. Бу ончозы неле божоорын кöрöргö, jалчыларла кожо отурып алды. 59 Улу абыстар ла оток-кÿреениҥ ончо улузы Иисусты öлÿмге берип ийерге, Ого удура тöгÿн кере бедиреп, 60 тöгÿн керечилер кöп тö келзе, таппай турдылар. Артучында экÿзи келип, 61 айттылар: — Бу кижи Кудайдыҥ Öргööзин оодоло, ÿч кÿнге тудуп койорым — деген. 62 Улу абыс öрö туруп, Ого айтты: — Не бир де карууҥды айтпай туруҥ? Олор Сеге удура не деп керелейт? 63 Иисус дезе унчукпай турды. Айдарда, улу абыс Ого айтты: — Тирÿ Кудайдыҥ адынаҥ эреп-jайнап сурап турум, айт биске, Кудайдыҥ Уулы Христос Сен бе? 64 Иисус: — Сен айтпай кайттыҥ — деди. — Андый да болзо, айдып турум слерге эмдидеҥ ала Кижи Уулы кÿчтÿ Кудайдыҥ оҥ jанында отурганын ла теҥериниҥ булудыла келип jатканын кöрöригер. 65 Айдарда, улу абыс бойыныҥ кийимин jырта тартып, айтты: — Ол Кудайды jамандап jат! Биске база керечи не керек? Бат, Оныҥ Кудайды jамандап айтканын эмди уктыгар! 66 Слер не деп сананып туругар? Олор дезе: — Ол бурулу, öлöр учурлу — дедилер. 67 Оныҥ jÿзине тÿкÿрип, jаагына тажыдылар, öскöлöри дезе Оны согуп, 68 айдып турдылар: — Jарчы болуп, биске танып, айт, Христос, Сени кем сокты?\nПетрдыҥ jана тÿшкени\n69 Петр дезе тышкары кÿрентикте отурган. Бир jалчы ÿй кижи ого базып келеле, айтты: — Сен де Иисусла, Галилей jериниҥ кижизиле, кожо jÿргеҥ. 70 Jе ол ончолоры алдында jана тÿжÿп, — Нени айдып туруҥ болбогой, билбезим — деди. 71 Каалгадаҥ чыгып jадарда, оны база бир jалчы ÿй кижи кöрöлö, анда турган улуска айтты: — Бу кижи Назорей Иисусла база кожо jÿрген. 72 Ол база ла jана тÿжÿп, бу кижини билбезим деп чертенди. 73 Саат болбой анда турган улус базып келеле, Петрга айттылар: — Сен де олордыҥ бирÿзи болгоныҥ чын сени эрмегиҥ де таныдып jат. 74 Айдарда, ол бу кижигерди билбезим деп, Кудайды адап, чертенип тура берди. Бу тарый пöтÿк этти. 5 «Пöтÿк эткелекте, Менеҥ ÿч катап jана тÿжериҥ» — деп, Иисустыҥ айткан сöзин Петр эске алды. Чыгып барала, öксöп ыйлады.\nМатфей 27\nИуданыҥ öлÿми\n1 Эрте таҥда ончо улу абыстар ла калыктыҥ jаандары Иисусты öлтÿрер деп jöптöштилер. 2 Оны кÿлÿйле, Пилат башчыга апарып бердилер. 3 Ол тушта Иисусты садып ийген Иуда Оны jаргылаганын кöрÿп, бурузын алынала, одус мöҥÿн акчазын улу абыстарга ла jаандарга кайра jандырып, 4 айтты: — Актуны öлÿмге садып ийип, кинчек эттим. — Бистиҥ ондо не керегис бар? — деп, олор каруу jандырдылар. — Бойыҥ кöр. 5 Ол мöҥÿнин Öргööдö таштап, оноҥ чыгып барала, буунып койды. 6 Улу абыстар акчаны алып, айттылар: — Мыны Öргööниҥ эрjинелÿ кайырчагына саларга jарабас, нениҥ учун дезе ол — тöгÿлер канныҥ баазы. 7 Jöптöжöлö, ол акчала öскö jердеҥ келгендердиҥ сööгин jуурга, той балкаш узыныҥ jерин садып алдылар. 8 Оныҥ учун байагы jерди бÿгÿнге jетире «Кан jери» дейтен. 9 Айдарда, Иеремия деген jарчы ажыра айдылганы бÿтти. Ол айткан: «Олор одус мöҥÿн акчаны — Израильдиҥ уулдары Оны баалаган бааны алала, 10 той балкаш узыныҥ jери учун берип койдылар. Анайда меге Кайракан айткан».\nПилат Иисусты шылаганы\n11 Иисус дезе башчыныҥ алдына келип турды. — Сен иудейлердиҥ Кааны ба? — деп, башчы Оноҥ сураарда, Иисус: — Сен айдып туруҥ — деди. 12 Улу абыстар ла jаандар Оны бурулап турарда, Ол бир де каруу бербеди. 13 Айдарда, Пилат айтты: — Сен не, укпай туруҥ ба? Сеге удура керелеп турган немениҥ кöбин! 14 Jе оныҥ бир де сöзине каруу бербесте, башчы сÿрекей кайкады.\nИисусты öлтÿрер эдип jаргылаганы\n15 Башчы дезе калык кÿÿнзеген кижендÿлердиҥ бирÿзин байрамга бойыныҥ jаҥынча божодотон. 16 Ол тушта тÿрмеде Варавва деп jарлу кижендÿ отурган. 17 Анайдарда, калык jуулыжып келерде, Пилат сурады: — Мени слерге кемди божотсын деп туругар Варавваны ба, эмезе Христос дейтен Иисусты ба? 18 Иисусты кÿйÿнеле берип ийгендерин ол билер болгон. 19 Ол jаргы эдетен jеринде отурган тужында абакайы айттырып ийди: «Ол Актуга тийбеген болзоҥ кайдар? Бÿгÿн тÿш jеримде Ол учун кöп кыйналдым». 20 Бу öйдö улу абыстар ла jаандар Варавваны некезин ле Иисусты öлтÿрсин деп, калыкты бÿдÿндирип ийдилер. 21 ��ашчы олордоҥ сурады: — Мени слерге бу экÿниҥ кажызын божотсын деп туругар? Олор: — Варавваны — дедилер. 22 — Христос дейтен Иисусты канайдайын? — деп, Пилат сурады. Ончолоры: — Кере тартылсын! — дештилер. 23 — Ол не jаман эткен? — деп, башчы сурады. Jе олор там тыҥыда кыйгырышты: — Кере тартылсын! 24 Пилат аргазын таппай, калыктыҥ тÿймеени тыҥып турганын кöрöлö, суу сузуп, калык кöзинче колын jунуп, айтты: — Бу Актуныҥ канында бурулу эмезим. Бойыгар кöрÿгер. 25 — Оныҥ каны биске, бала-баркабыска болгой — деп, ончолоры каруу jандырдылар. 26 Айдарда, Пилат олорго Варавваны божотты, Иисусты дезе камчыладала, кере тартсын деп, берип ийди. 27 Ол тушта башчыныҥ jуучылдары Иисусты претория дейтен кÿрентик ичине экелеле, Оны эбире ончо черÿни jууп алдылар. 28 Оныҥ кийимин чечип, Ого кубакай-кызыл катанчык кийдирдилер. 29 Тегенекти ööрöлö, бажына салып, оҥ колына тайак туттырып, алдына чöгöдöп, «Иудейлердиҥ Кааны эзендик болзын!» — деп, электей бердилер. 30 Ого тÿкÿрип, тайак алып, бажына согуп турдылар. 31 Оны электейле, катанчыкты уштып, Бойыныҥ кебин кийдиреле, керÿге алып бардылар.\nИисусты керигени ле Оныҥ öлÿми\n32 Чыгып барадып, Киринейдиҥ Симон деп кижизине туштайла, Иисустыҥ керÿ агажын апарзын деп, ого jакардылар. 33 Голгофа — «Куу-Баш» деп jерге келеле, 34 Ого öт кошкон аракы ичерге бердилер, jе Ол амзайла, ичпеди. 35 Оны кере тарткандар дезе шеребей таштап, кийимин ÿлежип алдылар, 36 отурып алып, Оны анда каруулдадылар. 37 Бажыныҥ ÿсти орто Оныҥ бурузын кöргÿскен бичик илдилер: «Бу Иисус, иудейлердиҥ Кааны». 38 Оныла кожо эки тонокчыны керип койгондор бирÿзин оҥ jанына, öскöзин — сол. 39 Öдÿп бараткан улус баштарын кекип, Оны jамандап, 40 айдыжып турдылар: — Öргööни оодочы ла ÿч кÿнге тудаачы! Бойыҥды Бойыҥ аргада! Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, керÿ агаштаҥ тÿш! 41 Анайып улу абыстар да бичикчилерле, jаандарла кожо электеп, айдып турдылар: 42 — Öскö улусты аргадап jÿрген эди, Бойын Бойы дезе аргадап болбойт! Ол Израильдиҥ Кааны болзо, эмди керÿ агаштаҥ тÿшсин, ол тушта Ого бÿдерис. 43 Кудайга иженген эди, Ого jарамыкту болзо, эмди Кудай Оны аргадазын. Ол Бойын Кудайдыҥ Уулы деп аданган jок беди. 44 Оныла кожо кере тартырган тонокчылар да Оны анайып ок сöгÿп турдылар. 45 Тал-тÿштеҥ ала jер ÿстине карачкы тÿжÿп, ÿч саатка jетире турды. 46 Ÿч саат кирезинде дезе Иисус тыҥ ÿнденип, айтты: — Или, Или! Лама савахфани? Онызы: «Кудайым, Кудайым! Мени не таштадыҥ?» — дегени. 47 Анда турган улустыҥ кезиги мыны угала, айттылар: — Ол Илияны кычырып jат. 48 Олордыҥ бирÿзи тап эдип jÿгÿрип барала, шиҥдиретен неме алып, уксусла чыктытты, тайакка саптап, Ого ичерге берди. 49 Кезиктери дезе айттылар: — Акыр, Илия Оны аргадаарга келгей не, кöрöлик. 50 Иисус дезе, база катап тыҥ ÿнденип, тыны кыйыла берди. 51 Jе бат, Öргööдöги кöжöгö ÿстиги бажынаҥ тöмöн тÿжÿре эки jара ÿзÿлди. Jер силкинди, таштар jарылды, 52 сööк салган jерлердиҥ эжиктери ачылды. Кöп агарулар тирилип, 53 сööк салган jерлердеҥ чыктылар. Ол тирилген кийнинде олор агару калага кирип, кöп улуска кöрÿнгендер. 54 Jÿс бажы ла Иисусты каруулдаган улус дезе jер силкингенин, не ле болгонын кöрöлö, куды чыгып, айттылар: — Ол чындаптаҥ Кудайдыҥ Уулы болгон! 55 Анайда ок ыраагынаҥ кöрÿп турган кöп ÿй улус болгон. Олор Иисуска jалчыланып, Оныла кожо Галилейдеҥ келгендер. 56 Олордыҥ ортозында Мария Магдалина, Иаков ло Иосифтиҥ энези Мария, Зеведейдиҥ уулдарыныҥ энези болгондор.\nИисустыҥ мöҥкÿзин кöдÿргени\n57 Эҥирде Аримафейдеҥ Иосиф деп бай кижи келди. Ол база Иисустыҥ ÿренчиги болгон. 58 Пилатка келеле, ол Иисустыҥ сööгин сурады. Айдарда, Пилат сööкти берзин деди. 59 Иосиф оны алала, ару кеден бöслö ороп, 60 jуукта jаҥы бойы кайадаҥ ойгон сööк салар jерге апарып, салып койды. Эжигин jаан ташла базырала, jÿре берди. 61 Мария Магдалина, база бир Мария анда ок болуп, сööк салган jердиҥ одожында отургандар. 62 Пятницаныҥ эртенгизи кÿн улу абыстар ла фарисейлер Пилатка jуулыжып, 63 айттылар: — Бийибис, ÿч кÿннеҥ тирилерим деп, ол мекечи эзен jÿрерде айтканын эске алдыбыс. 64 Оныҥ учун сööк салган jерди ÿчинчи кÿнге jетире каруулдазын деп jакар. Оноҥ башка, ÿренчиктери келип, сööкти уурдап алала, калыкка Оны тирилди дешпесин. Бу кийниндеги меке башкызынаҥ jаман болор. 65 — Каруулыгар бар. Билгенигерче, барып каруулдагар — деп, Пилат олорго айтты. 66 Олор барала, сööк салган jерге каруул тургустылар, тажына таҥма бастылар.\nМатфей 28\nТирилгени\n1 Суббот кÿн öткöн кийнинде, неделениҥ баштапкы кÿниниҥ таҥ алдында Мария Магдалина ла база бир Мария сööк салган jерди кöрöргö келдилер. 2 Кенетийин сÿрекей тыҥ jер силкинип, теҥеридеҥ Кайраканныҥ ангели тÿжÿп келди. Ол сööк салган jерге базып келеле, ташты аҥтарып, ого отурып алды. 3 Бÿдÿми jалкындый, кийими кардый ак болды. 4 Каруулчыктар оноҥ коркып, тыркыража бердилер, öлгöндий болдылар. 5 Ангел дезе ÿй улуска айтты: — Коркыбагар, кере тартырган Иисусты бедиреп турганыгарды билерим. 6 Ол мында jок. Бойы айтканынча, тирилген. Jууктай базып, jаткан jерин кöрÿгер. 7 Ылтам барыгар, Ол тирилди, Галилейге слердеҥ озо барып jат, Оны анда кöрöригер деп, ÿренчиктерине айдыгар. Бат, слерге айттым. 8 Олор сööк салган jердеҥ меҥдей чыгып барала, ÿренчиктерине айдарга, коркып ла сÿрекей сÿÿнип, jÿгÿре бердилер. 9 Кенетийин Иисус олорго Бойы туштап, — Эзендер! — деди. Олор базып келеле, Оныҥ будын кучактай алып, Ого бажырдылар. 10 — Коркыбагар! — деп, Иисус олорго айтты. — Барып, карындаштарыма айдыгар, Галилей барзын. Мени анда кöргÿлеер.\nКаруулдыҥ jетирÿзи\n11 Ÿй улус барып jадарда, каруулчыктардыҥ кезиги калага келип, не болгонын ончозын улу абыстарга айдып бердилер. 12 Улу абыстар дезе jаандарла кожо jуулыжып jöптöжöлö, jуучылдарга арбынду акча берип, 13 айттылар: — Оныҥ ÿренчиктери тÿнде келип, уйуктап jадарыста, сööгин уурдай бердилер — дегер. 14 Мыныҥ табыжы башчыга jеткежин, оны бÿдÿндирип койорыс, слерге jаман неме болбос. 15 Олор акчаны алала, ÿреткенинче эттилер. Бу сöс иудейлер ортодо элбеде таркап, бÿгÿнге jеткен.\nŸренчиктерине jакарганы\n16 Он бир ÿренчик дезе Галилей дööн, Иисустыҥ олорго айткан кыры jаар баргандар. 17 Оны кöрöлö, Ого бажырдылар, кезиктери дезе эреҥистеле бердилер. 18 Иисус jууктап, олорго айтты: — Теҥери ле jерде ончо jаҥ Меге берилген. 19 Анайдарда, барыгар, ончо калыктарды ÿредигер. Олорды Аданыҥ, Уулдыҥ ла Агару Тынныҥ адыла крестеп, 20 слерге jакарганымды ончозын бÿдÿрерге ÿредигер. Jе бат, ончо кÿндердиҥ туркунына, чак тÿгенгенче Мен слерле кожо. Аминь.\nМaрк Бичиген Сÿÿнчилÿ Jaр\nМaрк 1\n1 Кудайдыҥ Уулы Иисус Христостыҥ Сÿÿнчилÿ Jарыныҥ башталганы. 2 Исаия jарчыныҥ тÿрбегинде бичилгенинче «Бат, Сениҥ алдыҥнаҥ ангелимди ийип jадым, ол jолыҥды Сениҥ алдыҥнаҥ белетеп койор. Куба чöлдö кыйгырганныҥ ÿни бу: Кайраканга jол белетегер, Оныҥ jолдорын тÿс эдигер!» 4 Иоанн келген, куба чöлдö улусты крестеп, jарлыктап jÿрген: «Эткен кинчектеригерди таштазын деп, Кудайга баштанып, креске тÿжÿгер». 5 Ого ончо Иудей орооны, Иерусалимниҥ ончо улузы келип, кинчектерин ачып турган. Иоанн олорды Иордан-сууда креске тÿжÿрген. 6 Иоанн тöö тÿги кийимдÿ, тере курлу болгон, jиген ажы — аспан ла jер адаруныҥ мöди. 7 Ол jарлыктап, айдып jÿрген «Кийнимче менеҥ чик-jок кÿчтÿзи келедири. Мен эҥилип, Оныҥ öдÿгиниҥ буузын да чечерге турбазым. 8 Мен слерди суула крестегем, Ол дезе слерди Агару Тынла крестеер».\nИисусты креске тÿжÿргени ле ченегени\n9 Ол кÿндерде Галилей jериндеги Назареттеҥ Иисус келди. Оны Иоанн Иордан-сууда крестеди. 10 Бу тарый, Ол суудаҥ чыгып келеделе, теҥери ачылып, Агару Тын Оныҥ ÿсти орто кÿÿле чилеп тÿжÿп jатканын кöрди. 11 Теҥеридеҥ ÿн чыкты: «Сен Мениҥ сÿÿген Уулым, Сенде Мениҥ jакшылыкту табым». 12 Бу тарый Агару Тын Оны куба чöлгö алып барды. 13 Ол куба чöлдö тöртöн кÿн jÿрÿп, сатанага ченеткен, аҥдардыҥ öзöгинде болгон. Ангелдер Ого jалчыланып тургандар. 14 Иоанн тÿрмелеткен кийнинде Иисус Галилейге келип, Кудайдыҥ Сÿÿнчилÿ Jарын jарлыктап, 15 айдып jÿрген: «Öй jедип, Кудайдыҥ Каандыгы jууктап келди! Кудайга баштанып, Сÿÿнчилÿ Jарга бÿдÿгер».\nБаштапкы ÿренчиктер\n16 Галилей талайын jакалай барадып, Иисус Симонды, база оныҥ Андрей карындажын кöрди. Олор, балыкчы болгон бойлоры, талайда шÿÿндеп тургандар. 17 Олорго: «Мени ээчий барыгар, — деди, — слерди улус тудаачы эдип салайын». 18 Олор бу тарый шÿÿнин артырып койоло, Оны ээчий бастылар. 19 База эмеш барадып, Ол Зеведей уулы Иаковты, оныҥ Иоанн карындажын кемеде шÿÿн jамап отургандарын кöрди. 20 Бу тарый олорды кычырды. Олор Зеведей адазын ишчилерле кожо кемеде артырып койоло, Оны ээчий бастылар.\nJоболдуларды jасканы\n21 Капернаумга келдилер. Бу ла тарый суббот кÿнде Иисус синагогага кирип, улус ÿретти. 22 Оныҥ ÿредÿзин кайкап турдылар, нениҥ учун дезе олорды бичикчилер чилеп эмес, бойы��да jаҥ бар кижи чилеп ÿреткен. 23 Синагогада кара jелбиске туттурган кижи болгон. Байа кижи тыҥ кыйгыра берди: 24 — Сеге бистеҥ не керек болды, Назареттиҥ кижизи Иисус? Сен бисти öлтÿрерге келдиҥ бе? Кем болгоныҥды билер турум! Сен — Кудайдыҥ Агарузы. 25 Jе Иисус: — Унчукпа, бу кижидеҥ чык! — деп, кара jелбиске jакарды. 26 Кара jелбис кижини курултып, улу ÿнденип кыйгырала, оныҥ öзöк-буурынаҥ чыга конды. 27 Ончолоры куды чыгып, бой-бойлорынаҥ суражып турдылар — Бу не атасы? Бу кандый-андый jаҥы ÿредÿ болды? Ол jелбистердиҥ де бажын билип, jакарганда, олор Ого уккур болуп турганын! 28 Саадабай Иисус керегинде табыш Галилей ичине ылтам jайылды. 29 Синагогадаҥ чыгала, Иаковло, Иоаннла кожо Симон ло Андрей-эшке келдилер. 30 Симонныҥ кайын энези дезе, эди изипкÿйÿп, оорып jаткан. Бу тарый мыны Иисуска айттылар. 31 Иисус базып келеле, оны колынаҥ тудуп, тургусты. Ол jазылып, олорго jалчыланып jÿрди. 32 Эҥир кирип, кÿн отура берерде, Ого не ле оорулуны, öзöк-буурында шилемирлÿ улусты экелип турдылар. 33 Ончо кала айылдыҥ jанына jуулып келди. 34 Ол jÿзÿн-jÿÿр оорудаҥ шыралап jÿрген кöп улусты jасты, кöп шилемирлерди чыгара сÿрди. Jе Ол кем деп билер болгонын шилемирлерге айттырбай турды. 35 Эртенгизинде дезе, ачу таҥла туруп, аалга jерге барып, анда мÿргÿди. 36 Симон кожо jÿргендериле Оныҥ кийнинеҥ бардылар. 37 Оны табала, «Ончолоры Сени бедиреп туру» — дедилер. 38 Иисус олорго айтты: — Бу jуугындагы jурттарга баралы, анда да jарлыктаар аргалу болойын. Мен бого болуп келген инем. 39 Анайып Ол Галилей ичиле синагогаларда jарлыктап, шилемирлерди чыгарып jÿрди. 40 Ого капкаш баалулу кижи келди, Оныҥ алдына чöгöдöп, jалынып айтты — Мени арутайын дезеҥ, арутап ийериҥ. 41 Иисус ого буурсап, колын сунуп, тийди. «Арутайын, ару бол» — деди. 42 Бу тарый баалу кодорылып, ол ару болды. 43 Иисус ого кату jакарып, оны бу тарый божодып, 44 айтты: — Кöр, кижиге неме айтпа. Jе барып, абыска кöрÿн, Моисейдиҥ jакарганыла аруталганыҥ учун тайылга эт, улуска кере болзын. 45 Онызы дезе чыгала, не болгонын jарлап, айда берди. Оноҥ улам Иисус калага иле кирип болбой, тыштындагы аалга jерлерде jÿрди. Jе Ого кайдаҥ ла бери келип турдылар.\nМaрк 2\nКурулып калган кижини jасканы\n1 Бир канча кÿнниҥ бажында Иисус Капернаумга бурулды. Ол ÿйде деп, табыш угулды. 2 Кöп улус jуулып келген учун эжик те jанында jер jок болды. Иисус олорго сöс айдып турарда, 3 Ого тöрткижилеп, курулып калган кижини экелдилер. 4 Улустыҥ кöбине Иисуска jууктаар эбин таппай, Ол отурган айылдыҥ jабынчызында тежик эделе, оору кижини тöжöктö jаткан бойынча тÿжÿрип ийдилер. 5 Иисус олордыҥ бÿдÿп турганын кöрöлö, курулып калган кижиге айтты: — Балам, кинчектериҥ ташталып туру. 6 Анда отурган бир кезик бичикчилер ичинде санандылар 7 «Бу не дийт? Кудайды анайып не jамандайт болбогой? Кинчекти Кудайдаҥ öскö кем таштайтан?» 8 Иисус бу тарый олордыҥ ичиндеги санаазын öзöк-тыныла билип, айтты: — Ичигерде анайып не керек сананып jадыгар? 9 Нези jеҥил? Курулып калганга «Кинчектериҥ ташталып туру» — деерге бе, эмезе «Тур, тöжöгиҥди алып, базып jÿр» — деерге бе? 10 Jе Кижи Уулында jердеги кинчекти таштаар jаҥ барын билип jÿрÿгер — дейле, курулып калганга — 11 Сеге айдадым тур, тöжöгиҥди алып, айлыҥа jан — деди. 12 Онызы бу тарый öрö туруп, тöжöгин алала, ончо улус кöзинче чыга берди. Ончолоры кайкажып, «Мындый немени эр-jажына кöрбöдис!» — дежип, Кудайды алкап турдылар.\nЛевийди кычырып алганы\n13 Иисус ойто ло талай jаар jÿре берди. Ончо улус Ого келип турды, Ол олорды ÿретти. 14 Öдÿп барадып, Ол Алфей уулы Левий калан jуур jеринде отурганын кöрöлö, «Мени ээчий бас» — деди. Онызы öрö туруп, Оны ээчий басты. 15 Иисус Левий-эште кыйын отурарда, Оныла, Оныҥ ÿренчиктериле кожо кöп албанчылар ла кинчектÿлер кыйын отургандар. Андый улус кöп болгон ине, олор Оны ээчий jÿргендер. 16 Ол албанчыларла, кинчектÿлерле кожо ажанып отурганын кöрöлö, фарисей болгон бичикчилер Оныҥ ÿренчиктерине айдышты — Ол албанчыларла, кинчектÿлерле кожо канайып ичет-jийт болбогой? 17 Мыны уккан Иисус олорго айтты: — Эмчини кадык улус эмес, оору улус керексиир. Мен актуларды эмес, кинчектÿлерди кычырарга келгем.\nОрозо керегинде\n18 Иоанныҥ ла фарисейлердиҥ ÿренчиктери орозо туткандар. Иисуска келип, айткандар: — Нениҥ учун Иоанныҥ ла фарисейлердиҥ ÿренчиктери орозолоп jадылар, Сениҥ ÿренчиктериҥ дезе орозолобой jадылар? 19 Иисус олорго айтты: — Колту кожо jÿргенде, тойчылар орозолойтон беди? Колту кожо jÿргенде, олор орозолоп болбос. 20 Jе колтуны олордоҥ айрып алар кÿндер келер, ол тушта, ол кÿндерде олор орозо тудар. 21 Эски кийимге jаҥы бöстиҥ ööнин jамабайтан. Оноҥ башка, jамачы эскизин jырта тартып, тежиги там ары барар. 22 Jаҥы аракыны эски тажуурга урбайтан. Оноҥ башка, аракы тажуурды jара тебер, аракызы да тöгÿлер, тажууры да ÿрелер. Карын, jаҥы аракыны jаҥы тажуурга уратан.\nСуббот кÿн керегинде\n23 Бир катап суббот кÿнде Иисус аш салган кырала барып jаткан. Ÿренчиктери jолой аштыҥ мажагын ÿзÿп, jип тургандар. 24 Фарисейлер Ого айттылар: — Кöр, олордыҥ суббот кÿнде этпести эдип тургандарын. 25 Иисус олорго айтты: — Давид немедеҥ тутакту болуп, бойы да, кожо jÿргендери де аштайла, нени эткен эди, качан да кычырбаган бедигер? 26 Канайып ол Авиафар деп улу абыс тужында Кудайдыҥ байзыҥына киреле, абыстардаҥ башка кем де jибейтен ыйык калаштарды алып jийле, кожо jÿргендерине де берген эди? 27 Оноҥ айтты: — Суббот кÿн кижиге болуп jайалган, кижи суббот кÿнге болуп jайалган эмес. 28 Оныҥ учун Кижи Уулы суббот то кÿнниҥ бийи.\nМaрк 3\nКолы кургап калганды jасканы\n1 Иисус синагогага ойто келди. Анда колы кургап калган кижи болгон. 2 Иисусты бурулаарга, оны суббот кÿнде jаскай не деп, аjыктап турдылар. 3 Ол дезе колы кургап калган кижиге «Ортозына тур — дейле, 4 байагыларына дезе айтты: — Суббот кÿнде нени эдерге jараар jакшыны ба, эмезе jаманды ба? Кижиниҥ jÿрÿмин аргадаар ба, эмезе кыйар ба?» Jе олор унчукпай турдылар. 5 Иисус олорго чугулду кöрÿп, jÿректери катуланганына ачурканып, байагы кижиге айтты: — Колыҥды сун. Ол сунды, колы су-кадык боло берди. 6 Фарисейлер чыгала, бу тарый Иродтыҥ улузыла кожо Оны канайтсабыс öлтÿрерис деп, Ого удура jöп чыгардылар. 7 Иисус дезе ÿренчиктериле кожо талай jаар jÿре берди. Оныҥ кийнинеҥ Галилейдеҥ ле Иудейдеҥ кöп улус ээчий барды. 8 Иерусалимнеҥ, Идумейдеҥ, Иордан ары jанынаҥ, Тир ле Сидонды jакалай jерлердеҥ ума jок кöп улус Оныҥ эдип турганын угала, Ого келип тургандар. 9 Улустыҥ кöбине кыстатпаска, «Меге кеме белен болзын» — деп, Ол ÿренчиктерине айтты. 10 Ол кöп улусты jаскан, оныҥ учун оору улус Ого тийейин деп, Ол jаар тап эдип тургандар. 11 Кара jелбистер де Оны кöрöлö, Оныҥ алдына jыгылып, «Сен — Кудайдыҥ Уулы!» — деп, кыйгырыжып тургандар. 12 Jе Ол Бойы кем болгонын jарлабазын деп, кату jакарып турган.\nОн эки апостолды талдаганы\n13 Мыныҥ кийнинде Иисус кырга чыгып, Бойына кычырайын дегендерин кычырып алды. Айдарда, Ого келдилер. 14 Олордоҥ он эки кижини ылгап, олорды апостолдор деп адады, Бойымла кожо jÿргÿзейин деп, jарлыктадып ийип турайын деп, 15 шилемирлерди чыгарар jаҥду болзын деп. 16 Бат, Ол ылгап алган он экÿниҥ адыjолы бу: Симон, оны Петр деп адады; 17 Зеведей уулы Иаков ло оныҥ Иоанн карындажы, олорды Воанергес — «Кÿкÿрт уулдары» деп адады; 18 Андрей, Филипп, Варфоломей, Матфей, Фома, Алфей уулы Иаков, Фаддей, Симон Кананит, 19 база Иуда Искариот, соҥында Иисусты садып ийери ол болгон.\nAгару Тынды jамандаганы — ташталбас\n20 Айылга келдилер. Улус база ок jуулып келди, мынаҥ улам олорго курсак та jиир арга jок болды. 21 Мыны угала, Иисустыҥ санаазы энделген туру дешкилеп, jуук улузы Оны албанла апарарга келдилер. 22 Иерусалимнеҥ келген бичикчилер дезе, Оныҥ ичинде Веельзевул бар, Ол шилемирлерди шилемир бийиниҥ кÿчиле чыгара сÿрÿп турбай — дешкендер. 23 Айдарда, Иисус олорды кычырып алып, укаа сöслö айтты: — Сатана сатананы канайып чыгаратан? 24 Каандык бойынаҥ бойы бöлÿнзе, байагы каандык jайрадылар. 25 Биле бойынаҥ бойы бöлÿнзе, байагы биле jайрадылар. 26 Сатана бойына бойы табарып, бöлÿнген болзо, ол чыдажып туруп болбос оныҥ öлÿми келгени ол. 27 Кÿчтÿ кижиниҥ айлына киргени, кÿчтÿ кижини озо кÿлÿбейинче, jööжöзин тоноп албас, jаҥыс кÿлÿзе, айлын тоноор. 28 Чынын айдадым слерге: кижи уулдарыныҥ не ле кинчеги, канайып та jамандап айтканы ташталар. 29 Jе Агару Тынды jамандап айткан кижиниҥ бурузы ÿргÿлjиге ташталбас, ол мöҥкÿ чакка jаргыга калар. 30 Иисустыҥ öзöк-буурында кара jелбис бар дешкен учун Ол мынайып айткан.\nИисустыҥ энези ле карындаштары\n31 Иисустыҥ энези ле карындаштары келип, тышкары туруп, Оны айттырып кижи ийдилер. 32 Иисусты эбире кöп улус отурган. — Бат, Сени тышкары энеҥ, карындаштарыҥ ла сыйындарыҥ сурулап jат — дедилер. 33 — Энем кем, карындаштарым кемдер? — дейле, 34 Ол Бойын эбире отурган улусты аjыктап, айтты: — Бат, Мениҥ энем, Мениҥ карындаштарым бу. 35 Кудайдыҥ табын бÿдÿрип jÿргени, Мениҥ карындажым да, эjе-сыйным да, энем де ол.\nМaрк 4\nŸрендеечи керегинде укаа сöс\n1 Иисус талайдыҥ jаказында ойто ло ÿредип баштады. Ого кöп улус jуулып келерде, кемеге кирип, талайда отурды, улус дезе ончозы талайдыҥ jаказында jерде турды. 2 Ол укаа сöстöр айдып, кöп ÿретти, ÿредип тура, олорго айтты: 3 — Угугар! Бат, ÿрендеечи ÿрендеерге чыккан. 4 Ÿрендеп турарда, кезик ÿрен jол куйнуна тÿшкен. Куштар учуп келип, олорды чокып койгон. 5 Кезиги тобрагы ас ташту jерге тÿшкен. Тобрагы калыҥ эмес болгондо, саадабай кылгазы öзÿп чыккан. 6 Кÿн чыгарда оҥуп, тазыл jок бойлоры, какшап калган. 7 Кезиги тегенектÿ jерге тÿшкен. Тегенек öзÿп, оны туй базып койордо, ажы бÿтпеген. 8 Кезиги jакшы jерге тÿшкен. Öскÿлеҥ болуп, мажак бÿткен, ÿрендегенине кöрö бирÿзи одус, кажызы алтан, кезиги jÿс катап кöп тÿжÿм берген. 9 Иисус оноҥ айтты: — Кулакту кижи уксын! 10 Ол jаҥыскан артып каларда, Оныҥ jанында jÿргендер он эки ÿренчикле кожо укаа сöс керегинде сурадылар. 11 Иисус олорго айтты: — Слерге Кудайдыҥ Каандыгыныҥ jажыттарын билери берилген, öскö-туш улуска дезе, ончозын укаалап айдатан, 12 нениҥ учун дезе олор кöзиле кöрзö дö, кöрбöйдилер, кулагыла укса да, аайлабайдылар. Кудайга баштанган болзо, кинчектери ташталар эди. 13 Оноҥ сурады: — Бу укаа сöсти аайлабадыгар ба? Андый болзо, ончо укаа сöстöрди канайып аайларыгар? 14 Ÿрендеечи сöс ÿрендейт. 15 Jол куйнуна тÿшкен ÿрен деп, мындыйларды айтканы: олорго сöс ÿренделер, jе олор сöсти укса ла, сатана келип, jÿрегинде ÿренделген сöсти алып барат. 16 Анайып ок ташту jерге тÿшкен ÿрен деп, мындыйларды айтканы олор айткан сöсти укканда, бу тарый сÿÿнип, кöксине алынадылар. 17 Jе олор бойында тазыл jок, турумкай эмес. Оноҥ, сöс учун ачу келгежин эмезе истежÿ болгожын, бу тарый jана тÿшкилейт. 18 Тегенектÿ jерге тÿшкен ÿрен деп, сöсти уккан улусты айтканы. 19 Jе jадынды кичеейтени, jööжöгö тартылатаны, öскö дö кычалар олордыҥ ичине кирип, уккан сöсти туй базып койот, ол сöс тÿжÿм jок артып калат. 20 Jакшы jерге ÿренделген дегени, сöсти угуп, кöксине алынып турган улусты айтканы. Ол сöс ÿрендегенине кöрö бирÿзи одус, кажызы алтан, кезиги jÿс катап кöп тÿжÿм берет.\nJарык керегинде\n21 Иисус олорго айтты: — Jарыткышты табактыҥ эмезе орынныҥ алдына тургузарга экелетен беди? Оны немениҥ ÿстине тургузарга экелетен эмес пе? 22 Иле болбос jажыт неме jок; тыштына чыкпас туйук неме jок. 23 Кулакту кижи уксын! 24 База айтты — Угуп турганыгарды болгогор. Кандый кемjÿле кемjииригер, анайып ла бойыгарга кемjилер, ÿзеери кожулар. 25 Кемде бар, ого берилер, кемде дезе jок, оныҥ бары да айрылар.\nŸрен керегинде\n26 База айтты: — Кудайдыҥ Каандыгы бого тÿҥей кижи jерге ÿрен чачат, 27 тÿнде уйуктайт, тÿште турат, jе ÿрен канайда чыгып, öзÿп турганын билбейт. 28 Jер дезе бойы бойынаҥ баштап кöк öскÿрет, он��ҥ мажак, оноҥ мажакты ашла толтырат. 29 Аш бышканда, бу тарый ол серп алып, кырага барат, нениҥ учун дезе ашты кезер öй jедип келген. 30 База айтты: — Кудайдыҥ Каандыгын неге тÿҥдейли? Эмезе кандый укаа сöслö оны айдалы? 31 Ол горчицаныҥ ÿренине тÿҥей. Оны jерге ÿрендеп jатканда, jердеги ончо ÿрендердеҥ оок. 32 Ÿрендеп койгондо дезе чыгып, не ле маала ажынаҥ бийик болор, сабалактары барбак болуп, оныҥ кöлöткöзине теҥериниҥ куштары уйа тартар аргалу. 33 Андый кöп укаа сöстöрлö олордыҥ угар кирезинче сöс jарлап jÿрди. 34 Укаалабай олорго неме айтпас болды, ÿренчиктерине дезе jаҥыскандыра ончозын jартап турды.\nJотконды сыныктырганы\n35 Ол кÿн эҥирде Иисус ÿренчиктерине: — Ол jанына кечели — деди. 36 Олор улусты jандырып ийеле, Оны кемеде отурган бойынча кожо алып, jÿстилер. Анда öскö дö кемелер болгон. 37 Jаан jоткон тÿшти. Толкулар кемеге табарарда, ичине суу кирип, толуп турды. 38 Иисус дезе кемениҥ кийни jанында неме jастанып алала, уйуктап jаткан. Оны ойгозып, айттылар: — Ÿредÿчи! Чöҥÿп баратканыс Сеге тÿҥей ле бе? 39 Ол туруп, салкынды токтодып, талайга айтты: — Тымы, токто! Салкын токтоп, улу тымык тÿшти. 40 — Слер не андый коркынчак болдыгар? — деп, Иисус олорго айтты. — Бÿдÿп турганыгар jок болуп кайттыгар? 41 Олордыҥ куйка баштары jимиреп, бой-бойлорына айдыжып турдылар «Бу кем болотон? Салкын да, талай да Ого уккур болуп турганын!»\nМaрк 5\nКара jелбиске туттурган кижини jасканы\n1 Талайдыҥ ол jанына, Гадара ороонына, jÿзÿп келдилер. 2 Иисус кемедеҥ тÿжерде, бу тарый сööк салар jердеҥ кара jелбиске туттурган кижи чыга конды. 3 Ол сööк салар jерде jуртаган, оны бир де кижи кынjылап та болбогон. 4 Оны кöп катап кижендеп, кынjылап та турза, ол кынjыны ÿзÿп, киженди оодып салатан. Оны jобожыдары чыкпаган. 5 Тÿни-тÿжи сööк салар jерлерде ле кырларда кыйгырып, ташка согулып jÿрген. 6 Иисусты ыраагынаҥ кöрöлö, jÿгÿрип келип, Ого бажырып, 7 тыҥ ÿнденип кыйгырды: — Öрö турган Кудайдыҥ Уулы Иисус! Сеге менеҥ не керек болды? Сени Кудайдыҥ учун сурап турум мени кыйнаба! 8 Ол мынайып айткан, нениҥ учун дезе Иисус «Кара jелбис, бу кижидеҥ чык!» — деген. 9 Адын сураарда, айтты: — Бис кöп, оныҥ учун адым — тÿмен черÿ. 10 Олорды бу jердеҥ сÿрбезин деп, Ого jалына бердилер. 11 Андагы кырдыҥ эдегинде кöп ÿÿрлÿ чочколор одордо jÿрген. 12 — Бистерди чочколорго ийе бер, олордыҥ öзöк-буурына барып кирели — деп, шилемирлер сурап турдылар. 13 Иисус jöбин берди. Кара jелбистер кижидеҥ чыгып, чочколордыҥ öзöк-буурына барып кирдилер. Айдарда, эки муҥ кире ÿÿрлÿ чочко каскактаҥ талайга калып, чöҥÿп калды. 14 Кÿдÿчилер дезе сыр-jÿгÿрикте барып, каладагы ла jурттардагы улуска айттылар. Олор не болгонын кöрöргö чыкты. 15 Иисуска келип кöрзö, öзöк-буурында тÿмен шилемирлÿ болгон кижи санаазы ордында, кийимдÿ отурды. Олорго коркымчылу боло берди. 16 Кöргöн улус шилемирлÿ кижиле, база чочколорло не болгонын айттылар. 17 Олордыҥ jеринеҥ jÿре берзин деп, И��сусты сурай бердилер. 18 Ол кемеге отурып jадарда, байагы öзöк-буурында шилемирлÿ болгон кижи Оныла кожо jÿрейин деп суранды. 19 Jе Иисус болдырбай, айтты: — Айлыҥдагы улузыҥа jана бер. Сеге Кайракан нени эткенин, канайда буурсаганын олорго айдып бар. 20 Онызы барып, Иисус ого нени эткенин Он-Тура деп jерде jарлыктап баштады. Ончолоры кайкажып турдылар.\nОору ÿй кижини jасканы ла кызычакты тиргискени\n21 Иисус кемелÿ ол jанына ойто кечерде, Оны эбире кöп улус jуулды. Ол талайдыҥ jаказында болгон. 22 Jе бат, синагоганыҥ jаандарыныҥ бирÿзи, Иаир деп кижи, келди. Иисусты кöрöлö, Оныҥ будына jыгылып, 23 эреп-jайнап тура берди: — Кызычагым öлÿп jадыры. Барып, оныҥ ÿстине колыҥ салып алка, ол аргадалып, тирÿ артсын. 24 Иисус оныла кожо барды. Оны кöп улус ээчип, кыстап турган. 25 Анда он эки jыл кан келип, jобоп jÿрген бир ÿй кижи болгон. 26 Ол кöп эмчилерге jÿрÿп, кöп шыралап, не барын ончозын кородып, бир де туза албай, оорузы там jаанаган. 27 Иисустыҥ табыжын угала, улусты аралай кийнинеҥ базып келип, Оныҥ кийимине тийди. 28 «Оныҥ кийимине де тийзем, jазыларым» — деп, ол айдынган. 29 Бу тарый кан келери токтоп, ол jоболынаҥ jазылганын эди-каныла сезип ийди. 30 Иисус бу тарый Бойынаҥ кÿч чыга бергенин сезип, улус jаар кайра баштанып, сурады: — Кийимиме кем тийди? 31 Ÿренчиктери Ого айттылар: — Улус Сени кыстап турганын кöрÿп, Меге кем тийди деп, незин сурайдыҥ? 32 Jе Ол анайтканды кöрöйин деп, эбире кöстöп турды. 33 Ÿй кижи бойыла не боло бергенин билип, коркып ла тыркыражып, базып келеле, Оныҥ алдына jыгылып, чынын ончозын айтты. 34 Иисус ого: «Кызым, бÿдÿп турганыҥ сени аргадап алды. Амырыҥ алып, jÿре бер, оору-jоболго бастырба» — деди. 35 Ол айдып турганча, синагоганыҥ jааныныҥ улузы келип, айттылар — Кызычагыҥ jада калды, Ÿредÿчини темей jоботпо. 36 Иисус дезе, бу сöстöрди уккан бойынча, синагоганыҥ jаанына айтты: — Коркыба, jаҥыс ла бÿт. 37 Ол Петр ла Иаковтоҥ, оныҥ Иоанн карындажынаҥ башка, Бойыныҥ кийнинеҥ кижи ээчиттирбеди. 38 Олор синагоганыҥ jааны-эшке келдилер. Иисус тÿймежип, ыйлажып-сыктажып турган улусты кöрди. 39 Киреле, олорго айтты: — Не тÿймежип, ыйлажып туругар? Кызычак öлбöгöн, ол уйуктап jат. 40 Оны шоодо бердилер. Ол дезе, ончолорын ÿйдеҥ чыгарып, кызычактыҥ ада-энезин, Бойыла кожо jÿргендерин алганча, баланыҥ jаткан jерине кирди. 41 Кызычактыҥ колынаҥ ала койып, айтты: — Талифа-куми! Бу сöс «Кызычак, сеге айдадым тур!» — дегени. 42 Кызычак бу тарый туруп, база берди. Ол дезе он эки jаш кирелÿ болгон. Ончолоры алаҥ кайкадылар. 43 Мыны бир де кижи билбезин деп, Иисус олорго катулап jакарала, балага курсак беригер деди.\nМaрк 6\nJарчы алтайында тоотпос\n1 Оноортынаҥ чыгала, Иисус алтайына келди. Оныҥ кийнинеҥ ÿренчиктери баргандар. 2 Суббот кÿн jедип келерде, Ол синагогада ÿредип баштады. Оны уккан улустыҥ кöбизи алаҥ кайкап, айдышты: — Бу Ого кайдаҥ келди не? Ого не ойгор санаа берилген? Оныҥ колы мындый кайкалдарды канайып эдет болбогой? 3 Ол агашла узанар ус эмес беди? Марияныҥ уулы, Иаков, Иосия, Иуда ла Симонныҥ агазы эмес пе? Эjе-сыйындары мында, ортобыста эмес беди? Анайып Ого бÿтпей, Оны jуутпай тургандар. 4 Иисус дезе олорго айтты: — Jарчы кÿндÿзи jок болбойтон, оны jаҥыс алтайында, тöрööнтууганы, айлындагы улузы тообойтон. 5 Ол анда бир де кайкал эдип болбоды, кезик ле jоболдулардыҥ ÿстине колын салып алкап, jасты. 6 Олордыҥ бÿтпей турганын кайкады. Мыныҥ кийнинде jака jурттарды кууп, ÿредип jÿрди. 7 Иисус он экÿни кычырып алып, олорды экидеҥ ийип, кара jелбистердиҥ бажын билетен jаҥ берди. 8 Олорго jакып, айтты: — Jолго тайактаҥ öскö бир де неме баштык та, калаш та, курыгарда jес акча да алып jÿрбегер. 9 Тегин öдÿк кийигер, кат кийим кийбегер. 10 Кажы бир айылга тÿшсегер, ол jердеҥ чыкканча, анда болуп jÿрÿгер. 11 Кандый jерде слерди jуутпаза, слердийин укпаза, ол jердеҥ чыгып барадып, будыгардаҥ тоозынды кактагар. Онызы олорго удура кере болзын. 12 Олор барып, улусты Кудайга баштанзын деп, jарлыктап jÿрдилер. 13 Кöп шилемир чыгарып, кöп jоболдуларга май сÿртÿп, jазып турдылар.\nКрестеечи Иоанныҥ öлÿми\n14 Иисустыҥ ады jарлу боло берген учун, Ол керегинде табыш Ирод-каанга jетти. Кезик улус айдышты: «Бу Крестеечи Иоанн болор. Ол тирилген, оныҥ учун кайкалдарды ол эдет». 15 Кажылары: «Бу Илия» — дешти. Öскöлöри дезе, «Бу jебрен jарчылардый jарчы» — дештилер. 16 Ирод дезе, мыны угала, айтты «Бу — меге бажын кезе чаптырган Иоанн. Ол тирилген туру». 17 Ирод Иоаннды тутсын деп кижи ийип, оны кижендеп, тÿрмелеп койгон болгон. Ол мыны Филипп карындажыныҥ абакайы Иродиаданы бойы алганы учун эткен. 18 Иоанн Иродко айдып туратан: «Сеге карындажыҥныҥ абакайын аларга jарабас». 19 Иродиада Иоаннды öштöп, оны öлтÿрейин де дезе, jе болуп албай jÿрген. 20 Ирод Иоаннды акту, агару кижи деп билип, оноҥ айап, оны чеберлеп jÿрген. Иоанныҥ айткан сöзи тыҥ тÿймедип те турган болзо, оны кÿÿнзеп угатан. 21 Эптÿ учурал Иродтыҥ туулган кÿнинде болгон. Ол бойыныҥ кöдöчилерине, черÿ башчыларына ла Галилейдиҥ jакшыларына той-jыргал эткен. 22 Иродиаданыҥ кызы кирип, биjелеген, Иродко ло оныла кожо кыйын отургандарга jараган. Каан кыска айткан — Менеҥ сурайын дегениҥди — сура, сеге берейин. 23 Оноҥ чертенген: — Нени де суразаҥ, каандыгымныҥ кабортозын да болзо, берейин. 24 Кыс нени сурайын деп, энезине барарда, онызы: «Крестеечи Иоанныҥ бажын сура» — деген. 25 Кыс бу тарый каанга капшайлап барып, айткан: — Эмди ле Крестеечи Иоанныҥ бажын табакка салала, сени меге берзин деп турум! 26 Каан кунуга берген, jе чертине ле кожо кыйын отурган улуска болуп ого берген сöзин бузарга кÿÿнзебеген. 27 Ол бу тарый черÿчилди ийип, Иоанныҥ бажын экелзин деп jакарган. 28 Онызы тÿрмеге барып, оныҥ бажын кезе чабала, табакка салала экелип, кыска берген. Кыс дезе башты энезине берип ийген. 29 Иоанныҥ ÿренчиктери угала келип, оныҥ сööгин алып, сööктöп салгандар.\nБеш муҥ кижини то��дырганы\n30 Апостолдор Иисуска jуулыжып келеле, нени эткенин, неге ÿреткенин Ого ончозын айдып бердилер. 31 Иисус олорго айтты: — Jаҥыс бойыгар аалга jерге барып, эмеш тыштанып алыгар. Чындап та, келип, jанып тургандар кöп болуп, олорго ажанарга да бош jок болгон. 32 Олор jаҥыс бойлоры кемелÿ аалга jерге jÿстилер. 33 Jÿзÿп бараткандарын кöргöн кöп улус олорды танып, ончо калалардаҥ оноор jойу озолоп jÿгÿрижип келдилер. 34 Иисус чыгып, кöп улусты кöрöлö, кÿдÿчизи jок койлордый jÿрÿ деп, ичи ачыды. Олорды кöпкö ÿредип тура берди. 35 Орой боло берерде, ÿренчиктери Ого базып келип, айттылар: — Бу аалга jер эди, оноҥ орой. 36 Улусты божодып ий, эбире турган айылдарга, jурттарга барып, бойлорына курсак садып алзын. 37 Иисус «Слер олорды азырагар» — деди. Ого айттылар: — Бис барып, эки jÿс динарийге калаш садып алып, олорды азырайлы ба? 38 Jе Ол айтты: — Слерде канча кире калаш бар, барып кöрÿгер. Олор барып кöрöлö, «Беш болчок калаш ла эки болчок балык» — дедилер. 39 Айдарда, ончолорын кöк öлöҥниҥ ÿстине бöлÿктей отургызыгар деди. 40 Олор jÿстеҥ, беженнеҥ бöлÿктей отурып ийдилер. 41 Иисус беш калашты, эки балыкты алды, теҥери öрö кöрöлö, алкады. Калаштарды сындырала, улуска ÿлезин деп, ÿренчиктерине берди. Эки балыкты анайып ла ончозына ÿледи. 42 Ончозы jиди, тойды. 43 Калаштыҥ ла балыктыҥ арткан-калганын он эки каламага толтыра jууп алдылар. 44 Курсак jигениниҥ тоозынаҥ беш муҥ эр кижи болгон.\nСууныҥ ÿстиле басканы\n45 Бу тарый Иисус ÿренчиктерге: — Улусты jандырганчам, кемеге отурып, ол jанына, Вифсаида jаар, Менеҥ озо кечигер — деди. 46 Улусты jандырып ийеле, мÿргÿÿйин деп, кырга чыкты. 47 Эҥирде кеме талайдыҥ ортозында болгон, Иисус дезе jаҥыскан Бойы jерде болгон. 48 Терс салкын согордо, ÿренчиктери кайыктап болбой, шыралап турганын кöрди. Таҥ алдында Ол талайдыҥ ÿстиле базып, олорго jууктап келеле, кöндÿре öдö конорго сананды. 49 Олор дезе, Оныҥ талайла базып келеткенин кöрöлö, бу сÿне болбой деп, кыйгырып ийдилер, 50 нениҥ учун дезе, Оны ончолоры кöрöлö, коркый бергендер. Ол дезе бу тарый олорго эрмектенип, айтты: — Jалтанбагар, бу Мен эдим, коркыбагар. 51 Мынайда айдала, олордыҥ кемезине отурды. Салкын токтой берди. Олор алаҥ кайкадылар. 52 Jÿректери сокор бойы учун олор калашла болгон кайкалды да аайлабаган ине. 53 Кечеле, Геннисарет jерине келип, jаратка токтодылар. 54 Олор кемедеҥ чыгарда, бу тарый улус Иисусты танып, 55 ончо jака jерлерди эбире jÿгÿрип, оору улусты тöжöктöргö салала, Ол jÿрÿ деп угулган jерге экелип тура бердилер. 56 Ол кайда ла келгенде — jурт болзын, кала болзын, турлу болзын, jоболдуларды тепсеҥдерге салып, олор Оныҥ эдегине де болзо тийзин деп, сурап турдылар. Ого тийгендери дезе jазылып тургандар.\nМaрк 7\nAру ла быjар\n1 Иисусты эбире фарисейлер ле Иерусалимнеҥ келген бир кезик бичикчилер jуулдылар. 2 Оныҥ ÿренчиктериниҥ кезиги ару эмес колдорын jунбай калаш jип отургандарын кöрÿп ийдилер. 3 Фарисей��ер дезе, ончо иудейлер чилеп, ада-öбöкöниҥ jаҥдап келген jаҥыла колдорын быжулап jунбайынча ажанбайтан. 4 Базардаҥ келеле, jунунбайынча ажанбас. Оноҥ до öскö jаҥдаган jаҥы кöп болгон айак, jыракы, jес айак-казан jунары. 5 Оныҥ учун фарисейлер ле бичикчилер Иисустаҥ сурадылар: — Jаандардыҥ jаҥдап келген jаҥын ÿренчиктериҥ не керек jаҥдабайдылар, колдорын jунбай, калаш jийдилер? 6 Ол каруу jандырды: — Слер, экÿ jÿстÿлер керегинде, Исаия судурлап jакшы айткан, бичилгенинче: «Бу улус Мени тилиле тооп jат, jÿректери дезе Менеҥ ыраак. Jе кижиниҥ ÿредÿзине ле jакылтазына ÿредип, Мени темей тооп jадылар». 8 Слер Кудайдыҥ jакылтазын таштап, кижиниҥ jаҥдап келген jаҥын тудуп jадыгар. 9 Бойыгардыҥ jаҥыгарды jаҥдаарга болуп Кудайдыҥ jакылтазын jектеп турганыгар jакшы ба? 10 Моисей айткан jок беди: «Ада-энеҥди тооп jÿр»; база: «Адазын эмезе энезин jаман айдып турган кижи, ары öлÿп калзын». 11 Слер дезе айдадыгар: «Кижи адазына эмезе энезине: 'Менеҥ алгадый немегер корван' деп jарлаза, ол Кудайга сый болор». 12 Онызыла ого адазына эмезе энезине нени де эттирбей jадыгар. 13 Мынызыла бойыгар тургускан jаҥдап келген jаҥыгарга болуп Кудайдыҥ сöзин кеде эдип, бого тÿҥей кöп öскö дö немелер эдип jадыгар. 14 Улусты ончозын ойто кычырып алып, айтты: — Ончогор Мени угуп, кöксигерге алыныгар. 15 Кижиниҥ ичине тыштынаҥ кирген бир де неме оны быjарсыдып болбос. Jе бойынаҥ чыгып турганы, кижини быjарсыдары ол. 17 Ол улусты таштап, ÿйге кирерде, ÿренчиктери укаа сöс керегинде сурадылар. 18 Иисус олорго айтты: — Слер де неме аайлабас улус болдыгар ба? Кижиниҥ ичине тыштынаҥ киргени, оны быjарсыдып болбозын аайлабай туругар ба? 19 Ол jÿрекке эмес, ичке кирет ине, оноҥ тыштына чыгат. Мынызыла Ол курсакты ару деп jарлады. 20 Оноҥ айтты: — Кижиниҥ ичинеҥ чыкканы, кижини быjарсыдары ол. 21 Кижиниҥ ичинеҥ, jÿрегинеҥ чыгары бу: кара санаа, балыр jÿрÿм jÿрери, ууры эдери, кижи öлтÿрери, чайдам кылынары, 22 jимекейлеери, öчÿркеп öштööри, куурмак кылык кылынары, уйат билбези, кÿйÿнери, Кудайды jамандайтаны, улуркайтаны, тенексийтени. 23 Бу jаманныҥ ончозы кижиниҥ ичинеҥ чыгып, кижини быjарсыдары ол.\nКара jаҥду ÿй кижиниҥ Кудайга бÿткени\n24 Оноортынаҥ чыгала, Иисус Тир ле Сидонныҥ jерлерине келди. Ÿйге кирип, бу керегинде кижи билбезин деп кÿÿнзеди, jе мыны jажырып болбоды. 25 Кызычагы кара jелбиске туттурган бир ÿй кижи Иисус керегинде угала, бу тарый келип, Оныҥ будына jыгылды. 26 Бу ÿй кижи дезе кара jаҥду болгон, алтайы Сирияныҥ Финикиязы болгон. Шилемирди кызычагынаҥ чыгарсын деп, Оны сурай берди. 27 Jе Иисус ого айтты: — Озолоп балдар тойсын. Балдардыҥ калажын блаап, ийттерге таштаарга jарабас. 28 Ÿй кижи дезе каруу jандырды: — Эйе, Кайракан, jе балдар jиген калаштыҥ стол алдына тÿшкен оодыгын ийттер jийтен ок эди. 29 Иисус: «Бу айткан сöзиҥ учун jана бер — деди. — Шилемир кызычагыҥнаҥ чыга берди». 30 Ол jанып келеле кöрзö, кызычагы тöжöктö jатты, оныҥ öзöкбу��рынаҥ шилемир чыгып калтыр.\nŸскер, чокол кижини jасканы\n31 Иисус Тирдеҥ чыгала, Сидонныҥ ичиле öдÿп, Он-Тура jаартынаҥ Галилей талайы jаар барды. 32 Ого ÿскер, чокол кижини экелеле, оныҥ ÿстине колыҥ салып, алка — деп, сурай бердилер. 33 Иисус оны улустаҥ туура jединип, эки кулагына Бойыныҥ сабарын сукты, тÿкÿреле, тилине тийди. 34 Теҥери öрö кöрöлö, улу тынып, ого «Еффафа — Ачыл» — деди. 35 Бу тарый байагы кижиниҥ кулагы ачылып, тилиниҥ кÿрмеги чечилип, jап-jарт эрмектене берди. 36 Мыны кижиге айтпагар деп, олорго jакарды. Jе олорды канча токтоткон сайын, олор там jарлап jÿрдилер. Алаҥ кайкажып, айдып турдылар: 37 — Ончозын jакшы эдет: ÿскерин уккур эдет, тили jогын тилдÿ эдет.\nМaрк 8\nТöрт муҥ кижини тойдырганы\n1 Ол кÿндерде кöп улус jуулып, олордыҥ jиир немези jок болордо, Иисус ÿренчиктерин кычырып алып, айтты: 2 — Бу улуска ичим ачыйт. Олордыҥ, ÿч кÿнге чыгара Мениле кожо jÿрген бойлорыныҥ, ооско салар немези jок. 3 Олорды ажандырбай jандырып ийзем, jолдо уйадай берер. Олордыҥ кезиги ыраактаҥ келген ине. 4 — Мында, аалга jерде, олорды азырайтан калашты кайдаҥ алар? — деп, ÿренчиктери каруу jандырдылар. 5 Иисус олордоҥ «Слерде канча кире калаш бар?» — деп сураарда, jети дештилер. 6 Ол улусты jерге кыйын отурзын дейле, jети калашты алып, алкыш jетирди, сындырала, ÿлезин деп, ÿренчиктерине берди. Олор улуска ÿледи. 7 Олордо база эмеш балык болгон. Ол алкайла, онызын да ÿлезин деди. 8 Олор jиди, тойды. Арткан-калганын jети каламага jууп алдылар. 9 Jигени дезе тöрт муҥ кире кижи болгон. Иисус олорды jандырып ийди. 10 Бу тарый ÿренчиктериле кожо кемеге отурып, Далмануфа jерине келди. 11 Фарисейлер келип, Иисусла сöс блаажа бердилер. Оны ченеп, теҥеридеҥ билди кöргÿссин деп, некеп турдылар. 12 Ол улу тынып, айтты: — Бу ÿйе билди кöргÿс деп, не некейт болбогой? Чынын айдадым слерге бу ÿйеге билди берилбес. 13 Оноҥ олорды таштап, катап кемеге отурала, ол jанына кечти.\nAчыткы керегинде\n14 Ÿренчиктер калаш аларын ундып койгондор. Кемеде jÿк ле бир болчок калаш болгон. 15 Иисус дезе jакып, айтты: — Фарисейлердиҥ ле Иродтыҥ ачыткызынаҥ чеберленигер. 16 Ÿренчиктер бойлоры ортодо «Бисте калаш jогын айдып туру» — деп табыштылар. 17 Иисус онызын билип, айтты: — Бисте калаш jок деп, не табыжып туругар? Эмдиге оҥдобос, аайлабас кайттыгар? Jÿректеригер эмдиге сокор бойынча ба? 18 Кöстÿ бойыгар кöрбöй туругар ба? Кулакту бойыгар укпай туругар ба? Эзигерге кирбейт пе? 19 Беш муҥ кижиге беш калаш сындырып береримде, jигенниҥ арткан-калганын канча каламага толо jууп алган эдигер? Олор: — Он эки — дедилер. 20 — Jетÿни тöрт муҥ кижиге jетиреримде, jигенниҥ арткан-калганын канча каламага jууп алган эдигер? — деерде, jети дедилер. 21 Айдарда, Иисус олорго айтты: — Эмдиге аайлабас кайттыгар?\nСокорды jасканы\n22 Вифсаидага келдилер. Иисуска сокор кижини экелип, ого кол тийгиссин деп сурадылар. 23 Ол сокорды jединип, jурттыҥ тыштына алып чыкты. Кöзине тÿкÿрип, ого колын салып, — Неме кöрÿп туруҥ ба? — деди. 24 Онызы карап кöрöлö, айтты: — Öдÿп бараткан улус агаш ошкош кöрÿнет. 25 Иисус оныҥ кöзине колын катап салды. Байа кижи лаптап кöрÿп, jазылды, ончозын jап-jарт кöрö берди. 26 Иисус оны jандырып, «Jуртка кирбе» — деди.\nИисус кем?\n27 Иисус ÿренчиктериле кожо Филипп Кесарийи дейтен jердиҥ jурттарына барды. Jолой олордоҥ сурады: — Улус Мени кем дешкилейт? 28 Олор айттылар — Сени Крестеечи Иоанн дежет, кажылары Илия, кезиктери jарчылардыҥ бирÿзи дешкилейт. 29 Ол сурады: — Слер Мени кем дейдигер? — Сен — Христос — деп, Петр каруу jандырды. 30 — Мен керегинде кемге де айтпагар — деп, Иисус олорго jакарды. 31 Оноҥ олорды ÿредип баштады, Кижи Уулы кöп кыйналар, jаандар, улу абыстар ла бичикчилер Оны jектеп койор учурлу деп, Оны öлтÿргилеп койор, jе ÿчинчи кÿнде Ол тирилер учурлу деп. 32 Ол мыны ачыгынча айдып jÿрген. Петр дезе, Оны кедери кычырып алып, Ого удура сöс айдып тура берди. 33 Jе Ол ÿренчиктери jаар кайа кöрöлö, Петрды каарып, ого айтты: — Менеҥ кеде тайыл, сатана! Сен Кудайдыйын эмес, кижинийин сананып jадыҥ. 34 Улусты Бойыныҥ ÿренчиктериле кожо кычырып алып, олорго айтты: — Мени ээчий барайын дегенигер, бойынаҥ бойы мойноп, бойыныҥ кере тартыратан агажын алганча, Мени ээчий барзын. 35 Jÿрÿмин аргадайын дегени, онызын jылыйтар. Меге ле Сÿÿнчилÿ Jарга болуп jÿрÿмин jылыйтканы дезе, онызын аргадап алар. 36 Jер-телекейде не бардыҥ ончозын табала, jе jÿрÿмин jылыйтса, кижиге кандый туза? 37 Эмезе кижи бойыныҥ jÿрÿми учун кандый толынты берер? 38 Бу кинчектÿ, чайдам ÿйе алдында кем Менеҥ, Мениҥ айткан сöзимнеҥ уйалар болзо, Кижи Уулы да Адазыныҥ магын алганча, агару ангелдериле кожо келгежин, ол кижидеҥ уйалар.\nМaрк 9\n1 Иисус оноҥ айтты: — Чынын айдадым слерге мында тургандардыҥ кезиги Кудайдыҥ Каандыгы бойыныҥ кÿчиле jедип келгенин кöрбöйинче öлбöс. 2 Алты кÿнниҥ бажында Иисус Петрды, Иаковты, база Иоаннды jаҥыс бойлорын алганча, бийик кырга алып чыгала, олордыҥ алдына кубулды. 3 Оныҥ кийими мызылдап, jер ÿстинде бир де кийим агартаачы анайып агартып болбогодый, кöс кылбыгар апагаш болды. 4 Олорго Моисей ле Илия кöрÿнип, Иисусла эрмектежип турдылар. 5 Петр Иисуска айтты: — Ÿредÿчи! Биске мында макалу. Ÿч чадыр тудалы бирÿзин Сеге, бирÿзин Моисейге, бирÿзин Илияга. 6 Петр нени айдарын билбей турган, нениҥ учун дезе ол, база öскö эки ÿренчик коркып калгандар. 7 Булут чыгып, олорды кöлöткöлöп ийди, булуттаҥ ÿн угулды: — Бу Мениҥ сÿÿген Уулым. Оны угугар! 8 Кенетийин эбире кöрзö, Иисустаҥ öскö олорло кожо кижи jок эмтир. 9 Кырдаҥ тÿшкÿлеп келедерде, Кижи Уулы тирилбейинче, бу кöргöндöрин кижиге айтпазын деп, Иисус олорго jакарды. 10 Олор бу сöсти кöксине алынып, «Тирилер дегени не атасы?» — дежип, бойлоры ортодо табыжып, 11 Оноҥ сурадылар: — Бичикчилер не керек озолоп Илия келер учурлу дешкилейт? 12 Ол каруу jандырды: — Илия озолоп келеле, ончозын белетеп койото��ы чын. Jе нениҥ учун Кижи Уулы керегинде Ол кöп кыйнаттырып, базындырар учурлу деп бичилген? 13 Айдып турум слерге Илия келип jÿрген эди, jе оныла бойлорыныҥ табына салдырып эткендер. Ол керегинде бичилгени андый.\nКара jелбиске туттурган уулчакты jасканы\n14 Арткан ÿренчиктерге тÿжÿп келеле, олорды эбире кöп улус jуулганын, база бичикчилер олорло сöс блаажып турганын кöрдилер. 15 Бу тарый, ончо улус Иисусты кöрöлö, алаҥ кайкап, jÿгÿрижип келеле, Оныла эзендежип турдылар. 16 Ол ÿренчиктеринеҥ сурады: — Буларла не деп сöс блаажып туругар? 17 Улус ортодоҥ бир кижи айтты: — Ÿредÿчи! Сеге тил jок jелбистÿ уулчагымды экелдим. 18 Jелбис ого кайда ла табарып, jерге чачканда, уулчактыҥ оозынаҥ кöбÿк ажынып, тижин кыjырадып турат, оноҥ тала берет. Jелбисти чыгарып ийзин деп, ÿренчиктериҥе айткан эдим, jе олор болуп албады. 19 Иисус: «Э-э, бÿтпес ÿйе! — деди. — Слерле кожо канчазын jÿрейин? Слерге канчазын чыдажайын? Оны Меге экелигер». 20 Уулчакты Ого экелдилер. Jелбис Иисусты кöргöн бойынча, уулчакты курултты, онызы jерге jыгылып, кöбÿги ажынып, тоголоно берди. 21 Иисус оныҥ адазынаҥ: «Оныла мындый болгоны удаган беди?» — деп сураарда, ол: «Jаштаҥ ала — деди. — 22 Jелбис оны öлтÿрейин деп, отко до, сууга да улам сайын таштаган. Jе нени эдер аргалу болзоҥ, биске буурсап, болуш». 23 Иисус дезе ого айтты: — «Аргалу болзоҥ» дегени не? Бÿдÿп турган кижиниҥ эдип албазы jок. 24 Бу тарый уулчактыҥ адазы кыйгырып, айтты: — Бÿдÿп турум, меге бÿдерге болуш! 25 Улустыҥ jÿгÿре jуулыжып келеткенин кöрöлö, Иисус кара jелбиске jакарды: — Тил jок, ÿскер jелбис, jакарып турум сеге уулчактаҥ чык, ого такып кирбе! 26 Jелбис кыйгырып, уулчакты тыҥ курултып, чыга конды. Уулчак öлгöндий jатты, кöп улус оны öлгöн дештилер. 27 Jе Иисус оны колынаҥ тудуп кöдÿрерде, ол туруп келди. 28 Иисус ÿйге кирерде, ÿренчиктери jаҥыс бойлоры Оноҥ сурадылар: — Бис оны нениҥ учун чыгара сÿрÿп болбодыс? 29 Иисус олорго айтты: — Бу уктулар jаҥыс мÿргÿзе чыгара сÿрÿлер. 30 Оноортынаҥ чыгала, Галилейди öдö бараткандар. Иисус бу керегинде кижи билбезин деп кÿÿнзеген, 31 нениҥ учун дезе, ÿренчиктерин ÿредип, айдып jÿрген: — Кижи Уулы кижилердиҥ колына берилер, Оны öлтÿргилеп койор, öлтÿрилген кийнинде дезе, ÿч кÿнниҥ бажында тирилер. 32 Jе олор бу сöстöрди аайлабадылар. Оноҥ сурап угарга дезе, коркып тургандар.\nКем улу?\n33 Капернаумга келдилер. Ÿйде тужында Иисус олордоҥ сурады — Jолой бойыгар ортодо нени табыжып келеттигер? 34 Олор унчукпай турдылар, нениҥ учун дезе кажыбыс улу-jаан деп, jолой табыжып келгендер. 35 Иисус отурып, он экÿни кычырып алып, олорго айтты: — Баштапкы болойын дегенигер, ончозыныҥ калганчызы болзын, ончозына jалчы болзын. 36 Бир баланы колго алып, олордыҥ ортозына тургусты, оны кучактайла, айтты: 37 — Бир мындый балдардыҥ бирÿзин Меге болуп jуудып алганы, Мени jуудып турганы ол. Мени jуутканы дезе, Мени jууткан эмес, Мени Ийгенди jуутканы ол.\nБиске у��ура эмес кижи — бис учун\n38 Иоанн айтты: — Ÿредÿчи! Бир кижи, бисти ээчип jÿрбес бойы, Сениҥ адыҥла шилемирлер чыгарып jÿргенин кöрдибис. Бисти ээчибей турган учун, оны токтодып койдыбыс. 39 Иисус: «Оны токтотпогор — деди. — Мениҥ адымла кайкал эткен кижи, саадабай Мени jамандап болбос. 40 Биске удура эмес кижи — бис учун. 41 Мениҥ адыма болуп слерди Христостыйлар деп, айак суу ичерге берген кижи, чынын айдадым слерге кайралынаҥ куру калбас. 42 Меге бÿдÿп турган бу кичÿлердиҥ кажы бирÿзин jаманга баштаган кижиниҥ мойнына теерменниҥ тажын буулап, талайга таштаза, ого торт болор эди. 43 Колыҥ сени jаманга баштаза, оныҥды кезип кой. Сыҥар колду бу бойыҥ мöҥкÿ jÿрÿмге киргениҥ ол jакшы, эки колду эм бойыҥ гееннага, öчпöс отко тÿшкенчеҥ. 44 Анда олордыҥ курты öлбöйт, оды öчпöйт. 45 Будыҥ сени jаманга баштаза, оныҥды кезип кой. Аксак-бÿксек бу бойыҥ мöҥкÿ jÿрÿмге киргениҥ ол jакшы, эки бутту эм бойыҥ гееннага ташталганчаҥ. 46 Анда олордыҥ курты öлбöйт, оды öчпöйт. 47 Кöзиҥ сени jаманга баштаза, оныҥды ойып кой. Сыҥар кöстÿ бу бойыҥ Кудайдыҥ Каандыгына киргениҥ ол jакшы, эки кöстÿ эм бойыҥ гееннага ташталганчаҥ. 48 Анда олордыҥ курты öлбöйт, оды öчпöйт. 49 Не ле кижи отло тузалар Не ле кижи отло тузалар, не ле берÿ тусла тузалар. 50 Тус — jакшы неме. Jе ол тустузын jылыйтса, оны неле ойто тусту эдеригер? Бойыгарда тусту болугар, ортогордо энчÿ болзын».\nМaрк 10\nКижи алары ла айрылыжары керегинде\n1 Иисус оноортынаҥ чыгала, Иордан ары jанындагы Иудей jерине келди. Ого база ок улус jуулды, Ол Бойыныҥ jаҥынча олорды ÿредип турды. 2 Фарисейлер базып келип, Оноҥ ченеп сурадылар: — Алган эжиле айрылыжарга jараар ба? 3 — Моисей слерге не деп jакыган эди? — Иисус сурады. 4 Олор айдышты: — Айрылыштыҥ бичигин чийип айрылыжарын Моисей jараткан. 5 Иисус айтты: — Jÿректеригер кату ла öчöш учун, ол слерге бу jакылтаны бичип берген. 6 Не-немени jайап баштаган тужында Кудай олорды эр кижи ле ÿй кижи эдип jайаган. 7 Оныҥ учун кижи ада-энезин таштап, 8 алганына jапшынар, эки бойы jаҥыс эт-кан болор. Андый болгондо, олор эки эмес, jаҥыс эт-кан. 9 Анайдарда, Кудайдыҥ бириктиргенин кижи айрыбазын. 10 Ÿйде ÿренчиктери бу ок керегинде ойто сурадылар. 11 Иисус олорго айтты: — Ÿйиле айрылыжып, öскö кижи алганы, онызыла кинчекке киргени ол. 12 Ÿйи öбööниле айрылыжып, öскö кижиге барза, кинчекке киргени ол.\nБалдарды алкаганы\n13 Кол тийгиссин деп, Иисуска балдарды экелдилер. Ÿренчиктер дезе олорды jуутпай турдылар. 14 Иисус мыны кöрöлö чугулданып, ÿренчиктерине айтты: — Балдарды божодыгар, Меге келерге буудактабагар. Кудайдыҥ Каандыгы мындыйлардыйы эди. 15 Чынын айдадым слерге: Кудайдыҥ Каандыгын бала чылап jуудып албаган кижи ого кирбес. 16 Ол балдарды кучактап, олорго колын салып, алкады.\nБай кижиниҥ сурагы\n17 Иисус jолго кöндÿгип jадарда, бир кижи jÿгÿрип келип, Оныҥ алдына чöгöдöп, сурады: — Быйанду Ÿредÿчи! Мöҥкÿ jÿрÿмди энчиленерге, нени эдейин? 18 Иисус ого айтты: — Мени не быйанду дейдиҥ? Кем де быйанду эмес, jаҥыс Кудай быйанду. 19 Кижи öлтÿрбе, чайдам кылынба, ууры этпе, тöгÿндеп керелебе, куурмактаба, ада-энеҥди тооп jÿр деген jакылталарды билериҥ. 20 Байа кижи дезе Ого айтты: — Ÿредÿчи! Мыныҥ ончозын мен jаш чагымнаҥ ала чек туткан эдим. 21 Иисус ол jаар кöрöлö, оны сÿÿй берип, айтты: — Сеге бир ле неме jетпейт. Барып, не барыҥды садып ийип, тÿреҥилерге ÿлеп бер. Ол тушта теҥериде эрjинелÿ болорыҥ. Оноҥ келип, Мени ээчий бар. 22 Ол дезе, бу сöстöҥ чырайы кубулып, кунукчылду jÿре берди, нениҥ учун дезе коркышту бай кижи болгон. 23 Иисус эбире аjыктап, ÿренчиктерине айтты: — Бай улуска Кудайдыҥ Каандыгына кирерге кандый кÿч! 24 Ÿренчиктерди Оныҥ сöстöри алаҥ кайкатты. Jе Иисус катап айтты: — Балдар, Кудайдыҥ Каандыгына кирерге кандый кÿч! 25 Бай кижиге Кудайдыҥ Каандыгына киреринеҥ, тööгö ийне ÿйдинеҥ öдöргö jеҥил. 26 Олор там кайкажып, бойлоры ортодо айдыжып турдылар — Айдарда, кем аргаданар аргалу? 27 Иисус олорго кöрÿп, айтты: — Улус мыны эдип болбос, jаҥыс Кудай эдер, нениҥ учун дезе Кудайдыҥ эдип болбозы jок. 28 Петр айдып баштады: — Бат, не барыбысты таштап, Сени ээчий бардыбыс. 29 Иисус айтты: — Чынын айдадым слерге: кем кижи айлы-jуртын, эмезе агакарындажын, эмезе эjе-сыйынын, эмезе адазын, эмезе энезин, эмезе бала-барказын, эмезе кыразын Меге болуп, Сÿÿнчилÿ Jарга болуп таштаза, 30 эмдиги öйдö, бу чакта, айлы-jуртын, ага-карындажын, эjе-сыйынын, ада-энезин, бала-барказын, кыразын, истеткен бойлоры, jÿс катап артыктай алар, келер чакта дезе мöҥкÿ jÿрÿмди алар. 31 Jе кöп баштапкылар калганчылар болор, калганчылар баштапкылар болор. 32 Олор Иерусалим jаар чыгып, jолдо болордо, Иисус алдынаҥ барып jаткан. Ÿренчиктери алаҥ кайкап, кожо jÿрген улузы дезе коркып калган бараттылар. Ол он экÿни таҥынаҥ кычырып алып, Бойыла не болорын олорго база катап айда берди. 33 — Бат, Иерусалим jаар чыгып барадырыс. Кижи Уулы улу абыстардыҥ ла бичикчилердиҥ колына берилер. Оны öлтÿрер эдип jаргылайла, кара jаҥдуларга берип ийгилеер. 34 Оны электегилеер, Ого тÿкÿргилеер, Оны камчылаар, öлтÿргилеп койор. Ÿчинчи кÿнде дезе Ол тирилер.\nЗеведейдиҥ уулдарыныҥ сурагы\n35 Иисуска Зеведейдиҥ уулдары Иаков ло Иоанн базып келип, «Ÿредÿчи! — дедилер. — Нени суразабыс, Сени биске этсин деп турубыс». 36 Иисус олорго айтты: — Мени слерге нени этсин деп туругар? 37 Олор айттылар: — Сениҥ магыҥда бирÿбис оҥ jанына, бирÿбис сол jанына отуралы ба? 38 Jе Иисус олорго айтты: — Нени сурап турганыгарды билбей jадыгар. Мениҥ ичип турган айагымды ичип болорыгар ба, Мениҥ тÿжÿп турган крезиме тÿжÿп болорыгар ба? 39 Олор: — Болорыбыс — дедилер. Иисус дезе олорго айтты: — Ичип турган айагымды ичерин ичеригер, тÿжÿп турган крезиме тÿжерин тÿжеригер. 40 Оҥ ло сол jаныма дезе отургызар jаҥ Менде jок, jе Кудай ол jерди кемге белетеген, ого байа кижи отурар. 41 Мыны угала, арткан он ÿренчик Иаков ло Ио��ннга чугулдана бердилер. 42 Иисус дезе, олорды кычырып алып, айтты: — Калыктарда баштапкы болгоны олорды башкаратанын, сайыттары олорды бийлейтенин билеригер. 43 Jе ортогордо андый болбозын. Ортогордо улу болойын дегенигер, слерге jалчы болзын. 44 Ортогордо баштапкы болойын дегенигер, ончогорго кул болзын. 45 Кижи Уулы да улусты Ого jалчыланзын деп эмес, улуска jалчыланайын деп, кöп улус учун толынты эдип Бойыныҥ jÿрÿмин берейин деп келген ине.\nСокор Вартимейди jасканы\n46 Иерихонго келдилер. Иисус ÿренчиктериле, кöп улусла кожо Иерихонноҥ чыгып jадарда, jолдыҥ куйнунда Тимей уулы Вартимей деп сокор суранчыктап отурган. 47 Бу Назареттиҥ кижизи Иисус деп угала, ол кыйгырып, айдып тура берди: — Давид Уулы Иисус, меге буурса! 48 Кöп улус оны унчуктырбаста, ол: «Давид Уулы, меге буурса!» — деп, там тыҥыда кыйгыра берди. 49 Иисус токтой тÿжÿп, оны кычыртып ийди. Сокорды кычырып, айттылар: — Коркыба, тур, Ол сени келзин дийт. 50 Ол катанчыгын суурып таштайла, öрö туруп, Иисуска базып келди. 51 Иисус оноҥ сурады: — Мени сеге нени этсин деп туруҥ? Сокор кижи Ого айтты: — Ÿредÿчи, кöзим jарызын деп турум! 52 Иисус айтты: — Бар, бÿдÿп турганыҥ сени аргадап алды. Бу тарый кöзи jарып, ол Иисусты ээчий jолло басты.\nМaрк 11\nИерусалимге киргени\n1 Иерусалимнеҥ ыраак jокто Елеон кырдыҥ эдегинде турган Виффагия ла Вифания деп jурттарга jууктагылап келерде, Иисус ÿренчиктериниҥ экÿзин ийип, 2 айтты: — Одоштой jуртка барыгар. Ого кирген бойынча, буулап койгон, кижи минбеген кулун эштекти кöрÿп ийеригер. Оны чечеле, экелигер. 3 Слерге кем кижи «Слер нени эдип туругар?» — дегежин, «Ол Кайраканга керек. Бу тарый оны бери ийе берер» — дегер. 4 Олор барып, оромдо каалганыҥ jанында буулап койгон кулун эштекти таап, чечип алдылар. 5 Анда турган улустыҥ кезиги: «Нени эдип туругар? Эштекти не чечип jадыгар?» — деп сураарда, 6 олор Иисустыҥ jакыганынча айттылар. Айдарда, олорды божодып ийдилер. 7 Кулун эштекти Иисуска экелип, кийимдерин токуп бердилер. Иисус ого минди. 8 Кöп улус кийимдерин jолго jайып турдылар, öскöлöри дезе агаштыҥ бÿрин кезип, jолго jайдылар. 9 Иисустыҥ алды-кийнинеҥ барып jаткан улус кыйгырыжып турдылар: — Осанна! Кайраканныҥ адынаҥ келип jатканы алкышту! 10Давид адабыстыҥ келип jаткан каандыгы алкышту! Кöк-теҥериде турганга, осанна! 11 Иисус Иерусалимге jедип, Öргööгö кирди. Анда ончозын аjыктап кöрöлö, орой болгон учун он экÿни алганча, Вифания jаар барды. 12 Эртезинде Вифаниядаҥ чыгып барадала, Ол аштай берди. 13 Бÿрлÿ смоква агажын ыраактаҥ кöрöлö, оноҥ неме тапкайнем деп барды. Jе ого келеле, бÿрдеҥ öскö неме таппады, нениҥ учун дезе jиилек бÿдер öй jеткелек болгон. 14 Айдарда, Иисус ого айтты: — Эмдидеҥ ала ÿргÿлjи чакка кижи сенеҥ jиилек jибезин! Ÿренчиктер мыны угуп тургандар.\nÖргööни арутаганы\n15 Иерусалимге келдилер. Иисус Öргööгö кирип, Öргööдö садыжып ла садып алып турган улусты сÿрÿп баштады. Акча солычылардыҥ столдорын, кÿÿле садаачылардыҥ такталарын аҥтарды. 16 Öргööниҥ ичиле кижи неме алып jÿрбезин деп, токтодып турды. 17 Олорды ÿредип, айтты: — Бичилбеген беди: «Мениҥ айлым ончо калыктардыҥ мÿргÿйтен айылы деп адалар»? Слер дезе оны тонокчылардыҥ уйазы эдип алдыгар. 18 Улу абыстар ла бичикчилер мыны угала, Оны öлтÿрер эбин бедиредилер. Олор Оноҥ коркып jÿргендер, нениҥ учун дезе калык ончозы Оныҥ ÿредÿзин кайкап турган. 19 Эҥир кирерде, Ол каладаҥ чыгып барды. 20 Эртен тура öдö барадып, смоква агажы тазылына jетире кургап калганын кöрдилер. 21 Петр эске алынып, Ого айтты: — Ÿредÿчи, кöрзöҥ, Сен каргаган смоква кургап калтыр! 22 Иисус каруу jандырып, олорго айтты: — Кудайга бÿдÿгер! 23 Чынын айдадым слерге кем кижи бу кырга «Кöдÿрилип, талайга таштал!» — дейле, jÿрегинде эреҥистелбей, айтканымча болор деп бÿтсе, андый ла болор. 24 Оныҥ учун айдып турум слерге: мÿргÿп тура, нени де суразагар, сураганымды алдым деп бÿдÿгер, слерге болор. 25 Мÿргÿп турганыгарда, кижиге ööркöгöнигерди таштап ийигер. Ол тушта теҥеридеги Адагар да кинчектеригерди таштаар. 26 Таштабас болзогор, теҥеридеги Адагар да кинчектеригерди таштабас.\nJаҥ керегинде сурак\n27 Иерусалимге база келдилер. Иисус Öргööдö базып jÿрерде, Ого улу абыстар, бичикчилер ле jаандар jууктап, 28 айдып турдылар: — Мыны кандый jаҥла эдип турадыҥ? Мыны эдер jаҥды Сеге кем берген? 29 Иисус олорго: «Мен де слердеҥ бир неме сурап угайын — деди. — Меге каруугарды айдыгар, мыны кандый jаҥла эдип турганымды слерге Мен де айдайын. 30 Иоанныҥ крестеп jÿргени теҥеридеҥ болгон бо, эмезе кижилердеҥ бе? Меге каруугарды айдыгар». 31 Олор дезе бойлоры ортодо табыштылар: «'Теҥеридеҥ' дегей эди, ол тушта: 'Ого не керек бÿтпедигер?' — деер». 32 'Кижилердеҥ' деп айдарга, улустаҥ коркып тургандар, нениҥ учун дезе ончолоры Иоаннды чын jарчыныҥ бойы деп бодоп jÿргендер. 33 Олор Иисуска билбезис — деерде, Иисус каруу jандырып, айтты: — Мыны кандый jаҥла эдип турганымды слерге Мен де айтпазым.\nМaрк 12\nИшчилер керегинде укаа сöс\n1 Иисус олорго укаа сöслö айдып баштады: — Бир кижи виноград-агаш тарыйла, эбире манаган, сыскыру казып, карузын туткан, тарыган агажын ишчилерге табыштырып, атана берген. 2 Бойыныҥ öйинде виноградтыҥ jиилегин ишчилердеҥ алып келзин деп, олорго jалчызын ийген. 3 Олор дезе jалчыны тудуп алып, согуп, как куру jандыргандар. 4 Олорго база öскö jалчызын ийген. Онызын да бажына согуп, базынчыктап, божодып ийгендер. 5 База öскöзин ийген, онызын да öлтÿрип койгондор. Кöп öскöлöрин де согуп эмезе öлтÿрип тургандар. 6 База бир карузыган уулы бар болгон. «Олор уулымнаҥ уйалар» — деп айдып, эҥ калганчызында онызын да ийген. 7 Jе байагы ишчилер бой-бойлорына айдышкан «Бу энчи алар уул. Оны öлтÿрели, энчизи бистийи болор». 8 Оны тудуп алып öлтÿреле, виноград-агаштаҥ чыгара таштап ийгендер. 9 Виноград-агаштыҥ ээзи эм канайдар? Келип, ишчилерди öлÿмге берип ийер, виноградын дезе öскö улуска табыштырар. «10 Тура тудаачылар jектеп койгон таш булуҥныҥ тöзиндеги таш болуп калды. 11 Бу мынайда Кайраканнаҥ болды, бис оны кайкап кöрöдис. дегенди Чийимнеҥ кычырбаган бедигер? 12 Иисус бис керегинде укаа сöс айтты деп, олор билип ийдилер. Оны тудайын дейле, улустаҥ коркыдылар. Оныҥ учун Иисусты таштап, jÿре бердилер.\nКалан керегинде сурак\n13 Иисустыҥ сöзинеҥ jик табарга, Ого кезик фарисейлерди ле Иродтыҥ улузын ийдилер. 14 Олор келип, Ого айттылар: — Ÿредÿчи! Сениҥ чындыгыҥды, кижиге jакшы атка калайын дебезиҥди билип jадыбыс. Улусты ылгабай, Кудайдыҥ jолына чын ÿредип jадыҥ. Айдарда, айт каганга калан тöлööргö jараар ба, эмезе jок по? Бис тöлöйли бе, эмезе тöлöбöйли бе? 15 Иисус дезе, олордыҥ эки jÿстÿзин билип, айтты: — Мени не ченеп туругар? Меге динарийди кöрöргö экелигер. 16 Олор алып келдилер. — Бу кемниҥ сÿри ле ады? — деп сурады. Олор: — Кагандыйы — дедилер. 17 Айдарда, Иисус айтты: — Кагандыйын каганга беригер, Кудайдыйын дезе, Кудайга. Ого кайкаштылар.\nÖлгöндöрдиҥ тирилетени керегинде\n18 Мыныҥ кийнинде Иисуска öлгöндöр тирилбес дежетен саддукейлер келип, сурадылар: 19 — Ÿредÿчи! Моисей биске мынайда бичип берген эди: «Кемниҥ карындажы, бала jок бойы öлÿп, ÿйи артып калза, оныҥ ÿйин карындажы алып, карындажыныҥ угын улалтсын». 20 Jети карындаш кижи болгон. Бирÿзи кижи алала, бала jок бойы jада калган. 21 Тул ÿй кижини экинчизи алып, бала артырбай, jада калган. Ÿчинчизи анайып ок. 22 Оны jетилези алып, бала артырбагандар. Ончозыныҥ кийнинде ÿй кижи де jада калган. 23 Эм, айдарда, тирилер кÿнде öлгöндöр тирилгежин, олордыҥ кажызыныҥ ÿйи деп адалар ол? Олор дезе jетилези оны алган эдилер. 24 Иисус олорго айтты: — Чийимдерди, Кудайдыҥ кÿчин де билбей jадып, азып турганыгар бу эмес пе? 25 Тирилгенде, кижи де албас, кижиге де барбас, jе теҥеридеги ангелдердий болгылаар. 26 Öлгöндöрдиҥ тирилери керегинде Моисейдиҥ тÿрбегинеҥ кычырбадыгар ба, канайып Кудай кÿйÿп турган jыраадаҥ ого айтканын: «Мен Авраамныҥ Кудайы, Исаактыҥ Кудайы ла Иаковтыҥ Кудайы». 27 Кудай — Ол öлгöндöрдиҥ Кудайы эмес, тирÿлердиҥ Кудайы. Слер тыҥ азып jадыгар.\nЭҥ jаан jакылта\n28 Бичикчилердиҥ бирÿзи олордыҥ сöс блаашканын угуп, Иисус олорго карууны jакшы айтканын кöрöлö, базып келип, Оноҥ сурады: — Ончо jакылталардыҥ баштапкызы не jакылта? 29 Иисус каруу jандырды: — Баштапкызы бу «Ук, Израиль! Кудайыбыс Кайракан — jаҥыс Бойы Кайракан. 30 Кудайыҥ Кайраканды бастыра jÿрегиҥле, бастыра jулаҥла, бастыра санааҥла, бастыра кÿчиҥле сÿÿп jÿр». 31 Экинчизи андый ок: «Бойыҥды сÿÿгеҥдий, jуугыҥды сÿÿп jÿр». Булардаҥ jаан öскö jакылта jок. 32 Бичикчи: «Jакшы, Ÿредÿчи! — деди. — Кудай jаҥыс, öскö Кудай jок дегениҥ, чын. 33 Оны бастыра jÿрекле, бастыра санаала, бастыра кÿчле сÿÿри, бойын сÿÿгендий, jуугын сÿÿри кандый да кöдÿргидеҥ, кандый да берÿдеҥ улу-jаан». 34 Оныҥ керсÿзин каруу бергенинеҥ кöрÿп, Иисус ого айтты: — Сен Кудайдыҥ Каандыгынаҥ ыраак эмезиҥ. Мыныҥ кийнинде Оноҥ сураарга бир де кижи тидинбеди.\nХристос кемниҥ уулы?\n35 Öргööдö оноҥ ары ÿредип, Иисус айтты: — Христос Давид уулы деп, бичикчилер не айдат? 36 Давид бойы Агару Тыннаҥ кöдÿриҥи алып, мынайда айткан эмес беди: «Кайракан Кайраканыма айткан: 'Öштÿлериҥди будыҥныҥ алдына салып бербейинчем, оҥ jаныма отур'». 37 Давид бойы Оны Кайракан деп адап турганда, Ол канайып оныҥ уулы болотон? Кöп улус Оны сÿÿнип угуп турды. 38 Ол ÿредип, айдып jÿрди: — Бичикчилердеҥ чеберленип jÿрÿгер. Олор узун кийим кийерин, тепсеҥдерде уткыдарын, 39 синагогаларда ичкери öдÿп отурарын, той-jыргалда тöрдö кыйын отурарын кÿÿнзеп jадылар. 40 Булар, тул ÿй улустыҥ jööжöзин ÿптеп jип, кижи кöрзин деп, удаан мÿргÿп тураачы бойлоры, там буруга калар.\nТул ÿй кижиниҥ сыйы\n41 Иисус акча-jööжöлÿ кайырчактыҥ jанында отурып, ого акча салган улусты аjыктай берди. Кöп байлар кöптöҥ салып турдылар. 42 Бир jокту тул ÿй кижи келип, эки оок jес акча салды. 43 Иисус ÿренчиктерин кычырып алып, айтты: — Чынын айдадым слерге бу jокту тул ÿй кижи кайырчакка салгандардыҥ ончозынаҥ кöп салды. 44 Ончолоры артыкташканынаҥ салгандар, ол дезе, андый jокту бойы, не барын ончозын, курсак алар акчазын салган.\nМaрк 13\nЧак тÿгенердиҥ темдеги\n1 Иисус Öргööдöҥ чыгып jадарда, ÿренчиктериниҥ бирÿзи Ого айтты: — Ÿредÿчи! Кöр, кандый таштар, кандый туралар! 2 Иисус ого айтты: — Бу jаан тураларды кöрÿп туруҥ ба? Мыныҥ ончозы jемирилип-сайалып, мында таш ÿстине таш артпас. 3 Ол Елеон кырда, Öргööниҥ чике тужында отурарда, Петр, Иаков, Иоанн, Андрей Оноҥ jаҥыскандыра сурадылар: 4 — Биске айт, бу качан болор, мыныҥ ончозы бÿдериниҥ темдеги кандый болор? 5 Иисус айтты: — Чеберленигер, слерди кижи аскырбазын. 6 Кöп улус Мениҥ адымды аданып келер, «Бу Мен» — деер, кöбизин аскырар. 7 Jуу-чак ла jуу-чак керегинде табыш угар болзогор, чочыбагар: бу болор учурлу, jе бу учы эмес. 8 Калык калыкка, каандык каандыкка удура туруп чыгар, алыстап jер силкинер, ачана-торо болор. Бу — тууп толголгонныҥ башталганы. 9 Слер дезе чеберленигер слерди jаргылаар, синагогаларда согор, олорго кере эдип, Мениҥ адым учун бийлердиҥ, каандардыҥ алдында турарыгар. 10 Jе элдеҥ озо ончо калыктарда Сÿÿнчилÿ Jар jарлалар учурлу. 11 Слерди берип ийерге апарып jатса, нени айдарыс деп, кÿн-эртеде шÿÿбегер, jе ол тушта слерге не берилер, оны ла айдыгар, нениҥ учун дезе слер айдар эмезигер, Агару Тын айдар. 12 Карындаш карындажын, адазы балазын öлÿмге берип ийер, балдары ада-энезине удура туруп чыгып, олорды öлтÿрер. 13 Слерди Мениҥ адым учун ончолоры jаман кöрöр. Учына jетире чыдашканы дезе, аргадалар. 14 Ээнзиредип турган быjар турбас jерде турганын кöрöр болзогор, — кычыраачы аайлазын — ол тушта Иудейде jÿргендер кырларга качсын, 15 jабынчыда болгоны, айыл ичиндеги немезин алайын деп тÿшпезин. 16 Кырада jÿргени, кийимин алайын деп бурулбазын. 17 Ол кÿндерде барлулар��а, бала эмискендерге ачу-корон! 18 Бу керек кышкыда болбозын деп мÿргÿгер. 19 Кудай jайаган не-неме бÿдердеҥ бери бого jетире качан да болбогон, соҥында да болбос андый ачу-корон ол кÿндерде келер. 20 Ол кÿндерди Кайракан кыскартпаган болзо, тынар-тынду неме аргаданып болбос эди. Jе Ол талдап алган талдалгандарга болуп ол кÿндерди кыскарткан. 21 Ол тушта кем кижи слерге «Бат, Христос мында!», эмезе: «Бат, анда!» — дегежин, бÿтпегер 22 тöгÿн христостор, тöгÿн jарчылар табылар, аскыралы, аргалу болзо, талдалгандарды да аскыралы деп, билдилер ле кайкалдар кöргÿзер. 23 Слер дезе чеберленигер! Бат, слерге ончозын озолондыра айттым. 24 Ол кÿндерде, ачу-корон öткöли, кÿн карачкыланар, ай jарыгын бербес; 25 jылдыстар теҥеридеҥ тöгÿлер, теҥериниҥ кÿчтери косколор. 26 Ол тушта улу кÿчтÿ ле мактулу Кижи Уулы теҥериниҥ булудыла келип jатканын кöргÿлеер. 27 Айдарда, Ол ангелдерди ийер, ак-jарыктыҥ тöрт талазынаҥ, jердиҥ куйнунаҥ ала теҥериниҥ куйнуна jетире талдалгандарын jуур. 28 Слерди смоква агаш ÿреткей: оныҥ будагы jымжап, бÿрлене бергенде, jай jууктап келди деп, билип jадыгар. 29 Анайып ок слер де: мыныҥ ончозы бÿдÿп турганын кöрöр болзогор, öй jууктап келди, эжик jанында туру деп билигер. 30 Чынын айдадым слерге: мыныҥ ончозы бу ÿйе баргалакта болор. 31 Теҥери ле jер jастыгар, jе Мениҥ сöстöрим jастыкпас. 32 Ол кÿнди эмезе саатты кем де билбес, теҥеридеги ангелдер де, Уулы да билбес, jаҥыс Ада билер. 33 Чеберленигер, ойгу болугар! Ол öй качан jеде конорын билбезигер. 34 Ол öйдö дезе, бир кижи jорыкка атанар алдында айылын артырып, jалчыларына jаҥ берип, кажызыныҥ ла эдетен керегин айдып, эжик каруулчыгын ойгу болзын деп jакарганындый болор. 35 Анайдарда, ойгу болугар! Айыл ээзи качан келерин билбезигер эҥирде бе, эмезе тÿн аразында ба, эмезе пöтÿк этсе бе, эмезе эртен тура ба. 36 Сакыбаган jанынаҥ келип, уйуктап jатканыгарды кöрбöзин! 37 Слерге айтканым, ончогорго айтканым ол: ойгу болугар!\nМaрк 14\nИисусты майлаганы\n1 Эки кÿнниҥ бажында Пасха ла ачыбаган калаш jийтен байрам башталып jаткан. Улу абыстар ла бичикчилер Иисусты меке-тöгÿнле тудуп öлтÿрер эбин бедиредилер. 2 — Байрамда ла тутпайлы, — дештилер, — калык тÿймебезин. 3 Ол Вифанияда капкаш баалулу Симон-эште болуп, кыйын отурарда, ак балкаштаҥ эдилген jыракылу бир ÿй кижи келди. Jыракыда нард öзÿмниҥ чын бойынаҥ белетелген баалу-чуулу, jараш jытту май болгон. Ÿй кижи айакты оодып, майды Иисустыҥ бажына урды. 4 Кажылары дезе чугулданып, бойлоры ортодо айдыжып турдылар: — Майды мынайып не кородор? 5 Оны ÿч jÿс динарийдеҥ артыкка садып ийеле, тÿреҥилерге ÿлеп бергедий эди. Олор ÿй кижиге арбанып тургандар. 6 Jе Иисус айтты: — Ого тийбегер, оны не тÿймедип туругар? Ол Меге jакшы керек этти. 7 Тÿреҥилер слерле кожо jаантайын болор, олорго jетирейин деген тужыгарда, jакшыгарды jетиргейигер. Мен дезе слерле кожо jаантайын болбозым. 8 Ол эдер аргалузын этти эди-канымды озолондыра майлап, мöҥкÿмди кöдÿрерин белетеди. 9 Чынын айдадым слерге бу Сÿÿнчилÿ Jар бÿткÿл телекейде, кайда ла jарлалза, оны эске алгылап, оныҥ эткенин айдыжар. 10 Он экÿниҥ бирÿзи Иуда Искариот Оны улу абыстарга садып ийейин деп, олорго барды. 11 Олор угала, сÿÿндилер, ого мöҥÿн акча берер болдылар. Ол дезе Оны садып ийетен эптÿ учурал бедиреп jÿрди.\nПасханыҥ ажын jигени\n12 Ачыбаган калаш jийтен байрамныҥ баштапкы кÿнинде, пасханыҥ кураанын сойор тужында, ÿренчиктер Иисустаҥ сурадылар: — Пасханыҥ ажын кайда jиийин деп туруҥ? Барып, белетеп койолы. 13 Ÿренчиктериниҥ экÿзин ийип, олорго айтты: — Калага барыгар. Слерге суулу jыракы апарып jаткан кижи туштаар. Оны ээчий барыгар. 14 Ол кажы айылга кирзе, айылдыҥ ээзине айдыгар: «Ÿредÿчи 'Ÿренчиктеримле кожо пасханы jийтен кып кажызы?' дийт». 15 Ол слерге jуунадып, белетеп койгон ÿстиндеги телкем кыпты кöргÿзер. Биске анда белетегер. 16 Ÿренчиктери барып, калага келеле, Оныҥ айтканынча таап алып, пасханы белетеп койдылар. 17 Эҥир кирерде, Ол он экÿле кожо келди. 18 Олор ажанып кыйын отурган тужында Иисус айтты: — Чынын айдадым слерге: Мениле кожо курсак jип отурган бойыгардыҥ бирÿгер Мени садып ийер. 19 Олор ачуланып, «Мен болорым ба?» — деп, Оноҥ ээчий-деечий сурай бердилер. 20 Jе Ол айтты: — Он экÿниҥ бирÿзи, Мениле кожо бир тепшиге колын сугуп турганы ол. 21 Андый да болзо, Кижи Уулы Ол керегинде бичилгенинче барып jат. Jе Кижи Уулын садып jатканга ачу-корон! Ол кижиге туулбаган болзо, торт болор эди. 22 Олор ажанып отурарда, Иисус калаш алып, алкайла сындырды, ÿренчиктерине берип, айтты: — Алыгар, бу Мениҥ эди-каным. 23 Айакты алып, алкыш jетиреле, олорго берди. Ончолоры оноҥ ичтилер. 24 Иисус олорго айтты: — Бу Мениҥ кереес каным. Ол кöп улус учун тöгÿлип jат. 25 Чынын айдадым слерге: Кудайдыҥ Каандыгында jаҥы jиилектеҥ ичер кÿним jеткенче, виноград jиилегинеҥ база ичпезим. 26 Сарнажала, Елеон кырга бардылар. 27 Иисус олорго айтты: — Ончогор Мени таштап барарыгар. Бичилген сöс бар : «Кÿдÿчини öлтÿрзем, койлоры тозо берер». 28 Тирилгенимниҥ кийнинде дезе Галилейге слердеҥ озо барарым. 29 Петр Ого айтты: — Сени ончозы да таштаза, jе мен таштабазым! 30 Иисус ого айтты: — Чынын айдадым сеге бÿгÿн, бу тÿнде, пöтÿк эки катап эткелекте, Менеҥ ÿч катап jана тÿжериҥ. 31 Jе ол такып-такып айдып турды: — Сениле кожо öлгöдий де болзом, Сенеҥ jана тÿшпезим! Ончолоры база анайып ла айдып турдылар.\nИисустыҥ мÿргÿÿли\n32 Гефсимания дейтен jерге келдилер. Иисус ÿренчиктерине айтты — Мен мÿргÿгенчем, мында отурыгар. 33 Бойыла кожо Петрды, Иаков ло Иоаннды алганча барып, ачурканып, карыгып тура берди. 34 — Öзöк-тыныма öлÿмниҥ ачузы тÿшти — деди. — Мында болуп, ойгу болугар. 35 Эмеш кедери барала, jерге jыгылып, бу öй Менеҥ jастыккадый болзо, jастыксын деп мÿргÿп, 36 айтты: — Авва, Ада! Сениҥ этпезиҥ jок. Бу айакты Менеҥ jастыктыр, jе Мениҥ кÿÿнимче болбозын, Сенийинче болгой. 37 Бурулып, олор��ыҥ уйуктап jаткандарын кöрди, Петрга айтты — Симон, сен уйуктап jадыҥ ба? Бир де саат ойгу болуп албадыҥ ба? 38 Ойгу болугар, ченелтеге тÿшпейли деп мÿргÿгер. Тын сергек, эт-канда дезе чине jок. 39 Катап барала, байагы ок сöзин айдып мÿргÿди. 40 Бурулып, олордыҥ база ла уйуктап jаткандарын кöрди: олордыҥ кöстöри уурланган ине; олор Ого каруу эдип нени айдарын билбей турдылар. 41 Ÿчинчизин келип, олорго айтты — Эмдиге уйуктап амыраганчаар ба? Эм болды, öй келди! Бат, Кижи Уулы кинчектÿлердиҥ колына берилип jадыры. 42 Туругар, баралы! Бат, Мени садып jатканы jууктап келди.\nИисусты каруулга алганы\n43 Бу тарый, Иисус айдып турганча, Иуда, он экÿниҥ бирÿзи, келди. Оныла кожо улу абыстардаҥ, бичикчилердеҥ ле jаандардаҥ кылышту ла казыкту кöп улус келдилер. 44 Иисусты садып jатканы олорго темдек айдып берди: — Окшогон кижим Ол болор. Оны тудуп, jазап каруулдап апарыгар. 45 Келеле, бу тарый Ого jууктай базып, «Равви!» — дейле, Оны окшоды. 46 Олор дезе, Оны тудуп, каруулга алдылар. 47 Мында тургандардыҥ бирÿзи кылыжын суура тартып, улу абыстыҥ кулына jаҥып, оныҥ кулагын кезе чапты. 48 Иисус олорго айтты: — Тонокчыны тудайын дегендий, Мени тудуп аларга кылышту ла казыкту келдигер. 49 Кÿнÿҥ сайын Мен слерле кожо Öргööдö болуп, ÿредип jÿрдим, слер Мени тутпадыгар. Jе Чийимдер бÿткей. 50 Айдарда, Оны таштап ийип, ончолоры качтылар. 51 Бир уул jылаҥаш эдин кеден jабынтыла ороп, Иисустыҥ кийнинеҥ барып jаткан. Оны тудуп алдылар, 52 jе ол jабынтыны таштап, jылаҥаш бойы кача берди.\nОток-кÿрее алдында\n53 Иисусты улу абыска алып бардылар. Ончо улу абыстар, jаандар ла бичикчилер jуулыжып келдилер. 54 Петр дезе Оны ээчиде ыраагыла барып, улу абыстыҥ кÿрентигине кирген. Анда jалчыларла кожо отурып, отко jылынып турган. 55 Улу абыстар ла оток-кÿреениҥ ончо улузы Иисусты öлÿмге берип ийерге, Ого удура кере бедиреп, таппай турдылар. 56 Кöп улус тöгÿндеп, Ого удура керелеп айттылар, jе олордыҥ бу керези башкаланып турды. 57 Кажылары туруп, Ого удура тöгÿн керелеп, айттылар: 58 — «Мен кижиниҥ колы бÿдÿрген бу Öргööни оодоло, ÿч кÿнге кижи колы бÿдÿрбеген öскö Öргööни тудуп койорым» деп, Оныҥ айтканын укканыбыс. 59 Jе олордыҥ да керези башкаланып турды. 60 Айдарда, улу абыс ортозына туруп, Иисустаҥ сурады: — Не бир де карууҥды айтпай туруҥ? Олор Сеге удура не деп керелейт? 61 Jе Ол унчукпай, каруузын айтпай турды. Улу абыс Оноҥ катап сурады: — Алкалу Бойыныҥ Уулы, Христос Сен бе? 62 Иисус: «Мен — деди. — Слер Кижи Уулы кÿчтÿ Кудайдыҥ оҥ jанында отурганын ла теҥериниҥ булудыла келип jатканын кöрöригер». 63 Улу абыс дезе бойыныҥ кийимин jырта тартып, айтты: — Биске база керечи не керек? 64 Кудайды jамандап айтканын уктыгар. Слер не деп сананып jадыгар? Ончолоры «Ол бурулу, öлöр учурлу» — дедилер. 65 Кезиги Ого тÿкÿре бердилер, jÿзин jаап, согуп, «Jарчы болуп, танып, айт» дежип турдылар. Jалчылар да Оны сого бердилер.\nПетрдыҥ jана тÿшкени\n66 Петр тöмöн кÿре��тикте болордо, оноор улу абыстыҥ jалчы ÿй улузыныҥ бирÿзи келди. 67 Отко jылынып отурган Петрды аjыктап кöрöлö, айтты: — Сен де Назареттиҥ кижизи Иисусла кожо jÿргеҥ. 68 Jе ол jана тÿжÿп, «Нени айдып туруҥ болбогой, билбезим, аайлабай турум» — дейле, алдындагы кÿрентикке чыгып барды. Бу тарый пöтÿк этти. 69 Jалчы ÿй кижи оны катап кöрöлö, анда турган улуска айдып тура берди: — Бу кижи олордыҥ бирÿзи. 70 Ол база ла jана тÿшти. Саат болбой анда турган улус Петрга база айдып тура бердилер: — Сен олордыҥ бирÿзи болгоныҥ, чын. Сен Галилейдиҥ кижизи инеҥ. 71 Ол дезе, айдып турган кижигерди билбезим деп, Кудайды адап, чертенип тура берди. 72 Бу тарый пöтÿк экинчи катап этти. Айдарда, Петр «Пöтÿк эки катап эткелекте, Менеҥ ÿч катап jана тÿжериҥ» — деп, Иисустыҥ ого айткан сöзин эске алып, ыйлай берди.\nМaрк 15\nИисус Пилаттыҥ алдында\n1 Саадабай эрте таҥда улу абыстар, jаандар, бичикчилер ле отоккÿрее ончозы jуундап, jöп чыгардылар. Иисусты кÿлÿйле, Пилатка апарып бердилер. 2 «Сен иудейлердиҥ Кааны ба?» — деп, Пилат Оноҥ сураарда, Ол каруу jандырып, «Сен айдып туруҥ» — деди. 3 Улу абыстар Оны кöп бурулап турдылар. 4 Пилат дезе Оноҥ база катап сурады: — Бир де каруу jандырбай туруҥ ба? Кöрзöҥ, Сеге удура бурулаштыҥ кöбин! 5 Jе Иисус бого до бир де каруу jандырбаста, Пилат кайкап турды. 6 Байрам сайын дезе ол калык сураган кижендÿлердиҥ бирÿзин божодотон. 7 Тÿрмеде тÿймеенчилерле кожо Варавва дейтен бир кижи отурган. Олор тÿймеен тужында кижи öлтÿргендер. 8 Улус Пилатка келип, кижендÿлердиҥ бирÿзин алдындагы ла чылап божотсын деп, сурай берди. 9 — Слерге иудейлердиҥ Каанын божодойын ба? — деп, Пилат олорго айтты. 10 Улу абыстар Оны кÿйÿнеле берип ийгендерин ол билер болгон. 11 Jе улу абыстар оныҥ ордына Варавваны сурагар деп, улусты сайгактап ийдилер. 12 Пилат олорго каруу берип, база айтты: — Иудейлердиҥ Кааны дешкенеерди мени канайтсын деп туругар? 13 — Керип кой! — деп, олор база кыйгырыштылар. 14 Пилат олорго айтты: — Ол не jаман эткен? Jе олор там тыҥыда кыйгырышты: — Керип кой! 15 Айдарда, Пилат улуска jараайын деп, олорго Варавваны божотты, Иисусты дезе камчыладала, кере тартсын деп, берип ийди. 16 Jуучылдар Оны претория дейтен кÿрентик ичине апарала, ончо черÿни jууп алдылар. 17 Ого кубакай-кызыл jабынты кийдирип, тегенекти ööрöлö, бажына салдылар. 18 — Иудейлердиҥ Кааны эзендик болзын! — деп, Оны уткый бердилер. 19 Бажына тайакла согуп, Ого тÿкÿрип, чöгöдöп, бажырып турдылар. 20 Оны электейле, кубакай-кызыл jабынтыны уштып, Бойыныҥ кебин кийдиреле, керÿге алып бардылар.\nИисусты керигени\n21 Киринейдиҥ Симон деп бир кижизи, Александр ла Руфьтыҥ адазы, jалаҥнаҥ бурулып, öдÿп бараткан. Керÿ агашты апарсын деп, ого jакардылар. 22 Иисусты Голгофа — «Куу-Баш» деп jерге экелдилер. 23 Ого смирна кошкон аракы ичерге берерде, албады. 24 Оны кере тарткандар, кемибиске нези jеткей не — деп, шеребей таштап, кийимин ÿлежип алдылар. 25 Оны кере тартарда, тогус саат эртен тура болгон. 26 Бурузын кöргÿскен «Иудейлердиҥ Кааны» деп бичик илгендер. 27 Оныла кожо эки тонокчыны керип койдылар бирÿзин оҥ jанына, öскöзин — сол. 28 «Анайып, 'Оны кара сагыштуларга коштылар' деп, Чийимде айдылган сöс бÿтти». 29 Öдÿп бараткан улус баштарын кекип, Оны jамандап, айдыжып турдылар: — Э-э, Öргööни оодочы ла ÿч кÿнге тудаачы! 30 Бойыҥды Бойыҥ аргадап, керÿ агаштаҥ тÿш. 31 Улу абыстар бичикчилерле кожо анайып ок Оны электеп, бой-бойлорына айдыжып турдылар: — Öскö улусты аргадап jÿрген эди, Бойын дезе аргадап болбойт! 32 Христос, Израильдиҥ Кааны, эмди керÿ агаштаҥ тÿшсин, бис кöрöли, Ого бÿдели. Оныла кожо кере тартылгандар Оны сöгÿп ок турдылар. 33 Тал-тÿш боло берерде, jер ÿстине карачкы тÿжÿп, ÿчинчи саатка jетире турды. 34 Ÿчинчи саатта Иисус улу ÿнденип кыйгырды: — Элои, Элои! Ламма савахфани? Онызы: «Кудайым, Кудайым! Мени не таштадыҥ?» — дегени. 35 Анда турган улустыҥ кезиги мыны угала, «Бат, Илияны кычырып jат» — дештилер. 36 Бирÿзи дезе jÿгÿрип барып, шиҥдиретен немени уксусла чыктыдып, тайакка саптап, Ого ичерге берип, айтты: — Акыраар, Илия Оны тÿжÿрип аларга келгей не, кöрöлик! 37 Иисус дезе, тыҥ ÿнденип кыйгырала, тыны кыйыла берди. 38 Öргööдöги кöжöгö ÿстиги бажынаҥ тöмöн тÿжÿре эки jара ÿзÿлди. 39 Керÿ агаштыҥ алдында турган jÿс бажы Ол мынайда ÿнденип, тыны ÿзÿле бергенин кöрöлö, айтты: — Бу кижи чындаптаҥ Кудайдыҥ Уулы болгон! 40 Анда ыраагынаҥ кöрÿп турган ÿй улус бар болгон. Олордыҥ ортозында: Мария Магдалина, кичÿ Иаков ло Иосияныҥ энези Мария, база Саломия. 41 Иисус Галилейде болордо, бу ÿй улус Оны ээчип, Ого jалчыланып jÿргендер. Мында ок Оныла кожо Иерусалимге келген кöп öскö ÿй улус болгон. 42 Бу белетеништиҥ кÿни, суббот алдындагы кÿн болгон. Эҥир кирерде, 43 Аримафейдеҥ оток-кÿреениҥ тоомjылу кижизи Иосиф келди. Ол, Кудайдыҥ Каандыгы келерин сакып jÿрген бойы, Пилатка тидинип киреле, Иисустыҥ сööгин сурады. 44 Пилат Оныҥ качан ок öлÿп калганын кайкады. Jÿс бажын кычырып алала, «Öлгöни удаган ба?» — деп сурады. 45 Jÿс бажынаҥ угуп алала, сööкти Иосифке берип ийди. 46 Иосиф кеден бöс садып алды, сööкти тÿжÿрип, бöслö ороды. Кайадаҥ ойгон сööк салар jерге апарып, салып койоло, эжигин ташла базырды. 47 Мария Магдалина ла Иосияныҥ энези Мария сööкти кайда салганын кöрÿп тургандар.\nМaрк 16\nТирилгени\n1 Суббот кÿн öдö берерде, Мария Магдалина, Иаковтыҥ энези Мария, база Саломия Иисустыҥ сööгин барып сÿркÿштеерге, jараш jытту сÿркÿш садып алдылар. 2 Неделениҥ баштапкы кÿнинде эрте таҥда, кÿн чарчап тийерде, сööк салар jерге келип, 3 бойлоры ортодо эрмектештилер: — Сööк салган jердиҥ эжигинеҥ ташты биске кем аҥтарып берер? 4 Кöзин салып кöрзö, таш аҥтарылып калтыр. Ол дезе тапту jаан болгон. 5 Сööк салган jерге киреле, оҥ jанында ак кийимдÿ jиит уул отурганын кöрÿп, коркый бердилер. 6 Ол дезе ÿй улуска айтты: — Алаҥ кайкабагар! Слер Назаретте jерлÿ, ��ере тартылган Иисусты бедиреп jадыгар. Ол тирилген, мында jок. Jаткан jери бу. 7 Jе барып, ÿренчиктерине ле Петрга айдыгар: «Оныҥ слерге айтканынча, Ол Галилейге слердеҥ озо барып jат, Оны анда кöрöригер». 8 Олор чыгала, сööк салган jердеҥ jÿгÿре бердилер. Сертилдеп, куйка баштары jимиреп, коркыган бойынча, кижиге неме айтпадылар. 9 Неделениҥ баштапкы кÿнинде эрте таҥда тирилеле, Иисус озо Мария Магдалинага кöрÿнди. Ол башкыда оныҥ öзöк-буурынаҥ jети шилемир чыгарган. 10 Мария Магдалина барып, Иисусла кожо jÿргендерге, олордыҥ ыйлажып-сыктажып отурган бойлорына табыш jетирди. 11 Jе олор Иисус эзен, Мария Магдалина Оны кöргöн деп угала, бÿтпедилер. 12 Мыныҥ кийнинде олордыҥ экÿзи jурт jаар барадарда, Иисус башка jÿзÿнденип, олорго jолдо кöрÿнди. 13 Булар бурулып, öскöлöрине табыш jетирдилер, jе олорго до бÿтпедилер. 14 Адакыда эҥирде курсак jип кыйын отурган тужында он бирдиҥ бойлорына кöрÿнип, олорды бÿтпези ле jÿректери сокортыганы учун каарып айтты, нениҥ учун дезе Оныҥ тирилген Бойын кöргöндöргö бÿтпегендер. 15 Олорго айтты: — Jер-телекей сайын барыгар, ончо jайалганга Сÿÿнчилÿ Jарды jарлагар. 16 Бÿделе, креске тÿшкен кижи аргадалар. Бÿтпеген кижи дезе jаргыга калар. 17 Бÿткендерге мындый билдилер коштонып jÿрер олор Мениҥ адымла шилемирлерди чыгарар, jаҥы тилле эрмектенер; 18 jыланды колло тудар, öлгöдий де неме ичсе, олорго каршу jетпес; jоболдуларга колын салып, алкаар, олор jазылар. 19 Анайып, олорло эрмектешкен кийнинде, Иисус Кайракан теҥериге кöдÿрилип, Кудайдыҥ оҥ jанына отурды. 20 Олор дезе барып, jер сайын jарлап jÿрдилер. Кайракан олорго болужып, олордыҥ сöзин билдилерле тыҥыдып турды. Аминь.\nЛукa Бичиген Сÿÿнчилÿ Jaр\nЛукa 1\n1 Бисте болгон керектерди кöп улус куучын эдип бичиирге ченешкен. 2 Бу керектерди туку бажынаҥ ала бойы кöргöн, Сöскö болуп иштеп jÿрген улус биске база айдып берген эди. 3 Оныҥ учун, кÿндÿлÿ Феофил, ончозын учы-бажынаҥ ала быжулап шиҥжÿлейле, мен де сеге бир аай тизип, бичип берейин деп шÿÿдим. 4 Сеге ÿредип айткан сöстöр чындык болгонын сени билзин деп турум.\nКрестеечи Иоанныҥ туулатаны керегинде табыш\n5 Иудейлердиҥ кааны Ирод тужында Захария деп абыс jуртаган. Ол Авия абыстыҥ бöлÿгинеҥ болгон. Ондо Аарон укту абакай болгон; ады-jолы Елисавета. 6 Олор экилези Кудайдыҥ алдында акту болгондор, Кайраканныҥ ончо jакылталарын бÿдÿрип, jаҥдаткан jаҥын тудуп, буспай тургандар. 7 Jе олордо бала-барка jок болгон Елисавета бала таппас болуп бÿткен; экилези jажай да берген улус. 8 Бир кÿн Захарияныҥ бöлÿги абыстап jÿретен öй jедип келерде, ол Кудайдыҥ алдында мÿргÿп турган. 9 Ого абыстардыҥ jаҥыла Кайраканныҥ Öргööзине кирип, фимиам öртööр ÿлÿ келишкен. 10 Фимиам öртööр тужында тыштында кöп улус мÿргÿп турган. 11 Ого фимиам öртöгöн тагылдыҥ оҥ jанында Кайраканныҥ ангели турган бойы кöрÿнди. 12 Захария оны кöрöлö jÿрексиреп, коркый берди. 13 Jе ангел ого айтты: — Коркыба, Захария: ��ÿргÿгениҥ угулды. Абакайыҥ Елисавета сеге уул бала таап берер, оны Иоанн деп адаарыҥ. 14 Уулыҥ сеге кежик ле улу сÿÿнчи болор, оныҥ туулганына кöп улус сÿÿнер. 15 Кайракан алдында ол улу болор, аракы ла эзиртер суузын ичпес, Агару Тынды энезиниҥ ичинде алынар. 16 Израильдиҥ уулдарыныҥ кöбизин Кайраканга, олордыҥ Кудайына, бурултар, 17 Кайраканныҥ ичкери алдынаҥ Илиядый ок тынду ла кÿчтÿ барар, адалар jÿрегин балдарына jандырайын деп, багынбастарды акту кижилер чилеп санандырайын деп, мынызыла Кайракан келерине калыкты белетейин деп. 18 — Мыныҥ чынын канайып билетем? — деп, Захария ангелдеҥ сурады. — Мен карып калдым, абакайым да jажай берген кижи. 19 Ангел каруу jандырды: — Мен Кудайдыҥ алдында турган Гавриил; сениле эрмектежерге, бу сÿÿнчилÿ jарды сеге jетирерге ийилгем. 20 Сеге бу айтканым öйи jедип, бÿтпей калбас. Jе сен сöзиме бÿтпедиҥ, оныҥ учун тилиҥ тартылып калар, мыныҥ чыны чыгар кÿн келгенче унчукпай jÿрериҥ. 21 Бу öйдö улус Захарияны сакып, Öргööдö не саадады болбогой деп, кайкажып турды. 22 Ол чыгып келди, jе эрмектенип болбоды. Ого Öргööдö кöрÿлте болгон деп, билип ийдилер. Улуска колыла имдеп, ол тил jок бойы артканча болды. 23 Абыстап jÿрген кÿндери тÿгенерде, ол jанып келди. 24 Jаан удабай абакайы Елисавета барланып, беш ай jажынып, айдынып jÿрген 25 «Улус аразында мен керегинде jÿрген jаман эрмек-куучындарды токтодып, бу кÿндерде Кайракан меге мыны этти».\nИисустыҥ туулатаны керегинде табыш\n26 Елисаветаныҥ барланганынаҥ ала алтынчы айында Кудай Бойыныҥ Гавриил деп ангелин Галилейдеги Назарет калага, 27 Давид калдыгыныҥ Иосиф деп кижизиле кол алыштырылган кыска ийди. Кыстыҥ ады-jолы дезе Мария болгон. 28 Ангел ого кирип, айтты: — Сÿÿн, Jакшылыкту! Кайракан сениле кожо! Ÿй улус ортодо сен алкышту. 29 Мария ангелди кöрöлö, айткан сöзин кайкап, бу мынайып эзендешкени не атасы болотон деп, санана берди. 30 Ангел ого айтты: — Коркыба, Мария! Сен Кудайдаҥ jакшылык алдыҥ. 31 Барланып, уул бала табарыҥ, Оны Иисус деп адаарыҥ. 32 Ол улу болор, Öрö Турганныҥ Уулы деп адалар. Кудай Кайракан Ого улу адазы Давидтиҥ ширеезин берер, 33 Ол Иаков калдыгын каан болуп ÿргÿлjиге башкарар, Оныҥ каандыгыныҥ учы-куйузы jок болор. 34 Jе Мария ангелдеҥ сурады: — Ол канайып болор? Мен öбööнимле билишпес инем! 35 Ангел ого каруу jандырып, айтты: — Сеге Агару Тын тÿжер, сени Öрö Турганныҥ кÿчи кöлöткö чилеп бÿркеп ийер. Оныҥ учун табатан балаҥ агару болор, Кудайдыҥ Уулы деп адалар. 36 Бат, бала таппас дешкен тöрööниҥ Елисавета, ол до карыыр jöбинде барланып, алтынчы айга барып jат. Ол уул бала табар. 37 Кудайдыҥ сöзи бÿтпей калбас. 38 Мария: — Мен Кайраканныҥ кулы эдим, сениҥ айтканыҥча болгой — деди. Ангел jÿре берди.\nМарияныҥ Елисаветага jолыгып jÿргени\n39 Бу кÿндерде Мария jолго кöндÿгип, туулык ороонго, Иудейдеги калага бачымдап барды. 40 Захария-эшке келип, Елисаветала эзендешти. 41 Елисавета Марияныҥ эзендешкенин угарда, ичиндеги балазы кыймыктанды. Ол Агару Тынла толуп, 42 тыҥ ÿнденип айтты: — Ÿй улус ортодо сен алкышту! Карындап jÿрген балаҥды Кайракан алкады! 43 Мен кем ондый, меге Кайраканымныҥ энези келетен? 44 Эзендешкен ÿниҥ кулагыма угуларда, ичимдеги балам сÿÿнип секирди. 45 Кайраканныҥ ого айтканынча болор деп бÿткени, кежиктÿ.\nМарияныҥ сарыны\n46 Мария айтты: — Jулам мениҥ Кайраканды улуркадат, 47 тыным мениҥ Аргадаачы Кудайыма сÿÿнет, 48 Ол Бойыныҥ кулы jобожыганын кöргöни учун. Бу öйдöҥ ала ончо ÿйелер мени кежиктÿ деп айдар, 49 кÿчтÿ Бойы меге улу керек эткени учун. Оныҥ ады агару! 50 Оны байлап, Оноҥ айап jÿрген улуска ÿйедеҥ ÿйеге быйаны jедер. 51 Ол Бойыныҥ колыла улу неме этти, улуркактарды ончо санаазыла кожо тоскурып ийди. 52 Jаҥда отургандарды ширеезинеҥ аҥтарып, базынчыкта jÿргендерди кöдÿрди. 53 Аштап jÿргендерге jакшылык сыйлады, байларды как куруга тайып ийди. 54-55 Ада-öбöкöлöриске: Авраамга ла оныҥ калдыктарына ÿргÿлjиге быйаным jетирерим деп, айдып салган сöзин Ол эске алынып, Израильге — Бойыныҥ кулына болужарга келди. 56 Мария Елисавета-эште ÿч ай кире jÿреле, jанып ийди.\nКрестеечи Иоанныҥ туулганы\n57 Айы-кÿни jедип, Елисавета уул бала тапты. 58 Кайракан ого улу быйанын jетиргенин угала, айылдаштары ла тöрööндöри оныла кожо сÿÿнижип турдылар. 59 Сегизинчи кÿнде баланы томдоорго келгилеп, оны адазыныҥ адыла Захария деп адаарга санандылар. 60 Jе энези: — Jок, оныҥ ады Иоанн болор — деди. 61 — Сениҥ угыҥда ондый атту кижи jок! — дешкилеп, 62 уулын кем деп адаарга турганын, колло имдеп, адазынаҥ сурадылар. 63 Захария jалбак агаш сурап алала, «Оныҥ ады Иоанн» деп бичиди. Ончолоры кайкашты. 64 Бу тарый оныҥ тили-оозы чечилип, Кудайды алкап, эрмектене берди. 65 Айылдаштары сÿрекей коркыды; кайкамчылу учурал керегинде куучын туулу Иудейге текши jайылды. 66 Уккан улус ончозы оны кöксине алынып, «Бу бала кем болгой не?» — дежип турдылар. Чындап та, Кайракан оныла кожо болгон.\nЗахарияныҥ сарыны\n67 Иоанныҥ адазы Захария Агару Тынла толуп, jарчы болуп айда берди: 68— Кайраканга, Израиль Кудайына, баш болзын! Ол Бойыныҥ калыгына келип барган, ого толынты берген. 69-71 Бойыныҥ агару jебрен jарчылары ажыра сöзин берип, бойыс аргаданатан, — öштÿлеристеҥ, бисти jаман кöргöндöрдиҥ колынаҥ аргадайтан кÿчтÿ Аргадаачыны Ол Давид кулыныҥ калдыгынаҥ биске jайап берди. 72 Ол адаларыска быйан берерим, Бойымныҥ агару кереезимди сананып jÿрерим деп, сöзин берген. 73-75 Öштÿлердеҥ бисти аргадаар болуп, Ол улу адабыс Авраамга чертенген. Оныҥ эткениле, Оныҥ алдында агару ла чындык болорыс, кемнеҥ де jалтанбай, ончо кÿндеристиҥ туркунына Ого jалчыланып jÿрерис. 76 Сен дезе, балам, Öрö Турганныҥ jарчызы деп адаларыҥ, Кайраканга jолдор белетеерге, Оныҥ алдынаҥ келериҥ, 77 кинчектери ташталганы ажыра аргаданары керегинде Оныҥ калыгына билим берериҥ. 78 Бисти сÿÿген ле биске быйанын берген Кудайыс теҥеридеҥ биске jарык таҥдак ийер — 79 ол чыгып, карачкыда отурган, öлÿмниҥ кöлöткöзинде jÿрген ончо улусты бойыныҥ jарыгыла чалыдып ийер; амыр-энчÿге экелетен jолды ол биске кöргÿзип берер. 80 Бала дезе чыдап, тын-санаазы ойгорып, Израильге ачылар öйи jеткенче, куба чöлдö jÿрди.\nЛукa 2\nИисустыҥ туулганы\n1 Ол кÿндерде каган Август ончо jердеги улустыҥ тын-тоозын алзын деп jакарган. 2 Квириний Сирияны башкарып турарда, бу баштапкы тооалыш болгон. 3 Ончозы бичидерге, кажызы ла бойыныҥ калазына бардылар. 4 Иосиф Давид угынаҥ, оныҥ калдыгы болгон. Оныҥ учун Галилейдеги Назарет каладаҥ Иудейдеги Давидтиҥ Вифлеем дейтен калазына барды. 5 Оныла кожо кол алыштырган, барлу болгон Мария барды. 6 Вифлеемде Марияныҥ бала табар öйи jедип, 7 тун уул бала тапты. Айылчы тÿжер ÿйде олорго jер табылбаган учун Оны чуулайла, öлöҥ салгышка салып койды. 8 Ол jерде jалаҥда кÿдÿчилер ÿÿрлÿ койын коно каруулдап тургандар. 9 Олорго Кайраканныҥ ангели кöрÿнип, олорды Кайраканныҥ магыныҥ jаркыны чалыдып ийди. Кÿдÿчилер сÿрекей коркыды. 10 Jе ангел олорго: — Коркыбагар! — деди. — Мен слерге Сÿÿнчилÿ Jар — ончо улуска улу сÿÿнчи экелип jадым. 11 Бÿгÿн Давид калазында слерге Аргадаачы туулды — Христос Кайракан! 12 Бат слерге темдек öлöҥ салгышта чуулу jаткан баланы кöрöригер. 13 Сакыбаган jанынаҥ ангелге коштой теҥериниҥ кöп черÿлери кöрÿнип, Кудайды алкай бердилер: 14 — Кöк-теҥериде Кудайга мак болзын, jерде амыр, улус ортодо Кудайдыҥ jакшылыкту кÿÿн-табы болзын! 15 Ангелдер теҥери öрö чыга берерде, кÿдÿчилер бой-бойлорына айдышты: — Вифлеемге барып, анда не болгонын, Кайраканныҥ биске айтканын кöрöлик. 16 Jылгырлап барала, Марияны, Иосифти ле öлöҥ салгышта jаткан баланы таап алдылар. 17 Баланы кöрöлö, Ол керегинде нени укканын куучындай бердилер. 18 Кÿдÿчилердиҥ куучынын уккан улус ончолоры алаҥ кайкажып турдылар. 19 Мария дезе, бу сöстöрди ончозын кöксине алынып, чеберлеп турган. 20 Кöргöни-укканы учун Кудайды алкап ла мактап, кÿдÿчилер кайра бурулдылар ончозы ангелдиҥ айтканыла болгон. 21 Сегис кÿнниҥ бажында, баланы томдойтон öй jедерде, Ол табылгалакта ангелдиҥ адаганыла Ого Иисус деп ат бердилер.\nИисус Öргööдö\n22 Моисейдиҥ Jасагыла олордыҥ арутанар кÿндери тÿгенерде, баланы Кайраканныҥ алдына тургузарга, Иерусалимге экелдилер. 23 Кайраканныҥ Jасагында анайда ла бичилген «Эр киндиктÿ болуп тун туулганныҥ кажызы ла Кайраканга молjолзын». 24 Олор анайда ок Кайраканныҥ Jасагыла эки кÿÿлечек эмезе кÿÿлениҥ эки балазын тайар учурлу болгон. 25 Ол тушта Иерусалимде Симеон деп кижи jуртаган. Ол акту, ак санаалу кижи болгон, Израильди Кудай аргадаар кÿнди сакып jÿрген. Агару Тын оныҥ бойында болгон. 26 Кудай ийген Христосты кöрбöйинчеҥ öлбöзиҥ деп, ого Агару Тыннаҥ кÿн-эртеде айдылып калган. 27 Агару Тын Симеонды Öргööгö экелди. Кудайдыҥ jаҥын jаҥдаарга, ада-энези Иисус баланы алып келерде, 28 Симеон Оны колго алып, Кудайды алкайла, айтты: 29 — Кайра��ан! Бойыҥныҥ айтканыҥча, эм кулыҥды амырын алганча божодып jатканыҥ бу. 30 Мениҥ кöзим Сениҥ аргадажыҥды кöрди. 31 Оны Сен ончо калыктар алдында белетегеҥ: 32 кара jаҥдуларга ачылтаны, Израиль калыгыҥа мак берип турган jарыкты. 33 Иосиф ле Мария бала керегинде айтканын кайкап уктылар. 34-35 Симеон олорды алкайла, Иисустыҥ энезине, Марияга, айтты: — Бу баладаҥ улам Израильде кöп улус jыгылар, кöбизи öрö турар, сениҥ де jулаҥнаҥ ÿлдÿ öдöр. Бу бала Кудайдыҥ билдизи болор, Ого удура кöп улус туруп чыгар, онызыла олор jÿректеринде алып jÿрген санааларын ачар. 36 Öргööдö анайда ок Ханна jарчы болгон. Ол Асир укту, Фануилдиҥ кызы болгон; бойы бош карып калган. Барган кижизиле jети jыл jуртайла, тул калган. 37 Оноҥ ло бери сегизен тöрт jашка jеткенче тул jÿрген. Öргööдöҥ ырабай, тÿни-тÿжи мÿргÿп, орозо тудуп, Кудайга jалчыланган. 38 Бу öйдö ол базып келеле, Кудайга алкыш jетирип, Кудай Иерусалимди jайымдаарын сакып jÿрген ончо улуска бала керегинде айдып турды. 39 Иосиф ле Мария Кайраканныҥ jаҥын jаҥдайла, Галилейдеги Назарет калазына jанып келдилер. 40 Бала дезе чыдап, кÿчи кирип, ойгорып турган. Кудайдыҥ jакшылыгы Оныҥ Бойында болгон. 41 Иисустыҥ ада-энези jылдыҥ сайын Иерусалимге Пасха байрамга барып туратан. 42 Ол он эки jашту болордо, олор jаҥжыкканыла Иерусалимге байрамдап бардылар. 43 Байрамныҥ кÿндери божоордо, jанып ийдилер, Иисус дезе Иерусалимде артып калды. Ада-энези онызын билбей, 44 Ол öскö улусла кожо келип jаткан деп бодогон. Кÿндик jерди öдöлö, тöрööндöрдиҥ, кöрÿш-таныштардыҥ ортозынаҥ бедирей бердилер. 45 Таппай салала, Оны бедиреп, Иерусалимге бурулдылар. 46 Иисусты ÿч кÿнниҥ бажында Öргööдöҥ таптылар. Ол ÿредÿчилердиҥ айтканын угуп, сурактар берип, олордыҥ ортозында отурган. 47 Уккан улус ончолоры Оныҥ керсÿзин ле карууларын кайкажып тургандар. 48 Ада-энези Оны кöрöлö, алаҥ кайкадылар, энези Ого айтты: — Балам! Бу Сен кайттыҥ, не онойдо кылындыҥ? Адаҥ да, мен де Сени бедиреп, ал-сагышка тÿштис. 49 — Мени не керек бедиредигер? — деп, Ол сурады. — Мен Адамныҥ айлында болотонымды билбедигер бе? 50 Jе олор Оныҥ айтканын оҥдободылар. 51 Иисус ада-энезиле кожо барып, Назаретке келди, олорго сöсуккур jÿрди. Энези дезе Оныҥ айткан сöстöрин jÿрегинде чеберлеп алып jÿрди. 52 Иисус чыдап, ойгорып турды. Кудайдыҥ да, улустыҥ да Ого быйаны тыҥып турган.\nЛукa 3\nКрестеечи Иоанныҥ jарлыктаганы\n1 Бу керек Тиверий каган Римди он бежинчи jыл башкарып jадарда болгон. Ол тушта Понтий Пилат Иудейде, Ирод дезе Галилейде бийлеген, оныҥ Филипп карындажы Итурейде ле Трахонитида тергееде, Лисаний дезе Авилинейде бийлеген. 2 Ханна ла Каиафа улу абыстар болордо, куба чöлдö Захарияныҥ уулы Иоаннга Кудайдаҥ сöс болгон. 3 Ол Иордан-сууны сындай jерлерди эбирип, jарлыктап jÿрген «Кинчектеригер ташталзын деп, Кудайга баштанып, креске тÿжÿгер!» 4 Исаия jарчыныҥ тÿрбегинде бичилгенинче: «Куба чöлдö кыйгырганныҥ ÿни бу: 'Кайраканга jол белетегер, Оныҥ jолдорын тÿс эдигер! 5 Не ле кобы-jик толо берзин, не ле туу ла тöҥ jабызазын, бурулчыктар, орык jолдор тÿзелзин! 6 Ол тужында Кудайдыҥ аргадажын кажы ла кижи кöрÿп ийер'». Креске тÿжерге келген улуска Иоанн айдып турган: — Jыланныҥ ач-ÿрени! Кудайдыҥ келер öйдöги чугулынаҥ кыйыжар jолды слерге кем кöргÿзип берди? 8 Чындаптаҥ кинчегерди алынып, Кудайга баштанганыгарды керекте кöргÿзигер! «Адабыс Авраам» — деп, ичигерде айдарга сананбагар! Айдып турум слерге Кудай бу таштардаҥ Авраамга балдарды jазап берер аргалу. 9 Малта да агаштардыҥ тазылында jадыры jакшы jиилек бÿтпес агашты кезип, отко таштайтан. 10 — Бис нени эдетенис? — деп, улус сурап турарда, 11 олорго каруу jандырган: — Эки чамчалу кижи чамча jогына берзин. Аш-курсакту кижи анайда ок этсин. 12 Креске тÿжерге албанчылар база келген. — Ÿредÿчи, бис нени эдетенис? — деп, олор сурагандар. 13 Иоанн олорго: — Улустаҥ артык неме некебегер — деген. 14 Анайып ок jуучылдар: — Бис нени эдетенис? — деп сурагандар. Ол айткан: — Кемди де тарындырбагар, тöгÿндеп бурулабагар, ишjалыгарла болорзыныгар. 15 Сакылтада jÿрген улус «Шак бу кижи Христос болды ба?» — деп, ончозы ичинде Иоанн керегинде сананып турган. 16 Jе Иоанн ончозына айткан: — Мен слерди суула крестеп jадым. Jе менеҥ кÿчтÿзи келедири, мен Оныҥ öдÿгиниҥ буузын да чечерге турбазым. Ол слерди Агару Тынла, отло крестеер. 17 Оныҥ кÿреги колында, Ол идиргенин арутап, буудайын алмарына урар, саламын дезе, öчпöс отко таштап, öртööр. 18 Иоанн улусты анайып ла кöп öскö дö сöстöрлö бÿдÿндирип, Сÿÿнчилÿ Jар jарлап jÿрген. 19 Тöрт тöчинниҥ бирÿзин башкарган Ирод бойыныҥ карындажыныҥ абакайы Иродиаданы алганы учун, öскö дö jарабас кылыктары учун Иоанн оны бурулап турган. 20 Ирод дезе, база бир jарабас керек эдип, Иоаннды тÿрмелеп койгон.\nИисустыҥ креске тÿшкени\n21 Улус ончозы креске тÿжÿп турарда, Иисус база креске тÿжеле, мÿргÿп турарда, кöк-теҥери ачылып, 22 Агару Тын, эт-канныҥ кеберин алынып, кÿÿле чилеп Оныҥ ÿстине тÿжÿп келди, теҥеридеҥ ÿн угулды: — Сен Мениҥ сÿÿген Уулым, Сенде Мениҥ jакшылыкту табым!\nИисустыҥ ада-öбöкöлöри\n23 Иисус Кудайга jалчыланып баштаарда, одус jаш кирелÿ болгон. Оны улус Иосифтиҥ уулы, Илийдиҥ jеен уулы деп бодогон. 24 Оныҥ арткан ада-öбöкöлöри Матфат, Левий, Мелхий, Ианнай, Иосиф, 25 Маттафий, Амос, Наум, Еслим, Наггей, 26 Мааф, Маттафий, Семей, Иосих, Иодай, 27 Иоаннаҥ, Рисай, Зоровавел, Салафиил, Нирий, 28 Мелхий, Аддий, Косам, Елмодам, Ир, 29 Иисус, Елиезер, Иорим, Матфат, Левий, 30 Симеон, Иуда, Иосиф, Иоанам, Елиаким, 31 Мелеай, Меннай, Маттафай, Нафан, Давид, 32 Иессей, Овид, Вооз, Салы, Наассон, 33 Аминадав, Админ, Арния, Есром, Фарес, Иуда, 34 Иаков, Исаак, Авраам, Фарра, Нахор, 35 Серух, Рагав, Фалек, Евер, Салы, 36 Каинан, Арфаксад, Сим, Ной, Ламех, 37 Мафусал, Енох, Иаред, Малелеил, Каинан, 38 Енос, Сиф, Адам, Кудай.\nЛукa 4\nИисусты ченегени\n1 Иисус Агару Тын алынып, Иорданнаҥ jанып келе��де, Тын Оны куба чöлгö алып барды. 2 Анда Ол тöртöн кÿнниҥ туркунына кöрмöскö ченетти, бу кÿндерде нени де jибеди, учында аштай берди. 3 Кöрмöс Ого айтты: — Сен Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, бу ташка jакарып ий, калаш боло берзин. 4 Иисус каруу jандырып, айтты: — Кижи jаҥы— Кижи jаҥыс калаш jип тирÿ jÿрер эмес jе Кудайдыҥ не ле сöзиле тирÿ jÿрер. деп бичилген сöс бар. 5 Кöрмöс Оны бийикке кöдÿрип, орчылаҥныҥ ончо каандыктарын элес эттире кöргÿзип, 6 Ого айтты: — Булардыҥ ончозыныҥ бажын билериҥ, магын Сеге берейин. Мыныҥ ончозы меге берилген ине, кемге берейин дезем, берип jадым. 7 Анайдарда, меге бажырар болзоҥ, ончозы Сенийи болор. 8 Иисус каруу jандырды: — Менеҥ кеде тайыл, сатана! Бичилген сöс бар «Кудайыҥ Кайраканга бажыр, jаҥыс Ого jалчылан». 9 Кöрмöс Оны Иерусалимге апарып, Öргööниҥ канадына тургузала, айтты: — Сен Кудайдыҥ Уулы болзоҥ, мыны тöмöн калып ий. 10 Бичилген jок беди «Сени чеберлеп jÿрзин деп, Бойыныҥ ангелдерине jакарар. 11 Будыҥ ташка бÿдÿрилбезин деп, Сени кол бажына алып баргылаар». 12 Иисус каруу jандырды: Кудайыҥ Кайраканды ченебе — деп айдылган. 13 Ончо ченелтезин туузылтала, кöрмöс бир кезекке Иисустаҥ jÿре берди.\nИисустыҥ jарлыктаганы\n14 Тыннаҥ кÿч алынала, Иисус Галилейге бурулды. Ол керегинде табыш эбире jерлерге текши jайылды. 15 Олордыҥ синагогаларында улус ÿретти, ончолоры Оны макка чыгарып турдылар. 16 Ол Назарет алтайына келди. Бойыныҥ jаҥынча суббот кÿнде синагогага кирип, Чийим кычырарга öрö турды. 17 Ого Исаия jарчыныҥ тÿрбегин алып бердилер. Ол тÿрбекти jайа тудуп, мынайда бичилген jерди таап алды: 18 «Кайраканныҥ Тыны — Мениҥ Бойымда. Ол Мени майлап, тÿреҥи улуска Сÿÿнчилÿ Jар jетирзин деп, олjого киргендерге jайым керегинде, сокорлорго кöстöри jарыйтаны керегинде jарлазын деп ийген. Мени Ол базынчыкта jÿргендерди божотсын, 19 Кайраканныҥ быйанду jылы jедип келгенин jарлазын деп ийген». 20 Тÿрбекти тÿрÿп, синагоганыҥ jалчызына табыштырып, отура берди. Синагогадагылар ончолоры Оноҥ кöс албай турдылар. 21 Иисус олорго айдып баштады: — Мында айдылган, слер уккан сöстöр бÿгÿн бÿтти. 22 Ончолоры мыныҥ чынын керелеп, Оныҥ айткан jакшылык сöстöрин кайкажып, «Бу Иосифтиҥ уулы эмес беди?» — деп, сурап турдылар. 23 Ол айтты: — «Эмчи, бойыҥды бойыҥ jас» деген кеп сöсти Меге айтпай кайдарыгар, «Бистиҥ укканыбысча, Капернаумда нени эткен эдиҥ, мында, алтайыҥда, база анайда эт» дешкейигер. 24 Jе чынын айдадым слерге кандый да jарчыны алтайында jуутпай jадылар. 25 База чынын айдып турум слерге Илия тужында ÿч jыл алты ай теҥери бöктöлип, ончо jерлерде ачана-торо болордо, Израильде кöп тул ÿй улус болгон. 26 Jе Илия олордыҥ кемизине де эмес, jаҥыс Сидонныҥ jуугындагы Сарептада jаткан тул ÿй кижиге ийилген. 27 Анайып ок Елисей jарчы тужында Израильде капкаш баалулу улус кöп болгон, jе Сирияныҥ кижизи Нееманнаҥ öскö, олордыҥ бирÿзи де аруталбаган. 28 Мыны угала, синагогадагылар ончозы аткыйлана берди. 29 Тура jÿгÿрижип, Оны каладаҥ алып чыгала, jардаҥ ийде салып ийерге, кала турган кырдыҥ ÿстине апардылар. 30 Jе Ол кöп улустыҥ ортозынча öдÿп, jÿре берди.\nОору-jоболду улусты jасканы\n31 Иисус Галилей калазы Капернаумга келип, суббот кÿнде улус ÿретти. 32 Оныҥ ÿредÿзин кайкап турдылар, нениҥ учун дезе Оныҥ айткан сöстöринде jаҥ бар болгон. 33 Синагогада кара jелбиске туттурган, öзöк-буурында шилемирлÿ кижи болгон. Байа кижи тыҥ кыйгыра берди: 34 — Эй, Сениҥ бисте не керегиҥ бар, Назаретте jерлÿ Иисус? Сен бисти öлтÿрерге келдиҥ бе? Кем болгоныҥды билер турум, Сен — Кудайдыҥ Агарузы! 35 Jе Иисус: — Унчукпа, бу кижидеҥ чык! — деп, кара jелбиске jакарды. Шилемир оору кижини улустыҥ ортозына jыга базып, ого каршу jетирбей, öзöк-буурынаҥ чыга берди. 36 Ончолорыныҥ куды чыгып, бой-бойлорына айдыжып турдылар: — Бу не сöс? Ондо jаҥ ла кÿч бар, Ол кара jелбистерге jакарып ийгенде, олор чыга бергилейт! 37 Иисус керегинде табыш эбире jерлерге текши jайылды. 38 Синагогадаҥ чыгала, Ол Симон-эшке кирди. Симонныҥ кайын энези дезе эди изип-кÿйÿп, оорып jаткан. Ого болушсын деп сурадылар. 39 Иисус ого эҥчейип, ооруга jакарып ийди. Ол jазылып, бу тарый öрö туруп, олорго jалчыланып jÿрди. 40 Кÿн бадып барадарда, jÿзÿн-jÿÿр оору-jоболду улусты Иисуска экелип турдылар. Ол кажызына ла колын салып алкап, jазып турды. 41 — Сен — Кудайдыҥ Уулы! — деп кыйгырганча, анайда ок шилемирлер де кöп улустаҥ чыгып турдылар. Ол дезе, Мен Христос болгонымды билип турганыгарды айтпагар — деп, олорго jакарып турды. 42 Тÿш боло берерде, Ол чыгып, аалга jерге jÿре берди. Кöп улус Оны бедиреп барды. Табала, олордоҥ барбазын деп, сурап турдылар. 43 Jе Ол айтты: — Кудайдыҥ Каандыгыныҥ Сÿÿнчилÿ Jарын Мен öскö дö jерлерге jарлаар учурлу. Мениҥ ийилген керегим ол. 44 Анайып Ол Иудейдиҥ синагогаларында jарлыктап jÿрди.\nЛукa 5\nБаштапкы ÿренчиктер\n1 Бир кÿн Иисус Геннисарет кöлдиҥ jаказында jÿрерде, улус Кудайдыҥ сöзин угарга, кысталыжып турган. 2 Ол кöлдö турган эки кемени кöрÿп ийди. Балыкчылар дезе, кемелеринеҥ чыгып, шÿÿндерин чайбап, jунуп тургандар. 3 Ол Симондыйы болгон бир кемеге отурып, jараттаҥ эмеш кеде jÿссин деп сурады. Оноҥ улусты кемедеҥ ÿреде берди. 4 Ÿредип божойло, Симонго айтты: — Кöлдиҥ тереҥ деген jерине jÿс, анда шÿÿндегер. 5 Симон Ого айтты: — Ÿредÿчи! Бис тÿниле иштенип, неме тутпадыс, jе Сениҥ айтканыҥча, шÿÿнди таштайын. 6 Шÿÿндегилеп, ума jок кöп балык туттылар, керек дезе шÿÿндери jыртылып турды. 7 Келип болушсын деп, öскö кемедеги нöкöрлöрине кол jаҥыдылар. Олор jÿзÿп келдилер. Кемениҥ экилезин балыкла толтырарда, кемелер чöҥÿп баштады. 8 Мыны кöрöлö, Симон-Петр Иисустыҥ алдына чöгöдöп, айтты: — Менеҥ кеде бар, Кайракан, мен кинчектÿ кижи эдим! 9 Олор туткан балыктыҥ кöбине Симонныҥ ла оныла кожо болгондордыҥ коркыжы келген, 10 анайда ок Симонныҥ нöкöрлöри — Зеведей уулдары Иаков ло Иоанныҥ. Jе Иисус Симонго: — Коркыба, — деди, — бÿгÿннеҥ ала улус тударыҥ. 11 Олор кемелерин jаратка чыгарып, бар-jогын артырып койоло, Оны ээчий бастылар.\nКапкаш баалулу кижини jасканы\n12 Иисус бир калада jÿрерде, бастыра бойы капкаш баалулу кижи келди. Иисусты кöрöлö, Оныҥ алдына кöҥкöрö jыгылып, jалына берди: — Кайракан, мени арутайын дезеҥ, арутап ийериҥ! 13 Иисус колын сунуп, ого тийеле, айтты: — Арутайын, ару бол. Ол ло тарый капкаш баалу сойылып, тÿже берди. 14 Кижиге неме айтпазын деп, Иисус ого jакыды. — Абыска барып кöрÿн — деди. — Аруталганыҥ учун Моисейдиҥ jакарганыла тайылга эт, улуска кере болзын. 15 Jе Иисус керегинде табыш там jайылды, Оныҥ айткан сöзин угарга, оору-jоболын jастырарга, ума jок кöп улус келип турды. 16 Ол дезе, аалга jерлерге барып, мÿргÿÿр болды.\nКурулып калган кижини jасканы\n17 Бир кÿн Иисус ÿредип турарда, Галилейдиҥ ле Иудейдиҥ ончо jерлеринеҥ, база Иерусалимнеҥ келген фарисейлер ле jасакчылар анда ок отургандар. Иисуста Кайраканныҥ улусты jазар кÿчи болгон. 18 Бир кезик улус курулып калган кижини тöжöккö салганча экелдилер. Оны ÿйге кийдирерге, Иисустыҥ алдына салып берерге албаданып турдылар. 19 Улустыҥ кöбине ÿйге кирип болбой салала, оныҥ ÿстине чыгып, тежик эделе, оныла оору кижини улустыҥ ортозына, Иисустыҥ чике алдына тöжöгиле катай тÿжÿрип ийдилер. 20 Иисус олордыҥ бÿдÿп турганын кöрöлö, айтты: — Кижи, кинчектериҥ ташталып туру. 21 Бичикчилер ле фарисейлер бойлоры ортодо табыштылар «Кудайды мынайып jамандап турган бу не кижи? Кинчекти Кудайдаҥ öскö кем таштаар аргалу?» 22 Иисус олордыҥ ичиндеги санаазын билип, айтты: — Слер не анайда сананып jадыгар? 23 Не деп айдарга jеҥил «Кинчектериҥ ташталып туру» — деерге бе, эмезе: «Тур, базып jÿр» — деерге бе? 24 Jе Кижи Уулында jер ÿстинде кинчектерди таштайтан jаҥ барын слерди билзин деп, анайда айттым — дейле, курулып калганга баштанды — Сеге айдадым: тур, тöжöгиҥди алып, айлыҥа jан. 25 Онызы ол бойынча олордыҥ алдына туруп, jаткан тöжöгин алып, Кудайды мактап, jана берди. 26 Ончолоры алаҥ кайкажып, Кудайды мактадылар. Коркып калган бойлоры, айдыжып турдылар: — Бÿгÿн бис саҥ башка кайкамчылу немелер кöрдибис!\nЛевийди кычырып алганы\n27 Мыныҥ кийнинде Иисус чыгып, Левий деп албанчы калан jуур jеринде отурганын кöрöлö, — Мени ээчий бас! — деди. 28 Онызы ончо немезин артырып койоло, öрö туруп, Оны ээчий басты. 29 Левий айлында Ого jаан кÿндÿ-кÿрее этти. Анда олорло кожо кыйын отурган кöп албанчылар ла öскö дö улус болгон. 30 Фарисейлер ле бичикчилер дезе кимиректенип, Оныҥ ÿренчиктерине айдып турдылар: — Слер албанчыларла, кинчектÿлерле кожо не керек ичип-jип jадыгар? 31 Иисус олорго айтты: — Эмчини кадык улус эмес, оору улус керексиир. 32 Мен Кудайга баштансын деп, актуларды эмес, кинчектÿлерди кычырарга келгем.\nОрозо керегинде сурак\n33 Бичикчилер ле фарисейлер Иисуска айттылар: — Иоанныҥ ÿренчиктери улам сайын орозо тудуп, мÿргÿп jат, фарисейлердийи база. Сенийи дезе ичип-jип jадылар. 34 Иисус олорго айтты: — Колту кожо jÿргенде, тойчыларды орозолодып болороор бо? 35 Jе колтуны олордоҥ айрып алар кÿндер келер, ол тушта, ол кÿндерде олор орозо тудар. 36 Оноҥ олорго укаа сöс айтты: — Jаҥы кийимнеҥ тилим кезип, эски кийимге jамабайтан. Анайткажын, jаҥы кийим де jыртылар, jаҥы jамачы эски кийимге де jарабас. 37 Jаҥы аракыны эски тажуурга урбайтан. Анайткажын, jаҥы аракы тажуурды jара тебер, аракызы да тöгÿлер, тажууры да ÿрелер. 38 Карын, jаҥы аракыны jаҥы тажуурга уратан. 39 Эски аракыны ичкен кижи ол тарыйында jаҥызын ичпес, эскизи артык — деер.\nЛукa 6\nСуббот кÿн керегинде сурак\n1 Суббот кÿнде Иисус аш салган кырала базып бараткан. Ÿренчиктери мажакты ÿзÿп, уужайла, jип тургандар. 2 Фарисейлердиҥ кезиги айдышты: — Суббот кÿнде этпести не керек эдип турганыгар? 3 Иисус каруу jандырды: — Давид бойы да, кожо jÿргендери де аштайла, нени эткен эди, кычырбаган бедигер? 4 Ол Кудайдыҥ байзыҥына киреле, ыйык калашты бойы алып jиген, кожо jÿргендерине де берген. Байагы калашты дезе абыстардаҥ öскö кемниҥ де jиир учуры jок болгон. 5 Оноҥ айтты: — Кижи Уулы — суббот то кÿнниҥ бийи. 6 База бир суббот кÿн Ол синагогага кирип, улус ÿретти. Анда оҥ колы кургап калган кижи болгон. 7 Бичикчилер ле фарисейлер Иисусты бурулаар шылтак бедиреп, оны суббот кÿнде jаскай не деп, аjыктап турдылар. 8 Jе Иисус олордыҥ сагыжын билип, кургап калган колду кижиге айтты: — Öрö туруп, улустыҥ ортозына чык. Байа кижи туруп, ичкери öтти. 9 Иисус олорго айтты: — Мен слердеҥ сурап угайын: суббот кÿнде нени эдер керек? Jакшыны ба, эмезе jаманды ба? Кижиниҥ jÿрÿмин аргадаар ба, эмезе кыйар ба? 10 Олорды ончозын аjыктап, байагы кижиге: — Колыҥды сун — деди. Ол сунды, колы су-кадык боло берди. 11 Бичикчилер ле фарисейлер калjуурып, Иисусты канайып ийели деп, шÿÿшкилеп турдылар.\nОн эки апостолды талдап алганы\n12 Ол кÿндерде Иисус мÿргÿÿйин деп кырга чыгып, тÿниле Кудайга мÿргÿген. 13 Таҥ адарда, ÿренчиктерин Бойына кычырып алып, олордыҥ ортозынаҥ он эки кижи талдап, апостолдор деп адады. 14 Олор: Симон, оны Петр деп адады, оныҥ Андрей карындажы, Иаков ло Иоанн, Филипп ле Варфоломей; 15 Матфей ле Фома, Алфей уулы Иаков ло Зилот дейтен Симон; 16 Иаков уулы Иуда ла Иуда Искариот, соҥында садынып ийери ол болгон.\nКежик берип турган jакылталар\n7 Иисус олорло кожо кырдаҥ тÿжÿп, тÿс jерге турды. Кöп ÿренчиктери, база Иудей ичинеҥ, Иерусалимнеҥ, Тир ле Сидонныҥ талай jаказындагы jерлеринеҥ камык улус кожо болгон. 18 Олор Иисусты угарга, оору-jоболынаҥ jазыларга келгендер. Кара jелбистерге кыйнаткан бойлоры jазылып тургандар. 19 Ончолоры Ого тийип ийерге jÿткÿген, нениҥ учун дезе, Оноҥ кÿч чыгып, ончолорын jазып турган. 20 Ол ÿренчиктери jаар кöрÿп, айтты: — Тÿреҥилер кежиктÿ Кудайдыҥ Каандыгы слердийи. 21 Эмди аштап jÿргендер кежиктÿ слер тойорыгар. Эмди ыйлап jÿргендер кежиктÿ слер каткырарыгар. 22 Кижи Уулы учун улус слерди jаман кöрÿ��, айрып, айткылап, адыгарды jамандап турза, кежиктÿ болгоныгар ол. 23 Ол кÿнде сÿÿнигер, jыргагар, нениҥ учун дезе теҥеридеги кайралыгар улу! Олордыҥ адалары jарчыларга анайып ок эдип jÿрген эдилер. 24 Слерге дезе, байларга, ачу-корон! Слер jедер коодыгарга jединип алганыгар. 25 Эмди öткÿре тойу jÿргендерге, ачу-корон! Слер аштап торолорыгар. Эмди каткырып jÿргендерге, ачу-корон! Слер ыйлап, сыктарыгар. 26 Слерди ончо улус jакшылап айткажын, слерге ачу-корон! Олордыҥ адалары тöгÿн jарчыларга анайып ок эдип jÿргендер. 27 Jе угуп турган слерге айдадым öштÿлеригерди сÿÿп jÿрÿгер, слерди jаман кöргöндöргö jакшыгар jетирип jÿрÿгер; 28 слерди каргагандарды алкап jÿрÿгер, слерди jамандагандар учун мÿргÿп jÿрÿгер. 29 Jаагыҥа тажыган кижиге база бир jаагыҥды тöгöп бер; катанчыгыҥды блаап jаткан кижиге чамчаҥды да аларга буудак этпе. 30 Сенеҥ сурап турган кажы ла кижиге — бер, сенийин алган кижидеҥ — кайра некебе. 31 Слерге улус кандый болзын дезегер, бойыгар да олорго андый ок болугар. 32 Слерди сÿÿп тургандарды сÿÿп турган болзогор, слерге нениҥ учун алкыш-быйан айдатан? Кинчектÿлер де олорды сÿÿп тургандарды сÿÿп jадылар. 33 Слерге jакшызын jетирип тургандарга jакшыгарды jетирип турган болзогор, ол учун слерге кандый алкыш-быйан? Кинчектÿлер де анайда эдип jадылар. 34 Ойто jандырып бергедий ижемjилÿ улуска тöлÿге берип турган болзогор, слерге кандый алкыш-быйан? Кинчектÿлер де кинчектÿлерге ордынча ойто аларым деп берип jадылар. 35 Jе слер öштÿлеригерди сÿÿп jÿрÿгер, кайра аларым деп сакыбай, jакшыгарды jетиригер, тöлÿге беригер. Ол тушта слерге улу кайрал болор, Öрö Турганныҥ уулдары болорыгар, нениҥ учун дезе Ол jакшызы jок то, jаман да улуска быйанзак. 36 Адагар улуска буурсак эди, слер де буурсак болугар. 37 Jаргылабагар, слерди де jаргылабас; бурулабагар, слерди де бурулабас; jаманды таштагар, слердийи де ташталар; 38 беригер, слерге де берилер: jакшы кемле, тыктап, тепсеп, эдегеерге толо уруп бергилеер. Кандый кемjÿле кемjииригер, анайып ла бойыгарга кемjилер. 39 Иисус олорго анайда ок укаа сöс айтты: — Сокор сокорды jединип jÿрер бе? Экилези орого тÿжер эмес пе? 40 Ÿренчик ÿредÿчизинеҥ бийик болбос, jе ÿренеле, ÿредÿчизиндий ок болор. 41 Карындажыҥныҥ кöзиндеги тегенекти не кöрÿп jадыҥ, бойыҥныҥ кöзиҥдеги тоормошты дезе сеспейдиҥ бе? 42 Эмезе, кöзиҥдеги тоормошты бойыҥ кöрбöй jадып, «Карындаш, кöзиҥнеҥ тегенекти чыгарып ийейин» — деп, канайып айдарыҥ? Эки jÿстÿ! Озо бойыҥныҥ кöзиҥнеҥ тоормошты чыгар, ол тушта карындажыҥныҥ кöзинеҥ тегенекти канайып чыгарарын кöрÿп аларыҥ. 43 Jакшы агаштаҥ jаман jиилек бÿтпейтен, jаман агаштаҥ jакшы jиилек бÿтпейтен. 44 Не ле агашты бÿткен jиилегинеҥ таныйтан. Смокваны тегенектеҥ jуубайтан, виноградты тегенектÿ кырчыннаҥ тербейтен. 45 Jакшы кижи jÿрегинде jакшыны чеберлеген jеринеҥ jакшызын алып чыгар; jаман кижи дезе jÿрегинде jаманды чеберлеген jеринеҥ jаманын алып чыгар. Кижиниҥ jÿреги неле толо, оозынаҥ чыгары ол. 46 Слер, айтканымды этпес бойыгар, Мени «Кайракан! Кайракан!» деп не айдадыгар? 47 Меге келип, айткан сöзимди угуп, оны бÿдÿрип jÿрген кижи кемге тÿҥейин слерге айдып берейин: 48 ол тура туткан кижиге тÿҥей. Байа кижи jерди тереҥжиде казып, тураныҥ тöзин ташка салган. Чайык чыгып, турага табарган, jе оны jайрадып болбогон, нениҥ учун дезе ол чынык тудулган. 49 Сöзимди угарын угуп, оны бÿдÿрбегени, туразын тöзöлгö jокко, jердиҥ бойына туткан кижиге тÿҥей. Турага суу табарарда, ол бу тарый аҥтарыла берген, байагы тураныҥ jемирилгени коркышту болгон.\nЛукa 7\nJÿс бажыныҥ jалчызын jасканы\n1 Угуп турган улуска айдар сöзин туузылтала, Иисус Капернаумга кирди. 2 Jÿс бажыныҥ карузыган jалчызы оорып, öлÿп jаткан. 3 Ол Иисус керегинде угала, Оны келип, jалчызын jассын деп сурап, иудейлердиҥ jаандарын ийди. 4 Олор Иисуска келип, сурап айттылар: — Сен мыны ого эдериҥе туруп jат 5 ол калыгысты сÿÿп jат, биске синагога тудуп берген. 6 Иисус олорло кожо барды. Ол jÿс бажыныҥ айлына jууктап келерде, онызы наjыларын ийип, айттырып ийди «Кайракан, Бойыҥды jоботпо! Айлым ичине Сени кийдирерге турбас кижи эдим. 7 Оныҥ да учун Сеге бойым барарга турбазым деп бодогом. Jе сöс айт, jалчым jазылар. 8 Бажым билер бийлÿ де болзом, меге башкарткан черÿчилдерим бар. Кажы бирÿзин 'бар' дезем, барар; бирÿзин 'кел' дезем, келер; jалчымды 'оны эт' дезем, эдер». 9 Иисус мыны угала, бу кижиге кайкады, кайра баштанып, кийнинче келип jаткан улуска айтты — Айдып турум слерге: мынайда бÿдÿп турганды Израильдеҥ де таппадым. 10 Элчилер jанып келзе, jалчы jазылып калтыр.\nТул ÿй кижиниҥ уулын тиргискени\n11 Мыныҥ кийнинде Иисус Наин деп калага барды. Оныла кожо ÿренчиктери ле кöп улус барып jаткан. 12 Каланыҥ каалгазына jууктап келерде, энезиниҥ сок jаҥыс уулыныҥ сööгин чыгарып jаткандар. Ÿй кижи дезе тул болгон, оныла кожо каладаҥ кöп улус барып jаткан. 13 Оны кöрöлö, Кайракан ого буурсап, «Ыйлаба» — деди. 14 Базып келеле, межикке колыла тийди. Апарып jаткан улус токтой тÿшти. Иисус: — Уулчак, айдып турум сеге: тур! — деди. 15 Öлгöн кижи öҥдöйип, отурып алды, оноҥ эрмектене берди. Иисус оны энезине берип ийди. 16 Ончо улус сÿрекей коркып, — Ортобыстаҥ улу Jарчы чыкты, Кудай Бойыныҥ калыгына келип барды! — дежип, Кудайды алкап турдылар. 17 Иисус керегинде табыш Иудей ичине, оны эбире ончо jерлерге таркады.\nКрестеечи Иоанныҥ сурагы\n18 Иоанныҥ ÿренчиктери кöргöн-укканын ончозын ого айдып бердилер. 19 Иоанн ÿренчиктериниҥ экÿзин кычырып алып, «Келер дегени Сен бе, айса öскöни сакыйлы ба?» — деп сурап угарга, Иисуска ийди. 20 Олор Иисуска келип, — «Келер дегени Сен бе, айса öскöни сакыйлы ба?» — деп, сурап угарга, бисти Крестеечи Иоанн Сеге ийди — дедилер. 21 Бу öйдö Иисус кöп улусты оорудаҥ ла jоболдоҥ, кара jелбистердеҥ jазып, кöп сокорлордыҥ кöзин jарыдып ийген. 22 Ол Иоанныҥ ÿренчиктерине айтты: — Барып, кöргöн-укканыгарды Иоаннга айдыгар сокорлордыҥ кöзи jарыйт, аксактар базып jÿргÿлейт, капкаш баалулу улус аруталат, ÿскерлер угат, öлгöндöр тирилет, тÿреҥилерге Сÿÿнчилÿ Jар jарлалат. 23 Эреҥистелбей Меге бÿткен кижи кежиктÿ. 24 Иоанныҥ элчилери jÿре берерде, Ол улуска Иоанн керегинде айда берди: — Куба чöлгö нени кöрöргö jÿрдигер? Салкынга jайкаткан кулузынды ба? 25 Jе нени кöрöргö jÿрдигер? Торко-маҥдык кийген кижини бе? Jе jазалду jараш кийим кийгендер, сайрап jаткандар каанныҥ öргööзинде jÿргилейт. 26 Нени кöрöргö jÿрдигер? Jарчыны ба? Эйе, айдып турум слерге ол jарчыдаҥ jаан. 27 Бу мынайда ол керегинде бичилген: «Бат, Сениҥ алдыҥнаҥ ангелимди ийип jадым, ол jолыҥды Сениҥ алдыҥнаҥ белетеп койор». 28 Айдып турум слерге: ÿй кижидеҥ туулгандар ортодо Иоаннаҥ jааны jок, jе Кудайдыҥ Каандыгында кичÿ дегени, оноҥ jаан. 29 Уккан ончо улус, албанчылар да, Кудайдыҥ чындыгын алынып, Иоаннга келип, креске тÿшкендер. 30 Фарисейлер ле jасакчылар дезе, бойлорында Кудайдыҥ табын jектеп, Иоаннга барып креске тÿшпегендер. 31 Бу ÿйениҥ улузын кемге тÿҥдеп айдайын? Олор кемге тÿҥей? 32 Олор тепсеҥде отурып, мынайда кыйгырыжып турган балдарга тÿҥей «Слерге сыбыскы тарткан эдибис, jе слер биjелебедигер; слерге сыгыт сарын сарнаган эдибис, jе слер ыйлабадыгар». 33 Крестеечи Иоанн келип, курсак jибесте, аракы ичпесте, «Оныҥ öзöк-буурында шилемир бар» — дейдигер. 34 Кижи Уулы келди, jиирин jиди, ичерин ичти. «Кöргÿлегер, курсакчыл ла аракызак кижи бу, албанчылардыҥ ла кинчектÿлердиҥ наjызы ол» — дейдигер. 35 Jе Ойгорлык Ойгорлыктыҥ ончо керектериле акталган.\nТöлöттирбеген тöлÿ керегинде\n36 Фарисейлердиҥ бирÿзи Иисусты бойыла кожо курсак jизин деп сураган. Ол фарисей-эшке кирип, кыйын отурып алган. 37 Jе бат, ол каланыҥ ÿй кижизи, кинчектÿ бойы, Оныҥ фарисей-эште отурганын угала, jараш jытту майлу ак балкаштаҥ эткен jыракы экелди. 38 Оныҥ кийнине, буды jанына туруп, ыйлап, Оныҥ будын кöзиниҥ jажыла jунуп, чачыла арчып, окшоп, jараш jытту майла майлап турды. 39 Мыны кöрöлö, Оны айлына кычырган фарисей ичинде айдынды «Ол jарчы болгон болзо, Ого кем, кандый ÿй кижи тийип турганын билер эди, ол кинчектÿ ÿй кижи ине». 40 Jе Иисус ого айтты: — Симон! Мен сеге бир неме айдарга турум. Ол: — Айт, Ÿредÿчи — деди. 41 Иисус айтты: — Тöлÿге береечиге эки кижи тöлÿлÿ болгон: бирÿзи — беш jÿс динарий, экинчизи — бежен. 42 Jе олордыҥ тöлööр акчазы jок болордо, ол экилезин тöлöттирбеген. Анайдарда, олордыҥ кажызы оны артык сÿÿр? 43 — Мен бодозом, кöбин тöлöттирбегени — деп, Симон каруу jандырды. Иисус: — Сен чын сананып jадыҥ — деди. 44 Оноҥ ÿй кижиге бурулып, Симонго айтты: — Бу ÿй кижини кöрÿп туруҥ ба? Мен сениҥ айлыҥа келдим, сен будым jунар суу бербедиҥ. Ол дезе, кöзиниҥ jажыла будымды jунуп, чачыла арчыды. 45 Сен Мени окшободыҥ, ол дезе Мен келгеннеҥ бери будымды окшоп божободы. 46 Сен бажымды майлабадыҥ, ол дезе будымды jараш jытту майла сÿркÿштеди. 47 Оныҥ учун айдып турум се��е ол кöп сÿÿген учун, оныҥ кöп кинчектери ташталып туру. Кемниҥ ас кинчеги ташталза, оныҥ сÿÿри де ас. 48 Оноҥ ÿй кижиге: — Кинчектериҥ ташталып туру — деди. 49 Иисусла кожо кыйын отурган улус «Кинчекти де таштайтан бу кем андый?» — деп, ичинде айдынып турдылар. 50 Jе Ол ÿй кижиге айтты: — Бÿдÿп турганыҥ сени аргадап алды. Амырыҥ алып, jÿре бер.\nЛукa 8\n1 Мыныҥ кийнинде Иисус Кудайдыҥ Каандыгыныҥ Сÿÿнчилÿ Jарын jарлап, калалар ла jурттар сайын jÿрди. Оныла кожо он эки ÿренчик, 2 кара jелбистердеҥ ле оору-jоболдоҥ Ол jаскан бир кезик ÿй улус jÿргендер öзöк-буурынаҥ jети шилемир чыккан Магдалина дейтен Мария; 3 Иродтыҥ айлы-jуртын башкарган Хузаныҥ абакайы Иоанна, база Сусанна ла öскö дö кöп улус. Олор Иисуска ла ÿренчиктерге бары-jогыла болужып тургандар.\nAш ÿрендеечи керегинде\n4 Кöп улус jуулыжып, ончо калалардаҥ Иисуска келгилеп турарда, Ол укаа сöс айтты: 5 — Аш ÿрендеечи бойыныҥ ÿренин ÿрендеерге чыккан. Ол ÿрендеп турарда, ÿренниҥ кезиги jол куйнуна тÿшкен. Оны тепсеп койгондор, теҥериниҥ куштары чокып койгон. 6 Кезиги ташту jерге тÿшкен. Кылгазы öзÿп, чык jокко кургап калган. 7 Кезиги тегенектÿ jерге тÿшкен. Тегенек öзÿп, оны туй базып койгон. 8 Кезиги дезе jакшы jерге тÿшкен. Öскÿлеҥ болуп, ÿрендегенине кöрö jÿс катап кöп тÿжÿм берген. Айдып божойло, ÿнин бийиктедип «Кулакту кижи уксын!» — деди. 9 Ÿренчиктери бу укаа сöстиҥ учурын сурадылар. 10 Ол айтты: — Слерге Кудайдыҥ Каандыгыныҥ jажыттарын билери берилген, öскö улуска дезе укаалап айдатан — олор кöрзö дö, кöрбöй, укса да, аайлабай jадылар. 11 Бу укаа сöстиҥ учуры мындый: ÿрен — ол Кудайдыҥ сöзи. 12 Jол куйнуна тÿшкени — сöсти угуп тургандары. Олор бÿдÿп, аргадалбазын деп, олорго соҥында кöрмöс келип, jÿректеринеҥ сöсти алып барат. 13 Ташту jерге тÿшкени — ол сöсти угала, сÿÿнип кöксине алынган улус. Jе олор, тазыл jок бойлоры, кыска öйгö бÿдÿп, ченелте болгондо, jана тÿшкилейт. 14 Тегенектÿ jерге тÿшкени — ол сöсти уккан улус. Jе jадынды кичеейтени, jööжöгö тартылатаны, сайрап jÿрери олорды туй базып койот, олор öзÿм алынып болбойт. 15 Jакшы jерге тÿшкени — ол сöсти угала, быйанду ла ару jÿрегинде чеберлеп алып jÿрген улус. Чыдамкай болгондо, олор тÿжÿм берет. 16 Jарыткышты камысканда, оны айак-казанла бÿркебейтен эмезе орынныҥ алдына тургуспайтан. Карын, ÿйге кирген улус jарыкты кöрзин деп, немениҥ ÿстине тургузатан. 17 Jарталбай калар jажыт jок, jарлалбай, тыштына чыкпай калар туйук неме jок. 18 Анайдарда, канайда угуп турганыгарды аjарыгар. Кемде бар, ого берилер, кемде дезе jок, оныҥ бар деп сананганы да айрылар.\nИисустыҥ энези ле карындаштары\n19 Иисуска энези ле карындаштары келди, jе улустыҥ кöбине Ого jууктап болбой салдылар. 20 — Энеҥ ле карындаштарыҥ Сени кöрöргö, тышкары тургулары — деп, Ого jетирдилер. 21 Ол айтты: — Кудайдыҥ сöзин угуп, Оныҥ сöзинче кылынып jÿргендер — Мениҥ энем ле карындаштарым ол.\nJотконды сыныктырганы\n22 Бир кÿн Иисус ÿр��нчиктериле кожо кемеге отурып, «Кöлдиҥ ол jанына кечели» — деди. Олор jÿзÿп ийдилер. 23 Jÿскилеп барадарда, Ол уйуктап калды. Кенетийин кöлгö куйун тÿшти, кемеге суу кирип, олор jеткерде болдылар. 24 Базып келип, Оны ойгозып, айттылар: — Jааныбыс! Jааныбыс! Чöҥÿп барадырыс! Ол öрö туруп, салкынга ла толкуга jакарып ийерде, олор токтоп, тымый берди. 25 — Слердиҥ бÿдÿп турганыгар кайда? — деп, Ол ÿренчиктеринеҥ сурады. Коркып, кайкап калган ÿренчиктер бой-бойлорына айдыжып турдылар: — Салкынга да, сууга да jакарганда, олор Ого уккур болуп турганда, бу кем болотон?\nШилемирге туттурган кижини jасканы\n26 Олор Галилейдиҥ одожындагы Гадара ороонына кечип чыктылар. 27 Иисус jаратка чыгып келерде, Ого каланыҥ бир кижизи туштады. Ол шилемирге туттурган кижи болгон, тапту узак öйгö кийим кийбеген, айылда эмес, сööк салар куй-таштарда jаткан. 28 Иисусты кöрöлö, ол кыйгырып, Оныҥ алдына jыгылып, jаан ÿнденип, айтты: — Иисус, Öрö турган Кудайдыҥ Уулы, мени кайдайын деп туруҥ? Сени jайнап турум мени кыйнаба! 29 Ол мынайып айткан, нениҥ учун дезе, бу кижидеҥ чыксын деп, Иисус кара jелбиске jакарып ийген. Кара jелбис оны узак öйгö кыйнап келген. Оны корулап, кынjылап, кижендеп те турза, jе ол кÿлÿни ÿзÿп, шилемирге сÿрдÿрип, аалга jерлерде jÿрген. 30 Иисус оныҥ адын сураарда, ол «Тÿмен черÿ» — деди, нениҥ учун дезе оныҥ öзöк-буурына кöп шилемирлер кирген. 31 Таамыныҥ тÿбине тÿжÿгер дебезин деп, олор jалына бердилер. 32 Анда ок кырда кöп ÿÿр чочколор одордо jÿргÿлеген. Шилемирлер олордыҥ öзöк-буурына барып кирерге, Иисустаҥ jöп сурадылар. Ол jöбин берди. 33 Шилемирлер кижидеҥ чыгып, чочколордыҥ öзöк-буурына барып кирдилер. Ÿÿр кажаттаҥ кöлгö калып, чöҥö берди. 34 Кÿдÿчилер не болгонын кöрöлö, сыр-jÿгÿрикте барып, каладагы ла jурттардагы улуска айттылар. 35 Улус не болгонын кöрöргö чыктылар. Иисуска келип кöрзö, öзöк-буурынаҥ шилемирлер чыккан байагы бир кижи кийим-тудумду, санаазы ордында, Иисустыҥ будыныҥ jанында отурды. Олордыҥ коркыжы келди. 36 Кöргöн улус дезе шилемирлÿ кижи канайда аргадалганын олорго айдып бердилер. 37 Гадараны эбире jаткан улус ончозы сÿрекей коркыганына Иисусты олордоҥ jÿре берзин деп сурадылар. Ол кемеге отурып, кайра jÿзÿп ийди. 38 Öзöк-буурынаҥ шилемирлер чыккан кижи дезе кожо барарга суранган. Jе Иисус оны божодып, айткан: 39 — Айлы-jуртыҥа jанып, Кудай сеге нени эткенин айдып бар. Онызы барып, Иисус ого кандый кöпти эткенин кала ичине jарлап jÿрди.\nОору ÿй кижини jасканы ла кызычакты тиргискени\n40 Иисус буруларда, улус Оны jуудып алды, нениҥ учун дезе Оны ончозы сакып турган. 41 Jе бат, синагоганыҥ jааны Иаир деп кижи келди. Ол Иисустыҥ будыныҥ алдына jыгылып, Оны айлыма кир деп, jайнап сурай берди, 42 нениҥ учун дезе оныҥ он эки jаш кирелÿ кара jаҥыс кызычагы божоп jаткан. Иисус барып jадарда, улус Оны кыстап турды. 43 Улустыҥ ортозында эди-канынаҥ он эки jыл кан келип, шыралап jÿрген ÿй кижи болгон. Ол эмчилерди керип, ар-jööжöзин короткон, jе оны кем де jазып болбогон. 44 Jе бат, байагы ÿй кижи Иисустыҥ кийнинеҥ базып келип, Оныҥ кийиминиҥ эдегине тийип ийди. Бу тарый кан келери токтой берди. 45 — Меге кемигер тийди? — деп, Иисус сурады. Ончолоры тийбедис дешкилеп турарда, Петр ла Иисусла кожо jÿргендер айдышты: — Ÿредÿчи, улус Сени курчай туруп, кыстап jат. Айдарда, Меге кемигер тийди деп, незин сурайдыҥ? 46 Jе Иисус: — Меге кем де тийген, — деди, — Менеҥ кÿч чыкканын сестим. 47 Ÿй кижи jажырып болбогонын билип, тыркыражып базып келеле, Оныҥ алдына jыгылды, Ого не керектÿ тийгенин, канайып ол тарыйынча jазылганын ончо улус алдында Ого айдып берди. 48 Иисус ого: — Кызым, бÿдÿп турганыҥ сени аргадап алды. Амырыҥ алып, jÿре бер — деди. 49 Ол мынайда айдып турганча, синагоганыҥ jаанынаҥ бир кижи келип, — Кызычагыҥ jада калды, Ÿредÿчини jоботпо — деди. 50 Jе Иисус мыны угала, Иаирге айтты: — Коркыба, jаҥыс бÿт, ол аргадалар. 51 Ÿйге келеле, Петрдаҥ, Иаков ло Иоаннаҥ, база кызычактыҥ ада-энезинеҥ öскö кижи кийдирбеди. 52 Ончо улус ый-сыгытта болгон. Jе Ол айтты: — Ыйлабагар, ол öлбöгöн, уйуктап jат. 53 Ол öлÿп калганын билип, Иисусты шооттылар. 54 Иисус дезе, оны колынаҥ тудуп, ÿнин бийиктедип, айтты: — Кызычак, тур! 55 Онызы тыны ойто кирип, ол бойынча туруп келди. Иисус оны азыразын деди. 56 Оныҥ ада-энези алаҥ кайкадылар. Иисус дезе, не болгонын улуска айтпазын деп, олорго jакарды.\nЛукa 9\nОн экÿни ийгени\n1 Иисус он экÿни алдырып, олорго ончо шилемирлердиҥ бажын билер, оору-jоболды jазар кÿч ле jаҥ берди. 2 Кудайдыҥ Каандыгы керегинде jарлазын, оору улусты jассын деп, олорды ийип, 3 айтты: — Jолго неме албагар тайак та, баштык та, калаш та, акча да; артык кийим алып jÿрбегер. 4 Кажы бир айылга тÿшсегер, анда артып, оноортынаҥ jолго атаныгар. 5 Слерди кайда jуутпаза, ол каладаҥ барып jада, олорго удура кере эдип, будыгардаҥ тоозынды кактагар. 6 Олор барып, jурттарды эбирип, кайда ла Сÿÿнчилÿ Jар jарлап, оору улусты jазып jÿрдилер. 7 Тöрт тöчинниҥ бирÿзин башкарган Ирод Иисустыҥ нени эдип jÿргенин ончозын угала, алаҥ кайкады, нениҥ учун дезе кезиктери «Бу Иоанн, ол тирилген», 8 кажылары: «Илия келген», öскöлöри «Jебрен jарчылардыҥ бирÿзи тирилген» — дешкен. 9 Jе Ирод айткан «Иоанныҥ бажын мен кезе чаап койгом. Бу мындый кайкамчылу керектерди кем эдет болбогой?» Иродтыҥ Оны кöрöр кÿÿни келип турган.\nБеш муҥ кижини тойдырганы\n10 Апостолдор jанып келеле, нени эткендерин Иисуска айдып бердилер. Иисус олорды jаҥыс бойлорын алганча, Вифсаида дейтен кала jаар jÿре берди. 11 Jе улус билип, ээчий барды. Иисус олорды jуудып алып, олорло Кудайдыҥ Каандыгы керегинде эрмектешти, эмдеерин керексиген улусты jасты. 12 Эҥир кирип бараткан. Он экÿ Ого базып келип, айттылар — Улусты божот, олор эбире jаткан jурттарга барып, конор-тÿнеер jер ле jиир курсак таап алзын, бу дезе аалга jер эди. 13 Jе Ол: — Слер олорды азырагар — деди. — Бисте беш болчок калаштаҥ ла эки болчок балыктаҥ öскö неме jок — деп, ÿренчиктер каруу jандырды. — Айса барып, бу улустыҥ ончозына курсак садып алалы ба? 14 Анда беш муҥ кире кижи болгон. — Улусты беженнеҥ jергелей отургызыгар — деп, Иисус олорго jакыды. 15 Анайда эдип, ончолорын отургызып ийдилер. 16 Иисус дезе, беш болчок калашты ла эки болчок балыкты алып, теҥери öрö кöрöлö, алкады, олорды сындырала, улуска ÿлезин деп, ÿренчиктерге берди. 17 Ончозы jиди, тойды. Jигенниҥ арткан-калганын он эки каламага jууп алдылар. Ззртр йдл? 18 Бир катап Иисус jаҥыскандыра мÿргÿп турарда, Ого ÿренчиктери келди. Иисус олордоҥ сурады: — Улус Мени кем дешкилейт? 19 Олор каруу jандырдылар: — Сени Крестеечи Иоанн дежет, кезиктери Илия, кезиктери дезе jебрен jарчылардыҥ бирÿзи тирилген дешкилейт. 20 Ол сурады: — Слер Мени кем дейдигер? Петр: — Сен — Кудайдыҥ Христозы — деди. 21 Jе Ол мыны кижиге айтпазын деп, кату jакарала, 22 айтты: — Кижи Уулы кöп кыйналар учурлу, jаандар, улу абыстар ла бичикчилер Оны jектеп койор, Оны öлтÿргилеп койор, ÿчинчи кÿнде дезе Ол тирилер учурлу. 23 Оноҥ ончолорына айтты: — Мени ээчий барайын дегенигер, бойынаҥ бойы мойноп, бойыныҥ кере тартыратан агажын кажы ла кÿн алганча, Мени ээчий барзын. 24 Jÿрÿмин аргадайын дегени, онызын jылыйтар. Меге болуп jÿрÿмин jылыйтканы дезе, онызын аргадап алар. 25 Jер-телекейде не бардыҥ ончозын табала, jе бойын бойы öлтÿрип эмезе бойын jылыйтып салза, кижиге не туза? 26 Кем Менеҥ, Мениҥ айткан сöзимнеҥ уйалар болзо, Кижи Уулы Бойыныҥ, Аданыҥ ла агару ангелдердиҥ магын алганча келгежин, ол кижидеҥ уйалар. 27 Чынын айдадым слерге: мында тургандардыҥ кезиги Кудайдыҥ Каандыгын кöрбöйинче öлбöс.\nИисустыҥ кубулганы\n28 Мынайда айтканныҥ кийнинде, сегис кÿнниҥ бажында Иисус Петрды, Иоанн ла Иаковты алганча, мÿргÿÿрге кырга чыкты. 29 Ол мÿргÿп турарда, чырайы кубулды, кийими агарып, мызылдай берди. 30 Jе бат, Оныла эки эр эрмектежип турды. Олор Моисей ле Илия болгондор. 31 Теҥериниҥ магыла jаркындалганча келип, олор Иисустыҥ Иерусалимде бÿдÿретен керектериниҥ учын куучындажып тургандар. 32 Петр ла оныла кожо болгон улус дезе уйкуга jыга бастырып койгондор. Jе ойгонып келеле, Оныҥ магыныҥ jаркынын, Ого коштой эки эр турганын кöрÿп ийдилер. 33 Байагы улус барарга jадарда, Петр Иисуска айтты: — Ÿредÿчи, биске мында макалу! Ÿч чадыр тудалы бирÿзин Сеге, бирÿзин Моисейге, бирÿзин дезе — Илияга. Нени айдып турганын ол бойы да билбес болгон. 34 Айдып турганча, булут чыгып, олорды кöлöткöлöп ийди. Булутка кирген бойлоры, коркый бердилер. 35 Булуттаҥ ÿн угулды: — Бу Мениҥ Уулым, Мениҥ талдап алганым. Оны угугар! 36 Ÿн угулбай барарда, Иисус ойто jаҥыскан артты. Ÿренчиктер мыны jажытта тудуп, нени кöргöндöрин ол кÿндерде кемге де айтпадылар.\nКара jелбиске туттурган уулчакты jасканы\n37 Эртезинде олор кырдаҥ тÿшкÿлеп келерде, Иисусты кöп улус уткып чыкты. 38 Кенетийин улус ортодоҥ бир кижи: — Ÿредÿчи! — деп, кыйгырып ийди. — Сени jайнап, сурап турум, мениҥ уулымды келип кöр! Ол мениҥ сок jаҥыс уулым болор! 39 Jелбис оны туткактаганда, ол кенетийин кыйгырып баштайт, тытпактадып, оозынаҥ кöбÿк ажынып турат. Оны чек кыйнайла, jÿк арайдаҥ айрылат. 40 Jелбисти чыгара сÿрÿгер деп, ÿренчиктериҥди айбылагам, jе олор болуп албады. 41 Иисус: — Э-э, бÿтпес, балыр ÿйе! — деди. — Слерле кожо канчазын jÿрейин? Слерге канчазын чыдажайын? Уулыҥды бери экел! 42 Онызы келип jатканча, шилемир оны jерге jыга базып, калтырада берди. Jе Иисус кара jелбиске jакарып, уулчакты jазала, адазына берип ийди. 43 Кудайдыҥ кÿчин ончолоры кайкажып турдылар. Ончо улус Иисустыҥ эдип jÿргенин кайкажып турарда, Ол Бойыныҥ ÿренчиктерине айтты: 44 — Айтканымды лаптап угугар Кижи Уулы кижилердиҥ колына берилер. 45 Jе олор бу сöстöрди аайлабадылар, олорго бу сöстöр туйук болуп, оныҥ учурын оҥдободылар. Сурап угарга дезе коркып тургандар.\nКем улу-jаан?\n46 Кемизи улу-jаан деп, ÿренчиктер ортодо блааш-тартыш болгон. 47 Иисус дезе, олордыҥ jÿрегинде алып jÿрген сагыжын билип, бир баланы колго алып, Бойыныҥ алдына тургузып, 48 айтты: — Меге болуп бу баланы jуудып алганы, Мени jуудып турганы ол. Мени jуутканы дезе, Мени Ийгенди jуутканы ол. Ортогордо эҥ кичÿгер, улу болоры ол. 49 Айдарда, Иоанн айтты: — Ÿредÿчи! Сениҥ адыҥды адап, шилемирлерди чыгарып турган кижини кöрдибис. Ол бисле кожо jÿрбей турган учун оны токтодып салдыс. 50 Иисус: — Токтотпогор — деди. — Слерге удура эмес кижи слер учун ине.\nИерусалим jаар барган jолдо\n51 Теҥериге алылар кÿндери jууктап келедерде, Иисус Иерусалим jаар барар деп шÿÿп, 52 Бойыныҥ алдынаҥ элчилер ийди. Олор Ого керектÿ не-немени белетеп койорго, бир самар jуртка келдилер. 53 Jе Оны jуутпадылар, нениҥ учун дезе Ол Иерусалим jаар барып jаткан. 54 Мыны кöрöлö, ÿренчиктер Иаков ло Иоанн айттылар — Кайракан! Кÿÿниҥ бар болзо, теҥеридеҥ от тÿжÿп, буларды öртöп салзын деп айдалы ба? 55 Jе Иисус олор jаар бурулып, олорды токтодып койды. Бойыгарда кандый тын барын билбей jадыгар — деди. — Кижи Уулы дезе, кижиниҥ тынын кыйарга эмес, аргадаарга келген. 56 Айдарда, олор öскö jуртка бардылар.\nИисусты ээчий канайып барар?\n57 Jолой бир кижи Иисуска айтты: — Сен кайдаар да барзаҥ, Сени ээчий барарым. 58 Иисус ого айтты: — Тÿлкÿ болзо ичегендÿ, куш болзо уйалу. Кижи Уулыныҥ дезе баш та jöлööр jери jок. 59 Öскö кижиге дезе айтты: — Мени ээчий бар. Онызы: — Кайракан! — деди. — Мен озо адамныҥ сööгин jууп койорго барып келейин бе? 60 Jе Ол ого айтты: — Öлгöн улус öлгöндöриниҥ сööгин бойлоры jуузын. Сен дезе барып, Кудайдыҥ Каандыгыныҥ Сÿÿнчилÿ Jарын jарла. 61 База бир кижи айтты: — Кайракан! Мен Сени ээчий барарым, jе озо барып, айылдагы улусла jакшылажып алайын ба? 62 Jе Иисус ого айтты: — Салдага колын салала, кайра аjыктанып турган кижи, Кудайдыҥ Каандыгына ижемjизи jок.\nЛукa 10\nJетен эки ÿренчигин ийгени\n1 Мыныҥ кийнинде Кайракан база jетен эки ÿренчик ��алдап алды. Бойы барайын деген ончо калалар ла jурттар сайын олорды Бойыныҥ алдынаҥ экидеҥ ийип, 2 айтты: — Кезер кыра кöп эди, ишчилер дезе, ас. Анайдарда, кыраныҥ Бийине jайнагар, кыразына ишчилер ийзин. 3 Барыгар! Бат, слерди бöрÿлер ортодо jÿрер кураандарды чылап ийип jадым. 4 Таар да, баштык та, öдÿк те албагар, jолдо улусла эзендешпегер. 5 Кажы бир айылга кирзегер, озо баштап «Бу айылга амыр!» — дегер. 6 Анда амырдыҥ кижизи бар болгожын, амырыгар ого jедер, jок болгожын, бойыгарга бурулар. 7 Ол айылда артып, бары-jогын ичип-jигер, нениҥ учун дезе иштеп jÿрген кижи ижи учун кайралын алар учурлу. Айылдаҥ айылга кöчÿп jÿрбегер. 8 Кажы бир калага келзегер, слерди jуудып алып, неле кÿндÿлезе, оны jигер. 9 Андагы оору улусты jазып, «Кудайдыҥ Каандыгы слерге jууктап келди!» — деп, олорго айдыгар. 10 Кажы бир калага келзегер, слерди jуутпаза, оромго чыгала, айдыгар 11 «Слердиҥ калагардаҥ будыбыска jапшынган тоозынды да слерге кактап турубыс. Андый да болзо, Кудайдыҥ Каандыгы слерге jууктап келгенин билип jÿрÿгер!» 12 Айдып турум слерге бу калага кöрö ол кÿн Содомго jеҥил болор! 13 Ачу-корон сеге, Хоразин! Ачу-корон сеге, Вифсаида! Слерде эдилген кайкалдар Тир ле Сидондо эдилген болзо, олор самтар кеп кийип, баштарына кубал сееп, туку качан Кудайга баштанар эди. 14 Оныҥ учун Jаргы тужында Сидон ло Тирге слерге кöрö jеҥил болор. 15 Сен де, Капернаум, теҥериге jетире бийиктединген бойыҥ, таамыга jетире jабызаарыҥ. 16 Слерди угуп турганы, Мени угуп турганы ол. Слерди jектеп турганы, Мени jектеп турганы ол. Мени jектеп турганы дезе, Мени Ийгенди jектеп турганы ол. 17 Jетен эки ÿренчик сÿÿнчилÿ jанып келеле, айттылар: — Кайракан, Сениҥ адыҥды адап jакарганыста, шилемирлер де биске багып турдылар! 18 Ол айтты: — Сатана jалкын чылап теҥеридеҥ келип тÿшкенин кöрдим. 19 Бат, Мен слерге jыландардыҥ ла скорпиондордыҥ ÿстине базар, öштÿлерди jеҥер jаҥ берип jадым, слерге не де каршузын jетирип болбос. 20 Jе jелбистер слерге багып турганына сÿÿнбегер, ады-jолыгар теҥериде бичилгенине сÿÿнигер! 21 Бу тужында Иисус Агару Тыннаҥ сÿÿнчи алып, айтты: — Ада, теҥери ле jердиҥ Кайраканы! Мыны ойгорлордоҥ ло керсÿлердеҥ jажырала, кичÿлерге ачканыҥ учун, Сеге баш болзын! Эйе, Ада, jакшылыкту табыҥ андый болгон эди. 22 Адамнаҥ ончозы Меге берилген. Уулы кем болгонын Адазынаҥ öскö кем де билбес, Уулынаҥ öскö Адазы кем болгонын кем де билбес, анайда ок Уулы кемге ачар кÿÿндÿ, ол билер. 23 Оноҥ ÿренчиктерине бурулып, олорго аҥылап айтты: — Слердиҥ кöрÿп турганыгарды кöргöн кöстöр кежиктÿ. 24 Айдып турум слерге кöп jарчылар ла каандар кöрÿп jÿргенеерди кöрöйин дейле, кöрбöй калгандар, угуп jÿргенеерди угайын дейле, укпай калгандар.\nБыйанду самар кижи керегинде\n25 Бир jасакчы öрö туруп, Иисусты ченеп, сурады: — Ÿредÿчи, мöҥкÿ jÿрÿмдÿ болорго, нени эдейин? 26 Иисус оноҥ сурады: — Jасакта не деп бичилген? Оноҥ сен нени кычырдыҥ? 27 Байагы кижи каруу jандырды: — «Кудайыҥ Кайраканды бастыра jÿрегиҥле, бастыра jулаҥла, бастыра кÿчиҥле, бастыра санааҥла сÿÿп jÿр». База: «Бойыҥды сÿÿгеҥдий, jуугыҥды сÿÿп jÿр». 28 Иисус ого айтты: — Айтканыҥ jолду. Анайда ла эдип jÿр, jÿрÿм jÿрериҥ. 29 Jе ол актанайын деп, Иисустаҥ сурады: — А мениҥ jуугым кем? 30 Иисус каруу jандырып, айтты: — Бир кижи Иерусалимнеҥ Иерихон jаар барып jадала, тонокчыларга туттурган. Тонокчылар оны jылаҥаштап, jарым тындуга артырала, jÿре бергендер. 31 Ол jолло бир абыс барып jаткан. Jе оны кöрöлö, кöндÿре öдö берген. 32 Анайып ок бир левит ол jерге келип, кöрöлö, кöндÿре öдö конгон. 33 Бир самар кижи дезе, jортып барадала, оны кöрÿп, ичи ачыган. 34 Базып келеле, шырказын аракыла jунуп, майла сÿртеле, таҥып берген. Эштегине миндиреле, айылчы тÿжер ÿйге экелип, оны кичееген. 35 Эртезинде дезе атанар башта эки динарий чыгарып, ÿйдиҥ ээзине берип, айткан «Бу кижини кичее. Артык акча коротсоҥ, бурулзам, тöлöп берерим». 36 Тонокчыларга туттурган бу кижиниҥ jуугы ол ÿчÿниҥ кажызы болгон деп сананып туруҥ? 37 Jасакчы «Ого быйаны jеткени» — деди. Айдарда, Иисус айтты: — Бар, сен де анайда эдип jÿр.\nМария ла Марфа\n38 Jолдо барадып, Иисус бир jуртка келди. Анда Марфа деп ÿй кижи Оны айлына кийдирди. 39 Марфада Мария деп сыйын болгон. Онызы Иисустыҥ будыныҥ jанына отурып, Оныҥ сöзин тыҥдап турган. 40 Марфа дезе, jаан кÿндÿ-кÿрее эдерге кичеенип, базып келеле, айтты: — Кайракан, сыйным мени иштезин деп, jаҥыскан артырып койгонын кöрбöй туруҥ ба? Оны меге болушсын дезеҥ? 41-42 Иисус дезе ого каруу jандырды: — Марфа! Марфа! Сен кöпти эдерге кичеенип, шакпырап jадыҥ, jе jÿк jаҥыс неме керек. Мария дезе jакшылыкту ÿлÿÿзин талдап алды, оны кем де айрып болбос.\nЛукa 11\nКанайда мÿргÿйтени керегинде\n1 Иисус бир jерде мÿргÿп турган. Мÿргÿп божоордо, ÿренчиктериниҥ бирÿзи Ого айтты: — Кайракан, Иоанн бойыныҥ ÿренчиктерин ÿреткени чилеп, бисти де мÿргÿÿрге ÿрет. 2 Иисус олорго айтты: — Мÿргÿп турганыгарда, мынайда айдыгар: Теҥеридеги Адабыс! Адыҥ Сениҥ агарулалзын, Каандыгыҥ Сениҥ келзин! Канайып теҥериде, анайып jерде де табыҥ Сениҥ болзын. 3 Кÿнÿҥ сайынгы калажысты кажы ла кÿн берип тур. 4 Кинчектеристи ташта, нениҥ учун дезе биске тöлÿлÿ не ле кижиниҥ jаманын бис те таштап jадыс. Jеткерге бисти кийдирбе, jе jаманнаҥ бисти аргада.\nСуранып jÿрген наjы керегинде\n5 Иисус оноҥ айтты: — Кажы бирÿгерде наjы бар болзын. Ого тÿн аразында келип, мынайда айткан болдыгар «Наjым, меге тöлÿге ÿч болчок калаш бер. 6 Айлыма jолго jÿрген наjым тÿшти, оны азыраар курсак jок». 7 Онызы дезе айыл ичинеҥ мынайда айтпай кайтсын: «Мени шакпыратпа. Эжигим бöктÿ, балдарым мениле кожо орында jаткылары. Туруп, сеге берип болбозым». 8 Айдып турум слерге: наjы болгон адында ол туруп, калашты бербезе де, турумкай болзогор, ого туруп, нени сураганаарды ончозын алып берерге келижер. 9 Мен де айдып турум слерге сурагар — слерге берилер, бедирегер — таап аларыгар; токулд��дыгар — слерге ачып бергилеер. 10 Сураган кижи алат, бедирегени табат, токулдатканга ачып берер. 11 Кемигер, ада болгон бойы, уулы балык сурагажын, балыктыҥ ордына ого jылан алып берер? Уулы калаш сурагажын, ого таш алып берер ада ортогордо табылар ба? 12 Jымыртка сурагажын, ого скорпион алып берер? 13 Анайдарда, jаман бойыгар, балдараарга jакшыны берерин билер болзогор, анчада ла Теҥеридеги Ада Оноҥ сурап турган улуска Агару Тынды берер!\nИисус па айса Веельзевул ба?\n14 Бир катап Иисус тил jок шилемирди чыгарган. Шилемир чыгарда, тил jок кижи эрмектене берген, улус алаҥ кайкаган. 15 Кезиктери дезе айдышты: — Ол шилемирлерди шилемир бийи Веельзевулдыҥ кÿчиле чыгара сÿрÿп турбай. 16 Кажылары дезе, Оны ченеп, теҥеридеҥ билди кöргÿс — дежип турдылар. 17 Jе Иисус олордыҥ ичиндеги сагыжын билип, айтты: — Бойынаҥ бойы бöлÿнишкен каан jурты ээн калар; бойынаҥ бойы бöлÿнишкен биле jайрадылар. 18 Сатана бойынаҥ бойы бöлÿнзе, оныҥ каандыгы чыдажып турар беди? Слер дезе Мени шилемирлерди Веельзевулдыҥ кÿчиле чыгара сÿрÿп турбай — дейдигер. 19 Веельзевулдыҥ кÿчиле шилемирлерди чыгара сÿрÿп турган болзом, слердиҥ уулдарыгар кемниҥ кÿчиле чыгара сÿрÿп jат? Оныҥ учун олор слерге jаргычылар болор. 20 Jе шилемирлерди чыгара сÿрÿп турганым Кудайдыҥ кÿчинеҥ болзо, слерге Кудайдыҥ Каандыгы jеткени бу туру. 21 Кÿчтÿ кижи мылтык тудунып, айылын каруулдаза, оныҥ jööжöзи бÿдÿн болор. 22 Ого бойынаҥ кÿчтÿ кижи табарып, оны jеҥзе, ол тушта оныҥ иженген мылтыгын айрып, тоноп алганын ÿлеп берер. 23 Мениле кожо эмези, Меге удура болгоны ол. Мениле кожо jуубаганы, кородып турганы ол. 24 Кара jелбис кижиниҥ öзöк-буурынаҥ чыкканда, энчÿ бедиреп, суу jок jерлерде тенип jÿрет. Таппай салала, «Чыгып барган айлыма бурулатам» — дейле, 25 барып кöрзö, айлы сибирилген, jуунадылган болот. 26 Барып, бойынаҥ jаман öскö jети jелбис ээчиткенче келет, кирип, анда jуртай бергилейт. Байагы кижиге мынызы башкызынаҥ коомой болор. 27 Ол мыны айдып турарда, улус ортодоҥ бир ÿй кижи ÿнин бийиктедип, — Сени алып jÿрген карын, Сени эмискен эмчек кежиктÿ! — деди. 28 Jе Ол айтты: — Кудайдыҥ сöзин угуп, бÿдÿрип jÿргени кежиктÿ! 29 Улус кöптöҥ jуулыжып турарда, Ол айда берди: — Кал, кинчектÿ ÿйе бу. Ол билдилер бедирейт. Jе Ионаныҥ билдизинеҥ öскö, ого билди берилбес. 30 Иона Ниневияныҥ калыгына билди болгондый, Кижи Уулы да бу ÿйеге билди болор. 31 Тÿштÿктиҥ абакай-кааны Jаргы болор кÿн бу ÿйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар ол Соломонныҥ ойгор сöзин угайын деп, jака jердеҥ келип jÿрген эди. Jе бат, мында Турганы Соломонноҥ jаан. 32 Ниневияныҥ улузы Jаргы болор кÿн бу ÿйениҥ улузыла кожо туруп, олорды бурулаар. Олор Ионаныҥ jарлыктаганын угала, кинчегин алынып, Кудайга баштанган эдилер. Jе бат, мында Турганы Ионадаҥ jаан. 33 Jарыткышты камысканда, оны туйук jерге эмезе табак алдына тургуспайтан. Карын, ÿйге кирген улус jарыкты кöрзин деп, оны немениҥ ÿстине тур��узатан. 34 Эт-кан jарыткыжы — кöс. Кöзиҥ ару болзо, ончо эди-каныҥ да jарык болор, кöстöҥ коомой болзоҥ, эди-каныҥ да карачкы болор. 35 Аjыктап кöр: ичиҥдеги jарык карачкы болуп калбазын! 36 Эди-каныҥ ончо jарык болзо, карачкы jери jок болзо, jарыткыш jарыгы сени jарыткандый, ончо бойыҥ jарык болор.\nФарисейлер ле jасакчылар керегинде\n37 Иисус айдып божоордо, бир фарисей Оны айлына ажанарга кычырды. Ол келип, кыйын отурды. 38 Фарисей дезе, Оныҥ ажанар алдында колын jунбаганын кöрÿп, кайкады. 39 Jе Кайракан ого айтты: — Слер, фарисейлер, айак-казанаардыҥ тыштын арчып jадыгар, ичигер дезе тоношло, jаманла толо. 40 Керсÿ эместер! Тыштын бÿдÿрген Бойы, ичин де бÿдÿрген эмес пе? 41 Ичигерде не барынаҥ тиленип алган неме эдигер, ол тужында слерде ончозы ару болор! 42 Jе слерге, фарисейлер, ачу-корон! Слер мятаныҥ, рутаныҥ, не ле маала ажыныҥ онынчы ÿлÿÿзин берип jадыгар, jе Кудайдыҥ jаргызын ла сÿÿжин ундып jадыгар. Мыны да эдер, оны да ундыбас керек. 43 Слерге, фарисейлер, ачу-корон! Слер синагогаларда ичкери öдÿп отурарын, тепсеҥдерде уткыдарын jакшызынып jадыгар. 44 Слерге ачу-корон! Слер сööк салар темдектелбеген оро ошкожыгар улус онызын билбей, ÿстиле базып jÿргÿлейт. 45 Jасакчылардаҥ кем де Ого айтты — Ÿредÿчи! Мынайда айдып, бисти де тарындырып jадыҥ. 46 Jе Ол айтты: — Jасакчы болгон слерге де ачу-корон! Слер улуска апарарга эп jок jÿктер артадыгар, бойыгар дезе олорго сабарыгардыҥ бирÿзин де тийгиспейдигер! 47 Слерге ачу-корон! Слер jарчыларга сööк салар jерлер тудуп jадыгар, олорды дезе адаларыгар öлтÿрген! 48 Онызыла слер адаларыгардыҥ эткен керегин jарадып турганыгарды керелейдигер адаларыгар jарчыларды öлтÿрген, слер дезе олорго сööк салар jерлер тудуп jадыгар. 49 Оныҥ учун Кудайдыҥ Ойгоры айткан «Олорго jарчылар ла апостолдор ийерим. Олор булардыҥ кажыларын öлтÿрер, кажыларын дезе сÿрÿп ийер. 50 Телекей бÿдердеҥ ала тöгÿлген jарчылардыҥ каны бу ÿйедеҥ некелзин 51 Авельдиҥ канынаҥ ала тагыл ла Öргöö ортозында öлтÿрткен Захарияныҥ канына jетире». Эйе, айдып турум слерге мынызы бу ÿйедеҥ некелер! 52 Слерге, jасакчыларга, ачу-корон! Слер билгирдиҥ тÿлкÿÿрин алып алганыгар: ого бойыгар да кирбейдигер, кирейин деген улуска да буудак эдедигер. 53 Иисус jÿре берди. Оноҥ ло бери бичикчилер ле фарисейлер Ого ачынып, кöп сурактар берип, 54 Оны бурулаарга, айткан сöзинеҥ jик табарга, умзанып турдылар.\nЛукa 12\n1 Ол öйдö тÿмен улус jуулып, кысталыжып турарда, Иисус озо ÿренчиктерине айдып баштады: — Фарисейлердиҥ ачыткызынаҥ чеберленигер, онызы эки jÿстÿ болоры. 2 Ачылбай калар туйук неме jок, jарталбай калар jажыт jок. 3 Оныҥ учун карачкыда айтканыгар, jарыкта угулар, айыл ичинде кулакка айтканыгар, айылдыҥ jабынчызынаҥ jарлалар.\nКемнеҥ коркыйтан\n4 — Слерге дезе, наjыларыма, айдып турум эт-канды öлтÿреле, öскö нени де эдер аргазы jоктоҥ коркыбагар. 5 Jе кемнеҥ коркыйтанын слерге айдып берейин: öлтÿреле, таамыга тÿжÿрер jаҥы бардаҥ коркыгар. Эйе, айдып турум слерге оноҥ коркыгар! 6 Беш болчок боро кучыйакты эки оок jес акчага садатан эмес беди? Jе Кудай олордыҥ бирÿзин де ундыбаган. 7 Слердиҥ дезе бажыгардыҥ кылы да ончозы тоололып калган. Анайдарда, коркыбагар слер кöп кучыйактардаҥ баалу! 8 Айдып турум слерге: кем Мени jарадып турганын улус алдына айтса, оны Кижи Уулы да jарадып турганын Кудайдыҥ ангелдери алдына айдар. 9 Улус алдында кем Менеҥ jана тÿшсе, Кижи Уулы Кудайдыҥ ангелдери алдында байагы кижидеҥ jана тÿжер. 10 Кижи Уулына удура сöс айтканы ташталар, Агару Тынды jамандап айтканы дезе, ташталбас. 11 Слерди синагогаларга, jамылуларга ла jаҥдарга алып келгежин, канайда коруланарыс, нени айдарыс деп санааркабагар. 12 Агару Тын ол тушта нени айдарына слерди ÿредер.\nБир бай керегинде\n13 Улустыҥ ортозынаҥ бир кижи Иисуска айтты: — Ÿредÿчи, карындажыма айт, энчини мениле ÿлешсин. 14 Иисус ол кижиге: — Слерди jаргылаарга эмезе энчигерди ÿлештирерге Мени кем туткан? — дейле, 15 улуска баштанды: — Ачаптанып неме jуурынаҥ чеберленигер, — кижиниҥ jÿрÿми jööжöзиниҥ элбегинеҥ камаанду эмес. 16 Оноҥ укаа сöс айтты: — Бир бай кижиниҥ кыразында jакшы аш бÿткен. 17 «Эм канайдайын? — деп, ол сананган. — Ажымды урар jерим jок». 18 Оноҥ айткан: «Мынайда эдедим: алмарларымды оодып, оноҥ jаандарын тудадым, ончо ажымды, бар jööжöмди ого jууп койодым. 19 Оноҥ jулама айдадым: 'Jулам! Белетеп алган курсагыҥ, jööп алган байлыгыҥ узак öйгö jедер: амыра, ичип-jи, jырга'». 20 Jе Кудай ого айткан: «Сананбас! Бу тÿнде jулаҥды алып баргылаар. Белетеп алганыҥ кемге jедижер?» 21 Кудайга байыбай, бойына байлык jууган кижиле андый болуп jат.\nJÿрÿмигерди кичееп санааркабагар\n22 Иисус ÿренчиктерине айтты: — Оныҥ учун айдып турум слерге: jÿрÿмигерди кичееп, нени jиирис, эди-каныгарды кичееп, нени кийерис дебегер. 23 Jÿрÿм курсактаҥ баалу, эт-кан кийимнеҥ баалу. 24 Кускундарды кöрÿгер олор аш чачпайдылар, кеспейдилер, jööжö сугар jери де jок, алмарлары да jок, jе Кудай олорды азырап jат. Слер дезе куштардаҥ канча кире артык! 25 Кемигер кичеенип, jÿрÿмин бир де саатка узадып болор? 26 Асты да болзо, бойыгарга эдип болбозыгарда, öскöзин не кичееп jадыгар? 27 Чомур чечектердиҥ öзÿп турганын кöрÿгер иштебей де, иирбей де jадылар. Jе айдып турум слерге Соломон до бойыныҥ бастыра магында олордыҥ бирÿзи де чилеп кийинбеген. 28 Бÿгÿн öзÿп, эртен отко ташталатан jалаҥныҥ öлöҥин Кудай анайда кийиндирип турган да, слерди оноҥ артык кийиндирер эмес пе, бÿтпестер! 29 Нени jиирин, эмезе нени ичерин бедиребегер, ого санааркабагар. 30 Мыныҥ ончозын бу телекейдиҥ улузы бедирейт. Адагар дезе мыныҥ ончозын керексинип турганыгарды билер. 31 Карын, Оныҥ Каандыгын бедирегер, мыныҥ ончозы слерге ÿзеери берилер. 32 Коркыба, ас ÿÿр! Слерге Каандык берери — Адагардыҥ jакшылык кÿÿни андый. 33 Jööжöгöрди садып, быйан эдип jÿрÿгер. Бойыгарга элебес акчакап белетеп алыгар, коробос байлыкты теҥериде jööгöр, — ого уурчы jедип албас, оны кÿйе jибес. 34 Jööжöгöр кайда, jÿрегеер де анда болор.\nБелен болугар\n35 — Белигер курлу болзын, jарыткыштарыгар кÿйÿп турзын. 36 Бийи тойдоҥ келеле, эжикти токулдаткажын, тургуза ла ачып берерге сакыган кижидий болугар. 37 Бийи jанып келеле, кулдары ойгу болгонын кöргöжин, байагы кулдардыҥ кежиктÿ болгоны ол. Чынын айдадым слерге ол курчанып, кулдарын отургызып, базып келип, олорды бойы кÿндÿлеер. 38 Тÿнниҥ ÿч те аразында, таҥ алдында да келип, кулдары ойгу болгондорын кöрöр болзо, ол кулдар кежиктÿ. 39 Уурчы качан келерин айыл ээзи билген болзо, ойгу болуп, айылын тонотпос эди деп, билип jадыгар. 40 Слер де белен болугар Кижи Уулы слер сакыбаган öйдö келер. 41 — Кайракан! Бу укаа сöсти jаҥыс биске айдып туруҥ ба, айса ончо улуска ба? — деп, Петр Оноҥ сурады. 42 Кайракан айтты: — Jалчылардыҥ бажын билип, олорго öйинде курсак берип турзын деп, бий кöстöгöн бÿдÿмjилÿ ле керсÿ айыл башкараачы кем болотон? 43 Бийи келип, кулы анайда эдип jÿргенин кöрöр болзо, байагы кул кежиктÿ. 44 Чынын айдадым слерге оны ончо jööжöзине баш эдер. 45 Jе ол кул ичинде «Бийим бачым келбес» — дейле, jалчыларды, jалчы кыстарды согуп, ичип-jип, аракыдап jатса, 46 ол кулдыҥ бийи сакыбаган кÿнде, сананбаган öйдö келер. Оны бойынаҥ кезе чабар, оныҥ салымы бÿтпес улустыҥ салымындый болор. 47 Бийиниҥ табын билип, белен эмес болгон, оныҥ табыла этпеген кул кöп соктырар; 48 билбей jÿрÿп, кезедилер буруга калганы дезе ас соктырар. Кемге кöп берилген, оноҥ кöп ок некелер, кемге кöп бÿдÿмjилелген, оноҥ кöп ок суралар. 49 Мен jерге от тÿжÿрерге келгем, ол от jалбырап кÿйзе кайдат деп, кÿÿнзеп турум! 50 Мен креске тÿжÿп, крестелер учурлу; оны сакып, кыйналып турганымды! 51 Мени jерге энчÿ экелерге келген деп туругар ба? Jок! — деп, айдып турум слерге. — Бöлÿштирерге келгем! 52 Мынаҥ ары ÿйде беш кижи болзо, олор бöлÿнижер: ÿчÿзи — экÿзине удура болор, экÿзи — ÿчÿзине удура болор. 53 Адазы уулына, уулы адазына удура, энези кызына, кызы энезине удура, кайын энези келдине, келди кайын энезине удура бöлÿнижер. 54 Улуска дезе айтты: — Кÿнбадыштаҥ булут чыгып келгенин кöрзöгöр, ол тарыйын «Jаҥмырлаар» — дейдигер; айтканыгарча болуп jат. 55 Тÿштÿк салкын соккондо, «Изÿ болор» дейдигер, айтканыгарча болуп jат. 56 Эки jÿстÿлер! Jерге ле теҥериге кöрÿп, jылдыҥ öйин билип jадыгар, эмди кандый öй келгенин дезе билип болбойдыгар ба? 57 Чын дегенди билип аларга, бойыгарды бойыгар не jаргылабайдыгар? 58 Бурулаачы кижиҥле jаҥдарга барып jаткаҥда, jолой оныла jаражарга кичеен, сени ол jаргычыга алып барбазын, jаргычы сени тÿрмениҥ ишчизине берип ийбезин, онызы дезе сени тÿрмелеп койбозын. 59 Айдып турум сеге: калганчы оок акчаны тöлöбöйинчеҥ, оноортынаҥ чыкпазыҥ.\nЛукa 13\nКинчегин алынары керегинде\n1 Бу öйдö Иисуска бир кезик улус келип, Öргööдö Пилатка öлтÿрткен Галилейдиҥ улузы керегинде айдып бердилер. Пилат олордыҥ канын тайып jаткан тындуларыныҥ каныла колыштырган. 2 Иисус айтты: — Бу улус Галилейдиҥ öскö улузынаҥ кöп кинчектÿ учун олорло андый болгон деп сананып туругар ба? 3 Jок — деп, айдып турум слерге! Jе кинчегерди алынып, Кудайга баштанбазагар, ончогор анайып ок öлÿп каларыгар! 4 Силоамдагы бакана аҥтарыларда, ого баспактадып öлгöн он сегис кижи Иерусалимде jуртаган улустаҥ ончозынаҥ кöп тöлÿлÿ болгон деп сананып туругар ба? 5 Jок — деп, айдып турум слерге! Jе кинчегерди алынып, Кудайга баштанбазагар, ончогор анайып ок öлÿп каларыгар. 6 Оноҥ мындый укаа сöс айтты: — Бир кижиниҥ виноград öскöн садында тарылган смоква агаш болгон. Ол бу агаштыҥ jиилегин терерге келеле, неме таппаган. 7 Айдарда, бойыныҥ ишчизине айткан: «Бат, бу агаштаҥ jиилек алайын деп, ÿчинчи jыл келип jадым, jе бедиреп таппай турум. Оны ары кезип кой, jерди туза jок этпезин». 8 Jе онызы каруу jандырып, айткан: «Бийим, быjылча тургай. Мен оны кÿбÿредип, öтöк тöгÿп салайын. 9 Эзенде jиилек берер болор бо. Бербезе, кезип койгойыҥ».\nСуббот кÿнде кижини jазары\n10 Суббот кÿн синагогалардыҥ бирÿзинде Иисус ÿредип турган. 11 Анда jоболдыҥ кöрмöзине туттурала, он сегис jыл jобоп jÿрген ÿй кижи болгон. Ол корчойып калган, арка-сыны тÿзелбейтен. 12 Иисус оны кöрöлö, Бойына кычырып алып, — Ÿй кижи, оору-jоболдоҥ айрылып jадыҥ — дейле, 13 ого колын салып, алкады. Онызы бу тарый тÿзелип, Кудайды алкай берди. 14 Иисус суббот кÿнде jасты деп, синагоганыҥ jааны чугулданып, улуска айтты: — Иш эдетен алты кÿн бар. Jазыларга ол кÿндерде келип туругар, суббот кÿнде келбегер. 15 Jе Кайракан айтты: — Эки jÿстÿлер! Слердиҥ кемигер де болзын, суббот кÿнде чарын эмезе эштегин чечип, сугарарга апарып jат па? 16 Авраамныҥ бу кызын сатана туку он сегис jыл кÿлÿде туткан. Суббот кÿнде кÿлÿзин чечип, оны jайымдаарга jарабас па? 17 Ол мынайда айдып турарда, Ого удурлашкан ончо улуска уйатту болды. Ончолоры Оныҥ мактулу керектерин кöрÿп, сÿÿнижип турды.\nКудайдыҥ Каандыгы неге тÿҥей\n18 Иисус айтты: — Кудайдыҥ Каандыгы неге тÿҥей, Оны неге тÿҥдеп айдайын? 19 Ол горчицаныҥ ÿренине тÿҥей. Оны кижи алып, садында отургускан. Ол öзÿп, jаан агаш болуп калган, теҥериниҥ куштары оныҥ будактарына уйа тарткан. 20 База айтты: — Кудайдыҥ Каандыгын неге тÿҥдеп айдайын? 21 Ол ачыткыга тÿҥей. Оны ÿй кижи алып, ÿч кемjÿ кулурга саларда, ончо тесте кöдÿрилип калган. 22 Иисус калаларга ла jурттарга табарып, ÿредип турды. Ол Иерусалим jаар барып jаткан. 23 — Кайракан, аргаданып тургандар ас беди? — деп, бир кижи сурады. Иисус дезе олорго айтты: 24 — Тар эжиктеҥ кирерге кÿjÿренигер. Айдып турум слерге кöп улус кирейин дейле, ого кирип болбос. 25 Айыл ээзи туруп, эжигин бöктöп ийзе, слер тыштында туруп, эжикти токулдадып «Бийибис, биске ач!» — деп jайнаарыгар. Jе ол слерге айдар «Слерди билбезим, кайдаҥ келген улус». 26 Ол тушта слер айдынарыгар «Сениҥ алдыҥда ичип-jип jÿрген эдибис, бистиҥ оромдорыста ÿредип jÿрге�� эдиҥ». 27 Jе ол слерге айдар «Слерди билбезим, кайдаҥ келген улус. Jаман кылынып jÿргендер, ончогор менеҥ кеде тайылыгар!» 28 Авраам, Исаак, Иаков ло ончо jарчылар Кудайдыҥ Каандыгында jÿргендерин, бойыгар дезе, чыгара сÿрдÿрип ийгенигерди кöрöр болзогор, анда ый ла тиш кыjырты болор. 29 Кÿнчыгыштаҥ ла кÿнбадыштаҥ, тÿндÿктеҥ ле тÿштÿктеҥ келгилеп, Кудайдыҥ Каандыгында кыйын отургылап алар. 30 Эмди калганчы болгон кижи, баштапкы болор, баштапкы болгоны, калганчы болор.\nИерусалим керегинде сыгыт\n31 Ол кÿн бир кезик фарисейлер келип, Иисуска айттылар — Чыгып, мынаҥ ырбап бар, Ирод Сени öлтÿрер кÿÿндÿ. 32 Иисус олорго каруу jандырды: — Барып, ол тÿлкÿге айдыгар «Бат, бÿгÿн ле эртен шилемирлерди чыгарарым, оору-jоболды jазарым, ÿчинчи кÿнде дезе керегимди туузылтарым. 33 Jе бÿгÿн, эртен ле соҥзуун Мен jолдо болор учурлу, нениҥ учун дезе jарчы Иерусалимнеҥ öскö jерде öлтÿртер аргазы jок». 34 Jарчыларды öлтÿреечи, сеге ийилген элчилерди ташла шыбалаачы Иерусалим, Иерусалим! Куш бойыныҥ балдарын канады алдына jуунаткандый, балдарыҥды канча jуунадайын дебедим, jе слер болбодыгар! 35 Бат, айлыгар слерге ээн артып jат! Айдып турум слерге öй jедип, «Кайраканныҥ адынаҥ келип jатканы алкышту!» — деп айтпаганчар, Мени кöрбöзигер.\nЛукa 14\nИисус фарисей-эште\n1 Бир катап суббот кÿнде Иисус фарисей бийдиҥ айлына кирип, ажанды. Оны аjыктап турдылар. 2 Jе бат, Оныҥ алдына суулу оорудаҥ шыралап jÿрген кижи келди. 3 Иисус jасакчыларга ла фарисейлерге баштанып, айтты: — Суббот кÿнде улусты эмдеерге jараар ба? 4 Олор унчугышпады. Оору кижиге тийип, оны jазала, jандырып ийди. 5 Олорго дезе айтты: — Кажы бирÿгердиҥ уулыгар эмезе чарыгар кутукка тÿшкежин, оныгарды суббот то кÿнде ол тарый чыгарып албас бедигер? 6 Олор нени айдарын билбей турдылар. 7 Айттырылган улус тöр талдап тургандарын аjарып, олорго укаа сöс айтты: 8 — Кем сени тойго кычырза, тöргö отурба. Айттырылган улус ортодо сенеҥ кÿндÿлÿ кижи бар болуп калбазын. 9 Оны да, сени де айттырган кижи базып келип, сеге: «Бу jерди ол кижиге божот» — дебезин. Ол тушта сеге бу мыныҥ уйадына чыдабай, эжиктиҥ jанына барып, отурарга келижер. 10 Jе сени айттырса, келип, эжиктиҥ jанына отурып ал. Сени айттырган кижи базып келип, «Наjы, öрö öт!» — дезин. Ол тушта сениле кожо отурган улус алдында сеге кÿндÿ болор. 11 Бойын бийик тутканы — jабыс кöрдирер, бойын jабыс тутканы — бийикке чыгар. 12 Айттырган кижиге де айтты: — Тÿште бе, эҥирде бе казан аскаҥда, наjыларыҥды да, карындаштарыҥды да, тöрööндöриҥди де, бай айылдаштарыҥды да айттырба. Олор качан бирде сени база айлына кычырар, jакшызын jандыра jетирер аргалу. 13 Jе кÿндÿ-кÿрее эткеҥде, тÿреҥи, кенек, аксак, сокор улусты айттыр. 14 Бат ол тушта кежиктÿ болгоныҥ ол jандыра jакшызын олор сеге jетирип болбос, jе актулар тирилгежин, сеге jакшы jетирилер. 15 Мыны угала, Оныла кожо кыйын отургандардыҥ бирÿзи Ого айтты: — Кудайдыҥ Каандыгында ку��сак jиири кежиктÿ! 16 Иисус дезе ого айтты: — Бир кижи jаан кÿндÿ-кÿрее эдип, кöп улус айттырган. 17 Ажанар öй jедип келерде, ол кулын ийип, айттырылган улуска мынайда айтсын деген «Келигер, ончо неме белен». 18 Олор, эрмектежип алган чылап, jаманын таштазын деп, сурай бергендер. Бирÿзи айткан «Мен jер садып алдым, оны барып кöрöр керек. Jаманымды таштазын деп, сурап турум». 19 Экинчизи: «Мен беш эжер чар садып алдым, олорды jегип, кыра сÿрÿп кöрöргö турум. Jаманымды таштазын деп, сурап турум» — деген. 20 Ÿчинчизи айткан: «Мен кижи алдым, оныҥ учун барып болбозым». 21 Кул келип, мыны бийине угускан. Айыл ээзи чугулданып, кулына jакарган: «Капшай барып, каланыҥ jаан ла кичинек оромдоры сайын jÿрÿп, тÿреҥи, кенек, аксак ла сокор улусты бери экел». 22 Кул келип, айткан: «Бийим, jакаруҥды бÿдÿрип койдым, эмди де jер бар». 23 Бий кулына база jакарган: «Jолдорды, чеден-кажаандарды кууп, туштаган ла кижини сöстö, айлымныҥ ичине улус толзын! 24 Айдып турум слерге: озо айттырган улустыҥ бирÿзи де ажымнаҥ jибес».\nКанайып Иисустыҥ ÿренчиги болор\n25 Иисусла кожо кöп улус барып jаткан. Ол кайра баштанып, олорго айтты: 26 — Меге келген кижи ада-энезин, алган эжин, бала-барказын, ага-карындажын, эjе-сыйындарын, акту бойыныҥ jÿрÿмин де jектеп, jаман кöрбöзö, ол Мениҥ ÿренчигим болор аргазы jок. 27 Бойыныҥ кере тартыратан агажын албай, Мени ээчип jÿрер кижи, Мениҥ ÿренчигим болор аргазы jок. 28 Кажы бирÿгер бакана тудар кÿÿндÿ болзын. Ол озо отурып алып, оны бÿдÿре тударга не-немези jеткил бе деп, тоолоор эмес пе? 29-30 Оноҥ башка, бакананы тöзöйлö, бÿдÿрип болбостоҥ маат jок. Улус оны кöрöлö, «Бу кижи тудуп баштайла, бÿдÿрип болбоды» деп, электеп каткырышпазын. 31 Кандый бир каан öскö каанга удура jуулажарга барып jаткан болзын. Он муҥ черÿлÿ бойы, jуулажып келип jаткан jирме муҥ черÿлÿ каанга удурлажар аргазы бар ба деп, озо баштап отурып алып, jöптöжöр эмес пе? 32 Jуулажар аргазы jок болзо, öштÿ ыраак тужында амыр-энчÿ сурап, ого элчилерин ийер. 33 Анайып ок слер де, бойыгарда не барынаҥ мойнобозогор, Мениҥ ÿренчиктерим болор учурыгар jок. 34 Тус — jакшы неме. Jе тус амтанын jылыйтса, канайып оны тусту эдер? 35 Jерге де, öтöккö дö jарабас. Оны чыгара чачып jадылар. Кулакту кижи уксын!\nЛукa 15\nJылыйган кой керегинде\n1 Иисусты угарга, ончо албанчылар ла кинчектÿлер Ого jууктап келдилер. Фарисейлер ле бичикчилер дезе кимиректенип турдылар 2 — Ол кинчектÿлерди jуудып, олорло кожо ажанып jат. 3 Jе Иисус олорго мындый укаа сöс айтты: 4 — Кажы бирÿгерде jÿс кой болзын, бир койыгар jылыйып калган болзын. Jылыйган койды таап алганча бедиреерге, тогузон тогус койын ол куба чöлдö артырып койор эмес пе? 5 Таап алгажын, сÿÿнип, койды jардына артынып алар. 6 Jанып келеле, наjыларын ла айылдаштарын кычырып алып, олорго айдар «Мениле кожо сÿÿнигер, jылыйган койымды таап алдым!» 7 Айдып турум слерге Кудайга баштанары керек jок тогузон тогус актуга кöрö Ого баштанып турган кинчектÿ бир кижиге теҥериде артык сÿÿнгилеер.\nJылыйган акча керегинде\n8 — Ол эмезе, бир ÿй кижиде он мöҥÿн акча болзын, бир акчазын jылыйтып салган болзын. Jарыткышты кÿйдÿрип алып, айлыныҥ ичин сибирип, онызын таап алганча, кичеенип бедиреер эмес пе? 9 Таап алгажын, ÿÿре-jелелерин, айылдаштарын кычырып алып, айдар: «Мениле кожо сÿÿнигер, jылыйган акчамды таап алдым!» 10 Айдып турум слерге: Кудайга баштанып турган кинчектÿ бир де кижиге Кудайдыҥ ангелдери алдында сÿÿнчи болуп jат.\nТенибер уул керегинде\n11 Иисус база айтты: — Бир кижиде эки уул болгон. 12 Кичÿзи адазына айткан: «Ада! Jööжöгöрдöҥ jедижер ÿлÿÿмди меге беригер». Адазы jööжöни уулдарына бöлип берген. 13 Саадабай кичÿ уул ончозын jууп, ыраак ороонго атанган. Анда ол салдым, балыр jÿрÿп, акчазын ÿреп койгон. 14 Бары-jогын кородып саларда, ол ороондо ачана-торо башталып, немеге jединбей барган. 15 Барып, бу ороонныҥ улузыныҥ бирÿзине jалданарда, оны jалаҥына чочко кабыртып ийген. 16 Чочконыҥ jайынтызыла да болзо, кардын толтырайын дезе, оны да берери чыкпай турган. 17 Санаа алынып, айдынган: «Адамныҥ канча jалчылары курсакты jип тÿгезип болбой jат, мен дезе торолоп öлöргö jеттим! 18 Туруп, адама барып, айдадым: 'Ада, теҥериге удура ла слердиҥ алдыгарда кинчек эттим. 19 Уулыгар деп аданар учурым jок, мени jалчылараарга кожуп алыгар'». 20 Туруп, адазына барган. Оны адазы ыраагынаҥ кöрÿп ийеле, ичи ачыган, удура jÿгÿрип келеле, мойнынаҥ кучактап, окшой берген. 21 Уулы: «Ада! — деген. — Теҥериге удура ла слердиҥ алдыгарда кинчек эттим. Уулыгар деп аданар учурым jок». 22 Jе адазы кулдарына jакарган: «Кийимниҥ болзо jакшызын экелип, балама кийдиригер, сабарына болзо jÿстÿк сугугар, будына болзо öдÿк кийдиригер. 23 Семирткен бозуны экелип, сойыгар jийлик, jыргайлык! 24 Бу уулым öлгöн бойы тирилди, jылыйган бойы табылды». Оноҥ jыргай бергендер. 25 Jаан уул дезе кырада болгон. Jанып келедип, айылдаҥ кожоҥ чыгып турганын угуп ийген. 26 Jалчылардыҥ бирÿзин алдырып алала, анда не болуп турганын сураган. 27 Онызы айткан: «Карындажыҥ jанып келген. Ол эзен-амыр jанып келди деп, адаҥ сÿÿнип, семирткен бозуны сойгон». 28 Jаан уул ööркöйлö, айлына кирбеген. Адазы чыгып келеле, оны кычыра берген. 29 Jе ол адазына айткан «Бат, канча jылга улай слерге иштеп, айткан сöзигердеҥ чыкпай jÿрдим. Jе наjыларыҥла кожо jыргап ал деп, меге уулак та айдып бербедигер. 30 Баскын-тоскын ÿй улуска биригип, ар-jööжöзин кородып койгон бу уулыгар jанып келерде, ого семирткен бозу сойдыгар!» 31 Адазы дезе ого айткан: «Уулым, сен jаантайын мениле кожо, мениҥ не барым — сенийи. 32 Бу карындажыҥ öлгöн бойы тирилди, jылыйган бойы табылды деп сÿÿнип, jыргаар керек».\nЛукa 16\nЧындык байлык керегинде\n1 Иисус Бойыныҥ ÿренчиктерине дезе айтты: — Бир бай кижиде айыл башкараачы болгон. Ол jööжöзин кородып jат деп, байга jетиргендер. 2 Онызын алдырала, айткан: «Бу сен керегинде нени угуп турум? Эткен ижиҥе j��ртамал эт, бу иште сениҥ артар учурыҥ jок». 3 Айыл башкараачы бойында айдынган: «Эм канайдайын? Бийим мени иштеҥ jайладып jат. Jер казып болбозым, суранчыктап jÿреринеҥ уйалып jадым. 4 Бу иштеҥ чыгарып салза, улус мени айылдарына jуудып алзын деп, нени эдерин билерим» — дейле, 5 бийине тöлÿлÿ улусты таҥынаҥ алдыра берген. «Бийиме канчаны тöлÿлÿ эдиҥ?» — деп, баштапкызынаҥ сураган. 6 Онызы: «Jÿс бочко май» — деген. Айдарда, ого айткан: «Кол салган чаазыныҥды алып, отур, 'бежен' деп, капшай бичи». 7 Оноҥ: «Сен канча кирелÿ тöлÿлÿ эдиҥ?» — деп, öскöзинеҥ сураган. Онызы: «Jÿс таар буудай» — деген. Айдарда, ого айткан: «Кол салган чаазыныҥды алып, 'сегизен' деп бичи». 8 Санаа-укаалу эткени учун чынга турбас немелердиҥ башкараачызын бий мактаган. Jердеги jÿрÿмниҥ уулдары бойы ошкош улус ортодо jарыктыҥ уулдарына кöрö санаалу. 9 Мен де слерге айдып турум: чынга турбас байлыкла бойлорыгарга нöкöрлöр таап туругар. Оноҥ, байлыгар корозо, слерди мöҥкÿ айлы-jурттарына jууткылап алзын. 10 Аска бÿдÿмjилÿ болгоны, кöпкö дö бÿдÿмjилÿ. Аска бÿдÿмjи jок болгоны, кöпкö дö бÿдÿмjи jок. 11 Чынга турбас байлыкты слерге бÿдÿмjилеерге jарабас болзо, чындык байлыкты кем бÿдÿмjилеер? 12 Кижинийине бÿдÿмjизи jок болгоныгарда, бойыгардыйын слерге кем берер? 13 Кандый да кул эки бийге бир уунда jалчыланып болбос: эмезе бирÿзин jаман кöрöр, экинчизин дезе сÿÿр; эмезе бирÿзине кичеенер, экинчизин дезе керектебес. Кудайга ла jööжöгö теҥ jалчыланып болбозыгар. 14 Мыны ончозын фарисейлер де угуп, акчага ач бойлоры, Иисусты электеп каткырышты. 15 Иисус олорго айтты: — Улус алдында акту болуп кöрÿнедигер, jе Кудай jÿрегеерди билер. Улус ортодо бийик баалалып турганы, Кудайга jескинчилÿ. 16 Иоаннаҥ озо Jасак ла jарчылардыҥ сöзи jарлалган. Эмдидеҥ ала дезе Кудайдыҥ Каандыгы керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлалат, кажы ла кижи ого кирерге кÿч салат. 17 Jасакта бир чийик jоголгончо, jер ле теҥериге jоголорго jеҥил. 18 Ÿйиле айрылыжып, öскö кижи алганы, онызыла кинчекке киргени ол. Айрылыжып калганды алганы, оныла кожо кинчек эткени ол.\nБай кижи ле Лазарь\n19 Иисус оноҥ айтты: — Бир бай кижи болгон. Каан чылап кийинип, кÿнÿҥ сайын jыргап-сайрап jÿрер. 20-21 База бастыра бойы ириҥ-баалулу Лазарь деп тÿреҥи кижи болгон. Байдыҥ столынаҥ тÿшкенди jийин деп, оныҥ каалгазыныҥ jанында jадатан. Ийттер келип, баалузын jалап туратан. 22 Jе бат, тÿреҥи jада калган, ангелдер оны Авраамга коштой апарып салгандар. Бай да jада калган, оныҥ сööгин jууп койгондор. 23 Ол, таамыда кыйналып jÿрген бойы, öрö кöрзö, ыраагында Авраам jÿрген, коштойында дезе — Лазарь. 24 Бай кыйгыра берген: «Авраам адабыс! Меге буурсап, Лазарьды бери ийзеҥ, сабарыныҥ бажын сууга чыктыдып, тилимди соотсын. Бу от-jалбыштыҥ изÿзине кыйналып турум!» 25 Jе Авраам айткан: «Уулым, эске алынып ийзеҥ, эзен jÿрериҥде, сен ончо jакшыны алгаҥ, Лазарь дезе ончо jаманды. Эмди ол мында кооттоп jат, сен дезе кыйналып jадыҥ. 26 ��го ÿзеери, слердиҥ ле бистиҥ ортобыста — алыс jер. Оныҥ учун мынаартынаҥ слерге барайын дегени, барып болбос, оноортынаҥ биске келейин дегени, келип болбос». 27 Айдарда, бай айткан: «Оны бистиҥ айылга ий деп, сурап турум сени, адабыс! 28 Беш карындажым бар эди. Бу кыйынду jерге тÿшпезин деп, ол барып, олорго керелезин». 29 Авраам айткан: «Олордо Моисей ле jарчылар бар, олорды уксын!» 30 «Jок, Авраам адабыс, — деп, ол айткан: — öлгöн улустыҥ бир-бирÿзи олорго барза, олор Кудайга баштанар». 31 Jе Авраам ого айткан: «Моисейди ле jарчыларды уккулабай турган болзо, олорды кем де, керек дезе, тирилген кижи де, бÿдÿндирип болбос».\nЛукa 17\nКинчек ле бÿдетени керегинде\n1 Иисус ÿренчиктерине айтты: — Jаманга баштаачы немелер келбейинче болбос, jе олор кем ажыра келген, ого ачу-корон! 2 Бу кичÿлердиҥ кажы бирÿзин jаманга баштаган кижиниҥ мойнына теерменниҥ тажын буулап, оны талайга таштаган болзо, ого торт болор эди. 3 Мынаҥ чеберленип jÿрÿгер! Карындажыҥ сеге jаман эткежин, каарып айт, кинчегин алынза, jаманын таштап кой. 4 Кÿнине jети катап jаман эделе, сеге jети катап келип, «Мен бурулу» дегежин, jаманын таштап кой. 5 — Кудайга бÿдер кÿÿнибисти тыҥыдарга болуш — деп, апостолдор Кайраканнаҥ сурадылар. 6 Кайракан каруу jандырды: — Бÿдеригер горчицаныҥ ÿренинче болуп, бу турган агашка «Тазыл-тамырыҥла кожо кодорылып, бойыҥды бойыҥ талайга апарып отургус!» — деген болзогор, ол слерге багар эди. 7 Кажы бирÿгер кыралап эмезе малдап jÿрген кулду болзын. Байагы кул иштеҥ jанып келзе, ого «Капшай отурып ажан!» — деп айдар бедигер? 8 Карын, мынайда айдар jогоор бо: «Меге казан ас, мен ичип-jип отурганчам, курчанып алып, мени кичееп кÿндÿле, оноҥ бойыҥ ичип-jиириҥ». 9 Jакаругарды бÿдÿрген кулыгарга алкыш-быйаныгарды айдар бедигер? 10 Анайып ок слер де, jакаруны бÿдÿреле, мынайда айдыгар: «Бис неге де турбас кулдар эдибис, бис jÿк молjу-керегисти бÿдÿрдис». 11 Иерусалим jаар jолдо Иисус Самар ла Галилейдиҥ ортозынча барып jаткан. 12 Бир jуртка кирип jадарда, Ого капкаш баалулу он кижи учурады. Олор ыраагында токтой тÿжÿп, 13 кыйгырыжа бердилер — Иисус, Ÿредÿчи! Биске буурса! 14 Олорды кöрöлö, Иисус: — Абыстарга барып кöрÿнигер — деди. Олор барып jадала, арутала бердилер. 15 Олордыҥ бирÿзи дезе, бойыныҥ jазылганын кöрöлö, ойто бурулды. Тыҥ ÿнденип Кудайды алкап, 16 Иисустыҥ будыныҥ алдына кöҥкöрö jыгылып, Ого алкыш-быйанын jетирип турды. Ол самар кижи болгон. 17 — Аруталганы он кижи эмес беди? Арткан тогузы кайда? — деп, Иисус сурады. — 18 Кудайга алкыш-быйанын jетирерге, öскö укту бу кижидеҥ башка, олордыҥ бирÿзи де келбеди бе? — дейле, 19 ого айтты: — Тур, бар. Бÿдÿп турганыҥ сени аргадап алды.\nКудайдыҥ Каандыгыныҥ келери\n20 Кудайдыҥ Каандыгы качан келер деп, фарисейлер сураарда, Иисус каруу jандырды: — Кудайдыҥ Каандыгы танылу келбес. 21 «Ол мында!» эмезе «Туку анда!» дешпес, нениҥ учун дезе Кудайдыҥ Каандыгы — öзöк-кöксигерде. 22 ��ренчиктерине дезе айтты: — Кижи Уулыныҥ ого jÿк бир де кÿнин болзо кöрöр кÿÿнигер келер öй болор, jе оны кöрбöзигер. 23 Слерге: «Ол мында!», «Туку анда!» — дешкилеер. Тап эдип, олордыҥ кийнинеҥ jÿгÿрбегер. 24 Jалт эделе, теҥериниҥ бир учынаҥ экинчи учына jетире jарыдып ийген jалкындый, Кижи Уулы Бойыныҥ кÿнинде андый болор. 25 Jе озо баштап Ол кöп кыйналар, бу ÿйениҥ улузы Оноҥ jана тÿжер учурлу. 26 Нойдыҥ кÿндеринде болгондый, Кижи Уулыныҥ кÿндеринде андый ок болор: 27 Ной ковчегке кирердиҥ киргенче, улус ичип-jип jаткан, кижи алары алып, кижиге барары барып турган. Оноҥ чайык чыгып, ончозы чöҥÿп калган. 28 Лоттыҥ кÿндеринде база андый ок болгон улус ичкен-jиген, садышкан, аш салган, агаш тарыган, туралар туткан. 29 Jе Лот Содомноҥ jÿре берген кÿн теҥеридеҥ от ло кÿкÿр jаап, ончозы кырылып калган. 30 Кижи Уулы ачылар кÿн андый ок болор! 31 Ол кÿн jабынчыда болгон кижи, не-немези дезе айылдыҥ ичинде болгожын, онызын алайын деп тÿшпезин; кырада jÿргени, бурулбазын! 32 Лоттыҥ абакайын сананып jÿрÿгер! 33 Jÿрÿмин чеберлейин дегени, онызын jылыйтар, jÿрÿмин jылыйтканы, онызын тындандырып алар. 34 Айдып турум слерге, ол тÿнде эки кижи бир тöжöктö jадар: бирÿзин алып баргылаар, бирÿзин дезе артырып койгылаар; 35 эки ÿй кижи кол теермен тартар: бирÿзин алып баргылаар, бирÿзин дезе артырып койгылаар. 36 Кырада эки кижи jÿрер: бирÿзин алып баргылаар, бирÿзин дезе артырып койгылаар. 37 Айдарда, ÿренчиктер Оноҥ сурадылар: — Бу кайда болор, Кайракан? Иисус айтты: — Сööк jаткан jерге кан-кеределер jуулар.\nЛукa 18\nТул ÿй кижи ле jаргычы керегинде\n1 Jаантайын мÿргÿп, чöкöбöйтöнин билгилеп jÿрзин деп, Иисус олорго укаа сöс айтты: 2 — Бир калада jаргычы болгон. Ол Кудайдаҥ да коркыбайтан, улустаҥ да уйалбайтан. 3 Бу ок калада бир тул ÿй кижи болгон. Ол jаргычыга келип, «Мени öштÿмнеҥ корула» — деп, jайнап сурап туратан. 4 Jаргычы узак öйгö jöпсинбей, оноҥ бойында айдынган «Мен Кудайдаҥ коркыбас, улустаҥ уйалбас та болзом, 5 бу тул ÿй кижи меге амыр бербей турганда, оны корулайын, мени тÿйметпезин, база келбезин». 6 — Ак-чек эмес jаргычы нени айтканын уктыгар ба? — деп, Кайракан айтты. — 7 Кудай Бойына тÿн-тÿш jайнап турган талдалгандарын корулабас беди, олорды корулаарын саададып та турган болзо? 8 Айдып турум слерге олорды саадабай корулаар. Jе Кижи Уулы келеле, Ого бÿдÿп турганды jердеҥ табар ба?\nФарисей ле албанчы керегинде\n9 Бойлорын актузынып, öскöлöрин jабыссынып турган кезик улуска дезе Иисус укаа сöс айтты: 10 — Эки кижи мÿргÿÿрге, Öргööгö кирген бирÿзи фарисей, экинчизи дезе — албанчы. 11 Фарисей туруп, бойында мÿргÿген «Э-э, Кудай! Мен öскö улустый тонокчы, кÿjÿрчи, балыр jÿрÿмдÿ эмезе бу албанчыдый эмес болгоныма, Сеге алкыш-быйан jетирип турум. 12 Неделеде эки катап орозо тудуп, алганымныҥ онынчы ÿлÿÿзин берип jадым». 13 Албанчы дезе, ыраагында туруп, теҥери öрö кöрöргö дö тидинбей, jе тöжине согунып, айдынып турган: «Э-э, Куда��, меге, кинчектÿ кижиге, буурсак бол!» 14 Айдып турум слерге: фарисей эмес, бу кижи Кудайдыҥ алдында кöп акталып jанган. Бийиктединген кажы ла кижи — jабызадылар, jабызыдынганы — бийиктедилер.\nКудайдыҥ Каандыгына кем кирер?\n15 Кол тийгиссин деп, Иисуска кичÿ балдарды экелип турдылар. Ÿренчиктери дезе, мыны кöрöлö, олорды jуутпай тургандар. 16 Jе Иисус балдарды Бойына кычырып алып, айтты: — Балдарды божодыгар, Меге келерге буудактабагар. Кудайдыҥ Каандыгы мындыйлардыйы эди. 17 Чынын айдадым слерге Кудайдыҥ Каандыгын бала чылап алынбаган кижи ого кирбес. 18 — Быйанду Ÿредÿчи! Мöҥкÿ jÿрÿмди энчиленерге, нени эдейин? — деп, бийлердиҥ бирÿзи Иисустаҥ сурады. 19 Иисус ого айтты: — Мени не быйанду дейдиҥ? Кем де быйанду эмес, jаҥыс Кудай быйанду. 20 Чайдам болбо, кижи öлтÿрбе, ууры этпе, тöгÿн керелебе, ада-энеҥди тооп jÿр деген jакылталарды билериҥ. 21 Бий: — Мыны ончозын jиит тужымнаҥ ала чек туткан эдим — деди. 22 Мыны угала, Иисус ого айтты: — Сеге база бир неме jетпейт: не барыҥды садып ийип, тÿреҥилерге ÿлеп бер. Ол тушта теҥериде эрjинелÿ болорыҥ. Оноҥ келип, Мени ээчий бар. 23 Jе байагы кижи мыны угала, кунуга берди: ол коркышту бай кижи болгон. 24 Иисус оныҥ кунуга бергенин кöрöлö, айтты: — Бай улуска Кудайдыҥ Каандыгына кирерге кандый кÿч! 25 Бай кижиге Кудайдыҥ Каандыгына киреринеҥ, тööгö ийне ÿйдинеҥ öдöргö jеҥил. Мыны уккан улус айттылар: 26 — Айдарда, кем аргаданар аргалу? 27 — Улустыҥ эдип болбозын Кудай эдер аргалу — деп, Ол каруу jандырды. 28 Петр айтты: — Бат, айлы-jуртыбысты артырып, Сени ээчиген эдибис. 29 Иисус олорго айтты: — Чынын айдадым слерге айлы-jуртын, эмезе ада-энезин, эмезе ага-карындажын, эмезе алган эжин, эмезе бала-барказын Кудайдыҥ Каандыгына болуп артырала, 30 бу чакта чик-jок кöпти албаган кижи jок, келер чакта дезе, — мöҥкÿ jÿрÿмди. 31 Он эки ÿренчигин таҥынаҥ кычырып алып, олорго айтты: — Бат, Иерусалимди öрö чыгып отурыс. Кижи Уулы керегинде jарчылардыҥ ончо бичилгени бÿдер. 32 Эйе, Оны кара jаҥдуларга берип ийгилеер, электегилеер, базынгылаар, Ого тÿкÿргилеер, 33 Оны камчылагылаар, оноҥ öлтÿргилеп койор. Jе ÿчинчи кÿнде Ол тирилер. 34 Jе олор мынаҥ нени де аайлабадылар. Бу сöстöр олорго туйук болгон, олор айдылганын оҥдобогондор.\nСокорды jасканы\n35 Иисус Иерихонго jууктап келерде, jол куйнунда бир сокор суранчыктап отурган. 36 Jаныла кöп улус öдÿп jатканын угала, ол бу не атасы — деп сурады. 37 Ого: — Назаретте jерлÿ Иисус öдÿп jат — дедилер. 38 Айдарда, сокор: — Давид уулы Иисус, меге буурса! — деп, кыйгыра берди. 39 Ичкертинде базып бараткан улус оны унчуктырбаста, ол там ары кыйгырды: — Давид уулы, меге буурса! 40 Иисус токтой тÿжÿп, «Оны Меге экелигер» — деди. Сокор Ого базып келерде, 41 — Сеге нени эдейин? Сеге не керек? — деп, оноҥ сурады. Ол айтты: — Кайракан, кöзим jарызын деп турум! 42 Иисус ого: — Кöзиҥ jарызын! — деди. — Бÿдÿп турганыҥ сени аргадап алды. 43 Бу тарый кöзи jарып, ол Кудайды мактап, Иисусты ээчий басты. Мыны кöрöлö, ончо улус Кудайды мактадылар.\nЛукa 19\nИисус Закхей-эште\n1 Иисус Иерихонго кирип, оныҥ ичиле базып бараткан. 2 Бу калада Закхей деп кижи jуртаган. Ол албанчылардыҥ бийи, бай кижи болгон. 3 Иисусты кем болгонын кöрöргö кÿÿнзеп, jе кыскачак сынду болуп, улус ажыра кöрÿп албай турган. 4 Айдарда, озолой jÿгÿрип барала, jаныла öтсö, Оны кöрöргö, смоква агашка чыгып алды. 5 Иисус ол jерге jедип келеле, саҥ öрö кöрÿп, айтты: — Закхей, капшай тÿш! Меге бÿгÿн сениҥ айлыҥа тÿжер керек. 6 Ол меҥдей тÿжÿп, Оны айлында сÿÿнчилÿ уткыды. 7 Ончозы мыны кöрöлö, Ол кинчектÿ кижиниҥ айлына кирди деп, арбаныжып турдылар. 8 Закхей дезе туруп, Кайраканга айтты: — Кайракан! Jööжöмниҥ кабортозын тÿреҥилерге берейин, кемди кÿjÿреген болзом, тöрт катап кöп jандырып берейин. 9 Иисус айтты: — Бÿгÿн бу айылга аргадаш келди бу да кижи Авраам уулы. 10 Кижи Уулы дезе, jылыйганды таап, аргадаарга келген. 11 Мыны уккан улуска Ол укаа сöс айтты. Ол Иерусалимге jуук болгон, оныҥ учун Кудайдыҥ Каандыгы удабас jедип келер деп, олор санангандар. 12 Иисус: — Каандык алып, кайра jанарга, укту-тöстÿ бир кижи ыраак ороонго атанып jаткан — деди. — 13 Он кулын алдырып алып, олорго он мина акча берип, айткан: «Мен jанганчам, акчаны эбиртигер». 14 Jаҥыс jердиҥ улузы оны кöрбöс болгон, кийнинеҥ ары элчилер ийип, мынайда айттыргандар: «Ол бистиҥ кааныбыс болзын деп турганыс jок». 15 Jе ол каанныҥ ширеезин алала, jанып келген. Кем кандый кирелте алганын сурап угарга, мöҥÿн берген кулдарын бойына кычырзын деп jакарган. 16 Бирÿзи келип, «Бийим, сениҥ мина акчаҥ он мина экелди» — деген. 17 Ого айткан: «Jакшы, керсÿ кул! Аска бÿдÿмjилÿ болдыҥ, он каламды башкар». 18 Экинчи кул келип, «Бийим, сениҥ мина акчаҥ беш мина экелди» — деген. 19 «Сен де беш каламды башкар» — деп, ого айткан. 20 Ÿчинчизи келип, айткан: «Бийим, сениҥ минаҥ бу, оны арчуулга тÿÿп, чеберлеп jÿрдим. 21 Кату кижи деп, сенеҥ коркыдым салбаган немени алатан эдиҥ, ÿрендебеген немени кезетен эдиҥ». 22 Ого айткан: «Бойыҥныҥ ок сöзиҥле сени jаргылаарым, jаман кул! Мени салбаган немени алатан, ÿрендебеген немени кезетен кату кижи деп, сен билген эмейиҥ. 23 Айдарда, мöҥÿнимди не керек эбиртпедиҥ, мени келип, оны кирелтелÿ алзын деп?» 24 Оноҥ кожо jÿрген улуска jакарган: «Оныҥ миназын алыгар, он миналуга беригер!» 25 «Бийибис, ондо тегин де он мина бар» — дешкендер. 26 Олорго айткан: «Jе мен слерге айдып турум бардыҥ барына берилер, jоктыҥ не бары да айрылар. 27 Мени каан болбозын деп jÿрген öштÿлеримди дезе, бери экелип, мениҥ алдымда öлтÿригер».\nИерусалимге киргени\n28 Мыны айдала, Иисус Иерусалимди öрö чыгып, оноҥ ары барды. 29 Елеон кырдыҥ эдегинде турган Виффагия ла Вифанияга jууктап келерде, ÿренчиктердиҥ экÿзин ийип, 30 айтты: — Одоштой jуртка барыгар. Ого кирип, бир де кижи минбеген, буулап койгон эштектиҥ кулунын кöрÿп ийеригер. Оны чечеле, бери экелигер. 31 Кем кижи ��лердеҥ: «Не керек чечип jадыгар?» — деп сураза, «Ол Кайраканга керек» — дегер. 32 Ийгендери барып, Оныҥ айтканынча таап алдылар. 33 Кулун эштекти чечкилеп jадарда, «Эштекти не керек чечип jадыгар?» — деп, ээлери сурады. 34 Ÿренчиктер: «Ол Кайраканга керек» — дедилер. 35 Кулун эштекти экелеле, кийимдерин оныҥ белине арта салып, Иисусты ого миндирдилер. 36 Jортып барадарда, улус кийимдерин jолго jайып турдылар. 37 Ол Елеон кырды тöмöн алган jолго jууктап келерде, ал-камык ÿренчиктер тыҥ ÿнденип, сÿÿнижип, кöргöн ончо кайкалдары учун Кудайды алкай бердилер: 38 — Кайраканныҥ адынаҥ келип jаткан Каан алкышту! Теҥериде энчÿ болзын, кöк-теҥериде турганга мак! 39 Улустыҥ ортозынаҥ кезик фарисейлер айттылар: — Ÿредÿчи, ÿренчиктериҥди токтот. 40 Jе Ол каруу jандырды: — Айдып турум слерге олор унчукпай барза, таштар кыйгырыжып чыгар. 41 Калага jууктап келеле, ого кöрöлö ыйлап, 42 айтты: — Э-э, энчÿ сеге нени экелерин ого jÿк бу кÿнде билген болзоҥ кайдат! Jе оны бÿгÿн сениҥ кöзиҥ кöрÿп болбос. 43 Сениҥ кÿндериҥ jедип, öштÿлериҥ сени эбире казыктар кадаар, курчап алар, ончо jанынаҥ кыстап келер. 44 Кудай сеге келип jÿрген öйди таныбаганыҥ учун сени jемирип, балдарыҥды сенде кырып салгылаар, сенде таш ÿстине таш та артырбас.\nÖргööни арутаганы\n45 Иисус Öргööгö киреле, садыжып турган улусты сÿрÿп, 46 олорго айдып турды: — Бичилген сöс бар: «Мениҥ айлым улус мÿргÿйтен айыл болор». Слер дезе оны тонокчылардыҥ уйазы эдип алдыгар! 47 Ол кÿнÿҥ сайын Öргööдö ÿредер болды. Улу абыстар, бичикчилер ле калыктыҥ башчылары Оны öлтÿрер эбин бедиреп jÿрдилер. 48 Jе мыны канайда эдерин билбей тургандар, нениҥ учун дезе улус ончозы Оны угуп, Оноҥ айрылбас болгон.\nЛукa 20\nИисустыҥ jаҥы\n1 Иисус Öргööдö улусты ÿредип, Сÿÿнчилÿ Jар jарлап jÿрген кÿндердиҥ бирÿзинде улу абыстар, бичикчилер jаандарла кожо базып келеле, 2 Ого айттылар: — Биске айт, мыны кандый jаҥла эдип турганыҥды, андый jаҥды Сеге кем бергенин. 3 Иисус олорго каруу jандырды: — Мен де слердеҥ бир неме сурап угайын, Меге айдыгар 4 Иоанныҥ крестеп jÿргени теҥеридеҥ болгон бо, эмезе кижилердеҥ бе? 5 Олор дезе бойлоры ортодо табыштылар: «'Теҥеридеҥ' дегей эди, ол тушта: 'Ого не керек бÿтпедигер?' — деер. 6 'Кижилердеҥ' дезебис, ончо улус бисти ташла шыбалап öлтÿрер, нениҥ учун дезе Иоанн jарчы болгонына бÿткилеп jат». 7 «Кайдаҥ болгонын билбезис» — дедилер. 8 Иисус олорго айтты: — Мыны кандый jаҥла эдип турганымды слерге Мен де айтпазым.\nJалданган ишчилер керегинде\n9 Оноҥ Иисус улуска мындый укаа сöс айтты: — Бир кижи виноград-агаш тарыйла, оны ишчилерге табыштырып, узакка атана берген. 10 Бойыныҥ öйинде виноградтыҥ jиилегинеҥ ого берзин деп, ишчилерге кулын ийген. Jе олор ийген кулды токпоктойло, как куру jандыргандар. 11 Виноград ээзи öскö кулын ийген, jе онызын да токпоктоп, уйатка тÿжÿреле, база как куру jандыргандар. 12 Ÿчинчи кулын ийерде, оны шыркалап, сÿрÿп ийгендер. 13 Айдард��, виноград ээзи айткан «Эм канайдайын? Карузыган уулымды ийедим, айса болзо, олор оноҥ уйалар». 14 Jе ишчилер байагы уулды кöрöлö, бойбойлоры ортодо шÿÿшкендер «Адазыныҥ энчизин алар уул бу. Оны öлтÿрип салалы, энчи бистийи болор». 15 Уулды виноградагаштыҥ тыштына чыгара таштап, öлтÿрип койгондор. Виноград-агаштыҥ ээзи эм олорды канайдар деп туругар? 16 Келип, байагы ишчилерди öлтÿрер, виноградты дезе öскö улуска табыштырар. Мыны угуп турган улус: — Андый неме болбос! — дештилер. 17 Иисус олорго чике кöрÿп, айтты: — Айдарда, «Тура тудаачылар jектеп койгон таш булуҥныҥ тö4 зиндеги таш болуп калды» — деп бичилгени не болотон? 18 Бу ташка jыгылган не ле кижи чачылар; таш кемниҥ ÿстине тÿшсе, оны былчып койор. 19 Улу абыстар ла бичикчилер бу укаа сöстö олор керегинде айдылганын билип ийдилер. Иисусты каруулга алайын дейле, улустаҥ коркыдылар.\nКалан керегинде сурак\n20 Иисусты кетежип, Ого бир канча улус ийдилер. Олор ак-чек улус болуп кöрÿнип, башчыныҥ jаҥына Оны табыштырып берерге, Оныҥ сöзинеҥ jик табар учурлу болгон. 21 Ийген улус барып, Ого айттылар: — Ÿредÿчи! Бис билерис, Сениҥ айткан сöзиҥ ле ÿредÿÿҥ чындык болгонын, улусты ылгаштырбай, Кудайдыҥ jолына чын ÿредип турганыҥды. 22 Биске каганга калан тöлööргö jараар ба, эмезе jок по? 23 Иисус олордыҥ меке-сÿмезин билип, айтты: — Мени не ченеп туругар? 24 Меге динарий акча кöргÿзигер: анда кемниҥ сÿри ле ады? Олор: — Кагандыйы — дедилер. 25 Ол айтты: — Анайдарда, кагандыйын каганга беригер, Кудайдыйын — Кудайга. 26 Улус алдында Оныҥ сöзинеҥ jик таап болбой, берген каруузына кайкажып, унчукпай тура калдылар.\nТирилиш керегинде сурак\n27 Öлгöндöр тирилбес дежетен бир кезик саддукейлер келип, Иисустаҥ сурадылар: 28 — Ÿредÿчи! Моисей биске бичип берген эди, кемниҥ карындажы, ÿйлÿ бойы, бала jок öлгöжин, оныҥ ÿйин карындажы алып, карындажыныҥ угын улалтар учурлу деп. 29 Jети карындаш кижи болгон. Бирÿзи кижи алала, бала jок бойы jада калган. 30-31 Ÿй кижини экинчи, ÿчинчи карындажы алган, анайып jетилези алып, бала артырбай, ончолоры jада калгандар. 32 Оноҥ ÿй кижи де jада калган. 33 Эм, айдарда, тирилгежин, бу jети эрдиҥ кажызыныҥ ÿйи болор ол? Оны jетилези алган эдилер. 34 Иисус олорго каруу jандырды: — Бу чактыҥ улузы кижи алып, кижиге барып jадылар. 35 Jе öлöлö тирилерге, келер öйдö jÿрерге jедип алган jарамык улус кижи де албас, кижиге де барбас; 36 öлÿп те болбос, ангелдер чилеп jÿрер. Олор Кудайдыҥ балдары болгылаар — тиргискен балдар. 37 Кÿйÿп jалбыраган тайа-jыраа керегинде куучынында Моисей Кайраканды Авраамныҥ Кудайы, Исаактыҥ Кудайы ла Иаковтыҥ Кудайы деп адап, öлгöн улус тирилер деп кöргÿскен. 38 Jе Кудай — Ол öлгöндöрдиҥ Кудайы эмес, Ол эзен jÿргендердиҥ Кудайы. Кудайга ончо улус тирÿ. 39 Кезик бичикчилер: — Jакшы айттыҥ, Ÿредÿчи! — дештилер. 40 Иисустаҥ кем де, нени де сураарга тидинбеди. Фпзрснр йдл? 41 Иисус дезе олорго айтты: — Улус нениҥ учун Христосты Давид уулы дешкилейт? 42 Сарындар бичигинде Давид бойы мынайда айткан эмес беди: «Кайракан Кайраканыма айткан: 43 'Öштÿлериҥди будыҥныҥ jанына салып бербейинчем, оҥ jаныма отур'». 44 Анайдарда, Давид бойы Христосты Кайракан деп адап турганда, Ол канайып оныҥ уулы болотон? 45 Ончо улус угуп турарда, Ол ÿренчиктерине айтты: 46 — Узун эдектÿ кеп кийип базып jÿрерин сÿÿр бичикчилердий болбоско, бойыгарды тудуныгар. Олор тепсеҥдерде уткыдарын, синагогаларда ичкери öдÿп отурарын, той-jыргалда тöрдö кыйын отурарын кÿÿнзеп jадылар. 47 Булар, тул ÿй улустыҥ jööжöзин ÿптеп jип, улус кöзинче удаан мÿргÿп турган бойлоры, там буруга калар!\nЛукa 21\nТул ÿй кижиниҥ сыйы\n1 Иисус кöрзö, Öргööдöги акча-jööжöниҥ кайырчагына бай улус сый салгылап турды. 2 Анайда ок оноор эки оок jес акча тÿжÿрип ийген тул ÿй кижини кöрöлö, 3 Ол айтты: — Чынын айдадым слерге бу jокту тул ÿй кижи ончозынаҥ кöп салды. 4 Сый эдип, ончолоры артыкташканын салган, ол дезе, андый jокту бойы, jÿрерге керектÿ калганчызын салган.\nХристостыҥ келетени керегинде\n5 Кезик ÿренчиктер Öргööни туткан кеен-jараш таштар, Оны кееркеткен баалу-чуулу сыйлар керегинде эрмектежип турарда, Иисус айтты: 6 — Слердиҥ мында кöрÿп турганыгардаҥ таш ÿстине таш артпас кÿндер келер. Ончозы jемирилип-сайалар. 7 — Ÿредÿчи, бу качан болор? — деп, Оноҥ сурадылар. — Мыныҥ темдеги кандый болор? 8 Ол айтты: — Чеберленигер, бойыгарды аскырбагар. Кöп улус Мениҥ адымды аданган келер, «Мен — Христос!» эмезе «Öй jуук!» — деер. Олорды ээчий барбагар! 9 Jуу-чак ла тÿймеендер керегинде угар болзогор, чочыбагар бу озо болор учурлу, jе учы ол тарый болбос. 10 Иисус оноҥ айтты: — Калык калыкка, каандык каандыкка удура туруп чыгар. 11 Алыстап тыҥ jерсилкиништер, ачана-торо, оору-jобол, коркымчылу немелер болор, теҥеридеҥ улу билдилер кöрÿнер. 12 Jе озо баштап Мениҥ адым учун слерди истежип тудар, сÿрер, синагогаларга апарып jаргылаар, тÿрмелеп койор, каандардыҥ, бийлердиҥ алдына апарып тургускылаар. 13 Олорго кере эдип, слерле андый болор. 14 Jÿрегерге салып алыгар бойыбысты корулап, нени айдарыбыс деп, кÿн-эртеде шÿÿбегер. 15 Мен слерге айдатан сöс лö ойгорлык берерим. Öштÿлеригердиҥ бирÿзи де ого удурлажып та, удура сöс тö айдып болбос. 16 Слерди керек дезе ада-энелеригер, ага-карындаштарыгар, тöрööндöригер, наjыларыгар öштÿлерге берип ийер, кезигерди дезе öлтÿрип койор. 17 Слерди Мениҥ адым учун ончолоры jаман кöрöр. 18 Jе бажыгардаҥ кыл да jылыйып калбас. 19 Чыдамкай болуп, jÿрÿмигерди аргадап алыгар. 20 Иерусалимди черÿ курчап алганын кöрöр болзогор, оныҥ ээн калар öйи jууктап келди деп билигер. 21 Ол тужында Иудейде jÿргендер кырларга качсын, Иерусалимде jÿргендер оноҥ чыгып барзын, оныҥ тыштында jÿргендер ого кирбезин, 22 нениҥ учун дезе бу кÿндер бичилгени ончозы бÿтсин деп, кезедетен кÿндер болор. 23 Ол кÿндерде барлуларга, бала эмискендерге ачу-корон! Jердиҥ ÿстине улу тÿбек тÿжер, бу калыкка Кудай чугулданар. 24 Кезиги кылыш мизинеҥ öлгÿлеер, кезигин öскö калыктарга олjого апаргылаар. Кара jаҥдулар, бойыныҥ öйи тÿгенгенче, Иерусалимди будыла тепсегилеер. 25 Кÿнде, айда, jылдыстарда билдилер болор, талай кÿÿлеп, толкулар шуултынаҥ jердеги калыктар тÿймеп, алаҥ кайкап калган jÿрер. 26 Jерге келип jатканды сакып, оноҥ коркып, öлгÿлеер, нениҥ учун дезе теҥериниҥ кÿчтери косколор. 27 Ол тушта теҥериниҥ булудында улу кÿчтÿ ле макту келип jаткан Кижи Уулын кöргÿлеп ийер. 28 Мыныҥ ончозы бÿдÿп баштаза, сыныгарды тÿзедигер, бажыгарды кöдÿригер, — jайымыгар jууктап келеткени ол болор — дейле, 29 Иисус олорго укаа сöс айтты: — Смоквага ла ончо агаштарга кöрÿгер 30 бÿрлене бергенде, мыны кöрÿп, jай jууктап келди деп, бойыгар билип jадыгар. 31 Анайып ок слер де мыныҥ ончозы бÿдÿп турганын кöрöр болзогор, Кудайдыҥ Каандыгы jуук деп билигер. 32 Чынын айдадым слерге: мыныҥ ончозы бу ÿйе баргалакта болор. 33 Теҥери ле jер jастыгар, jе Мениҥ сöстöрим jастыкпас! 34-35 Бойыгарды тудуныгар, jÿрегерди калаҥы ла эзирик болоры, jадын-jÿрÿмниҥ сурактары олjолоп jоботпозын. Оноҥ башка ол кÿн jер-ÿстинде jаткандардыҥ ончозына сакыбаган jанынаҥ келер, олорго тузак ошкош болор. 36 Келип jаткан ончо тÿбектеҥ кыйып öдöргö, Кижи Уулыныҥ алдына турарга, jаантайын сергек болуп, мÿргÿп jÿрÿгер. 37 Иисус тÿште Öргööдö ÿреткен, тÿндерди дезе чыгып, Елеон кырда öткÿрип турган. 38 Улус Оны угарга, эртен турадаҥ ала Öргööгö келип тургандар.\nЛукa 22\nИуданыҥ садынганы\n1 Ачыбаган калаш jийтен, Пасха дейтен байрам jууктап келеткен. 2 Улу абыстар ла бичикчилер Иисусты тудуп öлтÿрер эбин бедиреп, jе калыктаҥ коркып тургандар. 3 Jе бат, он экÿниҥ бирÿзи Иуда Искариоттыҥ öзöк-буурына сатана кирди. 4 Ол улу абыстарга, бийлерге барып, Иисусты олорго канайда садып ийерин эрмектешти. 5 Олор сÿÿнип, ого акча берер болдылар. 6 Иуда jöпсинип, улус jок тушта Иисусты олорго садып ийетен эптÿ учурал бедиреп jÿрди.\nПасханыҥ ажын jигени\n7 Ачыбаган калаш jийтен байрамныҥ кÿни jедип келди. Бу кÿнде пасханыҥ кураанын сойотон болгон. 8 Иисус Петр ла Иоаннды ийип, — Барып, биске пасханыҥ ажын jиирге белетегер — деди. 9 — Бисти кайда белетезин деп туруҥ? — олор сурадылар. 10 Иисус олорго айтты: — Бат, калага кирип jатсагар, слерге суулу jыракы апараткан кижи туштаар. Оныҥ кирер айлына jетире оны ээчий барыгар. 11 Айыл ээзине айдыгар «Ÿренчиктеримле кожо пасха jийтен кып кажызы — деп, Ÿредÿчи сурап jат». 12 Ол слерге jуунадып койгон ÿстиндеги телкем кыпты кöргÿзер. Анда белетегер. 13 Олор барып, Оныҥ айтканынча таап алып, пасханы белетеп койдылар. 14 Öй jедип келерде, Ол кыйын отурды, Оныла кожо апостолдор. 15 Иисус олорго айтты: — Кыйналарымнаҥ озо бу пасханы слерле кожо jиирге тыҥ санаган эдим! 16 Айдып турум слерге: бу пасха Кудайдыҥ Каандыгында болгончо, Мен оноҥ база jибезим. 17 Айак алып, алкыш jетиреле, айтты: — Мыны алып, бойыгар ортодо ичип, эбиртигер. 18 Айдып турум слерге: Кудайдыҥ Каандыгы келбейинче, виноград jиилегинеҥ база ичпезим. 19 Калаш алып, алкыш jетирди, сындырала, олорго берип, айтты: — Бу — слер учун берилип jаткан Мениҥ эди-каным. Мени эске алынып, анайда эдип jÿрÿгер. 20 Курсак jиген кийнинде айакты база анайда берип, айтты: — Бу айак — слер учун тöгÿлип турган Мениҥ канымдагы jаҥы кереес. 21 Jе бат, Мени садып турганныҥ колы Менийиле кожо столдо. 22 Андый да болзо, Кижи Уулы темдектеп койгон jолло барып jат. Jе Оны садып jатканга ачу-корон! 23 Олор бой-бойлорынаҥ суража бердилер: — Бистиҥ кемибис оны эдер? 24 Оноҥ сöс блаашкылап, «Кемибис улу-jаан деп бодолор?» — дештилер. 25 Jе Иисус олорго айтты: — Кара jаҥдулардыҥ каандары калыгын бийлейдилер, башчылары дезе бойлорын быйан jетиреечилер дейдилер. 26 Jе ортогордо андый неме болбозын! Кемигер улу-jаан, кичÿдий болзын, кемигер jамылу, jалчыдый болзын. 27 Кемизи jаан кыйын отурганы ба, эмезе jалчы ба? Кыйын отурганы эмес пе? Мен дезе ортогордо — jалчыдый! 28 Мениле кожо ончо ченелтелерди öттигер. 29 Адам Меге кереестегени чилеп, Мен де слерге Каандык кереестеп турум. 30 Мениҥ Каандыгымда Мениҥ ажы-тузымды ичип-jииригер, Израильдиҥ он эки угын jаргылаарга, ширеелерге отурып аларыгар. 31 Кайракан оноҥ айтты: — Симон, Симон! Бат, сатана слерди буудай чылап сееп койсын деп сураган. 32 Jе Мен бÿдÿп турганыҥ jылыйбазын деп, сен учун мÿргÿдим. Меге ойто келзеҥ, карындаштарыҥныҥ бÿдÿп турганын тыҥыт. 33 Петр: — Кайракан! — деди. — Сениле кожо мен тÿрмеге де отурарга, öлöргö дö белен! 34 Jе Иисус: — Айдып турум сеге, Петр бÿгÿн пöтÿк эткелекте, Мени билбезим деп айдып, Менеҥ ÿч катап jана тÿжериҥ — дейле, 35 олорго айтты: — Мен слерди таар да, акча да, öдÿк те jок ийеримде, немедеҥ тутадыгар ба? Олор: — Недеҥ де тутабадыс — дедилер. 36 Айдарда, Ол айтты: — Jе эмди таарлу кижи онызын алзын, акчазын да алзын. Кемде jок болзо, кийимин садып ийип, кылыш садып алзын. 37 Айдып турум слерге: «Оны jазык эткендердиҥ тоозына коштылар» деп, Мен керегинде бичилгени бÿдер учурлу. Эйе, Мен керегинде бичилгени ончозы бÿдÿп, учына jедип барадыры. 38 Олор: «Кайракан, бат мында эки кылыш» — деерде, Ол «Jедер» — деди.\nЕлеон кырда мÿргÿгени\n39 Иисус чыгып, Бойыныҥ jаҥынча Елеон кырга барды. Ÿренчиктери де Оны ээчий бардылар. 40 Jедер jерге jедип, Иисус олорго айтты: — Ченелтеге кирбеске, мÿргÿгер! 41 Бойы дезе, таш мергези кире ырайла, чöгöдöп, мÿргÿй берди: 42 — Ада! Кÿÿниҥ бар болзо, бу айакты Менеҥ jастыктыр. Андый да болзо, Мениҥ табымча болбозын, jе Сенийинче болгой! 43 Теҥеридеҥ Ого ангел кöрÿнип, тын-санаазын сергидип турды. 44 Ол тартыжуда болуп, там кичеенип мÿргÿди. Оныҥ тери jерге тамчылаган кан ошкош болды. 45 Мÿргÿп божойло, ÿренчиктерине келип, олордыҥ кунуккан бойлоры уйуктап jаткандарын кöрди. 46 — Не уйуктап jадыгар? — деп, Иисус олордоҥ сурады. — Туруп, ченелтеге кирбеске, мÿргÿгер!\nИисусты каруулга алганы\n47 Иисус мынайда айдып турганча, кöп улус кöрÿнип келди. Он экÿниҥ бирÿзи, Иуда дейтени, олорды озолоп келип jатты. Иисусты окшоп ийерге, Ого jууктай басты. 48 Иисус ого айтты: — Иуда! Кижи Уулын окшошло садып туруҥ ба? 49 Ÿренчиктер керектиҥ аайын кöрÿп, айттылар: — Кайракан, кылышла чабалы ба? 50 Олордыҥ бирÿзи кылыжыла улу абыстыҥ кулына jаҥып, оҥ кулагын кезе чапты. 51 Иисус: «Болор, токтогор!» — дейле, кулдыҥ кулагына колыла тийип, jазып ийди. 52 Оны тударга келген улу абыстарга, Öргööниҥ каруулыныҥ бийлерине ле jаандарга дезе мынайда айтты: — Тонокчыны тудайын дегендий, Мени тудуп аларга кылышту ла казыкту келдигер. 53 Кÿнÿҥ сайын слерле кожо Öргööдö болуп jÿрдим, слер Меге тийбедигер. Jе эмди — слердиҥ öйигер ле карачкыныҥ jаҥы. 54 Оны тудуп алып, улу абыс-эшке экелдилер. Петр дезе ээчиде ыраагыла барган. 55 Олор кÿрентиктиҥ ортозына от салып, кожо отура берерде, Петр база олордыҥ ортозына отурып алды. 56 Бир jалчы ÿй кижи оныҥ от jанында отурганын кöрÿп, лаптап аjыктайла, айтты: — Бу да кижи Оныла кожо jÿрген. 57 Jе ол Оноҥ jана тÿжÿп: — Мен Оны билбезим, ÿй кижи — деди. 58 Бир эмеш болордо, база бирÿзи оны кöрÿп, «Сен де олордыйы» — деди. Jе Петр бу кижиге jок — деди. 59 Бир саат кире öйдиҥ бажында база кандый да кижи бÿдÿмjилÿ айда берди: — Бу да кижи Оныла кожо болгоны чын. Ол Галилейдиҥ кижизи эмей. 60 Jе Петр байагы кижиге: — Нени айдып туруҥ болбогой, билбезим — деди. Бу тарый, ол айдып турганча, пöтÿк этти. 61 Кайракан кайра баштанып, Петр jаар кöрди. «Пöтÿк эткелекте, Менеҥ ÿч катап jана тÿжериҥ» — деп, Кайраканныҥ ого айтканын Петр эске алды. 62 Кÿрентиктеҥ чыгала, öксöп ыйлады. 63 Иисусты тудуп турган улус Оны базынып, согуп, 64 кöзин таҥып, сурап турдылар: — Jарчы болуп танып, айт, Сени кем сокты? 65 Ого öскö дö кöп jаман сöстöр айттылар. 66 Тÿш боло берерде, калыктыҥ jаандары, улу абыстар, бичикчилер jуулыжып, Оны бойлорыныҥ оток-кÿреезине алып келдилер. 67 — Сен Христос болзоҥ, биске айт — деп, олор сурадылар. Ол дезе каруу jандырды: — Слерге айтсам, бÿтпезигер, 68 суразам, каруузын айтпазыгар. 69 Эмдидеҥ ала Кижи Уулы кÿчтÿ Кудайдыҥ оҥ jанында отурар. 70 — Анайдарда, Сен — Кудайдыҥ Уулы ба? — деп, ончолоры сурады. Ол каруу jандырды: — Мен деп, слер айтпай кайттыгар. 71 Олор: — Биске база кандый кере керек? — дештилер. — Бис мыны бойыбыс Оныҥ Бойынаҥ уктыбыс.\nЛукa 23\nИисус Пилаттыҥ ла Иродтыҥ алдында\n1 Оноҥ ончолоры öрö туруп, Иисусты Пилатка алып барала, 2 бурулай бердилер: — Бу кижи бистиҥ калыктыҥ кÿÿн-санаазын булгап, каганга калан тöлööргö буудактап, Бойын Христос Каан деп аданып jат. 3 — Сен иудейлердиҥ Кааны ба? — деп, Пилат Оноҥ сураарда, Ол каруу jандырып, — Сен айдып туруҥ — деди. 4 Пилат улу абыстарга ла калыкка айтты: — Бу кижидеҥ бир де буру таппай турум. 5 Jе олор jана баспай, айдып турдылар: — Ол Иудей ичинде ÿредип, улусты тÿймедип jат. Галилейде баштаган эди, эмди бери келгени бу. 6 Пилат Галилей дегенин угала, «Бу Галилейдиҥ кижизи бе?» — деп сурады. 7 Ол Иродтыҥ jеринеҥ деп билеле, Оны Иродко ийди. Ирод бу кÿндерде Иерусалимде ок болгон. 8 Иисусты кöрöлö, Ирод сÿрекей сÿÿнди Оны узактаҥ бери кöрöйин деп jÿрген. Ол Иисус керегинде кöп уккан, Оныҥ кандый бир кайкалын кöрöр болорым ба деп, иженип турган. 9 Ол Иисуска кöп сурактар берди, jе бирÿзине де каруу албады. 10 Улу абыстар ла бичикчилер туруп, Оны тыҥыда бурулап турдылар. 11 Ирод дезе бойыныҥ jуучылдарыла Оны базынып ла электеп, Ого jарык кеп катанчыктайла, Пилатка кайра ийди. 12 Мынаҥ озо öштöжип jÿрген Пилат ла Ирод ол кÿннеҥ ала наjылажып алдылар. 13 Пилат дезе, улу абыстарды, бийлерди ле улусты jууйла, 14 олорго айтты: — Улусты булгап jат деп, бу кижини меге экелдигер. Jе бат, слердиҥ кöзигерче шиҥжÿлеп, бурулап айткан сöстöригерди керелеген немени бу кижидеҥ таппадым. 15 Ирод то Оноҥ буру таппай, биске кайра ийген. Айдарда, Ол öлÿмге тургадый неме этпеген. 16 Мен Оны кезеделе, божодып ийерим. 17 Пилат байрам кÿнге кижендÿлердиҥ бирÿзин олорго божодор учурлу болгон. 18 Jе ончозы кыйгырыжа берди: — Ол öлзин! Биске Варавваны божот! 19 Варавва дезе калада тÿймеен болгоны ла кижи öлгöни учун тÿрмелеткен. 20 Пилат Иисусты божодып ийерге, улуска катап баштанды. 21 Jе олор: — Оны керип кой! Керип кой! — деп, кыйгырыжып турдылар. Пилат олорго ÿчинчи катап айтты: 22 — Ол не jаман эткен? Мен Оны öлтÿрер буру таппадым. Анайдарда, кезеделе, божодып ийедим. 23 Jе олор Оны кере тартсын деп некеп, там ла там тыҥыда кыйгырыжып турдылар. 24 Пилат олордыҥ некелтезин бÿдÿрер деп шÿÿди. 25 Тÿймеен болгоны ла кижи öлгöни учун тÿрмеде отурганды олордыҥ сураганынча божодып, Иисусты дезе олордыҥ табына берип ийди.\nКеригени\n26 Оноҥ Иисусты алып бардылар. Кырада jÿреле jанып келеткен Киринейдиҥ Симон деп кижизин тудала, Иисустыҥ кийнинеҥ апарзын деп, керÿ агашты ого jÿктендирип бердилер. 27 Иисусты ээчий ал-тÿмен улус, база ыйлашкан-сыкташкан ÿй улус барып jаттылар. 28 Ол дезе, булар jаар бурулып, айтты: — Иерусалим кыстары, Мен учун ыйлашпагар. Оныҥ ордына бойыгар, бала-баркагар учун ыйлажыгар. 29 «Бала таппастар, бала таппагандар, эмчегин эмиспегендер кежиктÿ!» деп айдар кÿндер jедип келедири. 30 Ол тушта кырларга: «Ÿстибиске аҥтарылыгар!» — деп, тöҥ-кырлаҥдарга: «Бисти кöмÿп салыгар!» — деп, айдып тура бергилеер. 31 Jажарып турган агашка анайда эдип турганда, кургак агашла не болор? 32 Оныла кожо кыйнап öлтÿрерге эки тонокчыны апаргандар. 33 Куу-Баш деген jерге келеле, Оны ла эки тонокчыны бирÿзин оҥ, öскöзин сол jанына керип койдылар. 34 Иисус дезе айтты: — Ада! Олордыҥ jаманын таштап кой. Олор нени эдип тургандарын билбей jадылар. Шеребей чачып, Оныҥ кийимин бойлоры ортодо ÿлежип алдылар. 35 Улус кöрÿп турган. Олорло кожо бийлер де шоодып, айдып тургандар: — Öскö улусты аргадап jÿрген эди, Ол Христос, Кудайдыҥ талдап алганы болзо, Бойын Бойы аргадап алзын! 36 Jуучылдар Оны база шоодып, ��азып келеле, уксус туттурып, 37 — Сен иудейлердиҥ Кааны болзоҥ, Бойыҥды Бойыҥ аргадап ал! — дежип тургандар. 38 Оныҥ ÿсти орто «Бу — иудейлердиҥ Кааны» деп грек, рим ле еврей сöстöрлÿ бичик илдилер. 39 Керидип койгон тонокчылардыҥ бирÿзи Оны jамандап, айдып турды: — Сен Христос болзоҥ, Бойыҥды, бисти де аргада! 40 Экинчизи оны токтодып, — Сен, анайып ок jаргылаткан бойыҥ, Кудайдаҥ коркыбайдыҥ ба? 41 Бисти чын jаргылаган, эткен керектериске турарын алып jадыбыс. Ол дезе бир де jаманды этпеген — дейле, 42 Иисуска айтты — Каандыгыҥа келзеҥ, мени эске ал, Иисус! 43 Иисус ого айтты: — Чынын айдадым сеге бÿгÿн ок Мениле кожо райда болорыҥ. 44 Тал-тÿш кирезинде тÿштиҥ ÿч саадына jетире ончо jерге карачкы тÿшкен 45 кÿн jоголо берген. Öргööдöги кöжöгö ортозыла эки jара ÿзÿле берген. 46 Иисус тыҥ ÿнденип, — Ада! Сениҥ колыҥа тынымды берип турум! — дейле, тыны кыйыла берди. 47 Jÿс бажы мыны кöрöлö, Кудайды алкап, айтты: — Бу кижи чындаптаҥ акту болгон! 48 Кöрÿге jуулган улус не болгонын кöрöлö, тöштöрине согунып, jангылап турды. 49 Иисусты билген ончо улус, база Оны ээчий Галилейдеҥ келген ÿй улус ыраагынаҥ кöрÿп тургандар.\nИисустыҥ мöҥкÿзин кöдÿргени\n50-51 Иудей калазы Аримафейдеҥ Иосиф деп кижи болгон. Ол, Кудайдыҥ Каандыгын сакып jÿрген керсÿ ле ак-чек кижи бойы, оток-кÿрееге кирип те турган болзо, оныҥ jöбин jаратпайтан. 52 Jе бат, Пилатка келеле, Иисустыҥ сööгин сурады. 53 Сööкти тÿжÿреле, кеден бöскö ороп, jылым кайада ойгон сööк салар jерге апарып, салып койды. Анда кемниҥ де сööги салылгалак болгон. 54 Пятница кÿн болгон, суббот кÿн келип jаткан. 55 Галилейдеҥ Иисусла кожо келген ÿй улус Иосифтиҥ кийнинеҥ ок барып, Оныҥ сööги кайда, канайып салылганын кöрÿп турдылар. 56 Jанып келеле, jараш jытту май ла сÿркÿш белетеп, jакылтабыла суббот кÿнде амырадылар.\nЛукa 24\nТирилгени\n1 Неделениҥ баштапкы кÿнинде эрте таҥда, белетеп алган jараш jытту немелерин алганча, ÿй улус сööк салган jерге келдилер. 2 Jе оныҥ тажы аҥтарылып калган jатты. 3 Ичине киреле, Иисус Кайраканныҥ сööгин таппадылар. 4 Кайкап калган тургулаарда, кенетийин олордыҥ алдына мызылдууш кийимдÿ эки эр тура тÿшти. 5 Олор коркыганына jабыс эҥчейип ийерде, эрлер айттылар: — Тирÿ кижини öлгöн улустыҥ ортозынаҥ не бедиреп туругар? 6 Ол мында jок, тирилип калган. Туку Галилейде jÿрерде, слерге Ол нени айтканын эске алынып ийзегер: 7 «Кижи Уулы кинчектÿлердиҥ колына берилип, кере тартырар, ÿчинчи кÿнде дезе, тирилер». 8 Оныҥ айткан сöстöри санааларына кирип келди. 9 Сööк салган jердеҥ бурулып, он бирге ле öскöлöриниҥ ончозына тил jетирдилер. 10 Олор Магдалина Мария, Иоанна, Иаковтыҥ энези Мария болгондор. Олорло кожо болгон öскö дö ÿй улус апостолдорго анайып ла айдып турдылар. 11 Ÿй улуска кемизи де бÿтпеди, мыны сананып тапкан неме дештилер. 12 Jе Петр туруп, сööк салган jер jаар jÿгÿрди. Оныҥ ичине карап, сööкти оройтон кеден бöстöҥ öскö неме кöрбöди. Не болгонын бойында кайкап, jанып ийди.\nЭммаус jаар jолдо\n13 Ол ло кÿн ÿренчиктердиҥ экÿзи Иерусалимнеҥ он беристе киреде турган Эммаус деп jурт jаар барадып, 14 не болгонын ончозын эрмектежип тургандар. 15 Олор эрмектежип, бойлоры ортодо шÿÿшкилеп турарда, Иисус Бойы jууктап келип, кожо базып ийди. 16 Jе олордыҥ кöстöри бöктÿдий болуп, Оны таныбадылар. 17 — Jолдо нени шÿÿжип барадыгар? — деп, Иисус олордоҥ сурады. Олор токтой тÿштилер, чырайлары бÿркÿк болгон. 18 Олордыҥ бирÿзи, Клеопа дегени, айтты: — Бу кÿндерде Иерусалимде не болгонын ого келген улустаҥ jаҥыс сен билбес болдыҥ ба? 19 — Анда не болгон? — деп, Ол сурады. Олор айттылар: — Бис Назаретте jерлÿ Иисусла не болгонын айдадыс. Ол Кудайдыҥ да, ончо улустыҥ да алдында сöстö лö керекте кÿчтÿзин кöргÿскен jарчы болгон. 20 Jе улу абыстарыс ла башчыларыс Оны öлтÿрер эдип jаргылайла, керип койгондор. 21 Израильди jайымдаары Ол деп, иженген эдибис. Jе бат, бу керектиҥ болгоны ÿчинчи кÿн барып jат. 22 Бир кезик ÿй улузыс бисти кайкатты. Олор эрте таҥда сööк салган jерге барала, 23 Оныҥ сööгин таппай, биске келип, айткандар «Биске ангелдер кöрÿнди, Оны тирÿ дешти». 24 Айдарда, бистиҥ улустыҥ кезиги сööк салган jерге барып кöрöрдö, ÿй улустыҥ айтканы чын болуп калган, jе Оныҥ Бойын кöрбöгöндöр. 25 Иисус олорго айтты: — Э-э, сананбастар, jарчылар айткан сöстöргö бÿдерге, оны jÿрегеерле оҥдоорго бачымдабайдыгар. 26 Бойыныҥ магына jедерге, Христос бу ончо шыраны öтпöс учурлу болгон бо? 27 Моисейдеҥ ле ончо jарчылардаҥ баштайла, Ол Бойы керегинде Чийимде айдылганын jартады. 28 Олор Эммаус jуртка jууктап келерде, Иисус оноҥ ары бараачыҥ болды. 29 Jе ÿренчиктер Оны токтодып, — Эҥир кирип барадыры, бисле кожо артып кал — деп, сурап турдылар. Ол ÿйге кирип, олорло кожо артып калды. 30 Олорло кожо кыйын отурып, калашты алып алкады, сындырала, ÿренчиктерге берди. 31 Олордыҥ кöстöри ачылып, Оны танып ийдилер. Jе Ол ÿренчиктерине кöрÿнбес боло берди. 32 Олор бой-бойлорына айдыштылар: — Jолдо Ол бисле эрмектежип, Чийимди jартаарда, кöксибисте jÿректерис кÿйбеген беди? 33 Олор бу бойынча туруп, Иерусалимге бурулдылар. Анда он бир апостолды ла олорло кожо jÿргендерди таап алдылар. 34 Ÿренчиктер айттылар: — Кайраканныҥ тирилгени чын, Ол Симонго кöрÿнген. 35 Оноҥ байагы эки ÿренчик jолдо не болгонын, калаш сындырып jадарда, Оны канайда таныганын айттылар.\nТирилген Иисустыҥ кöрÿнгени\n36 Олор мынайда айдып турганча, Иисус Бойы олордыҥ ортозына тура тÿжÿп, — Слерге амыр болзын! — деди. 37 Олор сÿне кöрÿп турус дежип, куйка баштары jимирей берди. 38 — Не тÿймей бердигер, jÿректеригер нениҥ учун эреҥистелишле толо? — деп, Ол сурады. — 39 Мениҥ колыма, Мениҥ будыма кöрÿгер: бу Мен Бойым эдим. Мени тудуп-сыймап кöрÿгер: сÿнеде эт-кан да, сööк тö jок, Менде дезе бар болгонын кöрÿп туругар. 40 Мынайда айдала, олорго колы-будын кöргÿсти. 41 Олор сÿÿнгенине бÿдÿп болбой, кайкажып турарда, Ол: — Мында слерде jи��р курсак бар ба? — деди. 42 Олор каарып койгон балык алып бердилер. 43 Балыкты алып, олордыҥ алдында jиди. 44 Оноҥ айтты: — Моисейдиҥ Jасагында, jарчылардыҥ чийиминде, сарындарда Мен керегинде айдылганы ончозы бÿдер учурлу деп, слерле кожо jÿрген тужымда айдып туратаным бу. 45 Иисус олорго Чийимдерди оҥдоор сагыш ачып, 46 айтты: — Бичилгенинче, Христос кыйналар ла ÿчинчи кÿнде тирилер; 47 Иерусалимнеҥ баштайла, ончо калыктарда кинчектер ташталсын деп, Кудайга баштанары Оныҥ адында jарлалар. 48 Слер дезе мыныҥ керечилери. 49 Адамныҥ берер болгонын слерге ийерим. Слер дезе, öрöртинеҥ кÿч алганчагар, бу калада jÿрÿгер. 50 Ÿренчиктерин каладаҥ алып чыгып, Вифанияга jеделе, колдорын саҥ öрö эдип, олорды алкады. 51 Алкап туруп, олордоҥ айрылып, теҥериге кöдÿрилип баштады. 52 Ÿренчиктер Ого бажырып, сÿÿнчизин бадырып болбой, Иерусалимге jанып келдилер. 53 Кудайды алкап, jаантайын Öргööдö болуп jÿрдилер. Аминь.\nИоaнн Бичиген Сÿÿнчилÿ Jaр\nИоaнн 1\nJÿрÿмниҥ сöзи\n1 Элдеҥ озо Сöс болгон, Сöс Кудайда болгон, Сöс Кудай болгон. 2 Ол элдеҥ озо Кудайда болгон. 3 Ончозы Оноҥ бÿдÿп, jÿрÿп jат, Ол jогынаҥ не де бÿтпеген. 4 Оныҥ Бойында jÿрÿм болгон, ол jÿрÿм улуска jарык болгон. 5 Jарык карачкыда jарыйт, карачкы оны бÿркеп болбогон. 6 Кудайдаҥ ийилген кижи табылган, оныҥ ады-jолы Иоанн. 7 Ол керелеерге, Jарыктыҥ керечизи болорго келген, ончолоры Ол ажыра бÿтсин деп. 8 Ол бойы jарык болбогон, jе Jарыктыҥ керечизи болорго келген. 9 Телекейге келип турган кажы ла кижини jарыдар чын Jарык болгон. 10 Ол телекейде jÿрген, телекей Оноҥ бÿткен, jе телекей Оны таныбаган. 11 Бойыныҥ улузына келген, jе улузы Оны jуутпаган. 12 Оны jуудып, Оныҥ адына бÿткен улуска дезе Кудайдыҥ балдары болор jаҥ берген. 13 Олор каннаҥ туулган эмес, эт-канныҥ кÿÿнинеҥ эмес, эр кижиниҥ кÿÿнинеҥ эмес, Кудайдаҥ туулгандар. 14 Ол Сöс кижи болуп калды, ортобыста jÿрди. Бис Оныҥ магын кöрдибис, бу макты Ол Аданыҥ сок jаҥыс Уулы болуп алган. Ол jакшылыкла, чынла толо болгон. 15 Иоанн Оны керелеп, jарлаган «'Кийнимче келип jатканы мениҥ алдымда болуп калды, нениҥ учун дезе менеҥ озо бар болгон' деп айтканым бу». 16 Оныҥ толозынаҥ ончобыс jакшылыкка jакшылык алдыбыс. 17 Jасак Моисейдеҥ берилген, jакшылык ла чын дезе Иисус Христостоҥ болды. 18 Кудайды кем де, качан да кöрбöгöн. Оны биске Аданыҥ öзöгинде jÿреечи сок jаҥыс Уулы ачкан.\nИоанныҥ керези\n19 Бат, Иоанныҥ керези. Иоанн кем болгонын сурап уксын деп, иудейлер Иерусалимнеҥ абыстарды ла левиттерди ийерде, 20 ол ачыгынча jарлаарынаҥ мойнобой, — Мен Христос эмезим — деп jарлаган. 21 — Айдарда, сен кем? Илия ба? — деп сурагандар. Ол «jок» — деген. — Jарчы ба? — дешкендер. Ол «jок» — деген. 22 — Сен кем эдиҥ? — деп, ойто сурагандар. — Ийген улуска бис каруу берер учурлу. Бойыҥды бойыҥ кем деп адайдыҥ? 23 Ол айткан: — Исаия jарчыныҥ айтканыла, хоц «Кайраканга jол тÿзедип койыгар! деп, куба чöлдö кыйгырганныҥ ÿни». 24 Ийилген улус дезе фарисейлердеҥ болгон. 25 Олор оноҥ сурагандар: — Сен Христос эместе, Илия да, jарчы да эместе, улусты не крестейдиҥ? 26 — Мен суула крестеп jадым — деп, Иоанн каруу jандырган. — Jе ортогордо Турганы бар, Оны слер билбезигер. 27 Ол кийнимче де келип jаткан болзо, мен Оныҥ öдÿгиниҥ буузын да чечерге турбазым. 28 Бу керек Вифанияда, Иордан ары jанында болгон. Анда Иоанн улусты крестеп jÿрген. 29 Эртезинде Иоанн ого базып келеткен Иисусты кöрöлö, айтты: — Телекейдиҥ кинчегин кедери алып jаткан Кудайдыҥ Курааны бу. 30 «Кийнимче Эр келедири, Ол мениҥ алдыма турар болды, нениҥ учун дезе Ол менеҥ озо бар болгон» деп, байа айтканым бу. 31 Мен Оны билбегем, jе Израильге Ол ачылзын деп, улусты суула крестеерге келген эдим. 32 Иоанн керелеп, айтты: — Теҥеридеҥ кÿÿле чилеп тÿжÿп келеле, Оныҥ ÿстинде болуп jÿрген Тынды кöргöм. 33 Мен Оны билбес болгом, jе суула кресте деп, мени ийген Бойы меге мынайда айткан «Кемге Тын тÿжÿп, Оныҥ ÿстине туруп калганын кöрöр болзоҥ, Агару Тынла крестеечи Ол». 34 Мен кöрдим, Ол Кудайдыҥ Уулы деп кереледим.\nБаштапкы ÿренчиктер\n35 Эртезинде Иоанн база ла турган, ÿренчиктериниҥ экÿзи кожо болгон. 36 Базып отурган Иисусты кöрöлö, ол айтты: — Кöргÿлегер, бат, Кудайдыҥ Курааны бу! 37 Эки ÿренчик оныҥ сöзин угала, Иисусты ээчий бардылар. 38 Иисус дезе кайра баштанып, олордыҥ келип jатканын кöрöлö, айтты: — Слерге не керек? Олор: — Равви! — дедилер. Равви дегени, Ÿредÿчи дегени. — Турган jериҥ кайда эди? 39 Ол: — Барып кöрÿгер — деди. Олор барып, турган jерин кöрдилер, ол кÿн Ондо болуп jÿрдилер. Тöрт саат кирези тÿш болгон. 40 Иоанныҥ айтканын угуп, Иисусты ээчий барган экÿниҥ бирÿзи Симон-Петрдыҥ карындажы Андрей болгон. 41 Ол Симон агазын озо табала, ого айтты: — Бис Мессияны таптыс. Мессия дегени, Христос дегени. 42 Ол Симонды Иисуска алып келди. Иисус дезе, Симон jаар кöрöлö, айтты: — Сен — Симон, Иоанн уулы. Эмди Кифа деп адаларыҥ. Кифа дегени, Петр дегени. 43 Эртезинде Иисус Галилей jерине барар деп шÿÿди. Филиппти табала, ого айтты: — Мени ээчий бас. 44 Филипп дезе Андрей ле Петр jаткан Вифсаида деп каладаҥ болгон. 45 Ол Нафанаилди табала, айтты: — Моисей Jасакта бичигенди ле jарчылар бичигенди таптыбыс. Ол Иисус, Назаретте jерлÿ Иосифтиҥ уулы. 46 Jе Нафанаил ого айтты: — Назареттеҥ jакшы чыгар беди? Филипп: — Барып кöр — деди. 47 Иисус, Бойы jаар базып келеткен Нафанаилди кöрöлö, ол керегинде айтты: — Чын Израильдиҥ кижизи бу, ондо меке jок. 48 — Сен мени кайдаҥ билериҥ? — деп, Нафанаил сурады. — Сени Филипп кычыргалакта, смоква агаштыҥ тöзинде турганыҥды кöргöм — деп, Иисус каруу jандырды. 49 Нафанаил айтты: — Равви! Сен — Кудайдыҥ Уулы, Сен — Израильдиҥ Кааны! 50 Иисус: — Сени смоква агаштыҥ тöзинде турганыҥды кöргöм деп, сеге айтканым учун бÿдÿп jадыҥ. Мынаҥ артыкты кöрöриҥ — дейле, 51 айтты: — Чынын, чынын айдадым слерге теҥериниҥ ачылганын, Кудайдыҥ ангелдери Кижи Уулына кöдÿрилип, тÿжÿп jатканын кöрöригер.\nИоaнн 2\nКанадагы той\n1 Ÿчинчи кÿнде Галилейдеги Канада той болгон. Иисустыҥ энези анда ок болгон. 2 Иисус ла Оныҥ ÿренчиктери тойго база кычырылган. 3 Аракы jетпей каларда, энези Иисуска: — Олордо аракы jок — деди. 4 — Нени эдетенимди сен айдатаҥ ба, ÿй кижи? — деп, Иисус каруу jандырды. — Мениҥ öйим jеткелек. 5 Энези jалчыларга айтты: — Ол слерге нени айтса, оны эдигер. 6 Анда кажызына ла он сабат кире суу бадар алты таш бочко турган. Олор иудейлердиҥ арутанатан чÿм-jаҥын öткÿрерге керектÿ болгон. 7 Иисус jалчыларга: — Бочколорды суула толтырыгар — деерде, олор бочколорго толтыра суу урдылар. 8 — Эмди сузуп, той башкарган кижиге апарыгар — деди. Олор апарып бердилер. 9 Той башкараачы аракы боло берген суудаҥ амзап кöрöлö, — ол дезе аракы кайдаҥ келгенин билбеген, оны jаҥыс суу сускан jалчылар билген, — колтуны бойына кычырып алып, 10 ого айтты: — Кажы ла кижи озо аракыныҥ jакшызын уратан, айылчылар ичип эзиргенде, кирелÿзин. Сен дезе jакшы аракыны эмдиге jетире чеберледиҥ. 11 Анайып, Иисус Галилейдеги Канада баштапкы кайкал этти, Бойыныҥ магын ачты; ÿренчиктери Ого бÿтти. 12 Мыныҥ кийнинде Ол Капернаумга келди. Оныла кожо энези, карындаштары ла ÿренчиктери болгондор. Анда олор тоолу ла кÿн jÿрдилер.\nКудайдыҥ Öргööзин арутаганы\n13 Иудей Пасха jууктап келерде, Иисус Иерусалимге келди. 14 Ол Öргööдö чарлар, койлор, кÿÿлелер садып турган, акча солып отурган улусты кöрди. 15 Армакчыдаҥ камчы толгоп, Öргööдöҥ ончозын чыгара сÿрди койлорды да, чарларды да; солычылардыҥ акчазын тöгÿп, столдорын аҥтарды. 16 Кÿÿле садаачыларга айтты: — Муныгарды алып чыгыгар, Адамныҥ айылын садулу айыл этпегер! 17 «Сениҥ айлыҥа кÿнÿркегеним Мени jалбыш чылап jиир» — деп бичилгенин ÿренчиктер эске алдылар. 18 Айдарда, иудейлер каруу jандырып, Ого айттылар: — Анайда эдер jаҥыҥ бар деп, биске кандый билди кöргÿзериҥ? 19 — Бу Öргööни jемиригер, Мен оны ÿч кÿнге орныктырып койорым — деп, Иисус каруу jандырды. 20 — Бу Öргöö тöртöн алты jыл тудулган эди, Сен дезе оны ÿч кÿнге орныктырарга ба? — деп, иудейлер айттылар. 21 Иисус дезе Бойыныҥ эди-каныныҥ Öргööзин айткан. 22 Ол тирилерде, ÿренчиктери мыны Ол айтканын эске алып, Чийимге ле Иисус айткан сöскö бÿде бергендер. 23 Ол Иерусалимде Пасха байрамда jÿрерде, Оныҥ jайаган билдилерин кöрöлö, кöп улус Оныҥ адына бÿтти. 24 Jе Иисус Бойын олорго бÿдÿндирбей турган, нениҥ учун дезе ончолорын билер болгон. 25 Кижиниҥ ичинде не барын Бойы билер учун, кижини кижи керелеп айдарын керектебей турган.\nИоaнн 3\nИисус ла Никодим\n1 Фарисейлер ортодо иудей бийлердиҥ бирÿзи Никодим деп кижи болгон. 2 Ол Иисуска тÿнде келеле, айтты: — Равви! Сен Кудайдаҥ келген Ÿредÿчи деп билерис. Сен jайап jÿрген билдилерди Кудайдыҥ болужы jокко кем де jайап болбос. 3 Иисус ого каруу jандырды: — Чынын, чынын айдадым сеге öрöртинеҥ туулбаган кижи, Кудайдыҥ Каандыгын кöрÿп болбос. 4 — Карган кижи канайып туулатан? — деп, Никодим Ого айтты. — Эне ичине катап киреле, туулып болор бо? 5 Иисус каруу jандырды: — Чынын, чынын айдадым сеге: суудаҥ ла Тыннаҥ туулбаган кижи, Кудайдыҥ Каандыгына кирип болбос. 6 Эт-каннаҥ туулганы, эт-кан болор, Тыннаҥ туулганы дезе, тын болор. 7 «Слерге öрöртинеҥ туулар керек» деп, сеге айтканыма кайкаба. 8 Салкын кайда согойын дезе, согор. Оныҥ шуултын угарын угуп jадыҥ, jе кайдаҥ келип, кайдаар барып jатканын билбезиҥ. Тыннаҥ туулган кажы ла кижиле андый болотон. 9 — Ол канайып болотон? — деп, Никодим сурады. 10 — Израильдиҥ ÿредÿчизи бойыҥ, мыны билбес болдыҥ ба? — деп, Иисус каруу jандырды. — 11 Чынын, чынын айдадым сеге бис нени билгенисти айдадыс, нени кöргöнисти керелейдис, слер дезе кере сöзибисти jаратпай jадыгар. 12 Слерге jердийин айтканыма бÿтпегенеерде, теҥеринийин айтсам, канайып бÿдеригер? 13 Теҥеридеҥ тÿшкен Кижи Уулынаҥ башка, теҥериге кем де чыкпаган. 14 Куба чöлдö Моисей jыланды öрö кöдÿргендий, Кижи Уулы анайып ок кöдÿрилер учурлу, 15 Ого бÿткен кажы ла кижи мöҥкÿ jÿрÿмдÿ болзын деп. 16 Кудай телекейди сÿÿген бойынча, сок jаҥыс Уулын берген, Ого бÿткен кажы ла кижи öлÿп калбай, мöҥкÿ jÿрÿмдÿ болзын деп. 17 Кудай Бойыныҥ Уулын телекейдиҥ jаргызын этсин деп телекейге ийген эмес, телекей Ол ажыра аргадалзын деп ийген. 18 Ого бÿткени jаргылатпас; бÿтпегени дезе, jаргылатканы ол, Кудайдыҥ сок jаҥыс Уулына бÿтпегени учун. 19 Jаргыныҥ учуры дезе бу: телекейге jарык келген, jе улус карачкыны jарыктаҥ артык сÿÿген, нениҥ учун дезе олордыҥ кылынып jÿргени jаман болгон. 20 Jаман кылынып jÿрген кижи, оным билдирбезин деп, jарыкты jаман кöрÿп, jарыкка барбай jат. 21 Чыныла кылынып jÿрген кижи дезе, керектери Кудайдыҥ болужыла эдилгени кöрÿнзин деп, jарыкка барат.\nИисус ла Крестеечи Иоанн\n22 Мыныҥ кийнинде Иисус ÿренчиктериле кожо Иудей jерине келди. Анда олорло кожо jÿрÿп, улусты крестеди. 23 Иоанн дезе анайып ок Салимниҥ jуугындагы Енон деп jерде крестеген, нениҥ учун дезе анда суу кöп болгон. Бого келип, креске тÿжÿп тургандар. 24 Бу керек Иоанн тÿрмелеткелекте болгон. 25 Ол тушта Иоанныҥ ÿренчиктери иудейлерле аруталары керегинде сöс блаашкандар. 26 Олор Иоаннга келип, айттылар: — Равви, сениле кожо Иордан ары jанында болгон, сен керелеген Кижи база крестейт, ончолоры Ого барат. 27 — Кижиге теҥеридеҥ берилбезе, ол бойына нени де алынып болбос — деп, Иоанн каруу jандырды. — 28 «Мен Христос эмезим, jе мен Оныҥ алдынаҥ ийилгем» деп айтканымды уккан керечилер слер бойыгар эдигер. 29 Сыргалjылу кижини колту дейтен. Колтуныҥ наjызы дезе, ого коштой туруп, оны тыҥдап, ÿнин угала, сÿрекей сÿÿнет. Мениҥ бу сÿÿнчим эмди бÿтти. 30 Ол jаанаар, мен кичинеерер учурлу. 31 Öрöртинеҥ Келип Турганы, ончозынаҥ бийик эди. Jердеҥ болуп jÿргени дезе, jердийи эди, ол jердийинче эрмектенет. Теҥеридеҥ Келип Турганы, ончозынаҥ бийик. 32 Ол нени кöргöнин, нени укканын керелейт, jе Оныҥ керелегенин jарадып турганы jок. 33 Оныҥ керезин jаратканы, Кудай чындык деп, бойыныҥ таҥмазын басканы ол. 34 Кудайдыҥ ийгени, Кудайдыҥ сöзин айдат. Кудай дезе Тынды кемjип беретен эмес. 35 Ада Уулын сÿÿп, ончоны Оныҥ колына берген. 36 Уулына бÿткени, мöҥкÿ jÿрÿмдÿ, Уулына бакпаганы, jÿрÿм кöрбöс оныҥ ÿстинде Кудайдыҥ чугулы jÿрет.\nИоaнн 4\nИисус ла самар ÿй кижи\n1-3 Иисус, Иоаннга кöрö, кöп ÿренчиктер таап крестеп jат деп, фарисейлерге табыш jетти. Улусты дезе Иисус Бойы эмес, ÿренчиктери крестеген. Иисус бу керегинде билип алала, Иудей jерин таштап, ойто Галилей jерине барды. 4 Ого Самар jерин табарып барар керек болгон. 5 Бат, Ол Сихарь деп самар калага келди. Бу кала Иаков бойыныҥ уулы Иосифке берген jердиҥ jуугында турган. 6 Анда Иаковтыҥ кутугы болгон. Иисус, jолдоҥ арып-чылаган Бойы, кутуктыҥ jанына отура тÿшти. Тал-тÿш кирези болгон. 7 Суу сузуп алайын деп, бир самар ÿй кижи келди. Иисус ого: — Меге ичерге суу бер — деди. 8 Оныҥ ÿренчиктери курсак садып аларга кала баргандар. 9 Самар ÿй кижи айтты: — Иудей Бойыҥ менеҥ, самар ÿй кижидеҥ, ичерге не суу сурайдыҥ? Иудейлер самарларла билишпейтен. 10 — Кудайдыҥ бергенин, «Меге ичерге суу бер» деп, сеге айдып турганы кем болгонын билген болзоҥ, Оноҥ бойыҥ сураар эдиҥ, Ол сеге тирÿ суу берер эди — деп, Иисус каруу jандырды. 11 — Öрöкöн! — деп, ÿй кижи Ого айтты. — Сузар немеҥ jокто, кутук дезе тереҥ болгондо, тирÿ суу Сенде кайдаҥ келетен эди? 12 Биске бу кутукты берген Иаков адабыстаҥ Сен jаан болдыҥ ба? Ол бойы, уулдары да, малы да мынаҥ ичип jÿрген эдилер. 13 — Бу суудаҥ ичкени, ойто суузаар — деп, Иисус каруу jандырды. — 14 Jе Мениҥ берер суумнаҥ ичери jажына суузабас. Берер суум дезе оныҥ ичинде мöҥкÿ jÿрÿмге агар суу чыгыды боло берер. 15 — Öрöкöн, — деп, ÿй кижи Ого айтты, — андый суудаҥ меге бер, мен суузабайын, бого суу сузарга jÿрбейин. 16 Иисус айтты: — Барып, эриҥди айдала, бого кел. 17 — Мениҥ эрим jок — деп, ÿй кижи каруу jандырды. Иисус: — Эрим jок деп айтканыҥ чын — деди. — 18 Сен беш эрлÿ болгоҥ. Эмдигизи сеге эр эмес, бу айтканыҥ чын. 19 — Öрöкöн, — деп, ÿй кижи айтты, — Сен jарчы болгоныҥды кöрÿп турум. 20 Бистиҥ адаларыс Кудайга бу кырдыҥ бажында бажырган эди. Слер дезе jаҥыс Иерусалимде бажырар керек дейдигер. 21 Иисус айтты: — Меге бÿт, ÿй кижи Адага бу кырдыҥ бажында да эмес, Иерусалимде де эмес бажырар öй келип jат. 22 Слер неге бажырып турганыгарды билбей jадыгар, бис дезе неге бажырып турганысты билерис, нениҥ учун дезе аргадаш иудейлердеҥ болор. 23 Чыныла бажырып jÿрген улус Адага тынла, чынла бажырар öй келип jат, jедип келди ок. Ада андый бажыраачыларды Бойына бедирейт ине. 24 Кудай — ол Тын, Ого бажырары тынла, чынла бажырар учурлу. 25 — Христос дейтен Мессия келерин билерим — деп, ÿй кижи айтты. — Ол келгежин, биске ончоны айдар. 26 — Ол Мен эдим, бу сениле эрмектежип турган Бойым — деп, Иисус каруу jандырды. 27 Анайткан jерде Оныҥ ÿренчиктери келди. Оны ÿй кижиле эрмектежип туру деп кайкады��ар, jе «Оноҥ Сеге не керек?» эмезе: «Оныла не эрмектежип туруҥ?» — деп, кемизи де сурабады. 28 Ÿй кижи суу урар jыракызын артырып койоло, калага барып, улуска айтты: 29 — Меге нени ле кылынганымды айткан Кижини барып кöрÿгер, Христос Ол болбозын. 30 Олор каладаҥ чыгып, Иисус jаар ууландылар. 31 Бу öйдö ÿренчиктер Оны сурап турдылар — Равви, курсак jи! 32 Jе Ол айтты: — Менде курсак бар, онымды слер билбезигер. 33 — Курсакты Ого кижи экелип берди эмеш пе? — деп, ÿренчиктер бой-бойлорына айдышты. 34 Иисус олорго айтты: — Мениҥ курсагым — Мени Ийгенниҥ табыла эдери ле Оныҥ керегин бÿдÿрери. 35 Эмди база тöрт ай болзо, аш кезер öй jедер деп, слер айдып jÿрген эмес бедигер? Jе Мениҥ слерге айдып турганым бу: кыраларга кöзигер салып кöрзöгöр, олордыҥ агарып, кезерге бышканын! 36 Аш кезери кайрал алат, ажын мöҥкÿ jÿрÿмге уруп салат, аш чачканы ла аш кескени кожо сÿÿнзин деп. 37 Бу учуралда «Бирÿзи чачат, öскöзи кезет» деген сöс чын. 38 Мен слерди бойыгар иштебеген кырада аш кезерге ийип jадым. Анда öскö улус иштеген эди, слер дезе олордыҥ ижине кирдигер. 39 «Меге нени ле кылынганымды айткан» деп керелеген ÿй кижиниҥ сöзиле ол каланыҥ кöп самарлары Иисуска бÿтти. 40 Оныҥ учун самарлар Ого келеле, олордо артып калзын деп сурадылар. Ол анда эки кÿн jÿрди. 41 Оныҥ айткан сöзин угала, оноҥ кöп улус бÿтти. 42 Байагы ÿй кижиге дезе айттылар: — Эмди сениҥ сöзиҥнеҥ улам бÿдÿп турган эмезис. Бис Оны бойыбыс уктыс, Ол чып ла чын телекейди Аргадаачы деп билдис.\nКаанныҥ jалчызыныҥ уулын jасканы\n43 Эки кÿнниҥ бажында Иисус оноортынаҥ чыгала, Галилей jаар барды. 44 Jарчы алтайында кÿндÿзи jок jÿретен деп, Ол Бойы да керелеп айткан. 45 Анайдарда, Ол Галилейге келерде, Оны Галилейдиҥ улузы jуудып алдылар, нениҥ учун дезе, олор Иерусалимдеги байрамда болуп, Оныҥ нени эдип jÿргенин ончозын кöргöндöр. 46 Оноҥ Иисус сууны аракы эткен Галилейдеги Канага ойто келди. Капернаумда каанныҥ бир jалчызыныҥ уулы оорып jаткан. 47 Ол Иисустыҥ Иудейдеҥ Галилейге келгенин угала, Ого келип, öлÿп jаткан уулын барып jассын деп, jайнап сурады. 48 — Билдилер ле кайкалдар кöрбöйинче бÿтпезигер — деп, Иисус ого айтты. 49 — Кайракан, уулым öлгöлöктö бар — деп, каанныҥ jалчызы айтты. 50 Иисус: — Jан, уулыҥ эзен — деди. Ол Иисустыҥ айткан сöзине бÿделе, jанып ийди. 51 Jолой ого кулдары туштап, уулыҥ эзен дешти. 52 Уулы канча саатта оҥдолгонын сураарда, олор «Кече биринчи саат тÿште эди изибей барган» — дедилер. 53 «Уулыҥ эзен» деп, Иисустыҥ ого айткан öйинде анайда боло бергенин ол билип ийди. Бойы да бÿтти, айылдагы улузы да бÿттилер. 54 Иудейдеҥ Галилейге келеле эткен бу кайкал Иисустыҥ экинчи кайкалы болгон.\nИоaнн 5\nСуббот кÿнде оору кижини jасканы\n1 Мыныҥ кийнинде иудей байрам болгон, Иисус Иерусалимге келген. 2 Иерусалимде Кой каалгазыныҥ jанында еврейлеп Вифезда деп суубуунты бар. Анда jабынтылу беш öткÿш болгон. 3 Ичинде кöп оору улус сокор, аксак, курулгак оорулу улус jаткан сууныҥ чайбаларын сакып. 4 Кудайдыҥ ангели дезе, кезик аразында байагы сууга тÿжÿп, чайбалтып турган. Суу чайбалза, ого озолоп киргени кандый да оорудаҥ jазылатан болгон. 5 Анда одус сегис jыл оорып jÿрген кижи болгон. 6 Иисус оныҥ jатканын кöрöлö, оорыганы удап калганын билип, ого айтты: — Jазылайын деп туруҥ ба? 7 — Эйе, Кайракан, — деп, оору кижи каруу jандырды, — jе суу чайбалганда, мени сууга кийдирер кижи jок. Барып jатканчам, менеҥ озо öскö кижи кирип калган турар. 8 — Тур, тöжöгиҥди алып, базып jÿр — деп, Иисус ого айтты. 9 Байа кижи ол тарый jазылды, тöжöгин алып, база берди. Ол суббот кÿн болгон, 10 оныҥ учун иудейлер jазылган кижиге айттылар: — Бÿгÿн суббот кÿн эди, сеге тöжöк аларга jарабас! 11 Ол каруу jандырды: — «Тöжöгиҥ ал, базып jÿр» деп, мени jаскан Бойы айтты. 12 Оноҥ сурадылар: — «Тöжöгиҥ ал, базып jÿр» деп, сеге айткан кижи кем болотон? 13 Jазылган кижи дезе ол кем болгонын билбеген, нениҥ учун дезе Иисус анда турган улустыҥ ортозына jылыйып калган. 14 Мыныҥ кийнинде Иисус ого Öргööдö туштап, айтты: — Бат, сен jазылдыҥ. Сеге мынаҥ jаман болбозын деп, база кинчек этпе. 15 Бу кижи барала, мени jасканы Иисус деп, иудейлерге айтты. 16 Мыны суббот кÿнде эткени учун иудейлер Иисусты истей бердилер. 17 Jе Ол айтты: — Адам Бойыныҥ керегин эмдиге эдет, Мен де эдип ок jадым. 18 Ол суббот кÿнди байлаардаҥ болгой, Кудайды Адазынып, Бойын Кудайга теҥдеген учун иудейлер Оны там истеп, öлтÿрерге турдылар. 19 Бого каруу эдип, Иисус айтты: — Чынын, чынын айдадым слерге Адазыныҥ эдип турганын кöрбöйинче, Уулы Бойы Бойынаҥ нени де эдип болбос. Адазыныҥ эдип турганын Уулы да эдет. 20 Ада Уулын сÿÿп, Бойыныҥ не ле эдип турганын Ого кöргÿзет. Слерди кайкадып, мынаҥ да артыкты эдип кöргÿзер. 21 Ада öлгöндöрди тиргизип, олорго jÿрÿм бергендий, Уулы да jÿрÿм берейин дегенге, jÿрÿм берет. 22 Ада кемниҥ де jаргызын этпей, не ле jаргы эдерин Уулыныҥ табына салып берген, 23 Аданы тоогондый, ончозы Уулын тооп jÿрзин деп. Уулын тообогоны, Оны ийген Аданы тообогоны ол. 24 Чынын, чынын айдадым слерге: Мениҥ сöзимди угуп, Мени Ийгенге бÿткени, мöҥкÿ jÿрÿмдÿ. Ол jаргылатпас — öлÿмнеҥ jÿрÿмге кечкени ол. 25 Чынын, чынын айдадым слерге öй jедип келедири, jедип келди ок: öлгöндöр Кудай Уулыныҥ ÿнин угар; угала, тирилер. 26 Канайып Ада Бойында Бойы jÿрÿмдÿ, анайып Бойында Бойы jÿрÿмдÿ болорын Уулына да берген. 27 Ол Кижи Уулы болгон учун, jаргы да эдерин Оныҥ табына салып берген. 28 Бого кайкабагар, нениҥ учун дезе сööк салар jерде jаткандардыҥ ончозы Оныҥ ÿнин угар öй jедип келедири. 29 Ак кылынып jÿргендери jÿрÿм jÿрерге тирилер; jаман кылынып jÿргендери буруга каларга тирилер. 30 Мен алдымнаҥ Бойым нени де эдип болбозым: канайып уккам, анайып jаргы эдип jадым. Мениҥ jаргым чындык, нениҥ учун дезе Бойымныҥ табымла эдип jÿрейин деп турган эмезим, jе Мени Ийгенниҥ табыла эдип турум.\nКудайдыҥ Уулын керелегени\n31 — Мен Бойымды Бойым керелеп турган болзом, Мениҥ керелегеним чын эмес. 32 Мени öскöзи керелейт, оныҥ Мени керелеген керези чын деп, Мен билерим. 33 Слер Иоаннга элчилер ийген эдигер; ол чынды кереледи. 34 Мен кижи керезин керексип турган эмезим, jе мынайда айтканым, слерди аргадалзын деп айтканым ол болор. 35 Иоанн кÿйÿп, jалтырап турган jарыткыш болгон. Слер дезе оныҥ jарыгында бир кезекке сÿÿнип аларга сананганыгар. 36 Менде дезе Иоанндыйынаҥ jаан кере бар нени эдип турганымды Ада эттирип jат; нени эдип турганым, Мени Ада ийген деп, керелеп турганы ол. 37 Мени ийген Ада Бойы Мени кереледи. Слер дезе Оныҥ ÿнин качан да укпаганыгар, Оныҥ бÿдÿмин де кöрбöгöнигер. 38 Слердиҥ бойыгарда болуп турган Оныҥ сöзи де слерде jок, нениҥ учун дезе Оныҥ ийген Бойына бÿтпейдигер. 39 Слер Чийимдерди шиҥжÿлеп, олордоҥ мöҥкÿ jÿрÿмдÿ болорго сананып jадыгар. Олор дезе Мени керелеп турулар. 40 Jе слердиҥ Меге келер кÿÿнигер jок, jÿрÿмдÿ болойын деп. 41 Кижилердеҥ Мен мак албай jадым. 42 Jе Мен слерди билерим: слердиҥ ичигерде Кудайга сÿÿш jок. 43 Мен Адамныҥ адында келдим, jе слер Мени jуутпай jадыгар; öскöзи бойыныҥ адында келзе, оны слер jуудып аларыгар. 44 Кудайдаҥ мак бедиребей, бойыгардаҥ бойыгар мак алып, канайып бÿдеригер? 45 Мени Аданыҥ алдында слерди бурулаар деп сананбагар, слерди бурулаары бар слер иженип jÿрген Моисей. 46 Слер Моисейге бÿткен болзогор, Меге де бÿдер эдигер, нениҥ учун дезе ол Мен керегинде бичиген. 47 Jе оныҥ чийимдерине бÿтпей турган болзогор, Мениҥ айтканыма канайып бÿдеригер?\nИоaнн 6\nБеш муҥ кижини тойдырганы\n1 Мыныҥ кийнинде Иисус Галилей эмезе Тивериад дейтен талайдыҥ ол jанына барды. 2 Оору-jоболды jазып, кайкалдар jайап jÿргенин кöрöлö, Оны камык улус ээчиди. 3 Иисус кырдыҥ бажына чыгып, анда ÿренчиктериле кожо отурып алды. 4 Иудейлердиҥ Пасха байрамы jууктап келеткен. 5 Ого кöп улус келип jатканын кöрöлö, Иисус Филиппке айтты: — Буларды азыраарга, калашты кайдаҥ садып алалы? 6 Бойыныҥ эдейин дегенин билип, Ол анайда ченеп сураган. 7 — Олордыҥ кажызына ла эмештеҥ де jедишсин деп, олорго эки jÿс динарийдиҥ калажы jетпес — деп, Филипп каруу jандырды. 8 Ÿренчиктериниҥ бирÿзи, Симон-Петрдыҥ Андрей карындажы, Ого айтты: 9 — Мында бир уулчакта беш болчок арба калажы ла эки балыгаш бар, jе мындый кöп улуска ол не болзын. 10 Иисус айтты: — Улусты кыйын отурзын дегер. Ол jум öлöҥдÿ jер болгон. Анайдарда, беш муҥ кире кижи кыйын отурды. 11 Иисус калаш алып, алкыш jетиреле, кыйын отурган улуска ÿледи. Анайып ок балыкты да кем канча кире кÿÿнзегениле ÿледи. 12 Улус jип тойордо, ÿренчиктерине айтты: — Jигенниҥ арткан-калганын jууп алыгар, бир де неме кара jерге калбазын. 13 Jиген улустаҥ арткан беш болчок арба калаштыҥ тилимдерин он эки каламага толтыра jууп алдылар. 14 Улус Ол jайаган кайкалды кöрöлö, айдышты: — Телекейге келетен Jарчы чып-чын бу эмтир! 15 Келип, Оны тудала, каан эдинип аларга тургандарын Иисус билип алала, jаҥыс Бойы кыр jаар ��йто jÿре берди.\nСууныҥ ÿстиле басканы\n16 Эҥир кире берерде, Иисустыҥ ÿренчиктери талайга тÿштилер. 17 Кемеге отурып, талайдыҥ ол jанындагы Капернаум jаар jÿстилер. Карачкылай берди, Иисус дезе олорго эмдиге jетире келбес болды. 18 Тыҥ салкын согуп, талай толкуланып турган. 19 Беш-алты беристе кирези кайыктайла, Иисустыҥ талай ÿстинче базып, кемеге jууктап келеткенин кöрÿп, коркый бердилер. 20 Jе Ол: — Бу Мен эдим, коркыбагар! — деди. 21 Олор Иисусты кемезине отургызып алайын деерде, кеме ол бойынча jÿзÿп бараткан jаратта болуп калды.\nJÿрÿм берер тирÿ калаш\n22 Эртезинде талайдыҥ ол jанында артып калган улус ондо jÿк бир кеме болгонын, Иисус ÿренчиктериле кожо ол кемеге отурбаганын, ÿренчиктер jаҥыс бойлоры jÿскенин кöрдилер. 23 Айдарда, Кайракан алкыш-быйанын jетирген кийнинде олор калаш jиген jерге Тивериаданаҥ бир канча кеме jÿзÿп чыкты. 24 Анда Иисус та, ÿренчиктер де jок болгонын кöрöлö, улус кемелерге отурып, Иисусты бедиреп, Капернаумга jÿзÿп келдилер. 25 Оны талайдыҥ ол jанынаҥ табала, сурадылар: — Равви, Сен бого качан келдиҥ? 26 Иисус каруу jандырып, айтты: — Чынын, чынын айдадым слерге слер кайкалдар кöргöнигер учун Мени бедиреп турган эмезигер, jе калаш jип тойгоныгар учун. 27 Ÿрелер курсак учун эмес, мöҥкÿ jÿрÿм jÿргÿзер курсак учун иштегер. Оны слерге Ада Кудай таҥмалап койгон Кижи Уулы берер. 28 — Кудайдыҥ керегин бÿдÿрерге, нени эделик? — деп, олор сурадылар. 29 Иисус каруу jандырды: — Кудайдыҥ кереги бат бу Оныҥ Ийгенине бÿдÿгер. 30 — Кöрöлö, бисти Сеге бÿтсин деп, кандый билди кöргÿзериҥ? — деп, олор сурадылар. — Сен нени эдип jадыҥ? 31 Теҥеридеҥ олорго калаш берген деп бичилгениле, адаларыс куба чöлдö манна jиген эди. 32 Иисус олорго айтты: — Чынын, чынын айдадым слерге теҥеридеҥ калашты слерге Моисей берген эмес, теҥеридеҥ чын калашты слерге Мениҥ Адам берип jат. 33 Теҥеридеҥ тÿжÿп, телекейге jÿрÿм берер калаш Кудайдыҥ калажы ол. 34 Олор: — Кайракан, андый калашты jаантайын биске берип тур — дедилер. 35 Иисус олорго айтты: — Мен — jÿрÿм берер калаш. Меге келген кижи качан да аштабас, Меге бÿткен кижи качан да суузабас. 36 Jе слер, Мени кöрÿп jÿрген бойыгар, Меге бÿтпей jадыгар деп, Мен слерге айткам. 37 Адамныҥ берген ончолоры Меге келер. Меге келип jатканды кедери сÿрбезим. 38 Бойымныҥ табымла эдип jÿрейин деп, теҥеридеҥ тÿшкен эмезим, Мени Ийгенниҥ табыла эдип jÿрейин деп, теҥеридеҥ тÿшкеним ол. 39 Адамныҥ бергениниҥ незин де jылыйтпай, ончолорын калганчы кÿнде тиргизерим — Мени Ийгенниҥ табы ол. 40 Уулын кöрÿп, Ого бÿткен кажы ла кижи мöҥкÿ jÿрÿмдÿ болзын деп, Мениҥ Адамныҥ табы ол. Калганчы кÿнде Мен оны тиргизерим. 41 Ол Бойын «Мен — теҥеридеҥ тÿшкен калаш» деп айтканына иудейлер арбаныжып, 42 айттылар: — Бу Иосиф уулы Иисус эмес беди? Бис Оныҥ адазын ла энезин билер эмейис. «Мен теҥеридеҥ тÿшкем» деп, канайып айдат болбогой? 43 — Бойыгар ортодо арбанышпагар — деп, Иисус олорго айтты. — 44 М��ни ийген Адам келдирген кижи, jаҥыс ол Меге келер аргалу. Калганчы кÿнде Мен оны тиргизерим. 45 Ончолорын Кудай ÿредер деп, jарчыларда бичилгени бар. Ададаҥ угуп ÿренген кижи Меге келер. 46 Мынайып айтканым, Аданы кöргöни бар деп айтканым эмес. Кудайдаҥ Кем келген, Аданы кöргöни jаҥыс Ол. 47 Чынын, чынын айдадым слерге: Меге бÿткени, мöҥкÿ jÿрÿмдÿ. 48 Мен — jÿрÿм берер калаш. 49 Слердиҥ адаларыгар куба чöлдö манна jиген эдилер, jе öлÿп калгандар. 50 Jе теҥеридеҥ тÿшкен калаш андый эмес оны jигени öлбöс. 51 Мен — теҥеридеҥ тÿшкен тирÿ калаш. Бу калаштаҥ jигени ÿргÿлjи чакка эзен jÿрер. Мениҥ беретен калажым — Мениҥ эди-каным, онымды телекейдиҥ jÿрÿми учун берип jадым. 52 Айдарда, иудейлер бойлоры ортодо сöс блаажып, айттылар: — Ол биске Бойыныҥ эди-канын jиирге канайып беретен? 53 Иисус каруу jандырды: — Чынын, чынын айдадым слерге Кижи Уулыныҥ эди-канын jибезегер, Оныҥ канын ичпезегер, бойыгарда jÿрÿм jок болор. 54 Мениҥ эди-канымды jиири, Мениҥ канымды ичери, мöҥкÿ jÿрÿм jÿрери ол. Мен оны калганчы кÿнде тиргизерим. 55 Мениҥ эди-каным — чын курсак, Мениҥ каным — чын суузын. 56 Эди-канымды jиири, канымды ичери Мениҥ Бойымда jÿрÿп jат, Мен де оныҥ бойында jÿрÿп jадым. 57 Канайып Мен, тирÿ Ада ийген Бойым, Адамныҥ Бойынча тирÿ jÿрÿп jадым, анайып, Мениҥ эди-канымды jигени, Мениҥ Бойымча тирÿ jÿрер. 58 Бу калаш теҥеридеҥ тÿшкен. Jе ол маннаны, слердиҥ адаларыгар чылап, jип öлгöниндий эмес бу калашты jигени, мöҥкÿ jÿрÿмдÿ болор. 59 Мынайда Ол Капернаумдагы синагогада ÿредип айткан.\nМöҥкÿ jÿрÿмниҥ сöстöри\n60 Кöп ÿренчиктери мыны угала, айттылар: — Кандый уур-кÿч сöстöр! Олорды кем угар аргалу? 61 Иисус ÿренчиктери арбанып турганын Бойыныҥ ичинде билип, олорго айтты: — Бу слерге буудак болуп jат па? 62 Кижи Уулы озогы jерине чыгып баратканын кöрöр болзогор, не болгой эди? 63 Jÿрÿм берери — тын, эт-кан дезе, нени де эдип болбос. Слерге айдып турган сöстöрим тын да, jÿрÿм де. 64 Jе ортогордо бÿтпестери бар. Иисус дезе бÿтпестерин де, Оны садып ийери кем болорын да бажынаҥ ала билер болгон. 65 Оноҥ айтты: — Оныҥ учун Мен слерге «Аданаҥ берилбейинче, кем де Меге келип болбос» дедим. 66 Мыныҥ кийнинде кöп ÿренчиктери Оноҥ jана тÿжÿп, Оны ээчий jÿрбес болды. 67 Айдарда, Иисус он экÿдеҥ сурады: — Слер база Менеҥ jÿре берерге турган болороор бо? 68 — Кайракан! — деп, Симон-Петр каруу jандырды. — Бис кемге баратан эдис? Сенде мöҥкÿ jÿрÿмниҥ сöстöри бар. 69 Сени Кудайдыҥ Агарузы деп, бис бÿттис те, билдис те. 70 — Слерди, он экÿни, Мен талдап алган эмес бедим? — деп, Иисус айтты. — Jе слердиҥ бирÿгер — кöрмöс! 71 Мынайда Ол Симон Искариот уулы Иуданы айткан. Оны садып ийери дезе он экÿниҥ бирÿзи ол болгон.\nИоaнн 7\nИисус ла Оныҥ карындаштары\n1 Мыныҥ кийнинде Иисус Иудейде jÿрбейин деп, Галилей ичиле jÿрди, нениҥ учун дезе иудейлер Оны öлтÿрерге тургандар. 2 Иудейлердиҥ байкан тургузатан деп байрамы jууктап келерде, 3 карындаштары Ого айттылар: — Мына�� чыгып, Сениҥ эдип jÿргениҥди ÿренчиктериҥ де кöрзин деп, Иудей jерине бар. 4 Jарлу болойын деген кижи, jажырып неме этпейтен. Сен андыйды эдип jÿрген болзоҥ, Бойыҥды Бойыҥ телекейге ач. 5 Карындаштары да Ого бÿтпей турган учун анайып айткандар. 6 Иисус олорго каруу jандырып, айтты: — Мениҥ öйим jеткелек, слерге дезе кандый да öй келижер. 7 Телекей слерди jаман кöрÿп болбос, Мени дезе jаман кöрÿп jат, нениҥ учун дезе оныҥ кылынып турганы jаман деп, Мен керелеп айдып jÿрÿм. 8 Слер байрамга барыгар, Мен бу байрамга эм тура барбазым, нениҥ учун дезе Мениҥ öйим jеткелек. 9 Мынайда айдала, Ол Галилейде артып калды. 10 Jе карындаштары байрамга jÿре берерде, Ол до барды кöрÿне эмес, jажытту чылап. 11 Иудейлер Оны байрамнаҥ бедиреп, «Ол кайда?» — деп, сурап турдылар. 12 Улус ортодо Ол керегинде кöп куучын jÿрди. Кезиктери «Ол jакшы кижи», öскöлöри: «Jок, Ол улусты аскыртып jат» дешкилеер болды. 13 Андый да болзо, иудейлердеҥ коркып, Ол керегинде кем де ачыгынча айтпай турган.\nÖргööдö jарлыктаганы\n14 Байрамныҥ ортозы киреде Иисус Öргööгö кирип, ÿретти. 15 Иудейлер кайкап, айдышты: — Бу ÿренбеген Бойы, Чийимдерди канайып билип туру болбогой? 16 Иисус айтты: — Мениҥ ÿредÿÿм Менийи эмес, Мени Ийгендийи. 17 Оныҥ табыла кылынып jÿрейин дегени, бу ÿредÿ Кудайдаҥ ба, эмезе Мен Бойымнаҥ таап айдып тургам ба деп, билип алар. 18 Бойынаҥ таап айдаачы, бойы jакшы атка калайын деп сананат. Jе Оны Ийгенге мак бедиреп jÿргени чындык, мекези jок болгоны ол. 19 Моисей слерге Jасак берген эмес пе? Jе слердиҥ кемигер де Jасакты бÿдÿрбей jат. Мени нениҥ учун öлтÿрерге турганыгар? 20 — Сениҥ öзöк-буурыҥда шилемир бар болды ба? — деп, улус каруу jандырды. — Сени кем öлтÿрерге туру? 21 Иисус каруу jандырып, олорго айтты: — Мен бир керек эттим, ончогор кайкап jадыгар. 22 Моисей слерге томдоорын берген — онызы Моисейдеҥ эмес те болзо, адалардаҥ jаҥдалып келген, — слер кижини суббот кÿнде томдоп jадыгар. 23 Моисейдиҥ jасагы бузулбазын деп, кижи суббот кÿнде томдодып турганда, суббот кÿнде кижиниҥ бастыра бойын jасты деп, Меге кородоп jадыгар ба? 24 Тыш кебериле jаргылабагар, jе чындык jаргыла jаргылагар! 25 Иерусалимниҥ бир кезик улузы айдышты: — Öлтÿрерге турган кижизи бу болор бо? 26 Кöрзöгöр дö, Ол ачыгынча айдат, Ого кем де неме айтпайт! Ол Христос деп, jаандар чынын билип алган болор бо? 27 Jе бу кижи кайдаҥ болгонын билерис. Христос келер болзо, Ол кайдаҥ болгонын кем де билбес. 28 Айдарда, Иисус Öргöö ичинде ÿнденип, ÿредип айтты: — Слер Мени билеригер, кайдаҥ болгонымды база билеригер, jе Мен Бойымнаҥ Бойым келген эмезим, Мени Ийгени чындык, слер Оны билбезигер. 29 Мен Оны билерим, нениҥ учун дезе Мен Оноҥ болуп турум, Мени ийгени Ол. 30 Оны тудуп алар эбин бедиредилер, jе кем де Ого тийбеди, нениҥ учун дезе Оныҥ öйи jеткелек болгон. 31 Калык ортодоҥ кöп улус Ого бÿдÿп, «Христос келзе, мыныҥ эткенинеҥ артык кайкал эдер беди?» — дежип турдылар. 32 Улустыҥ анайда эрмектежип турганы фарисейлерге угулган. Айдарда, улу абыстар ла фарисейлер Оны тудуп аларга, бойлорыныҥ jалчыларын ийгендер. 33 Иисус дезе олорго айткан: — Слерле кожо эмеш болорым, оноҥ Мени Ийгенге jÿре берерим. 34 Мени бедиреригер, jе таппазыгар, Мен кайда болзом, оноор келип болбозыгар. 35 Айдарда, иудейлер бойы бойлорына айдыштылар: — Бис таппас кандый jерге барарга туру бу? Еллин ортодо тарай jаткан улустарга барып, анда еллиндерди ÿредерге туру эмеш пе? 36 «Мени бедиреригер, jе таппазыгар, Мен кайда болзом, оноор келип болбозыгар» деп айткан сöзи не сöс болотон?\nАгару Тын керегинде сöс\n37 Байрамныҥ калганчы улу кÿнинде Иисус öрö туруп, ÿнденип айтты: — Суузап турганы Меге келип, ичсин. 38 Чийимде айдылганынча, Меге бÿткен кижиниҥ öзöгинеҥ тирÿ суулар агып чыгар. 39 Иисус мынайда Ого бÿткен улус алынатан Тынды айткан. Олордо дезе, Иисустыҥ ады макка чыккалакта, Тын jок болгон.\nИисустаҥ улам бöлÿниш\n40 Улустыҥ кезиги, бу сöзин угала, айдышты — Чын, Ол Jарчы! 41 Öскöлöри: — Ол Христос! — дедилер. Кажылары дезе: — Христос Галилейдеҥ келетен беди? — дешти. — 42 Христос Давидтиҥ ÿренинеҥ, Давидтиҥ турган jери Вифлеемнеҥ келер деп, Чийимде айдылбаган беди? 43 Анайып, Иисустаҥ улам jуулган улус ортодо бöлÿниш болды. 44 Олордыҥ кезиктери Оны тудуп аларга сананды, jе Ого кем де тийбеди. 45 Jалчылар jедип келерде, улу абыстар ла фарисейлер олордоҥ сурадылар: — Слер Оны не керек экелбедигер? 46 — Ол Кижи чилеп кем де, качан да эрмектенбеген — деп, jалчылар каруу jандырдылар. 47 — Слер де Оныҥ мекезине кирип калган болдыгар ба? — деп, фарисейлер олорго айдышты. — 48 Бийлердиҥ эмезе фарисейлердиҥ Ого бÿткени бар беди? 49 Jе бу калык Jасак билбес, каргышка калган ол. 50 Олордыҥ бирÿзи, башкыда Иисуска келип барган Никодим, олорго айтты: 51 — Озолоп кижиниҥ бойынаҥ укпайынча, нени кылынып туру деп билип албайынча, бистиҥ Jасак кижини jаргылайтан беди? 52 — Сен де Галилейдеҥ болорыҥ ба? — деп, олор айттылар. — Шиҥде, Галилейдеҥ jарчы бÿтпейтенин билип аларыҥ. 53 Мыныҥ кийнинде ончолоры айылдары сайын таркай берди.\nИоaнн 8\nКинчектÿ ÿй кижини бурулабаганы\n1 Иисус дезе Елеон кырга барды. 2 Эртен тура Öргööгö ойто келди. Улустыҥ ончозы Ого келип турды. Иисус отурала, олорды ÿреткен. 3 Бу öйдö бичикчилер ле фарисейлер öскö эрге биригеле туттурткан бир ÿй кижини экелип, ортозына тургузала, 4 Ого айттылар: — Ÿредÿчи, бу ÿй кижи öскö эрге биригип, туттурткан. 5 Моисей бойыныҥ Jасагында андыйларды ташла шыбалап öлтÿрсин деп, биске jакыган эди. Сен не деериҥ? 6 Олор Оны бурулап айдарга, сöзинеҥ jик бедиреп, ченеп сурагандар. Jе Иисус бöкöйип, сабарыла jерге чийип турды. 7 Олор турумкай сурап турарда, бажын öрö кöдÿрип, — Кемигерде кинчек jок, бу ÿй кижиге озо таш чачсын — дейле, 8 ойто бöкöйип, jерге чийе берди. 9 Олор мыны угала, jаан jаштуларынаҥ баштайла, ээчий-деечий jÿре бердилер. Артып калганы jаҥыс Иисус, база ортозында турган ÿй кижи болды. 10 Иисус бажын öрö кöдÿрип, ÿй кижидеҥ сурады: — Ÿй кижи, олор ончозы кайда? Сени кемизи де бурулап jаргылабады ба? 11 — Jок, Кайракан! — деп, ол каруу jандырды. — Мен де сени бурулап jаргылабайдым — деп, Иисус айтты. — Бар, база кинчек этпе.\nИисус — телекейге Jарык\n12 Иисус ойто ло олорго айда берди: — Мен — телекейге Jарык. Мени ээчий барган кижи карачкыда базып jÿрбес, оныҥ бойында jÿрÿмниҥ jарыгы болор. 13 — Сен Бойыҥ Бойыҥды керелеп туруҥ, — деп, фарисейлер айттылар, — Сениҥ керелеп айдып турганыҥ чын эмес. 14 Иисус каруу jандырды: — Мен Бойымды Бойым да керелеп турган болзом, Мениҥ керелегеним чын, нениҥ учун дезе Бойымныҥ кайдаҥ келгенимди, кайдаар барып jатканымды билерим. Слер дезе Мен кайдаҥ келгенимди, кайдаар барып jатканымды билбезигер. 15 Слер кижи чилеп jаргылап jадыгар, Мен дезе кемди де jаргылабай jадым. 16 Мен jаргылап та турзам, Мениҥ jаргым чын, нениҥ учун дезе Мен jаҥыс Бойым эмес, Мениле кожо Мени ийген Ада. 17 Эки кижиниҥ керези чындык деп, слердиҥ Jасагаарда да бичилгени бар. 18 Мен Бойымды Бойым керелеп турум, Мени ийген Ада Мени база керелеп туру. 19 — Сениҥ Адаҥ кайда? — деп, олор сурадылар. — Слер Мени де, Адамды да билбезигер — деп, Иисус каруу jандырды. — Слер Мени билген болзогор, Адамды да билер эдигер. 20 Иисус Öргööдöги акча jуур jердиҥ jанында туруп, ÿредип турган тужында бу сöстöрди айткан. Оныҥ öйи jеткелек болуп, Оны кем де тутпады. 21 Иисус база айтты: — Мен барып jадым. Мени бедиреп jÿреригер, jе кинчектÿ болгоныгарча öлöригер. Кайдаар барып jаткам, оноор келип болбозыгар. Айдарда, иудейлер айдышты: 22 — «Кайдаар барып jаткам, оноор келип болбозыгар» деп, нени айдып туру? Ол Бойын Бойы öлтÿрерге турган эмеш пе? 23 Ол каруу jандырды: — Слер мынаҥ, тöмöнгилердеҥ, Мен — öрöгилердеҥ. Слер бу телекейдеҥ, Мен бу телекейдеҥ эмезим. 24 Оныҥ учун слерге кинчектÿ болгоныгарча öлöригер дегем. Бу Мен дегениме бÿтпес болзогор, кинчектÿ болгоныгарча öлöригер. 25 — Айдарда, Сен кем? — деп, олор сурадылар. — Эҥ бажынаҥ ала слерге айдып jÿргеним Мен эдим — деп, Иисус каруу jандырды. — 26 Слер керегинде кöпти айдар, слерди jаргылаар аргам бар, jе Мени ийген Бойы чындык, Оноҥ нени укканымды телекейге айдып турум. 27 Олорго Ада керегинде айтканын оҥдободылар. 28 Оныҥ учун Иисус айтты: — Кижи Уулын кöдÿрзегер, бу Мен болгонымды, нени де Бойымнаҥ эдип турганым jок деп, jе Аданыҥ ÿреткенинче айдып jадым деп, ол тушта билеригер. 29 Мени ийген Бойы дезе Мениле кожо Ол Мени jаҥыскандыра артырбады, нениҥ учун дезе Мен качан да болзо, Ого jараганынча кылынып турум. 30 Ол мынайда айдып турарда, Ого кöп улус бÿтти.\nЧын слерди jайымдаар\n31 Иисус Бойына бÿткен иудейлерге айтты: — Мениҥ сöзимде болуп jÿрзегер, Мениҥ чын ÿренчиктерим болгоныгар ол. 32 Чынды билип аларыгар, чынныҥ бойы слерди jайымдаар. 33 — Бис Авраамныҥ ÿрени эдибис, качан да, кемге де кул болбогоныс — деп, олор айттылар. — «Jайым болороор» деп, канайып айдадыҥ? 34 Иисус каруу jандырды: — Чынын, чынын айдадым слерге кинчек эдери, кинчектиҥ кулы ол. 35 Jе кул айылда мöҥкÿ jÿрбес, уул мöҥкÿ jÿрер. 36 Андый болгондо, Уул слерди jайымдаза, чын jайым болгоныгар ол. 37 Слерди Авраам ÿрени деп билерим, jе слер Мени öлтÿрер кÿÿндÿ, нениҥ учун дезе Мениҥ сöзимге кöксигерде jер бербей jадыгар. 38 Мен Адамда нени кöргöнимди айдып jадым, слер дезе адагардаҥ нени укканаарды кылынып jадыгар.\nСлердиҥ адагар — кöрмöс\n39 — Бистиҥ адабыс Авраам — деп, олор каруу jандырдылар. Иисус айтты: — Слер Авраамныҥ балдары болгон болзогор, Авраамныҥ эдип jÿргенин эдер эдигер. 40 Эмди дезе Кудайдаҥ уккан чынды слерге айткан Кижи Бойымды öлтÿрерге jадыгар: Авраам онойдо этпеген. 41 Слер адагардыҥ керегин эдип jадыгар. Айдарда, олор айттылар: — Бис чайдам эдеринеҥ туулган эмезибис, Адабыс jаҥыс — Кудай! 42 Иисус каруу jандырды: — Адагар слердиҥ Кудай болгон болзо, слер Мени сÿÿр эдигер, нениҥ учун дезе Мен Кудайдаҥ чыктым, келдим. Мен Бойымнаҥ Бойым келген эмезим, Мени Ол ийген. 43 Слер нениҥ учун Мениҥ эрмегимди оҥдобой jадыгар? Мениҥ сöзимди угатан аргагар jок учун. 44 Слердиҥ адагар — кöрмöс, слер адагардыҥ кычазын бÿдÿрерге jадыгар. Бажынаҥ ала ол кижи öлтÿреечи болгон, чынга jайылбаган. Оныҥ бойында чын jок ине. Тöгÿнди айдып турган тужында бойындыйын айдат, нениҥ учун дезе ол, тöгÿнчи бойы, тöгÿнниҥ адазы да ол. 45 Мен чынды айдып тургамда дезе, Меге бÿтпей jадыгар. 46 Слердиҥ кемигер Менеҥ кинчек таап айдар? Мен чынды айдып турган болзом, Меге не керек бÿтпей jадыгар? 47 Кудайдаҥ болгоны, Кудайдыҥ сöзин угат. Кудайдаҥ эмес болгоныгар учун укпай jадыгар.\nИисус öвраамнаҥ озо бар болгон\n48 Иудейлер бого мынайда айттылар: — Сени самар кижи деп, öзöк-буурыҥда шилемир бар деп, бистиҥ айдып турганыс чын эмес пе? 49 Иисус каруу jандырды: — Менде шилемир jок, jе Мен Бойымныҥ Адамды тооп jадым, слер дезе Мени jамандап jадыгар. 50 Мен Бойымныҥ магымды бедиребей jадым. Бедиреп, jаргылап Турганы бар. 51 Чынын, чынын айдадым слерге Мениҥ сöзимди чеберлеп jÿрген кижи ÿргÿлjи чакка öлÿм кöрбöс. 52 — Öзöк-буурыҥда шилемир барын эмди билдис — деп, иудейлер айттылар. — Авраам да öлди, jарчылар да öлдилер, Сен дезе сöзимди чеберлеп jÿрген кижи ÿргÿлjи чакка öлÿм кöрбöс дейдиҥ. 53 Сен Авраам адабыстаҥ jаан болдыҥ ба? Ол öлди, jарчылар да öлдилер. Сен Бойыҥды кем деп бодойдыҥ? 54 Иисус каруу jандырды: — Мен Бойымды Бойым мактап турган болзом, Мениҥ магым неге де бодолбос. Jе Мени Адам мактап jат, Оны слер бойлороордыҥ Кудайыгар дейдигер. 55 Слер Оны билип албадыгар, Мен дезе Оны билип турум. Оны билбезим деп айдар болзом, слердий ок тöгÿнчи болорым ол. Jе Мен Оны билерим, Оныҥ сöзин чеберлеп jÿрÿм. 56 Слердиҥ адагар Авраам Мениҥ кÿнимди кöрöтöнине сÿÿнип-jыргап jÿрген. Ол кöрди де, сÿÿнди де. 57 — Сен, бежен jашка jеткелек Бойыҥ, Авраамды кöрдиҥ бе? — деп, иудейлер айттылар. 58 — Чынын, чынын айдадым слерге: Авраам бар болголокто, Мен бар болгом — деп, Иисус каруу jандырды. 59 Айдарда, Оны шыбалаарга таш алдылар. Jе Ол jажынып, Öргööдöҥ чыга берди.\nИоaнн 9\nЭнедеҥ сокор туулганды jасканы\n1 Иисус барып jадала, энедеҥ сокор туулган кижини кöрÿп ийди. 2 — Равви, ол нениҥ учун сокор туулган? — деп, ÿренчиктер Оноҥ сурадылар. — Кемизи кинчек эткен ол бойы ба, эмезе ада-энези бе? 3 — Ол до, ада-энези де кинчек этпеген — деп, Иисус каруу jандырды. — Jе Кудайдыҥ керектери оныҥ бойында кöрÿнзин деп, ол сокор туулган. 4 Кÿн öткöлöктö, Мени Ийгенниҥ керегин Мен эдер учурлу. Тÿн кирип jат, ол тушта кем де эдип болбос. 5 Мен телекейде тужымда, Мен — телекейге jарык. 6 Мынайда айдала, Ол jерге тÿкÿрди, чилекейине тобрак чейеле, сокордыҥ кöзине сÿртÿп, 7 айтты: — Силоам деп суубуунтыга барып, jунунып ал. Силоам дегени, «ийилген» дегени. Ол барып, jÿзин jунды, кöстÿ болуп келди. 8 Айылдаштары ла башкыда оныҥ суранчыктап отурганын кöргöн улус айдышты: — Суранчыктап отураачы кижи бу эмес пе? 9 Кажылары: ол — дешти, кезиктери дезе: jок, ого тÿҥей кижи — дешти. Ол бойы: бу мен — деп турды. 10 — Кöзиҥ канайып jарыды? — деп, олор сурадылар. 11 Онызы айтты — Иисус деген кижи чилекейине тобрак чейип, кöзиме сÿртеле, айткан «Силоамга барып, jунунып ал». Мен барып jунундым, кöстÿ болдым. 12 Ол кайда деп сурагылаарда, билбезим — деди. 13 Сокор болгонды фарисейлерге алып бардылар. 14 Иисус чилекейине тобрак чейип, оныҥ кöзин jарытканы дезе суббот кÿнде болгон. 15 Кöзи канайып jарыганын фарисейлер база сураарда, ол айтты: — Ол кöзиме чейинти салды, мен jунундым, кöстÿ болдым. 16 Айдарда, фарисейлердиҥ кезиги айдышты: — Суббот кÿнди чекчилебес бу кижи Кудайдаҥ эмес. Кезиги айдышты: — Андый кайкалдарды кинчектÿ кижи эдер беди? Анайып, олор ортодо бöлÿниш болды. 17 Сокор болгонноҥ ойто сурадылар: — Ол кижи керегинде не деериҥ, Ол сениҥ кöзиҥди ачкан ине? — Ол jарчы — деп, онызы айтты. 18 Кöзи jарыганныҥ бойыныҥ ада-энезин алдырып албайынча, иудейлер оныҥ сокор болгонына, кöзи jарыганына бÿтпей турдылар. Оныҥ учун ада-энезин алдырып алып, 19 олордоҥ сурадылар: — Сокор туулган уулыбыс дегенигер бу ба? Эмди ол канайып кöрöр боло берди? 20 — Уулыбыс бу эди, сокор туулганы чын эди, онызын билерис. 21 Эмди канайып кöрöр боло бергенин, оныҥ кöзин кем ачты болбогой, билбей jадыбыс. Бойынаҥ сурагар, ол чыдап калган, бойы керегинде бойы айтсын. 22 Ада-энези иудейлердеҥ коркып турган учун анайда айткандар. Иудейлер дезе Иисусты Христос деп айдарды синагогадаҥ чыгарып саларга jöптöжип койгондор. 23 Оныҥ учун ада-энези «Ол чыдап калган, бойынаҥ сурагар» — деген. 24 Сокор болгонды экинчизин алдырып, ого айттылар: — Чынды айдып, Кудайды макта. Ол Кижи кинчектÿ деп, бис билерис. 25 — Ол кинчектÿ бе, jок по, мен билбезим — деп, ол каруу jандырды. — Сокор болгон эдим, эмди кöрÿп турум, билерим jаҥыс ол. 26 — Ол сениле нени этти? — деп, олор ойто сурадылар. — Кöзиҥди канайып jарытты? 27 — Мен слерге айтпай кайттым, jе слер укпадыгар — деп, ол каруу jандырды. — База нени угайын деп туругар? Айса слер де Оныҥ ÿренчиктери болорго туругар ба? 28 Олор оны талап, айттылар: — Сен Оныҥ ÿренчиги, бис — Моисейдиҥ ÿренчиктери. 29 Моисейле Кудай тил алышканын билерис. Бу кижини дезе билбей турубыс, кайдаҥ болбогой ол. 30 — Ол кайдаҥ болгонын билбейтенигер кайкамчылу — деп, ол кижи каруу jандырды. — Ол дезе мениҥ кöзимди jарыткан. 31 Jе бис билерис, Кудай кинчектÿлерди укпайтан эди, Кудайды тооп, Оныҥ кÿÿниле эдип jÿргендерди угатан эди. 32 Кем сокор туулганныҥ кöзин jарыткан деп, чак бÿдердеҥ бери угулбады. 33 Ол Кудайдаҥ эмес болзо, нени де эдип болбос эди. 34 — Бастыра бойыҥ кинчектÿ туулала, бисти ÿредип туруҥ ба? — дейле, оны чыгара сÿрÿп ийдилер. 35 Оны чыгара сÿрÿп ийгенин угала, Иисус оны таап алып, айтты — Кижи Уулына сен бÿдÿп jадыҥ ба? 36 — Кайракан, мени Ого бÿтсин деп, Ол кем болгонын айтсаҥ? — деп, ол сурады. 37 — Сен Оны кöрдиҥ — деп, Иисус айтты. — Сениле эрмектежип турганы Ол. 38 — Бÿдÿп турум, Кайракан! — дейле, ол Иисуска бажырды. 39 Иисус айтты: — Кöрбöй тургандар кöрзин деп, кöрÿп тургандар сокорсын деп, Мен бу телекейге jаргы эдерге келдим. 40 Оныла кожо болгон фарисейлердиҥ кезиги мыны угала, Ого айттылар: — Бис те сокор бо? 41 Иисус каруу jандырды: — Сокор болгон болзогор, слерде кинчек jок болор эди. Эмди дезе слер кöрÿп jадыбыс деп айдып турганыгарда, кинчектÿ бойынча артканыгар ол.\nИоaнн 10\nКÿдÿчи ле оныҥ койлоры\n1 — Чынын, чынын айдадым слерге: койдыҥ кажаанына эжигинеҥ кирбей, öскö jердеҥ ажып турганы — уурчы ла тонокчы. 2 Эжигинеҥ кирип турганы — койдыҥ кÿдÿчизи. 3 Эжик сакчызы ого эжик ачат, койлор оныҥ ÿнин угат, ол бойыныҥ койлорын адыла адап, тышкары чыгарат. 4 Койлорын чыгарала, алдынаҥ барат, койлор оны ээчий баргылайт, нениҥ учун дезе оныҥ ÿнин билгилеер. 5 Öскö кижини дезе ээчибей, оноҥ качкылаар, нениҥ учун дезе öскö кижиниҥ ÿнин билгилебес. 6 Бу укаа сöсти Иисус олорго айдып берген, jе Оныҥ айтканын оҥдободылар. 7 Иисус олорго база айтты: — Чынын, чынын айдадым слерге Мен — койлорго эжик. 8 Менеҥ озо келгендер ончозы уурчылар ла тонокчылар болгон, jе койлор олорды укпаган. 9 Мен — эжик. Менеҥ кирген кижи аргадалар; кирер де, чыгар да, одор до табар. 10 Уурчы jаҥыс уурдайын, öлтÿрейин ле jайрадайын деп келет. Мен дезе jÿрÿм берерге, артыктай берерге келгем. 11 Мен — jакшы кÿдÿчи. Jакшы кÿдÿчи койлор учун бойыныҥ тынын салатан. 12 Jалчы дезе кÿдÿчи эмес, койлор до оныйы эмес. Jууктап келеткен бöрÿни кöрöлö, ол койлорды таштап, качат. Бöрÿ койлорды тудат, тоскурат. 13 Jалчы дезе, jалга ла болуп jÿргенде, койлорды сананбайт. 14 Мен — jакшы кÿдÿчи. Мен бойымдыларды билерим, бойымдылар да Мени билер. 15 Ада Мени билгендий, Аданы Мен де билерим. Койлорым учун Мен тынымды салып турум. 16 Бу кажаанда эмес база койлорым бар. Мен олорды да экелер учурлу. Олор Мениҥ ÿнимди угар, jаҥыс ÿÿр, jаҥыс Кÿдÿчи болор. 17 Тынымды ойто алайын деп, онымды берип jатканым учун, Ада Мени сÿÿп jат. 18 Онымды Менеҥ кижи блаап алып jаткан эмес, онымды Мен Бойым берип jадым. Тынымды берзем — Мениҥ jаҥым, онымды ойто алзам — Мениҥ jаҥым. Мындый jакылтаны Адамнаҥ алгам. 19 Бу сöстöрдöҥ улам иудейлер ортодо база ла бöлÿниш болды. 20 — Ол, öзöк-буурында шилемирлÿ Бойы, jÿÿлип туру. Оны не угуп туругар? — деп, олордыҥ кöп сабазы айдышты. 21 — Бу сöс шилемирлÿниҥ сöзи эмес — деп, öскöлöри айттылар. — Шилемир сокор улустыҥ кöзин jарыдып болор беди?\nИудейлер Иисуска удура\n22 Ол тушта Иерусалимде Jаҥырар деген байрам jедип келген. Кыш öйи болгон. 23 Иисус Öргööниҥ кÿрентигиндеги Соломонныҥ дейтен jабу алдында базып jÿрген. 24 Иудейлер Оны кÿреелей алып, айттылар: — Сен канчазын бисти кыйнаарыҥ? Сен Христос болзоҥ, биске чике айт. 25 Иисус каруу jандырды: — Мен слерге айттым, jе слер Меге бÿтпей jадыгар. Адамныҥ адында нени эдип jÿргеним, Мени керелеп турганы ол. 26 Jе слер бÿтпей jадыгар, нениҥ учун дезе слер Мениҥ койлорымнаҥ эмезигер. 27 Мениҥ койлорым ÿнимди угуп jат, Мен олорды билерим, олор Мени ээчип jÿргÿлери. 28 Олорго Мен мöҥкÿ jÿрÿм берип jадым, олор ÿргÿлjиге öлбöс, Мениҥ колымнаҥ олорды кем де блаап албас. 29 Олорды Меге берген Адам ончозынаҥ jаан: Адамныҥ колынаҥ олорды кем де блаап болбос. 30 Мен де, Ада да — jаҥыс. 31 Иудейлер Оны согорго ойто ло таш ала койдылар. 32 — Мен слерге Аданаҥ кöп jакшы керектер кöргÿстим — деп, Иисус айтты. — Олордыҥ кажызы учун Мени ташла шыбалаарга туругар? 33 — Сени jакшы керектериҥ учун ташла шыбалаарга турган эмезис, Бойыҥды, кижи Бойыҥ, Кудай эдинип, Оны jамандап турганыҥ учун — деп, иудейлер айттылар. 34 Иисус каруу jандырды: — Слердиҥ Jасагаарда мынайда бичилгени бар эмес пе «Мен айттым, слер — кудайлар»? 35 Кудайдыҥ сöзи берилгендерди Чийим кудайлар деп адап турган да, — Чийим дезе бузулбас, — 36 «Кудайды jамандап jадыҥ» деп, Ада талдап, телекейге Ийгенге айдадаар ба, «Мен — Кудайдыҥ Уулы» дегеним учун ба? 37 Адамныҥ эдип jÿргенин Мен этпей турган болзом, Меге бÿтпегер. 38 Онызын эдип турган болзом, Бойыма бÿтпес болзогор, эдип jÿргениме бÿдÿгер. Адам Мениҥ Бойымда деп, Мен де Оныҥ Бойында деп, ол тушта билип, бÿдеригер. 39 Айдарда, Оны база тудуп аларга бедиреп турдылар, jе Ол олордыҥ колынаҥ кыйыжа берди. 40 Иисус Иордан ары jаны jаар, башкыда Иоанн улусты крестеп jÿрген jерлерге ойто барып, анда артып калды. 41 Ого кöп улус келип, «Иоанн бир де кайкал этпеген, jе оныҥ Ол керегинде айтканы ончозы чын болды» дешкилеп турды. 42 Анда Ого кöп улус бÿтти.\nИоaнн 11\nЛазарьдыҥ öлгöни\n1 Лазарь деп бир кижи оорыган. Ол Вифания деп jурттаҥ болгон. Бу jуртта Мария ла оныҥ сыйны Марфа jаткандар. 2 Кайраканды баалу-чуулу jараш jытту майла сÿртÿп, будын бойыныҥ чачыла арчыганы бу Мария болгон; оорый берген Лазарь дезе оныҥ карындажы. 3 «Кайракан, Сениҥ карузыган кижиҥ оору jадыры» деп айдарга, эjелÿ-сыйынду Ого кижи ийдилер. 4 Иисус мыны угала, айтты: — Ол оору öлöрине эмес, Кудайдыҥ магына, ол ажыра Кудайдыҥ Уулы макталарына. 5 Иисус дезе Марфага, оныҥ эjезине де, Лазарьга да карузып jÿрген. 6 Лазарьдыҥ оорып jатканын угала, jÿрген jеринде эки конды. 7 Мыныҥ кийнинде ÿренчиктерине айтты: — Кайра Иудейге баралы. 8 — Равви, — деп, ÿренчиктери айттылар, — jуукта jаҥы иудейлер Сени ташла шыбалап öлтÿрерге сананган jок беди. Сен ойто оноор барып jадыҥ ба? 9 Иисус олорго айтты: — Тÿште он эки саат эмес беди? Тÿште jÿргени, бу телекейдиҥ jарыгын кöрÿп турган бойы, бÿдÿрилбейт. 10 Тÿнде jÿргени дезе, бойында jарык jок болуп, бÿдÿрилет. 11 Мынайда айдала, оноҥ: — Лазарь наjыбыс уйуктай берди, jе Мен оны ойгозорго барып jадым — деди. 12 Ÿренчиктери айттылар: — Кайракан, ол уйуктай берген болзо, jазылар. 13 Иисус оныҥ öлгöнин айткан, олор дезе тегин уйкузын айтты деп санангандар. 14 Айдарда, Иисус олорго чикезин айтты — Лазарь jада калды. 15 Слерди бÿтсин деп, анда jок болбогоныма слер учун сÿÿнип турум. Jе ого баралы! 16 Игис дейтен Фома öскö ÿренчиктерге айтты: — Бис те баралы, Ÿредÿчиле кожо öлöли! 17 Иисус келзе, Лазарь сööк салар jерде jаткалы тöрт коныптыр. 18 Вифания дезе Иерусалимнеҥ ÿч беристе кирези jуугында болгон. 19 Карындажы öлöрдö ачу-коронго тÿшкен Марфа ла Марияга коот эдерге кöп иудейлер келген. 20 Марфа Иисустыҥ келип jатканын угала, уткып барды. Мария ÿйде отура калды. 21 — Кайракан, Сен мында jÿрген болзоҥ, карындажым öлбöс эди! — деп, Марфа Иисуска айтты. — 22 Jе Кудайдаҥ нени де суразаҥ, Кудай Сеге берер деп, эмди де билерим. 23 — Карындажыҥ тирилер — деп, Иисус ого айтты. 24 — Тирилерин билип турум — тирилер тушта, калганчы кÿнде, — деп, Марфа каруу jандырды. 25 Иисус айтты: — Мен — Тирилери ле Jÿрÿм. Меге бÿткени, öлзö дö, jÿрер. 26 Jÿргени, Меге бÿткени дезе ÿргÿлjиге öлбöс. Бого бÿдÿп туруҥ ба? 27 — Эйе, Кайракан — деп, ол каруу jандырды. — Сени телекейге келип jаткан Христос, Кудайдыҥ Уулы деп, бÿдÿп турум. 28 Мынайда айдала барып, Мария эjезин туйка кычырды: — Ÿредÿчи мында, сени келзин дийт. 29 Мария уккан бойынча, капшай туруп, Ого барды. 30 Иисус jуртка киргелек болгон, Оны Марфа уткыган jерде артып калган. 31 Марияга коот эдип, ÿйде кожо отурган иудейлер, оныҥ капшай туруп, чыга бергенин кöрöлö, сööк салган jер jаар ыйлаарга барган болор деп, ээчий бастылар. 32 Мария дезе, Иисус болгон jерге келип, Оны кöрöлö, будына jыгылып, айтты: — Кайракан, Сен мында jÿрген болзоҥ, карындажым öлбöс эди! 33 Оныҥ ыйлаганын, кожо келген иудейлердиҥ ыйлашканын кöрöлö, Иисус тыныла ачу-коронго тÿжÿп, кыйналып, 34 айтты: — Оныҥ сööгин кайда jуудыгар? — Кайракан, барып, кöр — деп, олор каруу jандырдылар. 35 Иисустыҥ кöзине jаш келди. 36 Иудейлер айдышты: — Кöрзöгöр дö, Ол оны канайып сÿÿген эмеш! 37 — Ол, сокордыҥ кöзин jарыткан Бойы, бу да öлбöзин деп эткедий болгон эмес пе? — деп, олордыҥ кезиги айтты.\nЛазарьды тиргискени\n38 Иисус ойто ло ичинде ачу-коронго алдырып, сööк салган jерге базып келди. Онызы куй-таш болгон, оозын ташла jаап койгон. 39 Иисус: — Тажын алып ийигер! — деди. Jада калган кижиниҥ эjези Марфа Ого айтты: — Кайракан, кижи jытана бертир, тöртинчи кÿн барып jат. 40 Иисус Марфага айтты: — Бÿдер болзоҥ, Кудайдыҥ магын кöрöриҥ деп, Мен сеге айтпай кайттым. 41 Ташты алып ийдилер. Иисус саҥ öрö кöрÿп, айтты: — Ада, Мени укканыҥ учун Сеге алкыш jетирип турум. 42 Мени качан да болзо угарыҥды билгем, jе мынайда бу турган улуска болуп айттым, Мени ийгени Сен болгоныҥа бÿтсин деп. 43 Анайда айдала, тыҥ ÿнденип, — Лазарь, бери чык! — деди. 44 Öлгöн кижи чыгып келди. Колы-буды чуулалган, jÿзи арчуулла оролгон болды. — Оны чечигер, барзын! — деп, Иисус олорго айтты. 45 Марияга келген кöп иудейлер Иисустыҥ эткенин кöрöлö, Ого бÿттилер. 46 Кезиги дезе, фарисейлерге барып, Оныҥ эткенин айдып бердилер.\nИисусты öлтÿрерге ченешкени\n47 Улу абыстар ла фарисейлер оток-кÿреени jууп, айттылар: — Бис канайдалы? Бу кижи кöп билдилер jайап jат. 48 Ого jай берзебис, ончозы Ого бÿде берер. Римниҥ улузы келип, jерибисти де, калыгысты да бактырып алар. 49 Олордыҥ бирÿзи, ол jылда улу абыс болгон Каиафа деп кижи, олорго айтты: — Слер эш-неме билбей jадыгар. 50 Бÿткÿл калык божогончо, калык учун бир кижи öлзö, слерге артык болорын оҥдобой jадыгар ба? 51 Мыны ол бойынаҥ айткан эмес, jе ол jылда улу абыс болгон бойы, Иисустыҥ эл учун öлöтöнин озолондыра айдып койгон. 52 Jаҥыс эл учун эмес, jе Кудайдыҥ таралган балдарын бирге jууп алары учун öлöтöнин. 53 Ол кÿннеҥ ала Оны öлтÿрер деп, jöптöжип алдылар. 54 Оныҥ учун Иисус иудейлер ортодо ачыгынча jÿрбей, куба чöлдиҥ jуугындагы Ефраим деп калага барып, ÿренчиктериле кожо анда артып калды. 55 Иудейлердиҥ Пасхазы jууктап келерде, ороон ичинеҥ кöп улус Пасхадаҥ озо арутанайын деп, Иерусалимге келди. 56 Олор Иисусты бедиреп, «Слер сананзагар, Ол байрамга келгей не?» деп, Öргööдö бойлоры ортодо эрмектежип турдылар. 57 Улу абыстар ла фарисейлер Оны тудуп аларга, Оныҥ jÿрген jерин билген кижи онызын угуссын деп, jакару бердилер.\nИоaнн 12\nИисустыҥ эди-канын майлаганы\n1 Пасхадаҥ алты кÿн озо Иисус Бойы тиргискен Лазарь jаткан Вифания деп jуртка келди. 2 Анда Ого кÿндÿ-кÿрее эттилер. Марфа олорды кÿндÿлеген. Лазарь дезе Оныла кожо кыйын отургандардыҥ бирÿзи болгон. 3 Мария нард дейтен öзÿмниҥ чын бойынаҥ белетелген баалу-чуулу бир фунт май алала, Иисустыҥ будын майлап, бойыныҥ чачыла Оныҥ будын арчып ийди. Майдыҥ jараш jыды ÿйдиҥ ичине толо берди. 4 Айдарда, Оныҥ ÿренчиктериниҥ бирÿзи, Оны садатан Иуда Искариот, айтты: 5 — Бу майды ÿч jÿс динарийге садала, тÿреҥилерге не ÿлеп бербес? 6 Мынайда ол тÿреҥи улуска килеп эмес, бойы уурчы учун айткан. Ол текши кайырчагашту jÿрÿп, ого салган акчадаҥ бойына алып турган. 7 — Ого тийбе! Ол бу майды мöҥкÿмди кöдÿрер кÿнге чеберлеер учурлу болгон — деп, Иисус каруу jандырды. — 8 Тÿреҥилер слерле кожо jаантайын болор, Мен дезе слерле кожо jаантайын болбозым. 9 Кöп иудейлер Иисусты анда деп угала, jаҥыс Ого болуп эмес, jе Ол тиргискен Лазарьды да кöрöргö келдилер. 10 Улу абыстар Лазарьды да öлтÿрерге jöптöжип алдылар, 11 нениҥ учун дезе ого болуп иудейлердиҥ кöбизи келеле, Иисуска бÿдÿп тургандар.\nИерусалимге кöдÿриҥилÿ киргени\n12 Эртезинде байрамга келген кöп улус, Иисус Иерусалимге келип jатканын угала, 13 пальма агаштыҥ бÿрлерин тудунганча, Ого уткый чыгып, кыйгырыжып турдылар: — Осанна! Кайраканныҥ адынаҥ келип jатканы, Израиль Кааны, алкышту! 14 Иисус дезе, кулун эштек табала, ого минди, бичилгенинче: 15 «Коркыба, Сион кызы! Бат, сениҥ Кааныҥ кулун эштекке минип, сеге келип jат». 16 Оныҥ ÿренчиктери мыны озо баштап оҥдобогон, jе Иисус макталарда, анайда Ол керегинде бичилгенин ле Ого анайда эткендерин эске алгандар. 17 Ол Лазарьды сööк салар jердеҥ кычырып, тиргизип алган деп, Оныла кожо болгон улус керелеп айдып jÿрген. 18 Оныҥ да учун Оны улус уткып чыккан бу кайкалды эткени Ол деп, олор уккандар. 19 Фарисейлер дезе бойлоры ортодо эрмектешти: — Нени де эдип албай jатканыгарды кöрÿп туругар ба? Элдиҥ ончозы Оны ээчип jат!\nБойыныҥ öлÿми керегинде айтканы\n20 Байрамда бажырарга келгендердиҥ кезиги еллиндер болгон. 21 Олор Галилейдеги Вифсаидада jаткан Филиппке базып келеле, сурап айттылар: — Бийибис, Иисусты кöрöр кÿÿнис бар. 22 Филипп барып, мыны Андрейге айтты, оноҥ Андрей ле Филипп экÿ барып, мыны Иисуска айттылар. 23 Иисус каруу jандырды — Кижи Уулыныҥ макталар öйи jетти. 24 Чынын, чынын айдадым слерге буудайдыҥ ÿрени jерге тÿжÿп, öлбöзö, jаҥыс бойы артып калар, öлзö, ÿрени кöп бÿдер. 25 Jÿрÿмин сÿÿгени, онызын jылыйтар, бу телекейде jÿрÿмин jек кöргöни, онызын мöҥкÿ jÿрÿмге чеберлеп алар. 26 Меге jалчыланып jÿргени, Мени ээчий барзын. Мен кайда болзом, jалчым да анда болор. Меге jалчыланып jÿргенди Адам тоор. 27 Эмди тыным тÿймеенле толо. Мен нени айдайын? «Ада, Мениле не болорынаҥ аргада» дегей эдим, jе Мен бого болуп келгем. 28 Ада, адыҥды мактаткын! Теҥеридеҥ ÿн угулды: — Мактаттым, база да мактадарым! 29 Мыны угуп турган улус бу кÿкÿрт — дешти, кезиктери дезе Оныла ангел эрмектешкен — дедилер. 30 Иисус айтты: — Бу ÿн Меге эмес, слерге болгон. 31 Эмди бу телекейдиҥ jаргызы бÿдер, эмди бу телекейдиҥ кааны чыгара сÿрÿлер. 32 Мен jердеҥ кöдÿрилзем, ончолорын Бойыма тартып аларым. 33 Мынайда Ол кандый öлÿмле öлöрин айткан. 34 Улус каруу jандырды: — Бис Христосты ÿргÿлjиге jÿрер деп, Jасактаҥ уккан эдибис. Кижи Уулы кöдÿрилер деп, канайып айдадыҥ? Кижи Уулы дегениҥ кем? 35 Иисус айтты: — Jарык слерле эмеш болор. Слерди карачкы туй албазын деп, jарыкту тужыгарда базып jÿрÿгер. Карачкыда jÿргени, кайдаар барып jатканын билбес ине. 36 Слерде jарык бар тушта, jарыкка бÿдÿгер jарыктыҥ уулдары болорыгар. Мынайда айдала, Иисус олордоҥ кеде барып, jылыйып калды.\nБÿдетени ле бÿтп��йтени керегинде\n37 Иисус олордыҥ алдына кöп билдилер де jайаган болзо, Ого бÿтпедилер. 38 Бу дезе Исаия jарчыныҥ мынайда айткан сöстöри бÿтсин деп болгон: «Кайракан, бистеҥ укканга кем бÿтти? Кайраканныҥ кÿчи кемге ачылды?» 39 Олор Исаияныҥ база мынайда айтканынча бÿдÿп болбодылар: 40 «Ол кöстöрин сокортты, кулактарын тÿлей этти. Оныҥ учун кöстöриле кöрбöйт, jÿректериле аайлабайт. Меге де баштанбайт, Мен олорды jазар эдим». 41 Оныҥ магын кöргöн учун, Исаия мынайда айткан; мыны ол Иисус керегинде айткан. 42 Иисуска кöп бийлер де бÿткен. Олор бÿтсе де, бисти синагогадаҥ чыгарып салбазын деп, фарисейлердеҥ коркып, бÿткенин айтпай тургандар. 43 Олор улуска мактадарын Кудайга мактадарынаҥ артыксынган. 44 Иисус ÿнденип, айтты: — Меге бÿткени, Меге бÿткени ол эмес, Мени Ийгенге бÿткени ол. 45 Мени кöрÿп турганы, Мени Ийгенди кöрÿп турганы ол. 46 Меге бÿткен кижиниҥ бирÿзи де карачкыда артып калбазын деп, jарык Бойым телекейге келдим. 47 Сöзимди угала, бÿдÿрбеген кижини jаргылабазым. Мен телекейди jаргылаарга келген эмес инем, телекейди аргадаарга келгем. 48 Мени кеде дегенниҥ, сöзимди jаратпас кижиниҥ jаргызын эдери бар айткан сöзим, калганчы кÿнде оны jаргылаар. 49 Мен Бойымнаҥ айдып jÿрген эмес инем, нени айдарымды Мени ийген Ада Бойы jакыган. 50 Оныҥ jакылтазы мöҥкÿ jÿрÿм деп, билип турум. Андый болгондо, нени айдып турганым, Аданыҥ Меге айтканыла айдып турганым ол.\nИоaнн 13\nŸренчиктердиҥ будын jунганы\n1 Пасха байрамныҥ алдында Иисус бу телекейдеҥ Адага баратан öйи jеткенин билип, Бойыныҥ улузын бу телекейде сÿÿп, олорды учына jетире сÿÿди. 2 Эҥирде ажанар öйдö, Иисусты берип ийзин деп, кöрмöс Симон Искариоттыҥ уулы Иуданыҥ jÿрегине шÿÿлтени качан ок салып койгондо, 3 Иисус, Адазы ончозын Оныҥ колына бергенин, Бойы Кудайдаҥ келгенин ле ойто Кудайга барып jатканын билген. 4 Ажанып отургылаарда, öрö турды, катанчыгын чечип, коларткыш алала, курчанды. 5 Оноҥ jунгушка суу урды, ÿренчиктердиҥ будын jунуп, курчанып алган коларткыжыла арчый берди. 6 Симон-Петрга базып келерде, онызы айтты: — Кайракан, будымды Сен jунарыҥ ба? 7 — Эдип турганымды эмди билбей jадыҥ, jе соондо билип аларыҥ — деп, Иисус каруу jандырды. 8 — Сен будымды качан да jунбазыҥ! — деп, Петр айтты. — Сени jунбазам, Мениҥ энчимде ÿлÿ jок болорыҥ — деп, Иисус каруу jандырды. 9 Симон-Петр айтты: — Кайракан, jаҥыс та будымды эмес, колымды да, бажымды да jун! 10 — Jунулганныҥ jÿк будын jунар керек, оныҥ ончо бойы ару ине — деп, Иисус каруу jандырды. — Слер де ару эмейигер, jе ончогор эмес. 11 Иисус Бойын садып jатканды билип, «Ончогор ару эмес» дегени ол. 12 Олордыҥ будын jунуп, Бойыныҥ кийимин кийеле, ойто кыйын отурып, айтты: — Слерге нени эткенимди билип туругар ба? 13 Мени слер Ÿредÿчи ле Кайракан дейдигер, айтканыгар чын: Мен ол болорым. 14 Анайдарда, Мен, Кайракан ла Ÿредÿчи Бойым, будыгарды jунарымда, слер де бой-бойыгардыҥ будыгарды jунужар учурлу. 15 С��ерди Мениҥ эткенимнеҥ кöрÿже эдип турзын деп, слерге jозок кöргÿстим. 16 Чынын, чынын айдадым слерге: кул бийинеҥ jаан эмес, элчи ийгенинеҥ jаан эмес. 17 Слер мыны билип, эдип турган болзогор, кежиктÿ болгоныгар ол. 18 Слердиҥ ончогорды айдып турган эмезим: талдап алгандарымды Бойым билерим. Jе Мениле кожо курсак jигени Меге чоҥчойын кöдÿрди деп, Чийимде айдылган сöс бÿдер учурлу. 19 Бу сöс бÿдердеҥ озо эмди слерге айдып турум, бÿтсе, бу Мен болгоныма слерди бÿтсин деп. 20 Чынын, чынын айдадым слерге: Мениҥ ийер кижимди jуутканы, Мени jуутканы ол. Мени jуутканы дезе, Мени Ийгенди jуутканы ол.\nСадып ийер кижини айтканы\n21 Мыны айдала, Иисус тыныла öкпööрип, кереледи: — Чынын, чынын айдадым слерге бирÿгер Мени садып ийер. 22 Ÿренчиктер оп-соп тÿшкилеп, бу кемди айдып туру болбогой деп, бой-бойлорына кöрÿжип турдылар. 23 Ÿренчиктериниҥ бирÿзи, байа бир Иисуска кару болгоны, Ого коштой кыйын отурган. 24 Оныҥ айткан кижизи кем болгонын суразын деп, Симон-Петр ого имдеп ийди. 25 Онызы Иисуска эҥчейип, сурады: — Кайракан, ол кем болотон? 26 — Тилим калашты тепшиге сугуп, кажызына берзем, ол болор — дейле, Иисус калашты тепшиге сугуп, Симон Искариот уулы Иудага берди. 27 Бу калашты алган кийнинде Иуданыҥ öзöк-буурына сатана кире конды. — Эдип турганыҥды капшай эт — деп, Иисус ого айтты. 28 Jе Иисус ого не анайда айтканын кыйын отурган улустыҥ кемизи де оҥдободы. 29 Иудада акчалу кайырчагаш болгон учун кезиги сананды «Биске байрамга не керек, садып экел эмезе тÿреҥи улуска нени-нени бер деген болор». 30 Иуда тилим калашты алган бойынча, чыга берди. Тÿн болгон.\nJаҥы jакылта\n31 Ол чыга берерде, Иисус айтты: — Кижи Уулы эмди макталды, Оныҥ Бойында Кудай да макталды. 32 Оныҥ Бойында Кудай макталган болзо, Кудай да Оны Бойында мактадар, Оны саадабай мактадар. 33 Балдарым, ортогордо узак болбозым. Мени бедиреп jÿреригер, jе «Барар jериме келип болбозыгар» деп, иудейлерге айтканымды эмди слерге де айдып турум. 34 Слерге jаҥы jакылта берип турум: бойы бойыгарды сÿÿп jÿрÿгер. Мен слерди сÿÿгемдий, бойы бойыгарды сÿÿп jÿрÿгер. 35 Ортогордо сÿÿш болзо, слерди Мениҥ ÿренчиктерим деп, ончолоры танып ийер.\nПетрдыҥ jана тÿжерин айтканы\n36 — Кайракан, Сен кайдаар барып jаткаҥ? — деп, Симон-Петр Оноҥ сурады. — Мениҥ барар jериме эмди сен Мени ээчий барып болбозыҥ, jе соондо ээчий барарыҥ — деп, Иисус каруу jандырды. 37 Петр айтты: — Кайракан, эмди не керек Сени ээчип болбойтом? Сен учун мен jÿрÿмимди берерим. 38 Иисус каруу jандырды: — Мен учун jÿрÿмиҥди берериҥ бе? Чынын, чынын айдадым сеге пöтÿк эткелекте, Менеҥ ÿч катап jана тÿжериҥ.\nИоaнн 14\nИисус — Jол, Чындык ла Jÿрÿм\n1 — Jÿректеригер тÿймебезин. Кудайга бÿдÿгер, Меге де бÿдÿгер. 2 Адамныҥ байзыҥында кыптар кöп. Jок болгон болзо, слерге jер белетеп барып jадым деп айдар бедим? 3 Мен барып, слерге jерди белетеп койоло, ойто келерим. Мен кайда болзом, слер де ондо болзын деп, слерди Бойыма аларым. 4 Мениҥ кайдаар барып jатканымды дезе билеригер, jолды да билеригер. 5 — Кайракан, кайдаар барып jатканыҥды билбезис — деп, Фома айтты. — Jолды да канайып билетен эдис? 6 Иисус каруу jандырды: — Мен — Jол, Чындык ла Jÿрÿм. Мен ажыра келбейинче, Адага кем де келип болбос. 7 Слер Мени билер болзогор, Аданы да билер эдигер. Эмдидеҥ ала Оны билеригер, Оны кöргöнигер. 8 — Кайракан! — деп, Филипп айтты. — Аданы биске кöргÿс, биске ол ло болор. 9 — Мынча öйгö слерле кожо jÿрдим, сен, Филипп, Мени билбей туруҥ ба? — деп, Иисус каруу jандырды. — Мени кöргöни, Аданы кöргöни ол. Айдарда, «Аданы кöргÿс» деп, не айдадыҥ? 10 Мен Адада, Ада Менде деп, бÿтпей туруҥ ба? Слерге айдып турган сöзимди Бойымнаҥ айдып турган эмезим. Мениҥ Бойымда jÿрген Ада Бойыныҥ керектерин эдип турганы ол. 11 Мен Адада, Ада Менде деп, Меге бÿдÿгер. Бÿтпей турган болзогор, эдип jÿргениме кöрö бÿдÿгер. 12 Чынын, чынын айдадым слерге Меге бÿткен кижи эдип jÿргенимди эдер, оноҥ до артыкты эдер, нениҥ учун дезе Мен Адага барып jадым. 13 Мениҥ адымда нени де суразагар, Ада Уулында макталсын деп, оныгарды бÿдÿрерим. 14 Мениҥ адымда Менеҥ нени де сураар болзогор, оныгарды бÿдÿрерим.\nАгару Тынды берер болгоны\n15 — Мени сÿÿп турган болзогор, jакылталарымды бÿдÿригер. 16 Мен Аданы буурсадарым, Ол слерге öскö Коот Эдеечини берер, ÿргÿлjиге слерле кожо болзын деп — 17 Чындыктыҥ Тынын. Оны телекей алынып болбос, нениҥ учун дезе Оны кöрбöй, билбей jат. Слер дезе Оны билеригер, Ол слерле jÿрÿп jат, слердиҥ бойыгарда болор ине. 18 Слерди öскÿс артырбай, слерге келерим. 19 База ла эмеш, телекей Мени кöрбöй калар, слер дезе Мени кöрöригер, нениҥ учун дезе Мен эзен, слер де эзен jÿреригер. 20 Мен Адамда, слер Менде, Мен де слерде болгонымды калганчы кÿнде билип аларыгар. 21 Кемде Мениҥ jакылталарым бар, олорды бÿдÿрип турган, Мени сÿÿп турганы ол. Мени сÿÿгенди дезе Адам да сÿÿр, Мен де оны сÿÿрим, ого Бойым ачыларым. 22 — Кайракан! — деп, Искариот эмес Иуда айтты. — Нениҥ учун Сен телекейге эмес, биске ачылайын деп тургаҥ? 23 Иисус каруу jандырды: — Мени сÿÿген кижи сöзимди бÿдÿрер, Адам да оны сÿÿр. Бис ого келеле, оныла кожо болорыс. 24 Мени сÿÿбес кижи сöзимди бÿдÿрбей jат. Слердиҥ угуп турган сöс дезе, Менийи эмес, Мени ийген Аданыйы. 25 Слерле кожо бу jÿрген Бойым мыны айттым. 26 Мениҥ адымда Ада ийер Коот Эдеечи, Агару Тын дезе, слерди ончого ÿредип, не ле айтканымды слерге эзедер. 27 Слерге амыр берип, барып jадым. Бойымныҥ амырымды слерге берип jадым, телекей берип jаткандый эмес, Мен берип турум. Jÿректеригер тÿймебезин, чочыбазын. 28 «Слердеҥ барарым, слерге келерим» деп, Мениҥ слерге айтканымды укканыгар. Слер Мени сÿÿген болзогор, Адага барып jатканыма сÿÿнер эдигер, Ада Менеҥ jаан ине. 29 Эмди мыны болголокто слерге айттым, ол болгон соондо, слерди бÿтсин деп. 30 База слерле кöп эрмектежип болбозым бу телекейдиҥ кааны келип jат. Оныҥ Менде ÿлÿÿзи jок. 31 Jе Аданы сÿÿп турганымды телекей билер учурлу. Бат оныҥ учун Аданыҥ Меге jакыганынча эдип турум. Туругар, мынаҥ баралы!\nИоaнн 15\nИисус — виноград Ööни\n1 — Мен — виноградтыҥ чын Ööни, Адам дезе — виноград Öскÿреечи. 2 Мендеги jиилеги бÿтпес не ле сабалакты Ол кезип jат. Jиилеги бÿткенди дезе, jиилеги оноҥ кöп болзын деп, арчып jат. 3 Слер дезе Мениҥ слерге айткан сöзим ажыра аруталып калганыгар. 4 Мениҥ Бойымда болуп туругар, Мен де слердиҥ бойыгарда болорым. Сабалак ööнинде болбозо, алдынаҥ бойы jиилек öскÿрип болбос, анайып ок слер де Менде болбозогор, нени де öскÿрип албазыгар. 5 Мен — Ööн, слер — сабалактар. Кем Менде болуп турза, Мен де оныҥ бойында болорым, ол кöп jиилек öскÿрер. Мен jокко нени де эдип болбозыгар. 6 Менде болуп турбазы сабалак чылап чыгара ташталып, кургап калар. Олорды jууп алып отко таштайдылар, олор кÿйÿп каладылар. 7 Слер Менде болуп турзагар, Мениҥ сöзим слерде болуп турза, не ле кÿÿнзеп турганыгарды сурагар, слерге болор. 8 Кöп jиилек öскÿрип, Мениҥ ÿренчиктерим боло берзегер, Адам онызыла макталар. 9 Мени Ада сÿÿгендий, Мен де слерди сÿÿйдим. Мениҥ сÿÿжимде jÿрÿгер! 10 Мениҥ jакылталарымды бÿдÿрип jÿрер болзогор, Мениҥ сÿÿжимде jÿреригер. Анайып Мен де: Мен Адамныҥ jакылталарын бÿдÿрип, Оныҥ сÿÿжинде jÿрÿп jадым. 11 Сÿÿнчим слерде болзын, сÿÿнчигер толо болзын деп, бу мыны слерге айттым. 12 Бу — Мениҥ jакылтам: Мен слерди сÿÿгемдий, бойы бойыгарды сÿÿп jÿрÿгер. 13 Бойыныҥ наjылары учун jÿрÿмин бергенче сÿÿринеҥ артык сÿÿш jок. 14 Мениҥ jакылталарымды бÿдÿрип jÿрер болзогор, Мениҥ наjыларым болгоныгар ол. 15 Эмди слерди кулдарым деп айтпай jадым, нениҥ учун дезе бийи нени эдип турганын кул билбес. Jе Мен слерди наjыларым деп айттым, нениҥ учун дезе Адамнаҥ ончо укканымды слерге айдып бердим. 16 Слер Мени талдап алган эмезигер, Мен слерди талдап алдым. Слерди барып, jиилек экелип турзын, öскÿргенигер jоголбой, бар болуп турзын деп, Мениҥ адымда Аданаҥ нени де суразагар, оныгарды Ол слерге берзин деп, слерди туттым. 17 Бат, Мениҥ слерге jакылтам бойы бойыгарды сÿÿп jÿрÿгер!\nТелекей jаман кöрöри\n18 — Телекей слерди jаман кöрÿп турган болзо, Мени слердеҥ озо jаман кöргöнин билигер. 19 Слер телекейдеҥ болгон болзогор, телекей бойындыйын сÿÿр эди. Jе слер телекейдеҥ эместе, Мен слерди телекейдеҥ ылгап алгамда, слерди телекей jаман кöрÿп jат. 20 «Кул бойыныҥ бийинеҥ jаан эмес» деп, слерге айткан сöзимди эзеп jÿрÿгер. Мени истегенде, слерди де истеер, Мениҥ сöзимди чебер тутканда, слердийин де чебер туткылаар. 21 Jе мыны ончозын слерге Мениҥ адым учун эткилеер, нениҥ учун дезе Мени ийген Бойын билбей jадылар. 22 Мен келип, олорго айтпаган болзом, кинчектÿ болбос эдилер, jе эмди кинчегинеҥ олордыҥ актанары jок. 23 Мени jаман кöргöни, Адамды да jаман кöргöни ол. 24 Менеҥ башка кемниҥ де этпегенин олордыҥ ортодо бÿдÿрбеген болзом, кинчектÿ болбос эдилер. Эмди дезе, кöргöн бу бойлоры Мени де, Адамды да jам��н кöрдилер. 25 Jе Мени темей jаман кöрдилер деп, олордыҥ jасагында бичилгени иле болды. 26 Аданаҥ Мен ийер Коот Эдеечи — Аданаҥ чыгып турган Чындыктыҥ Тыны келгежин, Ол Мени керелеп айдар. 27 Башкыдаҥ ала Мениле кожо jÿрген бойыгар да Мени керелеп jÿреригер.\nИоaнн 16\n1 — Слерди бÿдÿп турганыгарды артырбазын деп, слерге мыны айтканым бу. 2 Синагогалардаҥ слерди чыгара сÿргÿлеер, оноҥ болгой, слерди öлтÿрип турган не ле кижи онызыла Кудайга jарамык эдип jадым деп сананар öй келедири. 3 Аданы да, Мени де билбегени учун анайда кылынгылаар. 4 Jе Мен слерге мыны айттым, öй jедип келгежин, слерге мыны айтканымды эске алыгар деп. Слерле кожо jÿргеним учун башкыда мыны слерге айтпагам.\nЧындыктыҥ Тыны керегинде\n5 — Эмди дезе Мени Ийгенге барып jадым. «Кайдаар барып jадыҥ?» деп, слердиҥ кемигер де сурап турганаар jок, 6 карын, Мениҥ айтканым jÿрегеерге кунук толтырды. 7 Jе чынын айдадым слерге Мениҥ барганым слерге торт. Мен барбазам, Коот Эдеечи слерге келбес ине, барзам, Оны слерге ийерим. 8 Ол келеле, кинчек, ак-чек ле jаргы не болгонын телекейге ачар. 9 Кинчек дегени — Меге бÿтпегени; 10 ак-чек дегени — Мен Адага барып jадым, эмди база Мени кöрбöзигер; 11 jаргы — бу телекейдиҥ кааны бурулалган дегени. 12 Айдатаным база кöп эди, jе слер эмди оны бадырып болбозыгар. 13 Ол, Чындыктыҥ Тыны, келгежин, слерге ончо чындыкты кöргÿзер: Ол Бойынаҥ айдар эмес, укканын айдар, келер öй керегинде jетирер. 14 Ол Мени мактадар, нениҥ учун дезе Менийинеҥ алып, слерге jетирер. 15 Аданыҥ не бары — Менийи. Оныҥ учун «Менийинеҥ алып, слерге jетирер» дедим. 16 Удабай слер Мени кöрбöй каларыгар, база удабай Мени кöрöригер.\nКунук сÿÿнчиге болор\n17 Ÿренчиктердиҥ кезиги бойы бойлорына айдышты — «Удабай слер Мени кöрбöй каларыгар, база удабай Мени кöрöригер» деп, база «Мен Адага барып jадым» деп, Оныҥ биске айтканы не болотон? 18 Анайдарда, олор айдыжып турдылар: — Удабай дегени не? Нени айдып туру болбогой, билбей jадыс. 19 Иисус Бойынаҥ олордыҥ сурайын дегенин билип, айтты: — «Удабай слер Мени кöрбöй каларыгар, база удабай Мени кöрöригер» деп айтканым не болотонын бойы бойыгардаҥ суражып турганыгар ол бо? 20 Чынын, чынын айдадым слерге слер ыйлай, сыктай береригер, телекей дезе, сÿÿнер. Слер кунугып jÿреригер, jе слердиҥ кунук сÿÿнчи болуп барар. 21 Ÿй кижи бала табарда, айы-кÿни jеткен учун, оорып, кыйналып jат. Jе балазын тапканда, ак-jарыкка кижи чыкты деп сÿÿнип, кыйыншыразын ундып койот. 22 Анайып слер де эмди кунукчылду, jе слерди база кöрöр тужымда jÿрегеер сÿÿне берер, сÿÿнчигерди кем де блаап албас. 23 Ол кÿн нени де Менеҥ сурабазыгар. Чынын, чынын айдадым слерге Мениҥ адымда Аданаҥ нени де сураар болзогор, слерге берер. 24 Эмдиге jетире Мениҥ адымда нени де сурабаган эдигер. Сурагар, сÿÿнчигер толо болзын деп, аларыгар.\nМен телекейди jеҥдим\n25 — Мыны слерге Мен укаалап айттым, jе эмди укаалап айтпай, Ада керегинде ачыгынча айдар öйим ��елип jат. 26 Ол кÿн Мениҥ адымда суранарыгар. Слердиҥ учун Аданы буурсадарым дебейдим. 27 Ада слерди Бойы сÿÿп jат ине, нениҥ учун дезе, слер Мени сÿÿп, Мени Кудайдаҥ келген деп бÿттигер. 28 Мен Аданаҥ чыгып, телекейге келдим, эмди телекейди ойто артырып, Адага барып jадым. 29 Ÿренчиктери Ого айттылар: — Бат, эмди Сен ачыгынча айдып, бир де укаа сöс айтпай jадыҥ. 30 Эмди Сениҥ ончо билериҥди, кижи Сенеҥ сöс сураарын керектебей jатканыҥды кöрÿп турубыс. Оныҥ учун Сени Кудайдаҥ келген деп, бÿдÿп jадыбыс. 31 — Эмди бÿдÿп jадыгар ба? — деп, Иисус айтты. — 32 Бат, jеригер сайын тозып, Мени jаҥыскан артыратан öйигер келип jат, jедип келди ок, jе Мен jаҥыскан эмезим, Ада Мениле кожо. 33 Мениҥ Бойымда амырыгар болзын деп, мыны слерге айттым. Телекейде кыстадып jÿреригер, jе сÿрнÿкпегер Мен телекейди jеҥдим.\nИоaнн 17\nИисустыҥ мÿргÿÿли\n1 Мынайып айткан кийнинде Иисус теҥери öрö кöрÿп, айтты: — Ада! Öйим jетти. Бойыҥныҥ Уулыҥды мактат, Уулыҥ да Сени мактатсын деп. 2 Сен ончо улусты Оныҥ jаҥына салып берген эдиҥ, ол бергениҥниҥ ончозына мöҥкÿ jÿрÿм берзин деп. 3 Мöҥкÿ jÿрÿм дезе — ол jаҥыс чын Кудай Бойыҥды, Сен ийген Иисус Христосты билери. 4 Сени jерде мактаттым, Меге этсин деп jакып салганыҥды бÿдÿрдим. 5 Ада! Телекей бÿдердеҥ озо Мен Сениле jÿреримде Менде болгон макла эмди Мени Сен макта. 6 Сениҥ Меге телекейдеҥ алып берген улузыҥа адыҥды ачтым. Олор Сенийи болгон эди, олорды Меге Сен бергеҥ; олор сöзиҥди чеберлеп алган эдилер. 7 Меге бергениҥ ончозы Сенеҥ деп, эмди олор билип алдылар. 8 Меге берген сöзиҥди дезе Мен олорго айдып бердим; олор онымды кöксине алынып, Мени Сенеҥ келген деп, чындаптаҥ билип алдылар, Мени ийгени Сен деп бÿттилер. 9 Мен олор учун мÿргÿп турум, телекей учун эмес, Меге берген улузыҥ учун мÿргÿп турум, нениҥ учун дезе олор Сенийи. 10 Не барым — Сенийи, не Сенийлериҥ — Менийи. Мен олор ажыра макталдым. 11 Эмди Мен телекейде эмезим, олор дезе, телекейде. Мен Сеге барып jадым. Агару Ада! Бойыҥныҥ адыҥда олорды чеберле, байа Сениҥ Меге бергендериҥди. Бис бир болуп тургандый, олор до бир болуп турзын. 12 Олорло кожо jÿрген тужымда Сениҥ адыҥда Мен олорды корулап jÿрген эдим, байа Меге бергендериҥди Мен чеберлеген эдим. Öлÿмниҥ уулынаҥ башка, олордыҥ кемизи де öлÿп калбады. Анайып Чийим бÿтти. 13 Эмди дезе Сеге барып jадым, мыны телекейде jÿрген Бойым айдып турум, Мениҥ сÿÿнчим олорды толтырсын деп. 14 Сöзиҥди олорго берип ийдим, jе канайып Мен телекейдеҥ эмес, анайып олор до телекейдеҥ эместе, телекей олорды jаман кöрди. 15 Олорды телекейдеҥ ал деп, мÿргÿп jаткан эмес эдим, олорды jаманнаҥ корула деп турум. 16 Олор телекейдеҥ эмес, канайып Мен де телекейдеҥ эмезим. 17 Олорды чынла jарыдып ий: Сениҥ сöзиҥ — чынныҥ бойы. 18 Канайып Сен Мени телекейге ийген эдиҥ, анайып Мен де олорды телекейге ийдим. 19 Олор до бойын Сеге чындап берзин деп, Мен Бойымды Сеге олорго до болуп берип турум. 20 Jаҥыс олор учун мÿргÿп турган эмезим, олордыҥ сöзинеҥ Меге бÿткендер учун мÿргÿп турум. 21 Ончозы jаҥыс болзын. Канайып Сен, Ада, Менде эдиҥ, Мен де Сенде, анайып олор до Бисте jаҥыс болзын, Мени ийгени Сен болгоныҥа телекей бÿтсин деп. 22 Меге берген магыҥды Мен олорго бердим, канайып Бис jаҥыс, анайып олор до jаҥыс болзын деп. 23 Мен олордыҥ бойында, Сен Мениҥ Бойымда. Олор до бирликке jединзин, Мени ийгени Сен болгоныҥды, Мени сÿÿгеҥдий, олорды да сÿÿгениҥди телекей билзин деп. 24 Ада! Мен кайда болзом, Меге бергендериҥ анда ок Мениле кожо болзын деп турум. Сениҥ берген магымды олор кöрзин, Сен дезе телекей бÿдердеҥ озо Мени сÿÿген эдиҥ. 25 Чындык Ада! Телекей Сени билип албады, Мен дезе Сени билдим, Мени ийгени Сен деп, булар да билип алдылар. 26 Мен олорго адыҥды ачтым, база да ачарым, Мени сÿÿген сÿÿжиҥ олордо болзын, Мен де — олордо.\nИоaнн 18\nИисусты каруулга алганы\n1 Мыны айдала, Иисус ÿренчиктериле кожо чыгып, Кедрон деп öзöктиҥ ол jанында öскöн садка Бойы да, ÿренчиктери де кирдилер. 2 Оны садып jаткан Иуда бу jерди билер болгон, Иисус ÿренчиктериле кожо анда улам сайын jуулыжып туратан. 3 Jе бат, Иуда рим черÿчилдерди, улу абыстардаҥ ла фарисейлердеҥ Öргööниҥ каруулчыктарын алып, бого келди. Олор ончозы jарыткыштарлу ла мылтыктарлу болгондор. 4 Иисус дезе, Бойыла не болорын билип, олорго базып келеле, сурады: — Кемди бедиреп туругар? 5 — Назаретте jерлÿ Иисусты — деп, олор каруу jандырдылар. — Бу Мен болорым — деп, Иисус айтты. Оны садып jаткан Иуда база олорло кожо турган. 6 Иисус «Бу Мен болорым» — деерде, олор тескерлеп, jерге jыгылдылар. 7 — Кемди бедиреп туругар? — деп, Иисус такып сурады. Олор: — Назаретте jерлÿ Иисусты — дедилер. 8 Иисус айтты: — Бу Мен болорым деп, слерге айтпай кайттым. Мени бедиреп турган болзогор, олорды божодыгар, баргылазын. 9 Анайып, «Меге бергендериҥниҥ кемизин де jылыйтпадым» деген Оныҥ сöзи бÿтти. 10 Симон-Петр дезе, кылышту болгон бойы, онызын суура тартып, улу абыстыҥ кулына jаҥып, оҥ кулагын кезе чапты. Ол кулдыҥ ады Малх болгон. 11 — Кылыжыҥды кынга сук! — деп, Иисус Петрга айтты. — Аданыҥ Меге берген айагын ичпес болгон бедим?\nУлу абыстагы шылу. Петрдыҥ jана тÿшкени\n12 Анайдарда, черÿчилдер, муҥ бажы ла иудей каруул Иисусты тудуп, кÿлÿп алдылар. 13 Озо баштап Оны Ханнага алып келдилер. Ханна дезе ол jылда улу абыс болуп турган Каиафаныҥ кайын адазы болгон. 14 Калык учун jаҥыс кижи öлзö торт деп, иудейлерге jöп берген Каиафа ол болгон. 15 Иисусты ээчиде Симон-Петр ла база бир ÿренчик барды. Бу ÿренчик улу абысла таныш болуп, Иисусла кожо улу абыстыҥ кÿрентигине кирди. 16 Петр дезе эжиктиҥ тыштында турган. Оноҥ улу абысла таныш байа бир ÿренчик чыгып келеле, эжикчи ÿй кижиге айдып, Петрды алып кирди. 17 Айдарда, эжикчи jалчы Петрга айтты: — Бу Кижиниҥ ÿренчиктериниҥ бирÿзи сен болорыҥ ба? Ол «jок» — деди. 18 Кулдар ла jалчылар соок болордо, от салала, jылынып турдылар. Петр анайып ок олорло кож�� jылыныжып турды. 19 Улу абыс дезе Иисустаҥ Оныҥ ÿренчиктери ле Оныҥ ÿредÿзи керегинде сурады. 20 — Мен телекейге ачыгынча айдып jÿрдим — деп, Иисус каруу jандырды. — Мен jаантайын иудейлер jуулыжатан синагогада ла Öргööдö ÿредип jÿрдим, туйукка бир де неме айтпадым. 21 Менеҥ не сурайдыҥ? Мени олорго нени айдып jÿрген деп, уккан улустаҥ сура. Олор айтканымды билер. 22 Ол мынайда айдарда, коштой турган jалчылардыҥ бирÿзи Оныҥ jÿзине согуп, айтты: — Сен улу абыска карууҥды анайда айдып туруҥ ба? 23 — Мениҥ айтканым jаман болзо, jаманым кöргÿс — деп, Иисус каруу jандырды. — Jакшы болзо, Мени не соктыҥ? 24 Ханна Оны улу абыс Каиафага кÿлÿлÿ ийе берди. 25 Симон-Петр дезе jылынып турган. — Сен де Оныҥ ÿренчиктеринеҥ болорыҥ ба? — деп, оноҥ сурадылар. Ол jана тÿжÿп, jок — деди. 26 Улу абыстыҥ кулдарыныҥ бирÿзи, Петр кулагын кезе чапкан кижиниҥ тöрööни, айтты: — Оныла кожо садта турганыҥды кöргöн эмес бедим? 27 Петр база ла jана тÿшти. Бу тарый пöтÿк этти.\nЧындыктыҥ кааны\n28 Эрте таҥда Иисусты Каиафадаҥ рим башчыныҥ öргööзине алып бардылар. Олор пасханы быjарлалбай jиирге, бойлоры öргööгö кирбеди. 29 Пилат олорго чыгып келеле, айтты: — Бу Кижини не деп бурулап турганаар? 30 — Jаманды этпеген болзо, Оны сеге бербес эдибис — деп, олор каруу jандырдылар. 31 — Оны алып, бойыгардыҥ jасагаарла jаргылагар — деп, Пилат айтты. — Кижини кыйнап öлтÿрер jаҥ бисте jок — деп, иудейлер каруу jандырдылар. 32 Иисустыҥ кандый öлÿмле öлöтöнин билдиртип айткан сöзи бÿдетен учун андый болгоны ол. 33 Пилат öргööгö ойто кирип, Иисусты бойына кычырып алып, айтты: — Сен иудейлердиҥ Кааны ба? 34 — Сен мыны бойыҥнаҥ айдып туруҥ ба, эмезе Мен керегинде сеге öскö улус айтты ба? — деп, Иисус сурады. 35 — Мен иудей бедим? — деп, Пилат каруу jандырды. — Меге Сени бойыҥныҥ калыгыҥ ла улу абыстар берип ийдилер. Сен нени эттиҥ? 36 Иисус айтты: — Мениҥ Каандыгым бу телекейдеҥ эмес. Каандыгым бу телекейдеҥ болгон болзо, Мени иудейлерге берилбезин деп, Мениҥ jалчыларым Мен учун тартыжар эди. Jе эмди Мениҥ Каандыгым мынаҥ эмес. 37 — Андый болгондо, Сен каан ба? — деп, Пилат сурады. Иисус айтты: — Мени каан деп, сен айттыҥ. Чынды керелейин деп, Мениҥ туулганым, телекейге келгеним бу. Кем чыннаҥ, Мениҥ ÿнимди угуп jат. 38 — Чын дегениҥ не? — деп, Пилат сурайла, иудейлерге ойто чыгып келди. — Бу Кижидеҥ кандый да буру таппай турум — деп, ол айтты. — 39 Кижендÿлердиҥ бирÿзин Пасха байрамга божотсын деген jаҥыгар бар эди. Иудейлер каанын слерге божодойын ба? 40 — Оны эмес, Варавваны! — деп, олор ойто ло кыйгырыжа берди. Варавва дезе тонокчы болгон.\nИоaнн 19\nИисусты öлтÿрер эдип jаргылаганы\n1 Пилат Иисусты алып, камчылатты. 2 Черÿчилдер тегенекти ööрöлö, Оныҥ бажына салып, кубакай-кызыл катанчык кийдирдилер. 3 Ого базып келип, — Иудейлердиҥ Кааны эзендик болзын! — дешкилеп, jÿзине согуп турдылар. 4 Пилат ойто чыгып келеле, айтты: — Бат, Оноҥ бир де буру таппай турганымды слерди билзин деп, Оны слерге чыгарып jадым. 5 Айдарда, Иисус тегенек венокту ла кубакай-кызыл катанчыкту чыгып келди. — Кöргÿлегер, бат бу Кижи! — деп, Пилат олорго айтты. 6 Улу абыстар ла jалчылар Оны кöрöлö, кыйгырыжа бердилер — Оны керип кой, керип кой! — Оны бойыгар алып керигер — деп, Пилат олорго айтты. — Мен Оноҥ буру таппай турум. 7 — Бисте Jасак бар, — деп, иудейлер каруу jандырдылар, — Jасакла болзо, Ол Бойын Кудайдыҥ Уулы эдингени учун öлöр учурлу. 8 Мыны угала, Пилат там коркыды. 9 Öргööзине ойто кирип, Иисустаҥ сурады: — Сен кайдаҥ? Jе Иисус каруу бербеди. 10 — Меге айдар кÿÿниҥ jок по? — деп, Пилат айтты. — Сени божодып та ийзем, табым, кере тартырсам да, табым. Мыны Сен билбей туруҥ ба? 11 Иисус каруу jандырды: — Сеге öрöртинеҥ берилбеген болзо, Мениҥ бажымды билер jаҥыҥ jок болор эди. Оныҥ учун кинчектиҥ jааны Мени сеге берип ийгенниҥ бойында. 12 Бу öйдöҥ ала Пилат Оны божодып ийер арга бедиреп jÿрди, иудейлер дезе кыйгырыжып турдылар: — Сен Оны божодып ийзеҥ, каганга наjы эмезиҥ! Бойын каан деп jарлап турганы, каганга удура туруп чыкканы ол. 13 Пилат бу сöсти угала, Иисусты алып чыгып, jаргы эдетен jерге отурып алды. Бу jерди «Таш тергее», еврейлеп Гаввафа дейтен. 14 Пасха байрамныҥ алдындагы пятница кÿн, тал-тÿш кирези болгон. — Кöргÿлегер, бат бу слердиҥ кааныгар! — деп, Пилат иудейлерге айтты. 15 Jе олор кыйгырыжа бердилер: — Ол öлзин! Öлзин! Оны керип кой! — Кааныгарды керип койойын ба? — деп, Пилат айтты. — Каганнаҥ башка бисте каан jок — деп, улу абыстар каруу jандырдылар. 16 Оны кере тартсын деп, Пилат Оны олорго берип ийди.\nКеригени\nАнайдарда, Иисусты алып бардылар. 17 Бойыныҥ керÿ агажын jÿктенип алып, Ол «Куу-Баш», еврейлеп Голгофа деп jерге чыкты. 18 Анда Оны керип койдылар, Оныла кожо эки jанына база эки кижини, ортозына Иисусты керип койдылар. 19 Пилат бичик бичийле, керÿ агашка илди. Бичилгени мындый болды «Назаретте jерлÿ Иисус, иудейлердиҥ Кааны». 20 Бу бичикти иудейлердиҥ кöбизи кычырган, нениҥ учун дезе Иисусты кере тарткан jер калага jуук болгон, ол еврей, рим, грек тилдерле бичилген. 21 Иудей улу абыстар дезе Пилатка айттылар: — «Иудейлердиҥ Кааны» деп бичибе, «Мен — иудейлердиҥ Кааны» деп айтканын бичи. 22 — Нени бичигем, оны бичигем — деп, Пилат каруу jандырды. 23 Черÿчилдер Иисусты керийле, Оныҥ кийимин алып, тöрт башка — бойлорыныҥ тоозыла — ÿлежип алдылар. Анайып ок катанчыгын алдылар. Ол jик jок, тудуштай согуп эткен болгон. 24 Олор бой-бойлорына айдышты: — Мыны jыртпайлы, кажыбыска jедижер деп, шеребей чачалы. Анайып, Чийимде мынайда айдылганы бÿтти «Кийимимди бойлоры ортодо ÿлежип, кийген кебим учун шеребей чачтылар». Черÿчилдер анайда ла эттилер. 25 Иисустыҥ керÿ агажыныҥ jанында Оныҥ энези, энезиниҥ сыйны Мария — Клеопаныҥ эмеени, база Мария Магдалина турдылар. 26 Иисус энезин ле ого коштой турган сÿÿген ÿренчигин кöрöлö, энезине айтты: — Ÿй кижи, сениҥ уулыҥ ��у. 27 Оноҥ ÿренчикке: — Сениҥ энеҥ бу — деди. Оноҥ ло бери бу ÿренчик оны бойында jÿргÿскен. 28 Мыныҥ кийнинде Иисус не ле бÿдери бÿтти деп билип, айтты — Суузап турум! Анайып, Чийимде айдылганы бÿтти. 29 Анда толтыра уксусту jыракы турган. Айдарда, уксусла чыктыдылган шиҥдиретен немени иссоптыҥ сабалагына саптап, Оныҥ эрдине тийгистилер. 30 Иисус суузынды амзап, — Бÿтти! — дейле, бажын эҥилтип, тыны ÿзÿле берди. 31 Ол пятница кÿн болгон. Улустыҥ сööги суббот кÿнде керÿ агашта тура калбазын деп, — ол суббот кÿн дезе улу кÿн болгон, — олордыҥ jодолорын сый соголо, сööктöрди тÿжÿрзин деп, иудейлер Пилаттаҥ jöп сурадылар. 32 Черÿчилдер келеле, Иисусла кере тартылган улустыҥ бирÿзиниҥ, оноҥ экинчизиниҥ jодозын сый соктылар. 33 Иисуска келип, Оныҥ öлÿп калганын кöрÿп, jодозын сый сокподылар. 34 Jе черÿчилдердиҥ бирÿзи Оныҥ кабыргаларына jыдала сайып ийерде, ол тарыйын кан ла суу ага берди. 35 Мыны кöргöн кижи керелеген, оныҥ керелегени чын. Чынды айдып турганын ол билер, слерди де бÿтсин деп. 36 Анайып, Оныҥ ÿйе-сööги сынбас деп, Чийимде айдылган сöс бÿтти. 37 Чийимниҥ база бир jеринде айдылганы бар «Jыдала сайган кижизи jаар кöргÿлеер».\nИисустыҥ мöҥкÿзин кöдÿргени\n38 Мыныҥ кийнинде Аримафейдеҥ Иосиф деп кижи Иисустыҥ сööгин тÿжÿрип алайын ба деп, Пилаттаҥ сурады. (Ол Иисустыҥ ÿренчиги болгон, jе иудейлердеҥ коркып, онызын jажытта туткан.) Пилат jöбин берди. Онызы барып, Иисустыҥ сööгин тÿжÿрип алды. 39 База Никодим келди. Башкыда ол тÿнде Иисуска келип jÿрген. Никодим одус килограммга шыдар jараш jытту майдыҥ ла алоэниҥ чейинтизин экелди. 40 Олор Иисустыҥ сööгин алала, иудейлердиҥ сööк jуур jаҥыла jараш jытту чейинтиле сÿртÿп, кеден бöслö ороп ийдилер. 41 Оныҥ кере тартырган jеринде сад болгон, ичинде дезе кижи сööги салылгалак jаҥы jер. 42 Иудейлердиҥ пятница кÿнине болуп Иисустыҥ сööгин jуугынча ол jерге салып койдылар.\nИоaнн 20\nИисустыҥ тирилгени\n1 Неделениҥ баштапкы кÿнинде таҥбÿрÿҥкийде Мария Магдалина сööк салган jерге келип, таш ол jердеҥ аҥтарылып калганын кöрди. 2 Ол Симон-Петрга ла Иисус сÿÿген база бир ÿренчикке jÿгÿргенче келип, айтты: — Кайраканды сööк салар jердеҥ алгылап бартыр, Оны кайда салгылады болбогой, билбей турубыс. 3 Петр байагы ÿренчикле кожо сööк салган jер jаар бардылар. 4 Олор экилези кожо jÿгÿргендер, jе бу ÿренчик Петрдаҥ тÿрген jÿгÿрген, сööк салган jерге озо jеткени ол болды. 5 Эҥчейип, кеден чуулар jатканын кöрди, jе сööк салган jердиҥ ичине кирбеди. 6 Оны ээчий Симон-Петр келди, сööк салган jерге кирип, кеден чуу jатканын кöрди; 7 база Оныҥ бажындагы арчуулы кеден бöстöҥ башка, бойыныҥ jеринде тÿрÿп койгонын кöрди. 8 Озо jеткен ÿренчик кирип кöрди, бÿтти. 9 Jе Ол тирилер деп, Чийимде айдылганын олор аайлабай тургандар. 10 Айдарда, ÿренчиктер jанып келдилер.\nИисустыҥ Мария Магдалинага кöрÿнгени\n11 Мария дезе сööк салган jердиҥ jанында ыйлап турган. Ыйлап туруп, сööк салган jерге эҥчейип, 12 карап кöрзö, Иисустыҥ сööги jаткан jерде ак кийимдÿ эки ангел отурды — бирÿзи баш jанында, бирÿзи бут jанында. 13 — Ÿй кижи, сен не ыйлап туруҥ? — деп, олор сурадылар. — Кайраканымды алып бартырлар, Оны кайда салган болбогой, билбей jадым — 14 дейле, ол кайа кöрзö, Иисус турды, jе Оны Иисус деп таныбады. 15 — Ÿй кижи, сен не ыйлап туруҥ? — деп, Иисус ого айтты. — Кемди бедиреп туруҥ? Мария Оны садтыҥ ишчизи болор деп, Ого айтты: — Öрöкöн, сен Оны алып чыккан болзоҥ, Оны кайда салганыҥды меге айдып бер, мен Оны алайын. 16 — Мария! — деп, Иисус айтты. Ол бурулып келип, еврейлеп: — Раввуни! — деди. Бу сöс «Ÿредÿчи» дегени. 17 — Мени тутпа — деп, Иисус ого айтты. — Мен Адама чыккалак инем. Jе карындаштарыма барып, мынайда айт: «Мен Адама, слердиҥ де Адагарга, Кудайыма, слердиҥ де Кудайыгарга чыгып jадым». 18 Мария Магдалина барып, Кайраканды кöргöнин, мыны ого Ол айтканын ÿренчиктерге jетирди.\nŸренчиктерине кöрÿнгени\n19 Ол кÿн, неделениҥ баштапкы кÿниниҥ эҥиринде ÿренчиктер иудейлердеҥ коркып, эжигин кÿрчектейле отурарда, Иисус келип, олордыҥ ортозына тура тÿжÿп, — Слерге амыр болзын! — деди. 20 Мынайда айдала, олорго Бойыныҥ колдорын ла кабыргаларын кöргÿсти. Кайраканды кöрöлö, ÿренчиктер сÿÿне бердилер. 21 — Слерге амыр болзын! — деп, Иисус такып айтты. — Канайып Мени Ада ийген, анайып Мен де слерди ийип турум. 22 Мынайда айдала, чыгара тынып, — Агару Тынды алыныгар — деди. — 23 Кемниҥ кинчегин таштасагар, оныйы ташталар, кемде артырсагар, артып калар. 24 Он экÿниҥ бирÿзи, Игис дейтен Фома дезе, Иисус келип jÿрерде, олорло кожо болбогон. 25 — Бис Кайраканды кöрдибис — деп, öскö ÿренчиктер ого айттылар. Jе ол айтты: — Оныҥ колындагы кадуныҥ ордын кöрбöзöм, сабарымды ого сукпазам, кабыргаларына колым сугуп кöрбöзöм, бÿтпезим. 26 Сегис кÿнниҥ бажында ÿренчиктер база ÿйде болгондор, Фома да олорло кожо болды. Иисус эжик бöктÿлÿде келип, олордыҥ ортозына туруп, — Слерге амыр болзын! — дейле, 27 Фомага айтты: — Сабарыҥды бери сунуп, колымды кöр, колыҥды сунуп, кабыргаларыма сугуп кöр. Бÿтпес болбо, бÿдер бол. 28 — Мениҥ Кайраканым, мениҥ Кудайым! — деп, Фома айтты. 29 — Сен Мени кöргöниҥ учун бÿттиҥ. Кöрбöй бÿткендери кежиктÿ — деп, Иисус ого айтты. 30 Иисус ÿренчиктериниҥ алдында мынаҥ да башка кöп билдилер jайаган, олор бу тÿрбекте бичилбеген. 31 Иисус — ол Христос, Кудайдыҥ Уулы болгонына слерди бÿтсин деп, Ого бÿделе, Оныҥ адында слерди jÿрÿмдÿ болзын деп, мыныҥ бичилгени бу.\nИоaнн 21\n1 Мыныҥ кийнинде Иисус Тивериад талайдыҥ jаказында Бойыныҥ ÿренчиктерине база кöрÿнди. Кöрÿнгени мындый болгон. 2 Симон-Петр, Игис дейтен Фома, Галилейдеги Канадаҥ Нафанаил, Зеведейдиҥ уулдары ла Иисустыҥ ÿренчиктериниҥ база экÿзи кожо болгондор. 3 — Мен балыктап барадырым — деп, Симон-Петр олорго айтты. Арткандары: — Бис те сениле кожо барарыс — дедилер. Барып, кемеге отурдылар. Jе ол тÿн неме тутпадылар. 4 Таҥ адып келерде, Иисус jаратта турган. Jе ÿренчиктер Оны Иисус деп таныбадылар. 5 — Балдар, слерде jиир неме бар ба? — деп, Иисус олордоҥ сурады. Олор: — Jок — дедилер. 6 — Шÿÿнигерди кемениҥ оҥ jанына таштагар, балык тудулар — деп, Ол айтты. Олор шÿÿнин таштайла, балыктыҥ кöбине онызын чыгарып болбодылар. 7 — Бу Кайракан! — деп, Иисустыҥ сÿÿген ÿренчиги Петрга айтты. Бу Кайракан деп угала, Симон-Петр кийимин курчанып, — ол jылаҥаш болгон, — талайга калып ийди. 8 Öскö ÿренчиктер дезе балыкту шÿÿнин тартканча, кемелÿ jÿзÿп келдилер. Jаратка jетире ыраак jок, эки jÿс кол карызы кире болгон. 9 Олор jаратка чыгып келеле, от одырып койгонын, оныҥ ÿстинде jаткан балыкты, база калашты кöрдилер. 10 — Jаҥы туткан балыгардаҥ экелигер — деп, Иисус олорго айтты. 11 Симон-Петр кемеге кирип, jÿс бежен ÿч болчок jаан балыкту шÿÿнин jаратка чыгарды. Андый кöп балыктаҥ шÿÿн jыртылбады. 12 — Келип, ажаныгар — деп, Иисус айтты. Ÿренчиктер Оны Кайракан деп таныйла, «Сен кем?» деп сураарга бирÿзи де тидинбеди. 13 Иисус базып келип, калаш алып, олорго берди, балыкты база. 14 Мынайып, тирилгели Иисус ÿренчиктерине ÿчинчи катап кöрÿнген.\nИисус ла Петр\n15 Олор ажанып отурарда, Иисус Симон-Петрга айтты: — Иоанн уулы Симон, сен Мени олордоҥ артык сÿÿп jадыҥ ба? — Эйе, Кайракан, Сени сÿÿп турганымды билериҥ — деп, Петр каруу jандырды. — Кураандарымды кабыр — деп, Иисус ого айтты. 16 Оноҥ экинчи катап сурады: — Иоанн уулы Симон, сен Мени сÿÿп jадыҥ ба? — Эйе, Кайракан, Сени сÿÿп турганымды билериҥ — деп, Петр каруу jандырды. Иисус ого айтты — Койлорымды кабыр. 17 Иисус оноҥ ÿчинчизин сурады: — Иоанн уулы Симон, сен Мени сÿÿп jадыҥ ба? Оны сÿÿп турган ба деп, Ол ÿчинчизин сураган учун Петрга ачу боло берди. — Кайракан, Сен ончозын билериҥ — деп, ол Иисуска айтты. — Сени сÿÿп турганымды билериҥ. Иисус ого айтты: — Койлорымды кабыр. 18 Чынын, чынын айдадым сеге jаш болорыҥда, бойыҥ курчанып алып, кайдаар барайын дезеҥ, анаар баратан эдиҥ. Jе карыыр чагыҥда колыҥды öрö кöдÿрип, öскö кижиге курчадарыҥ, барбайын деген jерге jединдирип барарыҥ. 19 Кандый öлÿмле Петр Кудайды мактадарын билдиртип, Иисус мынайып айтканы бу. Мынайда айдала, ого: — Мени ээчий бар — деди. 20 Петр кайа баштанып, кийнинеҥ Иисустыҥ сÿÿген ÿренчиги келип jатканын кöрди. Бу ÿренчик эҥирде ажанып отургылаарда, Иисуска эҥчейип, «Кайракан, Сени кем садып ийер?» деп сураган эди. 21 Оны кöрöлö, Петр Иисуска айтты: — Кайракан, оныла не болор? 22 — Мен келгенчем ол jÿрзин дезем, ондо сениҥ не керегиҥ бар? — деп, Иисус каруу jандырды. — Сен Мени ээчий бар. 23 Анайып, ол ÿренчик öлбöс деп, карындаштар ортодо сöс jÿрген. Jе Иисус оны öлбöс деген эмес, «Мен келгенчем ол jÿрзин дезем, ондо сениҥ не керегиҥ бар?» — деген. 24 Ол ÿренчик ончозын керелеп бичип койгоны бу. Оныҥ керелегени чын деп, билип турубыс. 25 Иисустыҥ мынаҥ башка эткени кöп. Jе оны ончозын бичигежин, бичиген тÿрбектерди телекей бойына бадырып албас эди деп, сананып турум. Аминь.\nAгaру Aпостолдордыҥ Нени Эдип Jÿргени\nAгaру 1\n1 Баштапкы бичигимде, Феофил, Иисус нени эдип, неге ÿредип баштаганынаҥ ала 2 талдап алган апостолдорына Агару Тынла алкыш сöзин береле, теҥериге кöдÿрилген кÿнге jетире кöдÿрезин бичиген эдим. 3 Ол кыйын-шыразыныҥ кийнинде олорго тирÿ Бойы кöрÿнип, мынызыныҥ чынын кöп катап керелеген. Кудайдыҥ Каандыгы керегинде бÿдÿмjилÿ керелеп ле айдып jÿргенин апостолдор тöртöн кÿнге улай кöргöндöр. 4 Олорды jууп алып, jакыган — Иерусалимди таштап барбагар, jе Менеҥ укканыгарча Аданыҥ береечи болгонын сакыгар. 5 Бат, Иоанн суула крестеген, слер дезе удабастаҥ Агару Тынла крестедеригер.\nИисустыҥ теҥериге кöдÿрилгени\n6 Олор кожо jуулыжып келип, Иисустаҥ сурап тургандар: — Кайракан, Израильге каандыкты шак бу öйдö орныктырып jадыҥ эмеш пе? 7 — Бойыныҥ jаҥыла Ада тургускан öйди ле кÿндерди билери слердиҥ керегеер эмес — деп, Иисус олорго айткан. — 8 Jе слерге Агару Тын тÿшкежин, кÿч алынып, Иерусалимде, Иудей ле Самар ичинде, jердиҥ jаказына да jетире Мениҥ керечилерим болорыгар. 9 Мынайда айдала, олордыҥ кöзинче теҥериге кöдÿрилип, булутка кöмÿлип, кöрÿнбей барган. 10 Ол öрö чыгып отурган тужында теҥери дööн кöрÿп тургулаарда, кенетийин олордыҥ алдына апагаш кийимдÿ эки эр тура тÿжÿп, 11 мынайда айткандар: — Галилей эрлери! Теҥери дööн кöрÿп алган не тургулараар? Бу Иисус, слердеҥ теҥериге кöдÿрилген Бойы, Оныҥ теҥери öрö чыгып отурганын кöргöнигер чилеп ок келер.\nJаҥы апостолды талдап алганы\n12 Оноҥ апостолдор Елеон дейтен кырдаҥ тÿжÿп, Иерусалимге бурулдылар. Кыр каланыҥ jуугында, суббот кÿнниҥ jолында турган. 13 Ÿйге кирип, ÿстиндеги кыпка чыгала, ого токтодылар. Анда Петр ла Иоанн, Иаков ло Андрей, Филипп ле Фома, Варфоломей ле Матфей, Алфей уулы Иаков ло Симон Зилот, база Иаков уулы Иуда болгондор. 14 Олор улам сайын jуулыжып, бирлик кÿÿн-санаалу мÿргÿгендер. Олорло кожо анайда ок бир кезик ÿй улус, Иисустыҥ энези Мария ла Оныҥ карындаштары болгондор. 15 Ол кÿндердиҥ бирÿзинде jуунга jÿс jирме кире кижи келген. Петр карындаштардыҥ öзöгине туруп, мынайда айтты: 16 — Эрлер, карындаштар, Иисусты тудуп алган улуска jол баштаачы Иуда керегинде Давид ажыра Агару Тын судурлаган Чийим бÿдер учурлу болгон. 17 Иуда бистердиҥ тообыска кожулып, Кудайга иштеерге тудулган эди. 18 Jе ол jаман керек учун алган баала jер садып алып, бажыла саҥ тöмöн келип тÿжеле, ичи эҥтерилип, ичеге-карыны jайрай берген. 19 Бу болгоны Иерусалимде jаткан ончо улуска jарлалган. Оныҥ учун байа jер олордыҥ тилинде Акелдама — «Кан jери» деп адалган. 20 Сарындар тÿрбегинде дезе бичилген: «Айлы-jурты ээн калзын, анда кижи jуртабазын», база: «Jамызын болзо öскö кижи алзын». 21-22 Анайдарда, биске эрлердиҥ бирÿзи кожулып, бисле кожо Иисустыҥ тирилгениниҥ керечизи болоры керектÿ. Бу кижи Иисус Кайракан ортобыста jÿрерде, Иоанн улусты креске тÿжÿр��енинеҥ ала Иисус бистеҥ теҥериге кöдÿрилген кÿнге jетире бисле кожо jÿргендердиҥ бирÿзи болор учурлу. 23 Эки кижини ададылар Варсава дейтен Иосифти, оны база Иуст дежер, оноҥ Матфийди. 24-25 Мÿргÿйле, айттылар — Сен, Кайракан, ончо улустыҥ jÿрегинде не барын билериҥ. Анайдарда, бойыныҥ jерине jÿре берген Иуданыҥ ордына Кудайга jалчыланып jÿрер ле апостолдыҥ ижин эдер салымды ÿлешсин деп, бу экÿниҥ кемизин талдап алганыҥды кöргÿзип бер. 26 Оноҥ шеребей чачтылар. Шеребей Матфийге тÿшти, ол он бир апостолдыҥ тоозына кожулды.\nAгaру 2\nAпостолдорго Aгару Тын тÿшкени\n1 Беженинчи кÿн jедип келерде, ÿренчиктер ончозы кожо болгондор. 2 Кенетийин теҥеридеҥ тыҥ салкын соккондый шуулт угулып, олор отурган ÿйдиҥ ичин толтырып ийди. 3 Олорго от-jалбыш ошкош айрыланып турган тилдер кöрÿнип, кажызыныҥ ла ÿсти сайын бирдеҥ токтой тÿшти. 4 Ончолоры Агару Тынла толуп, айдатаны Тыннаҥ берилип, öскö тилдерле эрмектене бердилер. 5 Ол öйдö Иерусалимде ак-jарыктыҥ тöрт талазынаҥ келген кудайзак иудейлер болгон. 6 Бу мындый шуулт болордо, кöп улус jуулып, тÿймеже бердилер, нениҥ учун дезе олордыҥ кажызыныҥ ла тöрöл тилиле ÿренчиктердиҥ эрмектенип турганын уккандар. 7 Олор алаҥ кайкажып, айдыжып турдылар: — Бат бу эрмектенип турган ончо улус Галилейдеҥ эмес пе? 8 Олордыҥ тöрöл тилисле эрмектенип турганын кажыбыс ла канайып угат болбогой? 9 Ортобыста Парфияныҥ, Мидияныҥ, Еламныҥ улузы, Месопотамияда, Иудей ле Каппадокияда, Понт ло Асияда, 10 Фригия ла Памфилияда, Египетте, Ливияныҥ Киринеяга одоштой jерлеринде jаткан улус, Римнеҥ келген иудейлер де, иудей jаҥын алган кара jаҥдулар да, 11 Криттиҥ ле Аравияныҥ улузы бар ине. Олор бистиҥ тилисле Кудайдыҥ улу керектерин канайда айдып турганын угадыс. 12 Ончолоры алаҥ кайкажып, алаатып, «Бу не атасы болотон?» — деп, бой-бойлорына айдыжып турдылар. 13 Кезиктери дезе шоодып, «Олор тату аракы ичкен» дешкилеп турды.\nПетрдыҥ калыкка баштанганы\n14 Петр дезе, он бир апостолло кожо öрö туруп, ÿнин бийиктедип, олорго баштанды: — Иудей эрлери ле Иерусалим эл-jоны! Мыны билип jÿрÿгер, айтканымды jазап тыҥдагар. 15 Слердиҥ санаагарча булар эзирик эмес, эмди jÿк тогузынчы саат эртен тура. 16 Jе бу кöрÿп турганыгар Иоиль jарчыдаҥ кÿн-эртеде айдылып калган: 17 «Калганчы кÿндерде ончо улуска Тынымнаҥ урултарым, — деп, Кудай айдат, — ол тушта уулдарыгар слердиҥ, кыстарыгар слердиҥ jарчы болуп айдып jÿрер, jаштарыгар слердиҥ кöрÿлте кöрöр, каргандарыгарга слердиҥ тÿш тÿжелер. 18 Кулдарыма да, кул ÿй улузыма да ол кÿндерде Тынымнаҥ урултарым, олор jарчы болуп айдып jÿрер. 19 Öрö теҥериде кайкалдар, тöмöн jерде билдилер кöргÿзерим: кан, от ло тÿдÿн. 20 Кÿн карачкы, ай кан боло берер. Оноҥ Кайраканныҥ улу ла jаркынду кÿни jедип келер. 21 Кайраканныҥ адын бойына кычырып сураганы, аргадалар». 22 Израиль эрлери! Бу сöстöрди угугар Назаретте jерлÿ Иисус кÿчле, кайкалдарла, билдилерле Кудайдаҥ слерге керелелген Эр болгон. Бу мыны ончозын слер ортодо Кудай Ол ажыра jайаган, олорды слер бойыгар билеригер. 23 Кудайдыҥ темдектегениле, озолондыра кöргöниле Ол слерге берилген. Слер дезе, jарамастулардыҥ колыла Оны кадап, öлтÿрип койгоныгар. 24 Jе Кудай Оны öлÿмниҥ олjозынаҥ jайымдап, тиргискен, нениҥ учун дезе Оны öлÿмниҥ тудар аргазы jок болгон. 25 Давид Ол керегинде айткан jок беди: «Кайраканды бойымныҥ алдымда тудуш кöргöм. Мени эреҥистелбезин деп, Ол jаантайын оҥ jанымда. 26 Мынаҥ улам jÿрегим болзо сÿÿнген, тилим болзо улуркаткан, бастыра бойым ижемjиде jÿрет, 27 нениҥ учун дезе мениҥ jуламды таамыда артырбазыҥ, Бойыҥныҥ агаруҥа чириирге бербезиҥ. 28 Сен меге jÿрÿмниҥ jолдорын айдып бергеҥ, Бойыҥныҥ алдыҥда мени сÿÿнчиле толтырарыҥ». 29 Эрлер, карындаштар! Улу адабыс Давид керегинде слерге тидим айдарга jöп беригер. Ол jада калган, сööгин jууп койгон, сööгин jууган jер бисте бÿгÿнге jетире бар. 30 Анайдарда, ол, jарчы болгон бойы, Кудай оныҥ калдыктарынаҥ оныҥ ширеезине отургызар болуп ого чертенгенин билип, 31 озолондыра кöрÿп, Христостыҥ тирилери керегинде айдып, Ол таамыда артырылбаган, эди-каны чирибеген деген. 32 Бу Иисусты Кудай тиргискен, бис ончобыс оныҥ керечилери. 33 Ол Кудайдыҥ оҥ jанына кöдÿрилген, берер болгон Агару Тынды Ададаҥ алала, эмди нени кöрÿп, угуп турганыгарды jайаган. 34 Давид теҥериге чыкпаган, jе бойы айткан: «Кайракан Кайраканыма айткан: оҥ jаныма отур, 35 öштÿлериҥди будыҥ алдына салып бербейинчем». 36 Анайдарда, Израиль калыгы, Кудай слер кериген байа Иисусты Кайракан ла Христос эдип койгонын бек билип ал! 37 Мыны угала, сыраҥай jÿректерине табарып, Петрга ла арткан апостолдорго айттылар: — Бис нени эделик, эрлер, карындаштар? 38 Петр дезе олорго айтты: — Кинчектеригер ташталзын деп, кинчегерди алынып, Кудайга баштаныгар, Иисус Христостыҥ адына болуп кажыгар ла креске тÿшсин, сый эдип Агару Тыннаҥ аларыгар. 39 Мыны Кудай слерге ле бала-баркагарга, кем слердеҥ ыраакта, кемди де болзо Бойына кычырза, — ончозына берер болгон. 40 Ол öскö дö кöп сöстöрлö керелеп, jакып, айдып турды: — Слерди jаманга экелердеҥ аргаданыгар! 41 Оныҥ сöзин jуудып, креске тÿштилер. Ол кÿн ÿч муҥ кире кижи кожулды.\nСÿре ле кожо\n42 Олор jаантайын апостолдордыҥ ÿредÿзин угуп, бирлик болуп, калаш сындырып, мÿргÿп, кожо болгондор. 43 Кажы ла кижи ширтилдеп jÿрген, апостолдор дезе кöп кайкалдар ла билдилер эдип тургандар. 44 Кудайга бÿткендер ончозы кожо jÿрген, не-немези текши болгон. 45 Нени ээленгенин, не барын садып, кемге не керек, ÿлеп тургандар. 46 Кажы ла кÿн jаҥыс санаалу болуп, Öргööдö jуулыжып, айылдар сайын калаш сындырып, ачык jÿректÿге сÿÿнижип, ажанып, 47 Кудайды алкап тургандар. Олорды бастыра калык сÿÿген, Кайракан дезе аргадап тургандарды олорго кÿнÿҥ сайын кожор болды.\nAгaру 3\nПетрдыҥ кенекти jасканы\n1 Мÿргÿйтен öйдö, ÿчинчи саат тÿште Петр ла Иоанн экÿ Öргöö барып jаткан. 2 Энедеҥ аксак бойы туулган бир кижи болгон. Оны кÿнÿҥ сайын экелип, Öргööниҥ Кызыл дейтен каалгазыныҥ jанына отургызып койотон, ол дезе Öргööгö кирген улустаҥ суранчыктайтан. 3 Петр ла Иоанн Öргööгö кирерге jатканын кöрöлö, ол суранчыктай берди. 4 Петр Иоаннла кожо оны аjыктап, айтты: — Бис jаар кöр! 5 Булардаҥ неме jедижер болор бо деп, байа кижи олор jаар лаптап кöрö берди. 6 Jе Петр: — Алтын-мöҥÿн менде jок эди, jе не барымды сеге берип турум Назаретте jерлÿ Иисус Христостыҥ адына болуп туруп, базып jÿр — дейле, 7 оҥ колынаҥ тудуп, тургусты. Бу тарый оныҥ таманы ла ÿйе-сööги тыҥып, 8 тура jÿгÿреле, бутка туруп, база берди. Базып барадып секирип, Кудайды алкап, олорло кожо Öргööгö кирди. 9 Оныҥ базып jÿргенин, Кудайды алкап турганын ончо улус кöрди. 10 Öргööниҥ Кызыл каалгазыныҥ jанында суранчыктап отураачы кижи бу деп таныгылап, оныла болгон керектеҥ куйка баштары jимиреп, кайкап божобой турдылар.\nПетрдыҥ сöзи\n11 Бу кижи Петр ла Иоаннаҥ артпай турган учун Соломонныҥ дейтен jабу алдына олорго кайкап калган улус jÿгÿрижип келди. 12 Мыны кöрöлö, Петр улуска айтты: — Израиль эрлери, бого незин кайкап туругар? Акту бойыстыҥ кÿчисле эмезе кудайзагысла оны бастырып ийгенис чилеп, бисти незин аjыктап туругар? 13 Авраамныҥ Кудайы, Исаактыҥ Кудайы ла Иаковтыҥ Кудайы, ада-öбöкöлöристиҥ Кудайы, Бойыныҥ Иисус Уулын макка чыгарды. Оны слер садып ийгенигер, Оны jайымдаарга jаткан Пилат алдында Оноҥ jана тÿшкенигер. 14 Jе слер Агарудаҥ ла Актудаҥ jана тÿжÿп, кижи öлтÿреечини слерге берзин деп сураганыгар, 15 jÿрÿмниҥ Баштамызын дезе, öлтÿрип койгоныгар. Jе Кудай Оны тиргискен, бис оныҥ керечилери. 16 Оныҥ адына бÿткенис учун слердиҥ кöрÿп турган ла билер бу кижигер Оныҥ адыла бек-чыдым болуп калды. Ол ажыра болгон бÿдÿш ончогордыҥ алдыгарда ого су-кадык болорын берген. 17 Jе мен билерим, карындаштар, jаандарыгар чылап, онойдо билбей эткенигерди. 18 Кудай дезе, Христос кыйналар деп, ончо jарчылардаҥ канайып озолондыра айткан эди, анайып ла бÿдÿрип койгон. 19 Анайдарда, кинчегерди алынып, Кудайга баштаныгар, кинчектеригер арчылсын деп, 20 Кайраканныҥ адынаҥ соот-jыргалдыҥ öйлöри келзин деп, озо jарлалган Христос Иисусты слерге ийзин деп. 21 Кудай Бойыныҥ агару jебрен jарчылары ажыра айтканыла, ончо неме орныгар öйгö jетире Оны теҥери jуудып алар учурлу болгон. 22 Моисей адаларга айткан : «Кудай Кайракан слерге карындаштарыгардаҥ мендий ок jарчыны тудар. Ол слерге нени айтса, Оныҥ сöзин угуп jÿрÿгер. 23 Ол jарчыныҥ сöзин укпаган не ле кижи калык ортозынаҥ кырылып калар». 24 Самуилдеҥ ала оныҥ кийнинде сöс айткан ончо jарчылар бу кÿндер келерин jарлагандар. 25 Слер — jарчылардыҥ ла бистиҥ адаларысла Кудай jöптöгöн кереестиҥ уулдары. Авраамга Ол мынайда айткан: «Сениҥ ÿрениҥде jер-ÿстиниҥ ончо ук-калыктары алкалар». 26 Кудай Бойыныҥ Иисус Уулын тиргизеле, слерге Оны ончозынаҥ озо ийген, кажыгарды ла jаман керектереердеҥ кыйыштырарга слерди алказын деп.\nAгaру 4\nПетр ла Иоанн jаргы алдында\n1 Олор улуска сöзин айдып турганча, абыстар, Öргööдöги каруулдыҥ jааны ла саддукейлер базып келдилер. 2 Бу экÿ улусты ÿредип, Иисус ажыра тирилетенин jарлап турганына чугулданып, 3 олорды тудала, эҥир кирип калган учун, эртенге jетире деп, тÿрмелеп койдылар. 4 Сöсти уккан кöп улус Кудайга бÿтти, андыйлардыҥ тоозы беш муҥга шыдарлашты. 5 Эртезинде бийлер, jаандар ла бичикчилер Иерусалимде jуулышты. 6 Анда база улу абыс Ханна, Каиафа, Иоанн, Александр ла улу абыстар угынаҥ ончо улус болгон. 7 Петр ла Иоаннды ортозына тургузала, шылай бердилер: — Мыны кандый jаҥла, кемниҥ адыла эттигер? 8 Айдарда, Петр Агару Тынла толуп, олорго айтты: — Калыктыҥ бийлери ле jаандар! 9 Оору кижиге jетирген быйан керегинде, ол канайып аргадалган деп, бисти бÿгÿн шылагылап турган болзо, 10 слер ле Израильдиҥ бастыра калыгы билигер: слер кериген, Кудай тиргискен Назаретте jерлÿ Иисус Христостыҥ адыла бу кижи алдыгарда су-кадык туру. 11 Иисус — «слер, тура тудаачылар, jектеп койгон, jе булуҥныҥ тöзи болуп калган Таш». 12 Öскö кем де аргадап болбос, нениҥ учун дезе улуска берилген, бис аргаданар öскö ат-jол теҥери алдында jок. 13 Петр ла Иоанныҥ ачык-jарыгын кöрÿп, олор бичик билбес тегин улус болгондорын билеле, кайкажып, Иисусла кожо jÿрген деп, олорды танып турдылар. 14 Jазылган кижи олорло кожо турганын кöрÿп, айдар немезин таппадылар. 15 Олорды оток-кÿреедеҥ кеде чыксын деп jакарала, бойлоры ортодо шÿÿшкилеп, 16 айттылар — Бу улусты канайдарыс? Олордыҥ кöскö иле кайкал эткенин Иерусалимде jаткан кажы ла кижи билер, оны кÿjÿреп болбозыс. 17 Jе калык ортодо бу болгоны там jайылбазын, Иисус керегинде кижиге неме айтпазын деп, олорды кезедели. 18 Олорды алдырала, Иисус керегинде чек айтпазын ла ÿретпезин деп jакардылар. 19 Jе Петр ла Иоанн каруу jандырып, айттылар: — Шÿÿп кöрзöгöр, слерди Кудайдаҥ артык укса, Кудайдыҥ алдында чын болор бо? 20 Нени кöргöнисти ле нени укканысты айтпас аргабыс jок. 21 База катап кезеделе, бу болгоны учун ончозы Кудайды алкап турарда, олорды каруузына тургузар шылтак таппай, божодып ийдилер. 22 Jазылыштыҥ кайкалы эдилген кижи дезе тöртöн jашты ажып калган.\nAпостолдордыҥ мÿргÿÿли\n23 Божодып ийерде, Петр ла Иоанн бойыныҥ улузына келип, улу абыстар ла jаандар олорго не дешкенин ончозын айдып бердилер. 24 Олор дезе, тыҥдап угала, бир сагышла Кудайга баштанып, ÿнин бийиктедип, айттылар: — Башчы! Сен теҥерини ле jерди, талайды ла олордо не барын jайагаҥ. 25 Сен Бойыҥныҥ кулыҥ, улу адабыс Давидтиҥ тилиле Агару Тыннаҥ мынайда айткан эдиҥ: «Нениҥ учун калыктар тÿймейт, Израиль калыгы темей умзанат? 26 Анайып ок jердиҥ каандары кöдÿрилип, башчылар Кайраканга ла Оныҥ Майлалганына удура ÿÿрлештилер». 27 Ирод ло Понтий Пилат öскö калыктарла, Израильдиҥ калыгыла кожо Сен майлаган агару Уулыҥ Иисуска удура бу калада чындаптаҥ ÿÿрлешкендер. 28 Табыҥа ла jаҥыҥа келиштире темдектеп койгоныҥ бÿтсин деп, олордыҥ ÿÿрлешкени бу. 29 Эмди, Кайракан, олордыҥ кекенгенин кöр, Бойыҥныҥ кулдарыҥа сöзиҥди тидим айдарга бер, 30 Агару Уулыҥ Иисустыҥ адыла оору улус jазылзын, билдилер ле кайкалдар эдилзин деп, кÿчиҥди кöргÿс. 31 Мÿргÿп божоордо, jуулышкан jери jайкана берди, ончолоры Агару Тынла толуп, Кудайдыҥ сöзин тидим айдып турдылар.\nОнчозы ортокто\n32 Кудайга бÿткен ончо улустыҥ jÿреги ле тыны тудуш болгон; алкы-jööжöзин кемизи де менийи дебейтен, ÿзези ортокто болгон. 33 Апостолдор дезе Иисус Кайраканныҥ тирилгенин улу кÿчле керелеп jÿргендер. Олордыҥ ончозына Кудайдыҥ улу jакшылыгы jедип турган. 34 Олор ортодо немеге jединбей jÿргени jок болгон, нениҥ учун дезе jерлÿ кижи jерин, туралузы туразын садып, оныҥ акчазын экелип, 35 апостолдорго берип тургандар. Оны кижи сайын, кем нени керектеген, ÿлеер болгондор. 36 Кипрде чыккан левит укту Иосиф деп кижи болгон. Апостолдор оны Варнава — «коот уулы» дежетен. 37 Jе бат, ол, jерлÿ бойы, онызын садып ийип, акчазын экелип, апостолдорго берди.\nAгaру 5\nAнания ла Сапфираныҥ меке-тöгÿни\n1 Анания деген бир эр дезе, эмеени Сапфирала кожо jериниҥ jарымын садала, 2 баазыныҥ кезигин эмеенине билдире jажырып, кезигин экелип, апостолдорго берген. 3 Jе Петр айтты: — Анания, Агару Тынга тöгÿндейин, jердиҥ баазынаҥ jажырайын деп, сатанага jÿрегиҥе кирер jöпти не бердиҥ? 4 Сениҥ барыҥ бар тужында сенийи болбогон бо? Садып тапканыҥ сениҥ табыҥда болбогон бо? Андый немени jÿрегиҥе не алдыҥ? Сен улусты эмес, Кудайды тöгÿндегеҥ. 5 Бу сöстöрдиҥ кийнинде Анания барып тÿжеле, тыны ÿзÿле берди; уккан улустыҥ куды чыкты. 6 Jиит уулдар öрö туруп, оныҥ сööгин jуурга белетеп, алып чыгала, jууп койдылар. 7 Ÿч саат кире öйдиҥ бажында оныҥ эмеени, не болгонын билбес бойы, кирип келди. 8 Петр оноҥ сурады: — Айт меге, jерди мынчага саттыгар ба? — Эйе, анчага — деп, ол каруу jандырды. 9 Jе Петр ого айтты: — Кайраканныҥ Тынын ченеер деп эрмектежип алган немегер не? Бат, эриҥниҥ сööгин jуугандар эжиктеҥ кирип jадылар, олор сени де алып чыгар. 10 Бу ла тушта ол Петрдыҥ бут алдына келип тÿжеле, тыны ÿзÿле берди. Jиит уулдар кирип келеле, оныҥ öлгöнин кöрÿп, алып чыгала, эриниҥ jанына jууп койдылар. 11 Бастыра серкпениҥ ле мыны уккандардыҥ ончозыныҥ айдары jок коркыжы келди.\nКудайдыҥ билдилери\n12 Апостолдор калык ортодо кöп билдилер ле кайкалдар эдип jÿргендер. Ончолоры бир сагышту болуп, Соломонныҥ jабузында болуп тургандар. 13 Туш-туура улустаҥ олорго кожуларга кем де тидинбес болды, калык дезе олорды алкап турган. 14 Кайраканга бÿдÿп турган эр де, ÿй де улустыҥ тоозы там кöптööр болды. 15 Петр öдÿп баратса, оныҥ jÿк кöлöткöзи де болзо кажы бирÿзине тийгей деп, оору улусты тышкары чыгарып, орын-тöжöккö салып турдылар. 16 Анайда ок оору-jоболдуларды ла кара jелбистерге каптыргандарды алганча, эбире калалардаҥ Иерусалимге кöп улус jуулар болды. Экелген улузы ончозы jазылып турган.\nAпостолдорды истегени\n17 Улу абыс ла чындыкка jарабас ÿредÿлÿ саддукейлердиҥ тоозына киреечи ончо улус ичи кÿйÿп, 18 апостолдорды тудала, текши тÿрмеге сугуп койдылар. 19 Jе тÿнде Кайраканныҥ ангели тÿрмениҥ эжигин ачып, олорды чыгарып, айтты: 20 — Барыгар, Öргööдö туруп алып, улуска Jÿрÿм керегинде солун-табыш айдыгар. 21 Олор мыны угала, эртен тура Öргööгö кирип, ÿредип турдылар. Улу абыс ла оныла кожо jÿргендер дезе келеле, оток-кÿреени ле Израильдиҥ jаандарыныҥ отогын jууп, апостолдорды экелзин деп, тÿрмеге улус ийдилер. 22 Jе барган jалчылар олорды тÿрмедеҥ таппады. Бурулып, тил jетирип, 23 айттылар: — Тÿрмени быжулап бöктöптир, эжик jанында каруулчыктар турган эмтир, jе ачып ийерде, ичинде кижи jогыла. 24 Бу сöстöрди угала, Öргööниҥ каруулыныҥ jааны ла улу абыстар ол не атасы болотон деп, алаҥ кайкажып турдылар. 25 Jе кем де келип, олорго айтты: — Бат, слердиҥ тÿрмелеп койгон эрлеригер Öргööдö туруп, улус ÿредип jат! 26 Айдарда, каруулдыҥ jааны jалчыларды ээчиткенче барып, олорды албан jогынаҥ экелди, нениҥ учун дезе ташла шыбалаар деп, улустаҥ коркыгандар. 27 Олорды экелеле, оток-кÿреениҥ алдына тургустылар. Улу абыс сурады: 28 — Ол ат-jол керегинде ÿретпегер деп, слерди кату jакарып, токтотпой кайттыбыс. Слер дезе, бойыгардыҥ ÿредÿгерди Иерусалим ичине таркадып, бу Кижиниҥ каны учун бисти бурулаарга jадыгар. 29 Петр ла апостолдор дезе каруу jандырдылар: — Кудайга улустаҥ артык багар керек. 30 Слер Иисусты агашка илип, öлтÿрип койгоныгар, jе ада-öбöкöлöристиҥ Кудайы Оны тиргизип алган. 31 Израиль кинчегин алынып, Кудайга баштанып, кинчектери ташталзын деп, Кудай Ого, jÿрÿмниҥ Баштамызына ла Аргадаачыга, jаҥ ла кÿч берген. 32 Оныҥ керечилери — бистер ле Ого сöсуккур улуска Кудай берген Агару Тын. 33 Мыны угала калjуурып, олорды öлтÿрерге турдылар. 34 Айдарда, оток-кÿрееге киреечи Гамалиил деп фарисей, калыкта тоомjылу jасакчы, öрö туруп, апостолдорды чÿрче чыгарыгар — деди. 35 Олорго дезе айтты: — Израиль эрлери! Бу улусты канайдатаныгарды jакшы сананып кöрÿгер. 36 Jуукта jаҥы бойын кандый да улу кижи деп адап, Февда деген кижи табылган эди. Ого тöрт jÿс кире кижи кожулган. Оны öлтÿрип койгондор, ээчип jÿргендер ончозы jер сайын тозып, jылыйып калды. 37 Оныҥ кийнинде улустыҥ, не-немениҥ тоозын алар кÿндерде Галилейдиҥ Иуда деп кижизи табылып, калыкты баштап апарды. Оны база öлтÿргилеп койды, ээчип jÿргендер ончозы таркады. 38 Оныҥ учун эмди айдып турум слерге: бу улуска тийбегер, ары божодып ийигер. Бу баштаҥкай эмезе бу керек улустаҥ болзо, — ол jайрадылар. 39 Jе Кудайдаҥ болзо, олорды эркитеп болбозыгар, Кудайдыҥ öштÿлери болуп калдыгар. 40 Олор Гамалиилдиҥ сöзине кирдилер. Апостолдорды алдырала камчылап, Иисустыҥ адынаҥ неме айтпагар деп jакарала, божодып ийдилер. 41 Апостолдор дезе, Кайраканныҥ ады учун базындырарга jарадыбыс деп сÿÿнгилеп, оток-кÿреедеҥ чыгып бардылар. 42 Кажы ла кÿн Ö��гööдö лö айылдар сайын улус ÿредерин токтотпой, Иисус Христос керегинде Сÿÿнчилÿ Jар айдып jÿрдилер.\nAгaру 6\nJети болушчыны кöстöгöни\n1 Ол кÿндерде, ÿренчиктердиҥ тоозы арбындап турарда, кÿнÿҥ сайын аш-курсак ÿлегенде, тул ÿй улузысты керектебей туру деп, еллиндер еврейлерди бурулап, комудал угустылар. 2 Айдарда, он эки апостол камык ÿренчиктерди jууйла, айттылар: — Улустыҥ курсак-тамагын кичеерге болуп Кудайдыҥ сöзин артырарга jарабас. 3 Оныҥ учун, карындаштар, бойыгар ортодоҥ jакшы ады чыккан, Тынла, ойгорлыкла толо jети кижини талдап алыгар. Олорго бу ишти молjойлы, 4 бойлорыс дезе, тудуш мÿргÿп, сöскö иштеп jÿрели. 5 Мындый шÿÿлте jуулышкан улустыҥ ончозына jарады. Олор Кудайга бек бÿткен ле Агару Тынла толо эр Стефанды, Филиппти, Прохорды, Никанорды, Тимонды, Парменди, Антиохияныҥ кижизин — иудей jаҥын алган Николайды талдап, 6 апостолдордыҥ алдына тургустылар. Булар дезе мÿргÿйле, олорго колдорын салып, алкадылар. 7 Кудайдыҥ сöзи jайылып, Иерусалимде ÿренчиктердиҥ тоозы тапту кöптöп, абыстардаҥ да сÿрекей кöп улус Кудай jаҥына багып турдылар.\nСтефанды каруулга алганы\n8 Стефан дезе, jакшылыкла, кÿчле толо бойы, калыкта улу кайкалдар ла билдилер jайап jÿрген. 9 Бу öйдö либертиндердиҥ, киринейлердиҥ ле александрийлердиҥ дейтен синагоганыҥ, Киликия ла Асияныҥ синагогаларыныҥ кезик улузы тÿймеп чыккан. Олор Стефанла сöс блаажып, 10 оныҥ ойгорлыгына ла ол ажыра айткан Тынга удурлажып болбой тургандар. 11 Айдарда, кезик улусты мынайда айдарга jажытту сöстöп алдылар: «Ол Моисейди ле Кудайды jамандап турганын уктыбыс». 12 Байа улус калыкты, jаандарды ла бичикчилерди кÿйбÿредип, Стефанды табарып тудала, оток-кÿрееге алып бардылар. 13 Тöгÿн керечилер таап алдылар, олор мынайда айдып турдылар: — Алдыгарда турган кижи бу агару jерди ле Jасакты jамандап божобойт. 14 Назаретте jерлÿ Иисус бу jерди jемиреле, Моисейдиҥ биске берген чÿм-jаҥдарын кубултар деп, оныҥ айтканын уктыбыс. 15 Оток-кÿрееде отурган ончо улус Стефан jаар кöрö бердилер — оныҥ чырайы ангелдиҥ чырайындый болгон.\nAгaру 7\nСтефанныҥ оток-кÿрее алдында айткан сöзи\n1 — Андый беди? — деп, улу абыс Стефаннаҥ сурады. 2 Jе ол айтты: — Эрлер, карындаштар ла адалар! Угугар! Харранга кöчöрдöҥ озо Месопотамияда Авраам адабыска мактыҥ Кудайы кöрÿнип, 3 айткан «Jериҥди ле тöрööн-туугандарыҥды артырып койоло, Мен айдып берген jерге бар». 4 Айдарда, ол халдейлер jеринеҥ чыгып, Харранга кöчÿп алган. Адазы jада калган кийнинде Кудай оны эмди слер jаткан jерге кöчÿрген. 5 Мынаҥ энчи эдип сööмчö дö jер бербеген, jе келер öйдö ого ло оныҥ калдыгына бу jерди ээленерге берерим деп, ондо бала-барка jок тушта сöзин берген. 6 Кудай айткан: «Оныҥ калдыктары öскö jерде туш улус болор, олорды тöрт jÿс jыл кулданып кыстагылаар. 7 Jе Мен олорды кулданган калыкты jаргылаарым. — деп, Кудай айткан, — «мыныҥ кийнинде олор чыгып, Меге бу jерде бажыргылаар». 8 Оноҥ Кудай Авраамга томдоорыныҥ кереезин берген. Анайып, уулы Исаак тууларда, сегизинчи кÿнде оны томдогон, Исаак дезе — Иаковты, Иаков дезе — он эки уулын, бистиҥ абаларды. 9 Абалар Иосифке кÿйÿнеле, оны Египетке садып ийген. Jе Кудай оныла кожо болгон, 10 ончо тÿбектеҥ айрып, ого быйан ла ойгорлык берген. Оныҥ учун Египет кааны фараон оны Египеттиҥ ле акту бойыныҥ айлы-jуртыныҥ бажына тургускан. 11 Оноҥ Египет ле Ханаан ичинде ачана-торо башталып, бойыла кожо улу кыйыншыра экелген. Ада-öбöкöлöрис курсагына jединбей барган. 12 Иаков Египетте калаш барын угала, оноор ада-öбöкöлöристи баштапкы катап ийген. 13 Олор экинчизин барарда, Иосиф агаларына таныткан, оныҥ угы-тöзин фараон билип алган. 14 Иосиф улус ийип, Иаков адазын ла бар-jок тöрööн-туугандарын алдырып алган, олор ончозы jетен беш кижи болгон. 15 Иаков Египетке кöчÿп, анда ол бойы да, ада-öбöкöлöрис те ÿле-коногы jеткенче jÿргендер. 16 Олордыҥ сööгин Сихемге апарып, Еммордыҥ уулдарынаҥ мöҥÿнниҥ баазыла Авраам садып алган jердеги куй-ташка jуугандар. 17 Кудайдыҥ Авраамга берген сöзи бÿдер öй jууктаган сайын, Египетте бистиҥ калык арбындап турган. 18 Египетте jаҥга Иосифти билбес öскö каан келгенче андый болгон. 19 Ол бистиҥ калыкка удура сÿмелÿ кылынып, ада-öбöкöлöристи кыстап, кежик-балтыр балдары тирÿ артпазын деп, албанла таштаттырып турган. 20 Бу öйдö Моисей туулган, ол jап-jараш бала болгон. Моисейди ÿч ай адазы-эште азырагандар. 21 Оны таштап ийерде, фараон кызы бойына алып, уулын чылап таскаткан. 22 Моисейди Египеттиҥ калыгыныҥ ончо ойгорлыгына ÿредип койгондор, ол айдар да, тудар да эр болгон. 23 Тöртöн jажы толордо, ол бойыныҥ карындаштарына — Израильдиҥ уулдарына барып келер деп шÿÿген. 24 Олордыҥ бирÿзин ачындырып турганын кöрöлö, оныҥ адаанын алып, Египеттиҥ кижизин öлтÿрип ийген. 25 Кудай оныҥ колыла аргадаш берип турганын карындаштар аайлаар болбой деп сананган, jе олор аайлабаган. 26 Эртезинде jакалажып тургандарын кöрöлö келип, эптештирип, айткан: «Слер карындаштар эдигер, не ачыныжып турганыгар?» 27 Jе бойыныҥ jуук кижизин ачындырып турганы, Моисейди ийде салып, айткан: «Сени jааныбыска ла jаргычыбыска кем тургусты? 28 Кече Египеттиҥ кижизин öлтÿргениҥ чилеп, мени де öлтÿрерге туруҥ эмеш пе?» 29 Мыны угала, Моисей ырбап, Мадиам jеринде туш jердиҥ кижизи болуп калган. Анда ол эки уулду болгон. 30 Тöртöн jылдыҥ бажында Синай кырдыҥ куба чöлинде кÿйген тегенектÿ тайа-jырааныҥ jалбыжында ого ангел кöрÿнген. 31 Моисей мыны кöрöлö, кайкай берген. Лаптап аjыктаарга jууктада базып келедерде, ого Кайраканныҥ ÿни угулган: 32 «Мен — ада-öбöкöлöриҥ Кудайы, Авраамныҥ, Исаактыҥ ла Иаковтыҥ Кудайы». Моисей ширтилдеп, кöрöргö тидинбей турган. 33 Кайракан ого айткан «Будыҥнаҥ öдÿгиҥди суур, сен турган jер агару jер эди. 34 Мен Египетте калыгымды кыстаганын кöрÿп, онту-калагын угуп, jайымдаарга тÿштим. Эмди бар, Мен сени Египет jаар ийейин». 35 «Сени jаа��ыбыска ла jаргычыбыска кем тургусты?» дейле jектеген бу Моисейди, бат оны, тайа-jыраада ого кöрÿнген ангелдеҥ Кудай башчы ла аргадаачы эдип ийген. 36 Египет jеринде, Кызыл талай jаказында, оноҥ тöртöн jыл куба чöлдö кайкалдар ла билдилер jайап, калыгын чыгарган кижи ол. 37 «Кудайыгар слерге карындаштарыгардаҥ мендий ок jарчыны тудар» деп, Израильдиҥ уулдарына айткан кижи шак ол Моисей. 38 Ол куба чöлдö ада-öбöкöлöрисле кожо болгон. Синай кырда ого ангел баштанган; шак ол биске берерге тирÿ сöстöр алган. 39 Jе ада-öбöкöлöрис ого бакпай, оны jектеп, jÿректериле Египетке тартылып, 40 Ааронго айткандар: «Бисти Египет jеринеҥ чыгарган Моисей кайткан болбогой, билбей турубыс. Оныҥ учун бисти баштап апарар кудайлар эдип бер». 41 Ол кÿндерде ада-öбöкöлöрис бозуныҥ алтын сÿрин jазап, чалуга неме тайып, бойлорыныҥ колы эткенниҥ алдында сÿÿнижип тургандар. 42 Кудай дезе олордоҥ кайра баштанып, олорды айга-кÿнге, jылдыстарга бажырарга берип ийген, jарчылардыҥ тÿрбегинде бичилгенинче: «Израиль jурты! Тöртöн jылга куба чöлдö Меге берÿ ле тайылга эткен бедиҥ? 43 Бойыгарла кожо Молохтыҥ чадырын ла Ремфан кудайыгардыҥ чолмонын алганыгар: бажырарга бойлорыгар эткен сÿрлерди. Оныҥ учун Мен слерди Вавилонноҥ ары кöчÿрерим». 44 Куба чöлдö ада-öбöкöлöристе керениҥ чадыры болгон. Ол Кудайдыҥ Моисейге кöргÿскен кеберинче эдилген. 45 Оны ада-öбöкöлöрис бойына алала, Иисус Навинге баштадып, олордыҥ алдынаҥ Кудай сÿрген калыктардыҥ jерине кийдиргендер. Анайда Давидтиҥ кÿндерине jетире болгон. 46 Давид Кудайдыҥ алдында jакшылык алып, Иаковтыҥ Кудайына айыл-jурт табайын деп мÿргÿген. 47 Соломон дезе Ого байзыҥ тудуп берген. 48 Jе Öрö турган Кудай кижиниҥ колы туткан öргööлöрдö jатпай jат, jарчыныҥ мынайда айтканынча: 49 «Теҥери — Меге ширее, jер — Мениҥ бут алдым. Меге кандый байзыҥ тудуп береригер? — деп, Кайракан айдат, — эмезе Мен амыраар jер кайда? 50 Мыны ончозын Мениҥ колым jайаган эмес пе?» 51 Слер — öчöш-кедер, jÿреги ле кулагы томдолбогон улус! Канайып ада-öбöкöлöригер, анайып слер де jаантайын Агару Тынга удурлажып jадыгар. 52 Ада-öбöкöлöригер jарчылардыҥ кемизин истебеди? Олор Актуныҥ келерин озолодо билип jарлагандарды öлтÿргендер. Эмди дезе слер Оныҥ Бойын садып, öлтÿрип койдыгар. 53 Слер ангелдердеҥ Jасак алала, Оны чеберлебедигер.\nСтефанды öлтÿргени\n54 Мыны угуп, олор ичинде калjуурып, Стефанга тиштерин кыjырадып турдылар. 55 Ол дезе, Агару Тынла толо берген бойы, теҥери öрö аjыктап, Кудайдыҥ магын ла Кудайдыҥ оҥ jанында турган Иисусты кöрöлö, 56 айтты: — Бат, мен ачык теҥерини ле Кудайдыҥ оҥ jанында турган Кижи Уулын кöрÿп турум! 57 Олор дезе чыҥырыжып, кулактарын туй тудала, Стефанга тап эттилер. 58 Оны каланыҥ тыштына чыгарала, ташла шыбалай бердилер. Керечилер дезе Савл деп уулдыҥ будыныҥ jанына кийимдерин салып койдылар. 59 Стефанды ташла шыбалап турдылар, ол дезе, эреп-jайнап, айдып турды: — Иисус Кайракан, тынымды Бойыҥа ал! 60 Оноҥ чöгöдöп, тыҥ ÿнденип, айтты: — Кайракан, бу кинчекти олорго jетирбе! Анайда айдала, божой берди.\nAгaру 8\nКудайга бÿткендерди истегени\n1 Савл дезе Стефанды öлтÿргенин jарадып турган. Ол кÿн Иерусалимдеги серкпеге удура коркышту истежÿ башталган. Апостолдордоҥ öскöзи ончозы Иудей ле Самар jерлери сайын тозо бергендер. 2 Кудайга чындык эрлер Стефанныҥ сööгин jууп, улу ый-сыгыт эткендер. 3 Савл дезе, серкпени кыйнап, айыл-jурттарга кирип, эр ле ÿй улусты тудуп, тÿрмелеп турган.\nСамар jеринде\n4 Тозуп баргандар дезе кайда ла базып jÿрÿп, Кудайдыҥ сöзин jарладылар. 5 Филипп дезе, Самар калазына келип, олорго Христос керегинде jарлыктады. 6 Ал-тÿмен улус Филипп jайаган кайкалдарды угуп ла кöрÿп, оныҥ айтканын аjарулу тыҥдаар болды. 7 Немеге туттурган кöп улустыҥ öзöк-буурынаҥ кара jелбистер кыйгы-кышкыла, онту-калакла чыгып, кöп jоболдулар ла аксак-бÿксектер jазылып тургандар. 8 Байа калада улу-jаан сÿÿнчи болгон. 9 Калада анайда ок Симон деп бир эр jÿрген. Мынаҥ озо ол бойын кандый да улу кижи деп адап, илби-тармазыла Самар калыгын кайкаткан. 10 Оны jаанду-jашту тыҥдап, айдыжып тургандар: — Бу — Кудайдыҥ кÿчи, улу кÿч! 11 Ол илби-тармазыла олорды узак öйгö кайкадып келген учун, оны угуп тургандар. 12 Jе Кудайдыҥ Каандыгы ла Иисус Христостыҥ ады керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлаган Филиппке бÿделе, эр де, ÿй де улус креске тÿшти. 13 Симон бойы да бÿтти, креске тÿжеле, Филипптеҥ айрылбас, улу кÿчтер ле билдилер jайалып турганын кöрöлö, кайкаар болды. 14 Иерусалимде jÿрген апостолдор Самар jериниҥ улузы Кудайдыҥ сöзин jуудып алганын угала, олорго Петрды ла Иоаннды ийдилер. 15 Бу экÿ келип, Агару Тынды алынзын деп, олор учун мÿргÿдилер, 16 нениҥ учун дезе Ол кемизине де тÿшкелек болгон, олор jÿк Иисус Кайраканныҥ адына болуп креске тÿшкендер. 17 Айдарда, олорго колдорын салып алкаарда, олор Агару Тын алындылар. 18 Симон дезе, апостолдор кол салып алкаарда, Агару Тын берилип турганын кöрöлö, олорго акча экелип, 19 айтты: — Меге де бу jаҥды беригер, кол салып алкаган кижим Агару Тын алзын деп. 20 Jе Петр ого айтты: — Мöҥÿниҥ сениле кожо öлÿмге болзын, нениҥ учун дезе Кудайдыҥ сыйын акчала садып аларым деп санангаҥ. 21 Бистиҥ ижибисте сеге ÿлÿÿ де, талдаш та jок — jÿрегиҥ Кудайдыҥ алдында акту эмес. 22 Анайдарда, бу jаман санааҥды кубултып, Кайраканга мÿргÿ, jÿрегиҥниҥ кара санаазын Ол таштаар болор бо. 23 Ичиҥе ачу öт толгонын, тöгÿнге кижендеткениҥди кöрÿп турум. 24 Симон дезе, каруу jандырып, айтты: — Слердиҥ айтканыгардыҥ нези де меге jетпезин деп, мен учун Кайраканга мÿргÿгер. 25 Олор дезе, Кайраканныҥ сöзин керелеп jарлыктайла, Иерусалим jаар кайра бурулдылар, jолой кöп самар jурттарда Сÿÿнчилÿ Jар jарладылар.\nФилипп ле эфиоп\n26 Кайраканныҥ ангели Филиппке айтты: — Туруп, тÿштÿк jаар, Иерусалимнеҥ Газа тÿшкен jолго бар. Ол ээн. 27 Филипп туруп, барды. Jе бат, акталап койгон бир эфиоп эр — кандакияныҥ, Эфиопияныҥ абакай-кааныныҥ сайыды, оныҥ акча-jööжöзин коручы кижи Кудайга бажырарга Иерусалим jÿреле, 28 jанып бараткан. Ол бойыныҥ эки кöлöсöлÿ jуучыл абразында Исаия jарчыны кычырып отурган. 29 Тын Филиппке айтты — Ол абрага jууктап, коштой бас. 30 Филипп jууктап келеле, байа кижи Исаия jарчыны кычырып турганын угала, 31 сурады: — Кычырып турганыҥды аайлап jадыҥ ба? — Меге кижи jартабайынча, канайып аайлайтан эдим? — дейле, ол Филиппти абрага чыгып, кожо отурсын деп сурады. 32 Чийимнеҥ ол кычырган jер дезе мындый болгон: «Оны сойорго jаткан койды чылап экелгендер. Кайчылаган улус алдында ÿн jок jаткан кураан чылап, Ол кыҥыс этпейт. 33 Оныҥ базындырганында Оныҥ jаргызы болгон. Jе Оныҥ угы-тöзин айдып берер кижи jок, нениҥ учун дезе Оныҥ jÿрÿми jердеҥ алылып jат». 34 Акталап койгон кижи Филиппке баштанып, айтты: — Сурап турум сени, айтсаҥ меге, jарчы кем керегинде айдат бойы керегинде бе айса кандый бир öскö кижи керегинде бе? 35 Айдарда, Филипп оозын ачып, бу Чийимнеҥ баштайла, ого Иисус керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлады. 36 Jорыгын улалтып, сууга келдилер. — Бат, суу; креске тÿжерге кем меге буудактап jат? — деп, акталап койгон кижи айтты. 37 Филипп: 'Акту jÿрегиҥнеҥ бÿдÿп турган болзоҥ, jараар' — деди. Онызы айтты 'Христос Кудайдыҥ Уулы деп, бÿдÿп jадым'. 38 Оноҥ абраны токтотсын деп jакарды. Экÿ, Филипп ле акталап койгон кижи, сууга кирдилер, Филипп оны крестеди. 39 Олор суудаҥ чыгып келерде, Кайраканныҥ Тыны Филиппти алып барды, акталап койгон кижи оны база кöрбöди. Ол сÿÿнип, оноҥ ары атанды. 40 Филипп дезе Азотто болуп калды. Кесарияга jеткенче, ончо калаларды табарып, Сÿÿнчилÿ Jар jарлады.\nAгaру 9\nСавлдыҥ Кудайга баштанганы\n1 Савл дезе, Кайраканныҥ ÿренчиктерине каны-jинин jудунып, олорды öлтÿрерге кекенгенче болгон. Ол улу абыска келип, 2 бу Jолдо турган эр де, ÿй де улустыҥ кемизин тапса, Иерусалимге кижендÿ экелерге, Дамасктагы синагогаларга самаралар сурап алды. 3 Барып, Дамаскка jууктап келедерде, кенетийин оны теҥеридеҥ jаркын чалыдып ийди. 4 Ол jерге jыгылып, ого айткан ÿн укты: — Савл, Савл, сен Мени не истейдиҥ? 5 — Сен кем, Кайракан? — деп, ол сурады. Кайракан дезе айтты: — Мен — сеге истеткен Иисус. Сеге jыдага удура барарга кÿч. 6 Ол сертилдеп ле куйка бажы jимиреп, айтты — Кайракан, меге нени этсин деериҥ? Jе туруп, кала бар, нени эдетениҥ сеге айдылар. 7 Савлла кожо jÿрген улус дезе талымжырап калган турдылар: олор ÿнди укса да, кемди де кöрбöгöн. 8 Савл jердеҥ öрö турала, кöзи ачык бойы, нени де кöрÿп болбоды. Оны jединип, Дамаскка экелдилер. 9 Ол ÿч кÿн кöрбöй, неме jибей, ичпей jÿрди. 10 Дамаскта Анания деп бир ÿренчик болгон. Кайракан ого кöрÿлтеде «Анания!» — деди. — Эйе, бу мен, Кайракан — деп, онызы каруу jандырды. 11 Кайракан айтты: — Туруп, Кöнÿ дейтен оромго барып, Иуда-эштеҥ Тарстыҥ Савл деп кижизин сурап ук. Ол эмди мÿргÿп jат. 12 Ол мындый кöрÿлте кöргöн Анания деп эр кирип келеле, кöзи ачылзын деп, ого кол салып, алкаган. 13 Jе Анания каруу jандырды: — Бу кижи керегинде, Иерусалимде Сениҥ агаруларыҥа канча jаманы jеткенин кöп улустаҥ уккам. 14 Сениҥ адыҥды бойына кычырган улусты ончозын тудар jаҥы оныҥ мында да бар. Андый jаҥды ол улу абыстардаҥ алган. 15 Jе Кайракан айтты: — Бар! Калыктар да, каандар да, Израильдиҥ уулдары да алдында адымды jарладайын деп, Мениҥ талдап алганым ол. 16 Мениҥ адым учун канча кире шыралайтанын Мен ого кöргÿзип берерим. 17 Анания барып, байа айылга кирди, Савлга колын салып алкап, айтты: — Савл карындаш! Келип jаткан jолыҥда сеге кöрÿнген Иисус Кайракан мени ийди, кöзиҥ ачылып, сени Агару Тынла толзын деп. 18 Бу тарый оныҥ кöзинеҥ кайзырык тÿшкен чилеп, кöзи ачылды. Ол öрö туруп, креске тÿшти. 19 Курсак jийле, тыны кирди.\nСавлдыҥ Дамаскта jарлыктаганы\nСавл ÿренчиктерле кожо Дамаскта бир канча кÿн jÿрÿп, 20 ол ло тарый синагогаларда Иисусты Кудайдыҥ Уулы деп, jарлай берди. 21 Уккан улус ончозы кайкап, айдыжып турдылар: — Бу ат-jолго баштанып турган улусты Иерусалимде кырган кижи бу болбос по? Олорды тудуп кÿлÿйле, улу абыстарга апарып берерге, бери де келгени бу эмес пе? 22 Савл дезе, там тыҥып, бу Кижи Христостыҥ бойы деп чынын керелеп, Дамаскта jаткан иудейлерди туйуктандырып турды. 23 Тапту кöп кÿндер öдöрдö, иудейлер оны öлтÿрер деп jöптöштилер. 24 Jе Савл булардыҥ туйка jöптöжÿзин билип алды. Олор дезе, оны öлтÿрерге, каалгалардыҥ jанында тÿн-тÿш тозып тургандар. 25 Тÿнде оныҥ ÿренчиктери дезе оны каламага отургызып, стенени тöмöн тÿжÿрип ийдилер.\nСавл Иерусалимде\n26 Савл Иерусалимге келеле, ÿренчиктерге кожуларга ченешти. Jе ол ÿренчик болгонына бÿтпей, оноҥ ончолоры коркып тургандар. 27 Айдарда, Варнава оны алганча апостолдорго келип, канайып ол jолдо Кайраканды кöргöнин, Кайракан ого не дегенин, канайып ол Дамаскта Иисустыҥ адында тидим jарлыктаганын айдып берди. 28 Савл олорло кожо болуп, Иерусалимнеҥ барып, ойто келип, Кайраканныҥ адында тидим jарлыктап jÿрди. 29 Еллиндерле база эрмектежип, сöс блаажар болды, олор дезе Савлды öлтÿрерге турдылар. 30 Карындаштар мыны билеле, оны Кесарияга апарып, Тарс jаар аткарып ийдилер. 31 Анайдарда, Иудей, Галилей ле Самар ичиндеги серкпелер энчÿде jÿрÿп, тыҥып, Кайраканныҥ алдында айап, Агару Тыннаҥ коот алып, арбындап турдылар.\nПетр jнейди jасканы\n32 Петр ончолорын эбирип, Лиддада jаткан агаруларга база келди. 33 Анда ол сегис jыл тöжöктö jаткан курулгак оорулу Эней деп бир кижини тапты. 34 Петр ого айтты: — Эней, сени Иисус Христос jазып туру. Тöжöгиҥнеҥ тур. Ол бу тарый туруп келди. 35 Оны Лиддада ла Сарондо jаткан ончо улус кöрÿп, Кайраканга баштанды.\nПетр ÿй кижини тиргискени\n36 Иоппияда Тавифа («jеерен») деп ÿренчик ÿй кижи болгон. Ол кöп jакшынак керектер эдип, jокту-jойуга быйаны jедип турган. 37 Бу кÿндерде ол оорыйла, jада калган. Оны jунала, ÿстиндеги кыпка салып койгондор. 38 Лидда Иоппияга jуук болгондо, Петрдыҥ анда jÿргенин ÿренчиктер угала, олорго саадабай келзин деп, ого эки кижи ийдилер. 39 Петр туруп, олорло кожо барды. Jедип келерде, оны ÿстиндеги кыпка апардылар. Тул ÿй улус ончозы Петрдыҥ алдына туруп, кожо jÿрерде Jеерен кöктöгöн чамчаларды ла jикпелерди ого кöргÿзип, ыйлажып турдылар. 40 Jе Петр ончолорын кыптаҥ чыгарып, чöгöдöп, мÿргÿй берди. Оноҥ кижиниҥ сööгине баштанып, — Тавифа, тур! — деди. Ол кöзин ачып, Петрды кöрöлö, отура берди. 41 Петр ого колын сунуп, тургусты. Агаруларды ла тул ÿй улусты кычырала, оныҥ эзен-амыр болгонын кöргÿсти. 42 Бу болгоны Иоппия ичине угулып, кöп улус Кайраканга бÿтти. 43 Петр Иоппияда тапту узак jÿрди. Ол тере илеечи Симон деп кижиниҥ айлында jаткан.\nAгaру 10\nОноҥ айап, чынынча кылынып jÿрген кижи Ого jарап jат\n1 Кесарияда Италий дейтен полктыҥ jÿс бажы Корнилий деп эр болгон. 2 Ол, айылдагы улузыла кожо Кудайга чындык, Оноҥ айап jÿрер бойы, калыкка буурсап, кöп быйан jетирип, Кудайга тудуш мÿргÿп jÿретен. 3 Бир кÿн ÿч саат кирези тÿште ол Кудайдыҥ ангелин кöрÿлтеде jап-jарт кöрÿп ийди. Ангел ого кирип келеле, «Корнилий!» деди. 4 Корнилий ол jаар кöстöп, коркыжы келип, айтты: — Не, Кайракан? Ангел каруу jандырды: — Кудай мÿргÿгениҥди угуп, быйаныҥды кöрÿп jат. Ол сени ундыбаган. 5 Эмди Иоппия jаар Петр дейтен Симонго улус ий. 6 Ол талай jанында туралу тере илеечи Симон-эште айылдап jат. Ол сеге сöстöр айдар, оныла сен ле айылдагы улузыҥ аргадалар. 7 Оныла эрмектешкен ангел jÿре берерде, Корнилий бойына jуук эки jалчызын ла кожо jÿрер чындык jуучылын алдырды. 8 Не болгонын ончозын олорго айдып, Иоппия jаар ийди. 9 Эртезинде, ийген улус jолдо тушта, калага jууктап барадарда, тал-тÿш кирезинде Петр тураныҥ ÿстине мÿргÿÿрге чыкты. 10 Ол аштамсырап, ажанар кÿÿни келди. Курсак аскылап jатканча, кöрÿлтеге алдырды. 11 Кöрзö, теҥери ачык эмтир, тöрт булуҥынаҥ буулаштырган jаан-элбек кеден ошкош неме jерге тÿжÿп jатты. 12 Оныҥ ичинде jердиҥ базып-jылып jÿрер jÿзÿн-jÿÿр тындулары, аҥдар, теҥериниҥ куштары болгон. 13 Ÿн ого айтты: — Тур, Петр, буларды сойып jи! 14 Jе Петр айтты: — Канайтса да jибезим, Кайракан! Бу jажыма бир де быjар айса ару эмес неме jибегем. 15 Ÿн ого база айтты: — Кудайдыҥ арутаганын быjар дебе. 16 Мынайда ÿч катап бололо, ол ло тарый ончозы теҥериге ойто кöдÿриле берди. 17 Ол кöргöн кöрÿлте не атасы деп, Петр ичинде кайкап турарда, бат, Корнилийдиҥ ийген улузы Симон-эшти сурулап табала, каалганыҥ jанына токтой тÿштилер. 18 Кыйгырып, Петр дейтен Симон мында айылдап турган ба деп сурадылар. 19 Петр кöрÿлте керегинде сананып турганча, Тын ого айтты: — Бат, ÿч кижи сени бедиреп туру. 20 Тур, jерге тÿжÿп, бир де эреҥистелбей, олорло кожо бар. Мен олорды ийген инем. 21 Петр улуска тÿжÿп, айтты: — Слердиҥ бедиреп турган кижигер мен болорым. Не керектÿ jÿрÿгер? 22 Олор каруу jандырдылар: — Бисти jÿс бажы Корнилий ийген. Ол Кудайга чындык ла Оноҥ айап jÿрген эр, оны иудейлердиҥ ончозы тооп jат. Сени ай��ына кычырып, айдар сöзиҥди уксын деп, агару ангелдеҥ jакару алган. 23 Айдарда, Петр олорды айлына кийдирип, кÿндÿледи. Эртезинде дезе туруп, олорло кожо чыкты. Иоппиядагы карындаштардыҥ кезиги оныла ок бардылар. 24 Соҥы кÿн Кесарияга келдилер. Корнилий дезе тöрööн-туугандарын ла jуук наjыларын jууйла, олорды сакып отурган. 25 Петр ÿйге кирип jадарда, Корнилий уткып, оныҥ бут алдына jыгылып, бажырды. 26 Jе Петр оны тургузып, — Тур, мен бойым база кижи — деди. 27 Оныла эрмектешкенче ÿйге кирип, кöп улус jуулганын кöрди. 28 Олорго айтты: — Иудей кижиге öскö укту кижиле билижери эмезе ого келери jарабазын билеригер. Jе Кудай мени бир де кижини быjар айса ару эмес деп адабазын деген. 29 Оныҥ учун мени кычыргылаарда, мойнобой келдим. Анайдарда, сурап турум не керектÿ мени кычырдыгар? 30 Корнилий каруу jандырды: — Тöрт кÿн мынаҥ озо, шак бу öйдö, ÿч саат тÿште мен айлымда мÿргÿп тургам. Кенетийин мениҥ алдыма jылтыркай кийимдÿ эр тура тÿжÿп, 31 мынайда айткан «Корнилий! Кудай мÿргÿÿлиҥди угуп, буурсап эткен быйаныҥды эзине алды. 32 Иоппия jаар Петр дейтен Симонго улус ий. Ол талайдыҥ jанында jаткан тере илеечи Симон-эште айылдап jат. Ол келип, сеге айдар». 33 Оныҥ учун сеге ылтам улус ийгем. Jе бат, келгениҥ jакшы. Биске айтсын деп, сеге Кайраканныҥ jакарганын ончозын угарга, эмди ончобыс Кудайдыҥ алдында турубыс. 34 Айдарда, Петр айдып баштады: — Кудай улустыҥ чырай-бÿдÿжине кöрбöй турганын эмди чындаптаҥ оҥдоп jадым. 35 Jе кандый ла калыкта Оноҥ айап, чынынча кылынып jÿрген кижи Ого jарап jат. 36 Ол Иисус Христос ажыра энчÿ керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлап, Израиль уулдарына сöс ийген. Иисус — Ол ончолорыныҥ Кайраканы. 37 Иоанн креске тÿжетенин jарлыктаган соҥында Галилейдеҥ баштайла, Иудей ичинде не болгонын билеригер: 38 Назаретте jерлÿ Иисус керегинде, канайып Кудай Оны Агару Тынла, кÿчле майлаганын. Ол быйанду керектер эдип, кöрмöстиҥ базынчыгында улусты кöдÿрезин jазып, базып jÿрген, нениҥ учун дезе Кудай Оныла кожо болгон. 39 Бис дезе иудейлер ороонында ла Иерусалимде Ол нени эткениниҥ ончозыныҥ керечилери. Оны агашка илип, öлтÿрип койгондор. 40 Ÿчинчи кÿнде Кудай Оны тиргизип, Ого кöрÿнип турарын берген — 41 ончо калыкка эмес, jе Кудайдыҥ ажындыра туткан керечилерине, Ол тирилген соҥында Оныла кожо ичипjип jÿрген бистерге. 42 Ол тирÿлердиҥ ле öлгöндöрдиҥ Кудай тургускан Jаргычызы болгонын улуска jарлыктазын ла керелезин деп, биске jакарган. 43 Ого бÿткен не ле кижиниҥ кинчеги Оныҥ адыла ташталар деп, Ол керегинде ончо jарчылар керелеп jадылар. 44 Петр айдып турганча, оныҥ сöзин уккан ончо улуска Агару Тын тÿшти. 45 Петрла кожо келген томдолгондор ортодоҥ бÿдÿп тургандар Агару Тынныҥ сыйы кара jаҥдуларга да урулды деп, алаҥ кайкадылар, 46 нениҥ учун дезе, олор öскö тилдерле эрмектенип, Кудайды улуркадып тургандарын уккандар. Оноҥ Петр айтты: 47 — Бу улус Агару Тынды бис чилеп ок алган. Айдарда, сууга кирип, креске тÿшпезин деп, олорды кем токтодор? 48 Айдарда, Иисус Христостыҥ адында креске тÿжÿгер — деди. Оноҥ Петрды тоолу кÿнге артып калзын деп сурадылар.\nAгaру 11\nПетрдыҥ Иерусалимге бурулганы\n1 Апостолдор ло Иудейде jÿрген карындаштар Кудайдыҥ сöзин кара jаҥдулар да jуудып алганын уктылар. 2 Петр Иерусалимге келерде, томдолгондор оны каарып, 3 айттылар: — Сен томдолбогон улустыҥ айлына кирип, кожо ажангаҥ. 4 Айдарда, Петр не болгонын jÿргеери айда берди: 5 — Иоппия калада мÿргÿп турала, кöрÿлтеге алдыргам тöрт булуҥынаҥ тудулып, jаан-элбек кеден ошкош неме теҥеридеҥ тÿжÿп келеделе, меге jеткен. 6 Мен оноор кöрÿп, аjыктап турала, jердиҥ базып jÿрер тындуларын, аҥдарды, jылып jÿрер тындуларды ла теҥериниҥ куштарын кöрÿп ийгем. 7 Меге айткан ÿн уккам «Тур, Петр, буларды сойып jи». 8 Jе мен айткам «Канайтса да jибезим, Кайракан! Быjар айса ару эмес неме оозыма качан да кирбеген». 9 Теҥеридеҥ ÿн экинчизин айткан: «Кудайдыҥ арутаганын ару эмес деп jарлаба». 10 Мынайда ÿч катап бололо, оноҥ ончозы теҥери öрö ойто кöдÿриле берген. 11 Jе бат, бу ла тушта Кесариядаҥ меге ийилген ÿч кижи мен болгон турага баскылап келген. 12 Тын меге эмеш те эреҥистелбей, олорло кожо бар деген. Бу алты карындаш мениле кожо барган. Байа кижиниҥ айлына келдибис. 13 Ол биске бойыныҥ айлында турган, ого мынайда айткан ангелди кöргöни керегинде куучындаган: «Иоппия jаар улус ийип, Петр дейтен Симонды алдырып ал. 14 Ол сеге сöс айдар, ол сöстöр сени ле айылдагы улузыҥды аргадаар». 15 Мен айдып баштаарымда, башкыда бистерге де чилеп, олорго Агару Тын тÿшкен. 16 Ол тушта Кайраканныҥ мынайда айткан сöзин эске алгам: «Иоанн суула крестеген, слер дезе Агару Тынла крестедеригер». 17 Анайдарда, Иисус Христос Кайраканга бÿткен бистерге ок чылап, Кудай олорго андый ок сый берген болзо, Кудайга удурлажатан мен кем андый? 18 Мыны угала, томдолгондор токунап, Кудайды алкап, айттылар: — Кудай кара jаҥдуларга да jÿрÿм аларга, Ого баштанар арга берген туру.\nAнтиохияда серкпе тöзöгöни\n19 Бу öйдö Стефаннаҥ улам истежÿдеҥ тоскон улус Финикия, Кипр ле Антиохияга jеттилер. Олор иудейлердеҥ башка сöсти кемге де jарлыктабай jÿргендер. 20 Кезиги Кипрдиҥ ле Киринейдиҥ улузы болгон. Олор Антиохияга келеле, еллиндерле де эрмектежип, Иисус Кайракан керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлап турдылар. 21 Кайраканныҥ кÿчи олорло кожо болгон, ума jок кöп улус бÿдÿп, Кайраканга баштанган. 22 Мыныҥ табыжы Иерусалимдеги серкпеге jедерде, Варнаваны Антиохия jаар ийдилер. 23 Варнава jедип барала, Кудайдыҥ jакшылыгын кöрöлö сÿÿнип, Кайраканга акту jÿрегинеҥ чындык болзын деп, ончозын сергидип турды. 24 Ол jалакай, Агару Тынла толгон, Иисуска тыҥ бÿткен эр болгон. Анайып, Кайраканга кöп улус бÿтти. 25 Оноҥ Варнава Савлды бедиреп, Тарс барды. 26 Оны табала, Антиохияга экелди. Олор бÿткÿл бир jыл серкпеле туштажып, кöп улусты ÿреттилер. Антиохияда ÿренчиктер эҥ баштап христиандар деп адал��андар. 27 Ол кÿндерде Иерусалимнеҥ Антиохияга jарчылар келди. 28 Олордыҥ Агав дегени туруп, бастыра телекейде улу ачана-торо болор деп, Тынла кÿн-эртеде билип айтты. Андый ачана-торо Клавдий тужында болгон. 29 Айдарда, ÿренчиктер кажызы ла Иудейде jаткан карындаштарга арга-кÿчи jеткенче болужар болуп jöптöштилер. 30 Анайда ла эдип, jууп алганын Варнава ла Савлдаҥ серкпедеги jаандарга ийдилер.\nAгaру 12\nИрод-каан серкпени истегени\n1 Бу öйдö Ирод-каан серкпениҥ бир кезик улузына jаман эдерге, олорды истеп баштаган. 2 Оныҥ jакарганыла, Иоанныҥ Иаков карындажын кылышла сайып öлтÿрип койгондор. 3 Мынызы иудейлерге jарап турганын кöрöлö, база Петрды тудуп алды. Ол тушта ачыбаган калаш быжыратан байрам кÿндер болгон. 4 Оны тудала тÿрмелеп, тöрт кижидеҥ турган тöрт бöлÿк черÿчилдерди каруулдадып койды. Оны пасханыҥ кийнинде калык алдына чыгарарга турган. 5 Анайдарда, Петрды тÿрмеде каруулдагандар, серкпе дезе ол учун Кудайга кичеенип мÿргÿген.\nПетрдыҥ кайкамчылу jайымдалганы\n6 Ирод оны jаргылаарга алып чыгайын деген кÿнниҥ тÿнинде Петр эки черÿчилдиҥ ортозында эки кынjыла кынjылаткан уйуктап jатты. Каруулчыктар дезе эжиктиҥ jанында тÿрмени каруулдап тургандар. 7 Кенетийин Кайраканныҥ ангели кöрÿнип, тÿрмеде jарык чалый берди. Ангел Петрдыҥ кабыргазына тÿртÿрип, оны ойгозып, — Капшай тур! — деерде, кынjы колынаҥ тÿже берди. 8 — Курчанып, öдÿгиҥди кий — деп, ангел айтты. Ол анайда ла этти. Ангел: — Катанчыгыҥды jабынып, мени ээчий бар — деди. 9 Петр чыгып, оныҥ кийнинеҥ барды. Ол ангелдиҥ эдип турганы чын болгонын билбей, кöрÿлте кöрÿп турум деп сананган. 10 Баштапкы, оноҥ экинчи каруулды öдöлö, олор кала jааргы темир каалгага базып келдилер. Каалга олордыҥ алдына бойы ла ачыла берди. Олор чыгып, бир оромды öдöрдö, кенетийин ангел jоголып калды. 11 Петр билинип келеле, айтты: — Эмди чыннаҥ кöрÿп турум Кайракан Бойыныҥ ангелин ийип, мени Иродтыҥ колынаҥ ла иудей калык сакыган ончо немедеҥ аргадаган. 12 Мыны билеле, ол Марк дейтен Иоанныҥ энези Мария-эшке келди. Анда кöп улус jуулыжала, мÿргÿп турган. 13 Петр каалгадагы эжикке токулдадарда, Рода деп jалчы кыс угарга базып келди. 14 Петрдыҥ ÿнин таныйла, сÿÿнген бойынча каалганы ачпай, ÿйге кийдире jÿгÿрип, Петр каалганыҥ jанында туру деп jарлады. 15 Олор дезе: — Санааҥ ордында эмес — дешти. Jе ол чын деп, jана баспай турды. Олор дезе: — Бу оныҥ ангели — дешкилеп турды. 16 Петр токулдатканча болгон. Каалганы ачып, оны кöрöлö, алаҥ кайкадылар. 17 Олор унчукпазын деп, Петр колыла имдеп, Кайракан оны тÿрмедеҥ канайда чыгарганын куучындап, — Бу керегинде Иаковко ло карындаштарга айдыгар — дейле, чыгып, öскö jерге ууланды. 18 Таҥ адарда, Петрла не болгон деп, jуучылдар тыҥ шакпырады. 19 Ирод дезе оны бедиреп таппады, каруулчыктарды шылайла öлтÿрсин деп jакарды. Оноҥ Иудейдеҥ Кесария jаар атанып, анда артып калды.\nИродтыҥ öлÿми\n20 Ирод Тир ле Сидонныҥ улузына ч��гулданып турган. Олор дезе биригижеле, ого келдилер. Каанныҥ Власт деп кöдöчизин бойлорыныҥ jанына тартып алала, амыр-энчÿ сурадылар, нениҥ учун дезе олордыҥ jери каанныҥ jеринеҥ азыранып турган. 21 Эрмектежип алган кÿнде Ирод, каан кийимин катанып, ширееге отурып, олорго сöс айтты. 22 — Бу Кудайдыҥ ÿни, кижинийи эмес! — деп, улус кыйгырыжып турды. 23 Кудайга мак jетирбеген учун Кайраканныҥ ангели оны ол бойынча jыга соккон; ол курт-коҥыска челдедип, тыны кыйылып калган. 24 Кудайдыҥ сöзи дезе тыҥып, таркап турган. 25 Варнава ла Савл ижин бÿдÿреле, Марк дейтен Иоаннды кожо алганча, Иерусалимнеҥ кайра бурулдылар.\nAгaру 13\nВарнава ла Савлдыҥ Кипрде jарлыктаганы\n1 Антиохияныҥ серкпезинде мындый jарчылар ла ÿредÿчилер болгон Варнава, Нигер дейтен Симеон, Киринейдиҥ кижизи Луций, Ирод башчыла кожо таскаган Манаил ле Савл. 2 Олор Кайраканга бажырып, орозолоп турарда, Агару Тын айтты: — Меге Варнава ла Савлды бöлÿп беригер, олорды Мен кычырган керекти бÿдÿрзин деп. 3 Айдарда, олор орозолоп мÿргÿйле, Варнава ла Савлга кол салып алкап, божодып ийдилер. 4 Агару Тыннаҥ ийилген бу экÿ Селевкияга келдилер, оноҥ ары Кипр jаар jÿстилер. 5 Саламинге келеле, иудей синагогаларда Кудайдыҥ сöзин jарлыктадылар. Иоанн олорло кожо jÿрÿп, болужып турган. 6 Бастыра ортолыкты Пафка jетире öдöлö, илбичи ле тöгÿн jарчыга, Вариисус деп иудейге туштадылар. 7 Ол керсÿ эр проконсул Сергий Павелле кожо болгон. Проконсул Варнава ла Савлды бойына кычырып алып, Кудайдыҥ сöзин угарга кÿÿнзеген. 8 Элима-илбичи дезе оныҥ грек ады) проконсулды Кудай jаҥынаҥ кыйыштырарга ченежип, олорго удурлажып турган. 9 Jе Савл, оны база Павел дежер, Агару Тынла толуп, ого кезе, чике кöрÿп, 10 айтты: — Сен — кöрмöс уулы, не ле чынныҥ öштÿзи! Ичиҥ не ле куурмакла, не ле jаманла толгон. Кайраканныҥ кöнÿ jолдорын мыйрыйтатанын токтодорыҥ ба? 11 Эмди, бат, Кайраканныҥ кÿчи сеге удура, сен сокорып, öй jеткенче кÿн кöрбöзиҥ. Бу ла тушта ого караҥуй ла карачкы тÿшти. Ол ары-бери кармадап, jедекчи бедиреп турды. 12 Проконсул не болгонды кöрöлö, Кайраканныҥ ÿредÿзин кайкап, Кудайга бÿтти.\nAнтиохияда jарлыктаганы\n13 Павел ле оныла кожо jÿргендер Пафтаҥ jÿзеле, Памфилиядагы Пергияга келдилер. Jе Иоанн олордоҥ айрылып, Иерусалимге бурулды. 14 Олор дезе, Пергиядаҥ ары барып, Писидиядагы Антиохияга келдилер. Суббот кÿнде синагогага кирип, отура бердилер. 15 Jасак ла jарчылардыҥ тÿрбектери кычырылган соҥында синагоганыҥ jаандары олорго кижи ийип, мынайда айттырдылар: — Эрлер, карындаштар, улуска ÿредÿ сöзигер бар болзо, айдыгар. 16 Павел öрö туруп, колын jаҥып, айтты: — Израильдиҥ эрлери ле Кудайдаҥ айап jÿргендер, угугар! 17 Бу калыктыҥ Кудайы ада-öбöкöлöристи талдап алган, бу калык Египет jеринде jÿрерде, оны кöдÿрип-улуркадып, колыныҥ кÿчиле ол jердеҥ чыгарган. 18 Олорды тöртöн jылга jуук куба чöлдö азыраган эди. 19 Ханаан jеринде jети калыкты кырала, jерин Бойыныҥ калыгына энчиге ÿлеген. 20 Мыныҥ кийнинде тöрт jÿс бежен jылга jуук öйдиҥ туркунына олорго Самуил jарчыга jетире jаргычылар берген. 21 Оноҥ калык олордо каан болзын деп сураарда, Кудай олорго Вениамин угынаҥ Кис уулы Саул эрди тöртöн jылга берген. 22 Оны jайладала, олорго каан эдип Давидти туткан. Ол керегинде керелеп, айткан: «Jÿрегиме jараган эрди, Иессей уулы Давидти таптым, ол Мениҥ нени ле эдейин дегенимди бÿдÿрер». 23 Сöзин бергениле, Кудай оныҥ ÿренинеҥ Израильге Аргадаачы Иисусты экелген. 24 Ол сыраҥай келер алдында Иоанн бастыра Израиль калыгы Кудайга баштанып, креске тÿшсин деп jарлыктаган. 25 Бойыныҥ ижин божодоло, Иоанн айткан «Слер мени кем деп бодоп турганыгар? Оныгар мен эмезим. Jе бат, Ол мениҥ кийнимче келедири, мен Оныҥ öдÿгиниҥ буузын да чечерге турбазым». 26 Эрлер, карындаштар, Авраам угыныҥ балдары, ортогордо Кудайдаҥ айап jÿргендер! Слерге бу аргадаштыҥ сöзи ийилген. 27 Иерусалимде jаткандар ла олордыҥ бийлери Иисусты таныбай jаргылап, кажы ла суббот кÿнде кычырылып турган jарчылардыҥ сöстöрин бÿдÿрген ине. 28 Öлтÿрер бир де шылтак таппай, Оны öлтÿрзин деп, Пилатты сурагандар. 29 Ол керегинде бичилгенин ончозын бÿдÿреле, Оны агаштаҥ тÿжÿрип, сööк jуур jерге салып койгондор. 30 Jе Кудай Оны тиргизип алган. 31 Оныла кожо Галилейдеҥ чыгып, Иерусалим келген улуска Ол кöп кÿндердиҥ туркунына кöрÿнген. Эмди олор калык алдында Оныҥ керечилери. 32 Бис слерге Сÿÿнчилÿ Jар айдып турубыс Кудай Иисусты тиргизеле, ада-öбöкöлöргö берген сöзин биске, балдарына, бÿдÿрген, 33 экинчи сарында бичилгенинче: «Сен — Мениҥ Уулым, Мен бÿгÿн Сени туудым». 34 Ол чирибезин деп, Оны тиргискени керегинде Кудай мынайда айткан: «Слерге Давидтиҥ агару, чындык байлыгын берерим». 35 Оныҥ учун Ол öскö jерде айдат: «Бойыҥныҥ агаруҥ чирип калатанын болдыртпазыҥ». 36 Jе Давид бойыныҥ ÿйезинде Кудайдыҥ табын бÿдÿреле, jада калган, ада-öбöкöлöрине биригип, чирип калган. 37 Кудайдыҥ Тиргискени дезе, чирибеген. 38 Оныҥ учун, эрлер, карындаштар, Иисуска болуп кинчектер ташталары слерге jарлалып турганын билигер. 39 Ол ажыра бÿдÿп турган кажы ла кижи, Моисейдиҥ Jасагы ажыра jайымдалып болбогон не ле немедеҥ jайымдалат. 40 Анайдарда, jарчылардыҥ мынайда айтканы слерле болбозын деп чеберленигер 41 «Кудайдыҥ ÿнин укпастар! Кöрÿгер, кайкагар, jоголып-тайылып калыгар, нениҥ учун дезе слердиҥ кÿндеригерде Мен керек эдип jадым, кем слерге айтса, бого бÿтпес эдигер». 42 Олор синагогадаҥ чыгып jадарда, бу айтканыгарды келер субботто айдыгар ок — дедилер. 43 Jуун божоордо, кöп иудейлер ле Кудайга чындык, иудей jаҥын алган кара jаҥду кöп улус Павел ле Варнаваныҥ кийнинеҥ бардылар. Олор буларла эрмектежип, Кудайдыҥ jакшылыгында болуп jÿрÿгер деп, бÿдÿндирип турдылар. 44 Ээчий субботто калада jаткандардыҥ ончозына jуугы Кудайдыҥ сöзин угарга jуулды. 45 Jе иудейлер кöп улусты кöрöлö адаркап, Павелдиҥ айтканына удурлажып, jамандап турды��ар. 46 Айдарда, Павел ле Варнава тидим айттылар: — Кудайдыҥ сöзи элдеҥ озо слерге jарлыкталар учурлу болгон. Jе слер оны jектеп, бойыгарды бойыгар мöҥкÿ jÿрÿмге jарабас эдип турганыгар учун кара jаҥдуларга баштанып jадыбыс. 47 Анайда биске Кайракан jакыган jок беди: «Jердиҥ jаказына jетире аргадаш экелзин деп, Сени кара jаҥдуларга jарык эттим». 48 Мыны угуп, кара jаҥдулар сÿÿнип, Кайраканныҥ сöзин макка чыгарып турдылар. Мöҥкÿ jÿрÿмге тудулган улус ончозы Кудайга бÿтти. 49 Кайраканныҥ сöзи ороон ичине таркап турды. 50 Jе иудейлер Кудайга чындык абакайларды ла каланыҥ jарлу улузын сайгактап ийдилер, олор дезе, Павел ле Варнавага удура истежÿ баштап, бойыныҥ jеринеҥ чыгара сÿрдилер. 51 Олор буттарынаҥ тоозынды олорго кактап, Иконияга келдилер. 52 Ÿренчиктер дезе сÿÿнчиле, Агару Тынла толтырылып турдылар.\nAгaру 14\nПавел ле Варнава Иконияда\n1 Иконияда андый ок болды. Олор иудейлердиҥ синагогазына кирип, сöс айдарда, ума jок кöп иудейлер де, еллиндер де Кудайга бÿттилер. 2 Багынбаган иудейлер дезе кара jаҥдуларды карындаштарга удура сайгактап ийдилер. 3 Андый да болзо, апостолдор анда тапту узак jÿрÿп, Кайракан керегинде тидим айдып турдылар. Кайракан дезе, Бойыныҥ jакшылыкту сöзиниҥ чынын керелеп, олордыҥ колыла билдилер ле кайкалдар jайаар болды. 4 Калада jаткандар эки jара бöлÿнди кезиги иудейлердиҥ, öскöлöри дезе апостолдордыҥ jанында болгондор. 5 Кара jаҥдулар ла иудейлер бойлорыныҥ бийлериле кожо Павел ле Варнаваны уйатка тÿжÿрип, ташла шыбалаарга jÿткÿп турарда, 6 олор мыны билип, Ликаонияныҥ Листра ла Дервия калаларына ла олорды эбире jерлерге ырбап, 7 анда Сÿÿнчилÿ Jар jарлап jÿрдилер.\nЛистрада ла Дервияда\n8 Листрада буды баспас бир эр отурган. Энедеҥ аксак туулган бойы, ол качан да баспаган. 9 Ол Павелдиҥ айтканын угуп отурган. Павел ого кадай кöрÿп, ол бÿдÿп турганын, аргадалар аргалу болгонын билеле, 10 тыҥ ÿнденип, айтты: — Будыҥа тÿс тур! Онызы тура jÿгÿрип, база берди. 11 Павелдиҥ эткенин кöрöлö, улус ликаондоп кыйгырыжып чыкты: — Кижи бÿдÿмин алынган кудайлар биске тÿшти! 12 Олор Варнаваны Зевс, Павелди дезе, сöс айтканы ол учун, Гермес деп турдылар. 13 Каланыҥ ары jанында Зевстиҥ öргööзи турган. Оныҥ абызы каалганыҥ jанына букалар ла веноктор экелип, улусла кожо тайылга эдерге турган. 14 Jе Варнава ла Павел апостолдор мыны угала, кийимдерин jырта тартып, кыйгы-кышкыла улустыҥ öзöгине тап эдип киреле, 15 айттылар: — Эрлер, слер нени эдип тураар? Бис слердий ок улус эдибис. Слерди бу тöгÿн кудайлардаҥ теҥери ле jерди, талайды ла олордо барын jайаган тирÿ Кудайга баштанзын деп, слерге Сÿÿнчилÿ Jар jарлап jадыбыс. 16 Öткöн ÿйелерде Ол ончо калыктарга бойыныҥ jолыла jÿрер jöп берген. 17 Jе Ол Бойы керегинде керелеп, быйан эдип, теҥеридеҥ слерге jаҥмыр jаадырып, тÿжÿм, аш-курсак берип, jÿректереерди сÿÿнчиле толтырган. 18 Мынайда айдып, биске тайылга этпегер деп, улусты jÿк арайдаҥ бÿдÿндирип сал��ылар. 19 Антиохиядаҥ ла Икониядаҥ иудейлер келеле, улусты сайгактап ийдилер. Павелди ташла шыбалап, öлÿп калган болор деп, каланыҥ ары jанына чыгарып, анда артырып койдылар. 20 Ÿренчиктер оны эбире jуулыжып келерде, ол туруп, кала барды. Эртезинде дезе Варнавала кожо Дервия jаар jÿре берди.\nAнтиохияга бурулганы\n21 Олор бу калага Сÿÿнчилÿ Jар jарлап, тапту кöп улусты ÿренчиктер эттилер. Кайра jанарда, Листраны, Иконияны ла Антиохияны табарып, 22 ÿренчиктердиҥ тынын тыҥыттылар. Кудайга jаантайын чындык болзын деп jакып, «Бис Кудайдыҥ Каандыгына кöп шыра öдÿп кирер jаҥду» — деп, ÿредип турдылар. 23 Кажы ла серкпеде jаандарды кол салып кöстöйлö, Павел ле Варнава орозолоп мÿргÿйле, олорды бойлоры бÿткен Кайраканга берип койдылар. 24 Оноҥ Писидияны табарып, Памфилияга келдилер. 25 Пергияда Кайраканныҥ сöзин jарлыктайла, Атталияга тÿштилер. 26 Оноҥ чыгала, Антиохия jаар jÿстилер. Анайып, керекке Кудайдыҥ jакшылыгы берилип, оны бÿдÿрип койдылар. 27 Jедип келеле, серкпени jууп, Кудай олорло нени эткенин ончозын, канайып Ол кара jаҥдуларга бÿдериниҥ эжигин ачканын айттылар. 28 Анда ÿренчиктерле кожо узак jÿрдилер.\nAгaру 15\nИерусалимдеги jуун\n1 Иудейдеҥ келген кандый да улус карындаштарды ÿредип турдылар: — Моисейдиҥ чÿм-jаҥыла томдотпозогор, аргаданып болбозыгар. 2 Павел ле Варнава олорло jöпсинбеди, мынызы jаан блааш-тартышка экелди. Айдарда, Павел, Варнава, бир кезик öскöзи де бу суракла апостолдорго ло серкпедеги jаандарга Иерусалим барсын деп шÿÿштилер. 3 Анайдарда, серкпе олорды аткарып ийди, олор Финикия ла Самарды табарып, кара jаҥдулардыҥ Кудайга баштанганын jолой куучындап, ончо карындаштарды айдары jок сÿÿндирип турдылар. 4 Иерусалимге jедип келеле, серкпеге, апостолдорго ло серкпедеги jаандарга уткыдып, Кудай олорло нени эткенин, канайып кара jаҥдуларга бÿдериниҥ эжигин ачканын ончозын айдып бердилер. 5 Jе фарисейлердиҥ ÿредÿзиле башкарынып, бÿдÿп турган кезик улус öрö туруп, айттылар: — Кара jаҥдуларды томдоп, Моисейдиҥ Jасагын бÿдÿрерин некеер керек. 6 Апостолдор ло серкпедеги jаандар бу керектиҥ аайына чыгарга jуулдылар. 7 Узак шÿÿжÿниҥ кийнинде Петр öрö туруп, айтты: — Эрлер, карындаштар! Кара jаҥдулар менеҥ Сÿÿнчилÿ Jардыҥ сöзин угуп, бÿтсин деп, Кудай баштамы кÿндердеҥ ала ортогордо талдаш эткенин билеригер. 8 Кижиниҥ jÿрегинде не барын билеечи Кудай биске чилеп, олорго Агару Тын сыйлап, кере берген. 9 Jÿректерин бÿдетениле арутап, бистер ле олор ортодо бир башкаланыш этпеген. 10 Айдарда, ада-öбöкöлöрис те, бис те апарып болбогон уур jÿкти ÿренчиктердиҥ мойнына артып, эмди Кудайды не керек ченеп jадыгар? 11 Jе Иисус Кайраканныҥ jакшылыгыла олор чылап аргадаларыс деп, бÿдÿп jадыбыс. 12 Ончолоры тымып, Варнава ла Павелди уга бердилер. Бу экÿ бойлоры ажыра Кудай кара jаҥдулар ортодо кандый билдилер ле кайкалдар jайаганын куучындап тургандар. 13 Олор унчукпай барарда, Иаков айдып баштады: — Эрлер, карындаштар, айтканымды угугар! 14 Кудай башталганынаҥ ала кара jаҥдулардаҥ Бойыныҥ адына учурлалган улус талдап алганын Симон jартап берди. 15 Ол керегинде jарчылардыҥ да сöстöри керелейт: 16 «'Мыныҥ кийнинде бурулып, Давидтиҥ аҥтарылган чадырын такыптаҥ тударым, jайрадылганын орныктырып тургузарым, 17 ортозында Мениҥ адым адалар арткан улус ла ончо калыктар Кайраканды бедирезин деп'. Бу ончо керектерди эдип турган Кайракан анайда айдат». 18 Бу ончо керектер Ого чак бÿдердеҥ бери jарлу. 19 Оныҥ учун Кудайга баштанып турган кара jаҥдуларды бис буудактабас учурлу деп бодоп турум. 20 Jе чалуга тайган малдыҥ эдин jибезин, балыр jÿрÿм jÿрбезин, бууп öлтÿрген тындуныҥ эдин ле кан jибезин деп, олорго бичиир керек. 21 Моисейдиҥ бичигени jебрен ÿйелердеҥ бери калалар сайын jарлыкталып, кажы ла суббот кÿн синагогаларда кычырылат ине.\nAпостолдордыҥ самаразы\n22 Оноҥ апостолдор ло серкпедеги jаандар ончо серкпеле бойлоры ортодоҥ эрлер талдап, Павелле, Варнавала кожо Антиохия jаар ийер деп шÿÿштилер: Варсава дейтен Иуданы ла Силаны. Бу эки эр карындаштар ортодо башчылар болгон. 23 Олорло мындый самара ийдилер «Апостолдор, серкпедеги jаандар ла карындаштар Антиохиядагы, Сириядагы ла Киликиядагы кара jаҥду карындаштарга эзен-амырын jетирип туру! 24 Бистиҥ бир кезик улузыс бистеҥ jакылта албай, бойлорыныҥ сöстöриле слерди тÿймедип слер томдолор ло Jасакты бÿдÿрер учурлу деп айдып, тын-jулагарды öкпööрткöнин уктыбыс. 25 Оныҥ учун ончобыс jöп болуп, эрлер талдап, бистиҥ сÿÿген Варнавала, Павелле кожо олорды слерге ийер деп шÿÿштис. 26 Бу экÿ Иисус Христос Кайраканыстыҥ ады учун jÿрÿмин берген улус эди. 27 Анайдарда, Иуда ла Силаны ийдис, олор мыны ок слерге сöслö jетирер. 28 Агару Тын ла бис мындый некелтедеҥ башка, слерди неле де jоботпос деп шÿÿштис 29 чалуга тайганныҥ эдин, кан, бууп öлтÿргенниҥ эдин jибегер, балыр jÿрÿм jÿрбегер. Бойыгарды мынаҥ чеберлеп, jакшы эдеригер. Су-кадык jÿрÿгер». 30 Анайдарда, ийилгендер Антиохияга келеле, улусты jууп алып, самараны табыштырып бердилер. 31 Олор самараны кычырала, бу ÿредÿ-jакылтага сÿÿнип турдылар. 32 Иуда ла Сила, jарчылар болгон бойлоры, карындаштарды кöп сöстöрлö ÿредип-jакып, Кудайга бÿдер кÿÿн-санаазын тыҥыттылар. 33 Бир кезек öй jÿрген кийнинде карындаштар олорды апостолдорго амырын алганча jандырып ийдилер. 34 Jе Сила артып калар деп шÿÿди. 35 Павел ле Варнава дезе, Антиохияда jÿрÿп, кöп öскö улусла кожо ÿредип, Кайраканныҥ сöзин jарлыктап турдылар.\nПавел ле Варнаваныҥ айрылышканы\n36 Бир канча кÿнниҥ бажында Павел Варнавага айтты: — Кайра бурулып, Кайраканныҥ сöзин бис jарлаган кажы ла каладагы карындаштарга jолыгып, кандый jаткандарын кöрöли. 37 Варнава бойыла кожо Марк дейтен Иоаннды аларга сананган. 38 Jе Павел олорды Памфилияда артырып койгон, олорло кожо керекке барбаган кижини албас керек деп бодоп турган. 39 Мынаҥ улам олор ортодо тыҥ jöпсинишпестер болуп, бой-бойлорынаҥ айрылыжып калдылар. Варнава Маркты алып, Кипр jаар jÿсти. 40 Павелди дезе карындаштар Кайраканныҥ jакшылыгына берип койдылар. Ол бойына Силаны талдап, jолго кöндÿкти. 41 Сирия ла Киликияны табарып, серкпелерди тыҥыдып jÿрди.\nAгaру 16\n1 Павел Дервияга, оноҥ Листрага jетти. Анда Тимофей деп ÿренчик болгон. Энези бÿдÿп турган иудей кижи, адазы дезе еллин болгон. 2 Тимофей керегинде Листрада ла Иконияда jÿрген карындаштар керелеп тургандар. 3 Павел оны jолго кожо барзын деп кÿÿнзеп, ол jерлерде jÿрген иудейлерге болуп оны томдоды, нениҥ учун дезе, оныҥ адазы еллин деп, ончозы билер болгон. 4 Олор калаларды табарып, Иерусалимде апостолдор ло серкпедеги jаандар чыгарган jöптöрди бÿдÿрсин деп, jакып тургандар. 5 Серкпелер бÿдетениле тыҥып, тоозыла кÿнÿҥ сайын арбындап турган.\nПавелди Македонияга кычырганы\n6 Агару Тын олорго Асияда сöс jарлыктаарга болдыртпады. Олор Фригия ла Галатия ороонды öдöлö, 7 Мисияга jедип, Вифиния jаар барарга ченештилер, jе Иисустыҥ Тыны олорды божотподы. 8 Мисияны öдöлö, Троадага тÿштилер. 9 Тÿнде Павелге кöрÿлте болды. Македонияныҥ кандый да эри — Македонияга келип, биске болуш! — деп, оны сурап турды. 10 Бу кöрÿлтениҥ кийнинде Кудай бисти олорго Сÿÿнчилÿ Jар jарлаарга кычырган туру деп, бу тарый Македония атанар шÿÿлте эттис.\nЛидияныҥ Кудайга баштанганы\n11 Троаданаҥ чыгып, Самофракияга кöнÿ келдис, эртезинде дезе Неапольго. 12 Оноортынаҥ чыгала, Македонияныҥ баштапкы бöлÿгинде Римниҥ колониязы болгон Филиппыга келдис. Анда тоолу кÿн jÿрдис. 13 Суббот кÿнде каладаҥ чыгып, бистиҥ санаабысла, улус мÿргÿйтен тура турган сууныҥ jаказына келдис. Анда jуулган ÿй улусла отурып эрмектештис. 14 Мында ок Фиатир каладаҥ келип, кубакай-кызыл бöслö садыжып турган Лидия деп бир ÿй кижи болгон. Ол, Кудайды байлап jÿрген бойы, угуп турарда, Павелдиҥ айтканын кöксине алынзын деп, Кайракан оныҥ jÿрегин ачты. 15 Ол айылдагы улузыла кожо креске тÿжеле, бисти сурап, мени Кайраканга бÿдÿмjилÿ деп турган болзогор, айлыма кирип, менде jадыгар деп, сöстöп алды.\nПавел ле Силаны тÿрмелегени\n16 Бир кÿн улус мÿргÿйтен турага барып jатсабыс, биске ырымдаачы тынга каптырган бир jалчы ÿй кижи туштады. Ол ырымдап, бойыныҥ ээлерине jаан кирелте экелип турган. 17 Павелди ле бисти ээчип, ол кыйгырып турды — Бу улус — Öрö турган Кудайдыҥ кулдары! Олор слерге аргадаштыҥ jолын jарлап jадылар! 18 Мынайда ол канча кÿнге улай айдып келди. Павелдиҥ коронына тийип, кайа кöрÿп, тынга айтты: — Иисус Христостыҥ адыла сеге jакарып турум: бу кижидеҥ чык! Тын бу тарый чыга берди. 19 Оныҥ ээлери кирелте алар ижемjи jылыйганын кöрöлö, Павел ле Силаны тудуп, тепсеҥге jаҥдарга алып бардылар. 20 Олорды колонияныҥ jаандарына экелип, айттылар: — Бу улус, иудей бойлоры, бистиҥ каланы шакпырадып, 21 бистерге, Римниҥ улузына, алынарга да, бÿдÿрерге де jарабас чÿмjаҥдарды jарлап jат. 22 Калык база ол��рго удура туруп чыкты. Колонияныҥ jаандары дезе олордыҥ кийимин ушта тартып, шыйдамдазын деп jакардылар. 23 Олорды кöп соголо, тÿрмелеп, jазап каруулдазын деп, каруулчыкка jакардылар. 24 Ол андый jакару алала, олорды ич тÿрмеге сугуп, буттарын кижендеп койды.\nПавел ле Силаныҥ кайкамчылу jайымдалганы\n25 Тÿн аразы киреде Павел ле Сила Кудайга мÿргÿп, сарнагандар. Кижендÿлер дезе олорды угуп тургандар. 26 Кенетийин тыҥ jер силкинип, керек дезе тÿрмениҥ тöзи jайкана берди. Бу тарый ончо эжиктер ачылып, ончозыныҥ кижендери когызай берди. 27 Каруулчык ойгонып келеле, тÿрмениҥ эжиктери ачык болгонын кöрÿп, кижендÿлер кача берген болор деп, кылышты ала койып, сайынарга jастады. 28 Jе Павел тыҥ кыйгырып ийди: — Бойыҥа jаман неме этпе, ончобыс мында инебис! 29 Ол от некеп, кийдире jÿгÿреле, Павел ле Силаныҥ алдына сертилдеп jыгылды. 30 Олорды мынаар чыгарып, айтты: — Бийлерим, аргаданарга нени эдейин? 31 — Иисус Кайраканга бÿт. Ол тушта сен де, айылдагы улузыҥ да аргадаларыгар — деп, олор каруу jандырдылар. 32 Павел ле Сила ого ло оныҥ айлындагы ончо улуска Кайраканныҥ сöзин jарлыктадылар. 33 Ол ло кÿн тÿнде тÿрмениҥ каруулчыгы олордыҥ шырказын jунуп, бойы да, айылдагы улузы да бу бойынча креске тÿшти. 34 Оноҥ олорды айлына экелип, кÿндÿкÿрее этти, Кудайга бÿттим деп, айылдагы улузыла кожо сÿÿнди. 35 Таҥ адып келерде, Павел ле Силаны божотсын деп, колонияныҥ jаандары каланыҥ jалчыларын ийди. 36 Тÿрмениҥ каруулчыгы бу керегинде Павелге jетирип, айтты: — Колонияныҥ jаандары слерди божотсын деп, улус ийди. Анайдарда, эмди чыгып, амырды алганча барыгар. 37 Jе Павел олорго айтты: — Бисти, Римниҥ улузын, ончо улус кöзинче jаргылабай соголо, тÿрмелеп койгондор. Эмди туйказынаҥ сÿрÿп jаткан ба? Jок туру! Келип, бисти бойлоры чыгарсын. 38 Каланыҥ jалчылары бу сöстöрди колонияныҥ jаандарына айдып бардылар. Олор Павел ле Сила Римниҥ улузы деп угала, коркый бердилер. 39 Келеле, олордыҥ алдына jаманын таштазын деп сурап, тÿрмедеҥ чыгарала, каладаҥ jÿре берзин дедилер. 40 Олор дезе тÿрмедеҥ чыгала, Лидия-эшке келдилер. Анда карындаштарды кöрöлö сергидип, jолго кöндÿктилер.\nAгaру 17\nПавел ле Сила Фессалоникада\n1 Олор Амфиполь ло Аполлонияны табарып öдöлö, Фессалоникага келдилер. Анда иудей синагога болгон. 2 Павел бойыныҥ jаҥынча ого кирип, ÿч субботко улай олорго Чийимдердеҥ айдып, 3 Христос кыйналар ла тирилер учурлу болгон деп, мениҥ слерге jарлап турган Иисус — Ол Христос деп, jартап ла кöргÿзип турган. 4 Олордыҥ кезиги бÿдÿп, Павел ле Силага кожулды, анайып ок Кудайга чындык сÿрекей кöп еллиндер ле ас эмес абакайлар. 5 Jе иудейлер кÿйÿнип, тепсеҥнеҥ бир кезик кулугурларды табала, jуулыжып алып, каланы кÿйбÿреде бердилер. Иасон-эшке келеле, Павел ле Силаны улуска алып чыгарга, некеп турдылар. 6 Jе олорды таппай салала, Иасонды ла бир кезик карындаштарды каланыҥ jаҥдарына апарып, кыйгырыжып турдылар: — Калыкты тÿйметкен бу улус бери де келди! 7 Иасон дезе олорды айлына кийдирген! Олор ончозы каганныҥ jакаруларын бузып, öскö кижини, Иисусты каан деп адап jадылар. 8 Jуулган улус ла каланыҥ jаҥдары мыны угала чочып, тÿймеже бердилер. 9 Иасонноҥ ло öскöзинеҥ де ордына неме алала, олорды божодып ийдилер.\nВерияда\n10 Карындаштар дезе саадабай тÿнде Павел ле Силаны Верия jаар аткардылар. Верияга келеле, олор иудей синагогага бардылар. 11 Мындагы улус Фессалоникадазынаҥ керсÿ болгон олор Павелдиҥ jарлыктаганыла ба деп билерге, кÿнÿҥ сайын Чийимди шиҥжÿлеп, сöсти кичеенип jуудып алдылар. 12 Олордыҥ кöбизи бÿтти, анайып ла ас эмес еллин абакайлар ла эрлер. 13 Jе Павел Кудайдыҥ сöзин Верияда база jарлыктаганын Фессалониканыҥ иудейлери билеле, бери де келип, калыкты тÿймедип, сайгактай бердилер. 14 Айдарда, карындаштар Павелди талай jаар ылтам аткардылар. Сила ла Тимофей дезе артып калдылар.\nПавел öфиныда\n15 Павелди ÿйдешкен улус оны Афиныга jетирдилер. Сила ла Тимофей ого капшай келзин деп, Павелдеҥ jакылта алала, jолго кöндÿктилер. 16 Павел олорды Афиныда сакып, кала чалуларла толо болгонын кöрÿп, оныҥ бойында тыны чугулданып турды. 17 Ол синагогада иудейлерле, Кудайды байлаган улусла, кÿнÿҥ сайын тепсеҥде туштаган улусла эрмектежип, шÿÿжип jÿрген. 18 Кезик айлаткыштар эпикурлар ла стоиктер оныла туштажып тургандар. Кезиги айдышты — Бу калырууш нени айдарга туру? Кажылары: — Ол öскö кудайлардыҥ jарлыкчызы болгодый — дешти. Павел Иисус ла тирилетени керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлаганы учун, олор анайда айткандар. 19 Оны ареопагка экелип, сурадылар: — Сен jарлыктаачы бу кандый-андый jаҥы ÿредÿ болгонын билер учурыс бар ба? 20 Кулагыска саҥ башка немелер айдадыҥ. Оныҥ учун ол не атасы деп, билерге турубыс. 21 Афиныныҥ улузы ла анда jаткан öскö jердиҥ улузы дезе кандый бир jаҥы неме керегинде айдып эмезе угуп öй öткÿрерин артыксынатан. 22 Павел ареопагтыҥ алдына туруп, айтты: — Афины эрлери! Слердиҥ анчада ла кудайзак болгоныгарды ончозынаҥ кöрÿп турум. 23 Мен базып jÿрÿп, слердиҥ агарулыктарды аjыктап, керек дезе «Jарты jок Кудайга» деп бичиктÿ тагылга учурадым. Оны, слердиҥ билбей jадып байлап турганыгарды, слерге jарлыктап турум. 24 Телекейди ле анда не барын jайаган Кудай — теҥери ле jердиҥ Кайраканы. Ол кижиниҥ колы туткан öргööлöрдö jуртабай jат. 25 Кижиниҥ колы иштейтени Ого керек jок: Ол Бойы ончозына jÿрÿм, тыныш ла бастыразын сыйлап jат. 26 Jер-ÿстинде jÿрзин деп, Ол jаҥыс каннаҥ бастыра кижиликти jайап, олордыҥ jÿрер öйин ле jадар jериниҥ кыйузын темдектеген. 27 Кудай Бойын бедирезин деп jат, Оны сескилегей не, тапкылагай не. Андый да болзо, Ол кажыбыстаҥ ла ыраак эмес. 28 Бис Оныҥ Бойында jÿрÿмдÿ, кыймыктанып, jÿрÿп jадыс ине, слердиҥ ÿлгерчилердиҥ кезиги айткан чылап «Бис Оныҥ угы-тöзинеҥ». 29 Анайдарда, Кудайдыҥ угы-тöзинеҥ болорыста, Кудайлык алтынга, эмезе мöҥÿнге, эмезе ташка — чÿмдешле jайалган, кижи шÿÿп тапкан сÿрге кеберлеш деп, бис сананбас учурлу. 30 Кудайды билбегенис учун Ол бисти бурулабай, эмди ончо улусты кайда ла кинчегин алынып, Ого баштансын деп jакарат. 31 Ол чындыкла jаргылайтан кÿнди темдектеп койгон. Телекейди Ол Бойы туткан Кижидеҥ jаргылаар; Оны тиргизеле, ончозына кере берген. 32 Öлгöндöрдиҥ тирилери керегинде угала, кезиги шоодыпэлектеди, кезиги айтты: — Ол керегинде сени база бир тушта угарыс. 33 Павел олордоҥ jÿре берди. 34 Jе кезик улус ого биригип, Кудайга бÿтти. Олордыҥ ортозында ареопаг кижизи Дионисий, Дамарь деп атту ÿй кижи ле öскöзи де болгондор.\nAгaру 18\nПавел Коринфте\n1 Мыныҥ кийнинде Павел Афиныны артырып, Коринф келди. 2 Понтто алтайлу Акила деп бир иудейди тапты. Эш-нöкöри Прискиллала кожо ол jуукта jаҥы Италиядаҥ келген, нениҥ учун дезе Клавдий ончо иудейлерди Римди таштап барзын деп jакарган. Jе бат, Павел олорго келди. 3 Эткен-тутканы jаҥыс — байкан эдер устар болордо, Павел олордо артып, кожо иштеди. 4 Кажы ла суббот кÿн синагогада сöс айдып, иудейлерди ле еллиндерди бÿдÿндирип турды. 5 Македониядаҥ Сила ла Тимофей келерде, Павел сöскö башкартып, Иисус — ол Христос деп, иудейлерге кереледи. 6 Jе олор удурлажып, jамандап турарда, Павел кийимин кактап, айтты: — Слердиҥ каныгар слердиҥ бажыгарга болзын. Мен ару. Эмди кара jаҥдуларга барып jадым. 7 Оноҥ чыгып, синагогага коштой айылга келди. Анда Кудайды байлап jÿрген Тит Иуст деп кижи jаткан. 8 Синагоганыҥ jааны Крисп айылдагы улузыла кожо Кайраканга бÿтти. Павелди уккан коринфтердиҥ кöбизи база бÿдÿп, креске тÿштилер. 9 Тÿнде Павелге кöрÿлте болуп, Кайракан ого айтты: — Коркыба, айдып тур, тымыба. 10 Мен сениле кожо инем. Сеге кем де jаманын jетирип болбос, нениҥ учун дезе бу калада Менде кöп улус бар. 11 Павел олорды Кудайдыҥ сöзине ÿредип, анда бÿдÿн jарым jыл jÿрди. 12 Галлион Ахаияныҥ проконсулы болордо, иудейлер Павелге удура ÿÿрлежип, оны jаргыга алып келеле, 13 айттылар: — Бу кижи Кудайды Jасакла эмес байлаарына улусты ÿредип jат. 14 Павел айдарга jеткелекте, Галлион иудейлерге баштанды: — Иудейлер! Кандый бир каршулу эмезе jаман керек болгон болзо, менде слерди угар шылтак болор эди. 15 Jе блааш-тартыш сöс, ат-jолдор ло слердиҥ Jасагар керегинде öдÿп турган болзо, аайына бойыгар чыгыгар мында мен jаргычы болор кÿÿним jок. 16 Анайда айдала, олорды jаргыдаҥ сÿрÿп ийди. 17 Айдарда, ончозы синагоганыҥ jааны Сосфенди тудала, jаргыныҥ туразыныҥ jанында сого бердилер, jе Галлион оны бир де керекке албады.\nПавелдиҥ Aнтиохияга бурулганы\n18 Павел Коринфте тапту узак jÿреле, карындаштарла jакшылажып, Сирия jаар jÿсти. Прискилла ла Акила оныла кожо болгондор. Павел, Кудайга черттÿ бойы, Кенхреада чачын тоорды. 19 Ефеске jеделе, Прискилла ла Акиланы анда артырып, бойы дезе синагогага кирип, иудейлерле эрмектешти. 20 Олор узакка артып калзын деп сураарда, болбоды. 21 Jе олорло jакшылажала jууктап келеткен байрамды мен кыйалта jогынаҥ Иеру��алимде öткÿрер учурлу, Кудайдыҥ табы болзо, слерге ойто буруларым дейле, Ефестеҥ jÿзÿп ийди. 22 Кесарияда бололо, Иерусалимге келди, серкпени уткыйла, Антиохия jаар барды. 23 Анда бир кезек jÿреле, jолго кöндÿкти. Галатия ороонды ла Фригияны ээчий-деечий табарып, ончо ÿренчиктердиҥ бÿдетен кÿÿн-санаазын тыҥыдып турды.\nAполлостыҥ Ефесте ле Aхаияда jарлыктаганы\n24 Ефеске Александрияда алтайлу Аполлос деп бир иудей келди. Аполлос чечен тилдÿ эр, Чийимдерди jакшы билер кижи болгон. 25 Ол, Кайраканныҥ jолыныҥ баштамызына ÿредилген бойы, Иоанныҥ креске тÿжÿретенин jÿк билип, тыныла кÿйÿп, Иисус керегинде чын-чике айдып ла ÿредип jÿрген. 26 Ол синагогада тидим айдып баштады. Оныйын угала, Прискилла ла Акила оны айлына кычырып, ого Кудайдыҥ jолын мынаҥ чике jартап бердилер. 27 Аполлос Ахаияга барарга турарда, карындаштар оны сергидип, андагы карындаштарга самаралар бичип, оны jуудып алзын деп сурадылар. Ол оноор jедип барала, Кудайдыҥ jакшылыгыла бÿде бергендерге кöп болушты. 28 Ол ончо улус алдында иудейлердиҥ шÿÿлтезин jектеп, Иисус — ол Христос деп, Чийимдерле чынын керелеп турган.\nAгaру 19\nПавел Ефесте\n1 Аполлос Коринфте болгон öйдö Павел тöҥ jерлерди öдöлö, Ефеске келди. Анда бир канча ÿренчиктер табала, 2 олордоҥ сурады — Кудайга бÿделе, Агару Тынды алындыгар ба? — Агару Тын барын укпадыс та — деп, олор каруу jандырдылар. 3 Айдарда, Павел сурады: — Слер канайда креске тÿшкенигер? — Бис Иоанныҥ крезине тÿшкенис — деп, олор каруу jандырдылар. 4 Павел айтты: — Иоанн улуска кинчектеригерди алынып, Кудайга баштаныгар деп айдып, олорды креске тÿжÿрген. Олорго кийнинеҥ келип jатканга — Иисуска бÿдÿгер деген. 5 Олор мыны угала, Иисус Кайраканныҥ адында креске тÿштилер. 6 Павел кол салып алкаарда, олорго Агару Тын тÿжÿп, öскö тилдерле эрмектенип, jарчы болуп айда бердилер. 7 Булар бастыразы он эки кире кижи болгон. 8 Павел синагогага кирип, Кудайдыҥ Каандыгы керегинде сöс блаажып ла бÿдÿндирип, ÿч айга тидим jарлыктаган. 9 Jе кезик улус катурканып, jуун алдында Кайраканныҥ jолын jамандап, бÿтпей барды. Айдарда, Павел олордоҥ jÿре берди. Ÿренчиктерди бойыла кожо алып, Тиранныҥ сургалында кажы ла кÿн эрмек-куучын öткÿрер болды. 10 Анайып эки jылдыҥ туркунына болды, оныҥ учун Асияда jаткан ончо иудейлер де, еллиндер де Кайраканныҥ сöзин уктылар. 11 Кудай дезе Павел ажыра саҥ башка кайкамчылу ийде-кÿчтÿ керектер jайаар болды. 12 Керек дезе, ол кийген арчуулдарды ла курларды алып, оору улуска тийгискенде, олор jазылып, кара jелбистер чыгып тургандар. 13 Оноҥ болгой неме билер бир кезик тенибер иудейлер де öзöкбуурында кара jелбистер бар улустыҥ алдында Иисус Кайраканныҥ адын адап, айдар болдылар: — Павел jарлыктаачы Иисустыҥ адыла слерге jакарып турубыс! 14 Булар иудей укту улу абыс Скеваныҥ jети уулы болгон. 15 Jе кара jелбис олорго айтты: — Иисусты билетен эдим, Павел де меге таныш, а слер кемдер? 16 Öзöк-буурында кара jелбистÿ кижи олорго чурап барала, ончолорыныҥ той-токпогын берди, олор байа айылдаҥ керек дезе куу-jылаҥаш ла каны-jини jайраган чыга jÿгÿрдилер. 17 Бу болгоны Ефесте jаткан ончо иудейлерге де, еллиндерге де угуларда, ончолорыныҥ коркыжы келди, Иисус Кайраканныҥ ады улуркадылды. 18 Кудайга бÿткендердеҥ кöп улус келип, бойлорыныҥ керектерин ачып ла jарлап турдылар. 19 Илбизиндеп jÿргендердиҥ тапту кöбизи тÿрбектерин чогуп, ончо улус кöзинче öртöдилер. Баазын чотоп кöрöрдö, бежен муҥ мöҥÿн акчага турар болды. 20 Кайраканныҥ сöзи анайып элбеде jайылып, кÿч алынып турды. 21 Мыныҥ кийнинде Павел Македония ла Ахаияны öдöлö, Иерусалимге барар деп, тынга баштадып шÿÿп, айтты: — Анда бололо, меге Римди де кöрöр керек. 22 Болушчыларыныҥ экÿзин — Тимофей ле Ерастты Македония jаар ийип, бойы кезек öйгö Асияда артып калды.\nЕфестеги тÿймеен\n23 Бу öйдö Кайраканныҥ jолына удура jаан тÿймеен болды. 24 Мöҥÿн эдимдердиҥ узы Димитрий деп кижи мöҥÿннеҥ Артемиданыҥ öргööзиниҥ сомдорын эдип, устарга jакшы иштеп алар арга берип турган. 25 Ол буларды ла андый ок öскö дö устарды jууйла, айтты: — Наjылар! Бу иштеҥ аргалу jадыныс камаандузын билеригер. 26 Кижиниҥ колыла эдилгени кудайлар эмес деп айдып, бу Павел бойыныҥ ÿредÿзиле jаҥыс та Ефесте эмес, jе Асия ичинде кöп улусты jаман керекке баштап алганын кöрÿп ле угуп jадыгар. 27 Биске оныҥ jеткер-чочыдузы jаҥыс та ижибисти кыйа кöрÿп баштаарында эмес, jе улу абакай кудай Артемиданыҥ öргööзин неге де бодобой баргылаар, бастыра Асия ла телекей бажырган кудайыс улу болгон учурын jылыйтар. 28 Мыны угала, олор казырланып, — Ефес Артемидазы улу! — деп, кыйгырыжа бердилер. 29 Кала кÿйбÿреп, Павелдиҥ эки jолдожын — Македонияныҥ улузын Гаий ле Аристархты тудуп, улус jуулатан jер jаар ончозы бир кижидий jÿткÿдилер. 30 Павел улустыҥ öзöгине барып кирейин деерде, ÿренчиктер оны божотпой турдылар. 31 Анайда ок Асияныҥ кезик jаандары, Павелдиҥ наjылары, ого улус ийип, jуунга барбазын деп сурадылар. 32 Ол öйдö бирÿзи бир, экинчизи эки деп кыйгырыжып турды, нениҥ учун дезе jуунныҥ аайы-бажы jок болгон. Не керектÿ jуулганын кöбизи билбес те болгон. 33 Ол тушта иудейлер Александр деп кижини ичкери чыгаргандар. Кезиктери улус ортодоҥ ого jöп айдып турдылар. Александр колыла jаҥып, улуска сöс айдарга сананды. 34 Jе ол иудей кижи болгонын билеле, ончозы бир ÿнле: «Ефес Артемидазы улу!» — деп, кыйгырыжып чыкты. Мынайда эки саат кире кыйгырдылар. 35 Каланыҥ качызы олорды токунадала, айтты: — Ефес эрлери! Ефес кала улу Артемиданыҥ ла теҥеридеҥ тÿшкен оныҥ сÿр-кебериниҥ коручызы болгонын ак-jарыкта кем билбес? 36 Мында блааш-тартыш jок болзо, слерге токыналу болор, изÿ тарыйын неме этпес керек. 37 Слер дезе öргööни де тонобогон, абакай кудайысты да jамандабаган бу эрлерди экелдигер. 38 Димитрий ле оныла кожо öскö дö устар кем кижиге комудалду болзо, jаргы ла проконсулдар бар бой-бойлоры��а комудазын. 39 База кандый-бир неме бедиреп турган болзогор, оныгар учурлу jуунда кöрÿлер. 40 Бу jуун учун актанып болбозыс, бир де шылтак jокко бÿгÿн болгон тÿймеен учун бисти бурулаар чочыду бар. Мынайда айдала, ол jуулган улусты божодып ийди.\nAгaру 20\nПавел Македония ла Грецияда\n1 Тÿймеен токтоордо, Павел ÿренчиктерди алдырып, олорды ÿредип jакыйла, jакшылажып, Македония jаар атанды. 2 Андагы jерлерди öдÿп, бÿдÿп тургандарды кöп сöстöрлö тыҥыдып, Елладага келди. 3 Анда ÿч ай jÿрÿп, Македонияла бурулар деп шÿÿди, нениҥ учун дезе ол Сирия jаар jÿзÿп баратса, иудейлер оны öлтÿрерге тургандар. 4 Оны Верияныҥ кижизи Пирр уулы Сосипатр, Фессалоникадаҥ Аристарх ла Секунд, Дервияныҥ кижизи Гаий, Тимофей, Асиядаҥ Тихик ле Трофим ÿйдежип jÿргендер. 5 Олор озолоп барала, бисти Троадада сакыгандар. 6 Бис дезе, ачыбаган калаш быжырып jийтен кÿндердиҥ кийнинде Филиппыдаҥ jÿзÿп чыгала, беш кÿннеҥ олорго Троадага jедип бардыс. Анда jети кÿн jÿрдис.\nПавелдиҥ уулды тиргискени\n7 Суббот кÿнниҥ кийнинде ÿренчиктер калаш сындырарга jуулышты. Эртезинде атанар деп, Павел олорло эрмектежип, тÿн ортозына jетире сöс айтты. 8 Бис jуулган ÿстиндеги кыпта кöп jарыткыш кÿйÿп турган. 9 Павелдиҥ эрмек-куучыны удап барадарда, кöзнöктö Евтих деп бир уул ÿргÿлеп отурган. Учында уйкуга jыга соктырып, ÿчинчи каттаҥ аҥтарыла берди. Оны jердеҥ кöдÿрдилер; ол божоп калтыр. 10 Павел тÿжÿп, оныҥ ÿстине jаба jадып, айтты: — Тÿймешпегер, оныҥ jулазы бойында. 11 Öрö чыгып, калаш сындырып, ажанды; таҥ атканча тапту эрмектежеле, jолго кöндÿкти. 12 Бу тужында уулды эзен-амыр бойын экелип, айдыжы jок сÿÿнип, токунап калдылар.\nТроаданаҥ Милет jаар jорыктаганы\n13 Бис дезе керепле Асс jаар озо jÿстис. Павелди анда отургызып аларга турганыс, ол бойы оноор jойу барар деп шÿÿп, анайда jакарган. 14 Биске ол Асста туштаарда, оны керепке алып, Митилинага келдис. 15 Оноортынаҥ jÿзÿп чыгала, эртезинде Хиоско теҥдештис, соҥы кÿн дезе Самоско jеттис, база бир кÿннеҥ Милетке келдис. 16 Асияда саадап калбаска, Павел Ефести табарбас деп шÿÿген. Ол, аргалу болзо, Беженинчи дейтен кÿнде Иерусалимде болорго бачымдап турган.\nСеркпедеги jаандарла айрылышканы\n17 Павел Милеттеҥ Ефес jаар улус ийип, серкпедеги jаандарды бойына алдырды. 18 Олор jедип келерде, айтты: — Асия келгели, баштапкы кÿннеҥ ала слерле кожо кажы ла кÿн канайда jÿргенимди билеригер 19 бастыра бойым jобожып, кöстиҥ jажын тöгÿп, иудейлердиҥ кара санаазынаҥ улам меге jедишкен ченелтелерди öдÿп, Кайраканга иштедим. 20 Слерге не де керегинде jарлыктагамда, слерди ончо улус алдында ла айылдар сайын неге де ÿреткемде, тузалу бир неме божотподым. 21 Кудайга баштанатаны, Иисус Христос Кайраканыска бÿдетени керегинде канайып иудейлерге, анайып еллиндерге де кереледим. 22 Jе бат, эмди Тынныҥ кÿÿнине багып, Иерусалим jаар jÿрÿп отурым, анда меге не туштаарын билбей jадып. 23 Билетеним jаҥыс мени кынjы ла ачу-коро�� сакып jат деп айдып, Агару Тын ончо калалар сайын меге керелейт. 24 Jе мен jÿрÿмимди эмеш те баалабай jадым, Иисус Кайраканнаҥ алган ижимди ле керегимди — Кудайдыҥ улу jакшылыгыныҥ Сÿÿнчилÿ Jарын jарлыктайтанын бÿдÿрип божодотон ло болзом. 25 Каандыкты jарлыктап, ортогордо базып jÿрген бойымныҥ чырайымды кемигер де база кöрбöс деп, эмди мен билерим. 26 Оныҥ учун бÿгÿн слерге керелеп турум: ончозыныҥ канынаҥ мен ару, 27 нениҥ учун дезе, бир де jажырбай, Кудайдыҥ амадузын слерге jарлыктагам. 28 Бойыгарды ла ончо ÿÿрди чеберлеп корыгар! Кÿдÿчилер ÿÿрин кичеегени чилеп, слер де Бойыныҥ каныла Ол jööгöн Кудайдыҥ Серкпезин — Агару Тын слерди ондо jааны эдип туткан Серкпени кичеегер. 29 Jÿре берзем, слерге казыр бöрÿлер кирип, ÿÿрге килебезин билерим. 30 Ÿренчиктерди баштап алып, бойыныҥ кийнинеҥ апарарга, кÿн-тескери неме айдар улус слердиҥ де ортогордоҥ табылар. 31 Оныҥ учун ойгу болугар! Ÿч jылга кажыгарды ла кöстиҥ jажыла тÿн-тÿш токтобой ÿреткенимди ундыбагар. 32 Эмди слерди, карындаштар, Кудайдыҥ ла Оныҥ сöзиниҥ jакшылыгы алдына тургузып jадым. Ол слерди тыҥыдар ла бойын Кудайга берген улус ортодо энчи берер аргалу. 33 Мен кемнеҥ де мöҥÿн де, алтын да, кийим де алайын дебедим. 34 Меге ле мениле кожо jÿрген улуска керектÿ немелерди бу кызыл колымныҥ кÿчиле иштеп алганымды бойыгар билеригер. 35 Мынайда иштеп, аргачыдал jок улусты jöмööр керек, Иисус Кайраканныҥ Бойыныҥ «Алып турганы эмес, берип турганы оноҥ артык кежиктÿ» деген сöзин ундыбас керек деп, слерге ончо jанынаҥ кöргÿстим. 36 Мынайда айдала, ол чöгöдöп, олорло кожо мÿргÿди. 37 Ончолоры ыйлап, Павелдиҥ мойнына артылып, оны окшоп турдылар. 38 Анчада ла чырайымды база кöрбöзигер дегенине санааркадылар. Оноҥ оны керепке jетире ÿйдежип койдылар.\nAгaру 21\nИерусалим jаар jолдо\n1 Олордоҥ айрылып, jÿзÿп чыгала, кöнÿ jолло Коско, эртезинде Родоско, оноортынаҥ Патарага келдис. 2 Финикия jаар барып jаткан кереп таап, ого отурып, jÿзÿп ийдис. 3 Кипр кöрÿнип келерде, оны тÿштÿктей öттис, Сирия jаар ууланып, Тирдиҥ jарадына токтодыс, нениҥ учун дезе анда керептиҥ кожын тÿжÿрер керек болгон. 4 Ÿренчиктер табала, олордо jети кондыбыс. Олор Павелди Иерусалим барбазын деп, Тынла айдыжып турдылар. 5 Бу кÿндерди öткÿреле, чыгып бардыс. Бисти ончолоры ÿйлериле, бала-барказыла кожо керек дезе каланыҥ ары jанына jетире ÿйдештилер. Талайдыҥ jарадында чöгöдöп, мÿргÿдис. 6 Бой-бойысла jакшылажала, керепке отурдыс, олор дезе айлына jандылар. 7 Jÿзÿп божойло, Тирдеҥ Птолемаидага jедип келдис. Анда карындаштарды уткыйла, олордо бир кондыбыс. 8 Эртезинде атанып, Кесарияга келдис. Сÿÿнчилÿ Jардыҥ jарлыкчызы, jети болушчыныҥ бирÿзи Филипп-эшке кирип, ондо артып калдыс. 9 Ол Кудайдыҥ сöзин jарлап jÿрген тöрт кысту болгон. 10 Анда кöп кÿндерге саадап калдыс. Бу öйдö Иудейдеҥ Агав деп бир jарчы келди. 11 Биске кирип, Павелдиҥ курын алала, бойыныҥ колы-будын кÿлÿп, айтты: — Агару Тын ��ынайда айдат «Бу курдыҥ ээзи болгон эрди иудейлер Иерусалимде мынайда ок кÿлÿйле, кара jаҥдулардыҥ колына берер». 12 Мыны угала, бис те, jербойыныҥ да улузы Павелди Иерусалим барбазын деп сурадыбыс. 13 Jе Павел каруу jандырды: — Слер кайттыгар? Сыктажып, jÿрегимди шыркалап, канайып туругар? Мен кÿлÿдердеҥ болгой, Иисус Кайраканныҥ ады учун Иерусалимде öлöргö дö белен. 14 Ол jöпкö кирбей турарда, бис токунап, — Кайраканныҥ табы болгой — дештис. 15 Бу кÿндердиҥ кийнинде шыйдынала, Иерусалим бардыс. 16 Кесариядаҥ бисле кожо ÿренчиктердиҥ кезиги барып, Мнасонэшке токтоорго, бисти ого апаргандар. Ол эртеги ÿренчиктердиҥ бирÿзи, Кипрдиҥ кижизи, болгон.\nИерусалимде\n17 Иерусалимге келеристе, карындаштар бисти сÿÿнчилÿ уткыды. 18 Эртезинде Павел бисле кожо Иаковко барды. Серкпедеги jаандар база ончозы келди. 19 Павел олорды уткыйла, оныҥ иштеп jÿргениле кара jаҥдулар ортодо Кудай нени jайаганын jÿргеери айда берди. 20 Мыны угала, олор Кудайды алкап, Павелге айттылар — Кöрÿп туруҥ ба, карындаш, иудейлердеҥ канча тÿмен кижи Кудайга бÿткенин, олор ончозы Jасакка jайылган улус. 21 Кара jаҥдулар ортодо jаткан ончо иудейлерди балдарын томдобозын, чÿм-jаҥдарла jÿрбезин деп, Моисейдиҥ Jасагынаҥ туура барарына ÿредип тургаҥ деп, сен керегинде олорго айткандар. 22 Айдарда, бис канайдалы? Улус jуулатан эмтир, олор сени келген деп, угуп ийер эмей. 23 Сен бистиҥ айтканыбысча эт. Бисте Кудайга черттÿ тöрт кижи бар. 24 Олорды алып, кожо арутал, баштарын кайчылап алзын деп, олор учун тöлöп бер. Ол тушта сен керегинде олордыҥ укканы чын эмес, сен бойыҥ да Jасакты бÿдÿрип jÿргенчеҥ деп, ончозы билип алар. 25 Кудайга бÿткен кара jаҥдулар керегинде айткажын, олорго бис самара ийип, чалуларга тайганныҥ эдин, кан, бууп öлтÿрген тындуныҥ эдин jибей, балыр jÿрÿм jÿрбей, бойлорын чеберлезин деп jакыганыс. 26 Айдарда, Павел бу улусты алып, олорло кожо аруталды. Эртезинде Öргööгö кирип, аруталыштыҥ кÿндери качан туузыларын ла олордыҥ кажызы ла учун качан тайылга эдилерин jарлады.\nПавелди каруулга алганы\n27 Аруталыштыҥ jети кÿни туузылып jадарда, Асияныҥ иудейлери Павелди Öргööдö кöрöлö, улусты тÿймедип, оны тудала, 28 кыйгырыжа бердилер: — Израильдиҥ эрлери, болужыгар! Бу кижи кайда ла ончо улусты калыкка, Jасакка ла бу jерге удура ÿредип туру. Эм болбосто Öргööгö еллиндерди кийдирип, бу агару jерди быртыткан. 29 Олор мыныҥ алдында калада оныла кожо Ефестиҥ Трофим деп кижизи jÿргенин кöргöндöр, оныҥ учун Павел оны Öргööгö кийдирген деп санангандар. 30 Кала кöдÿрези кöйлöп чыкты, кöп улус jÿгÿрижип келди. Павелди тудала, Öргööдöҥ мынаар алып чыктылар, ол ло тарый эжиктерди бöктöп ийдилер. 31 Олор Павелди öлтÿрерге турарда, бастыра Иерусалим тÿймеп jат деп, рим черÿчилдердиҥ муҥ бажына табыш jетти. 32 Ол тургуза ла jуучылдарды ла jÿс баштарын алып, олор jаар ууланды. Муҥ бажын ла jуучылдарды кöрöлö, Павелди сокпой бардылар. 33 Айдард��, муҥ бажы Павелге базып келеле, оны каруулга алып, эки кынjыла кынjылазын деп jакарды, ол кем, нени эткен деп сурады. 34 Улус аразынаҥ бирÿзи бир, экинчизи эки деп, кыйгырыжып турдылар. Тал-табыштаҥ улам чынын билбей салала, ол Павелди шибееге апарзын деп jакарды. 35 Павел шибеениҥ текпижинде болордо, улуска кыстадып, jуучылдарга оны кол бажына алып апарарга келишти. 36 Кöп улус кийнинеҥ ээчий барып, — Оны öлтÿрер! — деп, кыйгырыжып турган. 37 Шибееге кирер алдында Павел муҥ бажына айтты: — Сеге бир неме айдарга jараар ба? — Сен гректеп билериҥ бе? — деп, онызы айтты. — 38 Айдарда, jуукта jаҥы тÿймеен баштап, тöрт муҥ тонокчыны куба чöлгö алып чыккан Египеттиҥ кижизи сен болорыҥ ба? 39 Павел каруу jандырды: — Мен — иудей, Киликияныҥ тапту jарлу калазы Тарстыҥ кижизи. Улуска баштанарга jöбиҥ бер деп, сени сурап турум. 40 Муҥ бажы jöбин берди. Павел текпиште туруп, улуска колын jаҥыды. Ыҥ-шыҥ боло берерде, олорго еврейлеп айдып баштады.\nAгaру 22\nПавел Иерусалимниҥ еврейлерине баштанганы\n1 — Эрлер, карындаштар ла адалар! Эмди слердиҥ алдыгарда бойымды корулап айдарымды угугар. 2 Павел еврейлеп баштанганын угала, там тымыдылар. 3 Ол айтты: — Мен — Киликиядагы Тарста туулган, jе бу калада сургадылган иудей. Мениҥ ÿредÿчим Гамалиил болгон, ол мени адалардыҥ Jасагына быжу ÿреткен. Бÿгÿнги слер чилеп, Кудайга кичеенип беринип jÿрÿм. 4 Мен Кайраканныҥ jолын тыҥ истегем, эр де, ÿй де улусты кижендеп, тÿрмелегем. 5 Мынайып jÿргенимди улу абыс ла ончо jаандар керелеп айдар. Олордоҥ Дамасктагы карындаштарга самаралар алала, анда болгон улусты кижендеп, кезедерге Иерусалимге экелейин деп, барып jаткам. 6 Мен jолдо тужымда, Дамаскка jууктап келедеримде, тал-тÿш киреде кенетийин теҥеридеҥ мени эбире улу jарык чалыдып ийген. 7 Jерге jыгылып, «Савл, Савл, Мени не истежип туруҥ?» — деп, меге айткан ÿн уккам. 8 «Сен кем, Кайракан?» — деп, мен сурагам. «Мен — сен истеечи Назаретте jерлÿ Иисус» — деп, Ол каруу jандырган. 9 Мениле кожо jÿргендер jарыкты кöргöн, jе меге Айдаачыныҥ ÿнин укпаган. 10 «Мен нени эдейин, Кайракан?» — деп сурагам. Кайракан дезе айткан «Туруп, Дамаск бар. Анда сени этсин деп темдектелгени ончозы айдылар». 11 Байагы jаркыннаҥ улам нени де кöрбöгöм, jолдошторым мени jединип, Дамаскка экелгендер. 12 Jасакла jÿрген, jербойыныҥ ончо иудейлери ортодо jакшы ады чыккан Анания деп бир эр 13 меге келип, jууктай базып, айткан: «Савл карындаш, кöзиҥ ачылзын!» Бу ла тарый оны кöрÿп ийгем. 14 Ол айткан: «Сени ада-öбöкöлöристиҥ Кудайы талдап алган, Оныҥ табын билип алзын, Актуны кöрÿп, Оныҥ ÿнин Бойынаҥ уксын деп. 15 Сен нени кöргöниҥ ле нени укканыҥ керегинде ончо улус алдында Ого керечи болорыҥ. 16 Эмди не табыланып туруҥ? Туруп, креске тÿшкен бол, Оныҥ адын бойыҥа кычырып, кинчектериҥ ташталзын деп сура». 17 Мен Иерусалимге бурулып, Öргööдö мÿргÿп турала, кöрÿлтеге алдырып, 18 Кайраканды кöрÿп ийгем. Ол меге айткан: «Jылгырлап, Иерусалимнеҥ капшай чыгып бар, нениҥ учун дезе олор Мен керегинде кереҥди jуутпас». 19 Мен айткам «Кайракан, Сеге бÿткендерди тÿрмелеп, синагогаларда сокконымды олор билер. 20 Сениҥ керечиҥ Стефанныҥ каны тöгÿлип турарда, мен бойым анда ок туруп, мыны jарадып, оны öлтÿрип jаткан улустыҥ кийимин каруулдагам». 21 Кайракан меге айткан «Бар, Мен сени ыраакка, кара jаҥдуларга ийерим».\nПавел — Римниҥ кижизи\n22 Олор Павелди бого jетире уктылар, jе бу сöстöрдиҥ кийнинде кыйгырыжа бердилер: — Jер-ÿстинде мындый кижи jок болзын! Ого jÿрерге jарабас! 23 Олор кыйгырыжып, кийимдерин мергедеп, кейге тоозын чачып турдылар. 24 Олордыҥ Павелге мынайда кыйгырыжып турганыныҥ шылтагын билерге, оны шибееге кийдирип, камчылап туруп шылазын деп, муҥ бажы jакарды. 25 Jе Павелди кайышла кере тартып ийерде, ол анда турган jÿс бажына айтты: — Римниҥ кижизин, jетпезине jаргы jогынаҥ, камчылаарга слерге jараар ба? 26 Jÿс бажы мыны угала, муҥ бажына базып келип, jетирди — Нени эдейин деп тургаҥ? Бу кижи — Римниҥ кижизи. 27 Айдарда, муҥ бажы Павелге базып келеле, сурады: — Айт меге, сен Римниҥ кижизи бе? — Эйе — деп, ол каруу jандырды. 28 Муҥ бажы айтты: — Римниҥ кижизи болорго, мен jаан акча тöлöгöм. — Мен дезе Римниҥ кижизи болуп туулгам — деп, Павел айтты. 29 Бу ла тушта оны кыйнайын дегендер оноҥ jана болдылар. Муҥ бажы дезе, Римниҥ кижизин кынjылаганын билеле, коркый берди. 30 Эртезинде иудейлер Павелди не деп бурулап турганын чокым билип аларга, оны кынjыдаҥ jайымдады. Улу абыстарды ла ончо оток-кÿреени jуулзын деп jакарып, Павелди экелеле, олордыҥ алдына тургусты.\nAгaру 23\nПавел оток-кÿрее алдында\n1 Оток-кÿреениҥ улузына чике кöрÿп, Павел айтты: — Эрлер, карындаштар! Мен бÿгÿнге jетире Кудайдыҥ алдында jÿрегим ачык jÿргем. 2 Улу абыс Анания дезе Павелге коштой турган улуска: — Оныҥ эрдине согыгар — деди. 3 Айдарда, Павел ого айтты: — Сени Кудай согор! Тыштыҥ сениҥ ак, ичиҥ кара. Сен Jасакла jаргылаарга отурып jадыҥ, бойыҥ дезе, Jасакты бузып, мени соктырып jадыҥ. 4 Коштой тургандар айдышты: — Кудайдыҥ улу абызын jамандап туруҥ ба? 5 Павел каруу jандырды: — Карындаштар, оны улу абыс деп билбедим. Бичилген сöс бар: «Калыктыҥ башчызын jаман айтпа». 6 Мындагы улустыҥ бир jарымы саддукейлер, экинчи jарымы фарисейлер деп билеле, Павел оток-кÿрееде тыҥыда айда берди: — Эрлер, карындаштар! Мен фарисей, фарисей уулы. Мени öлгöндöр тирилерине иженип jÿргеним учун jаргылап jадылар. 7 Ол мынайда айдарда, фарисейлер ле саддукейлер ортодо ööнбöкöн чыгып, jуун бöлÿне берди: 8 саддукейлер тирилиш jок, ангел де, тын да jок дейтен, фарисейлер дезе бу ончозы бар дейтен. 9 Jаан кыйгы-кышкы чыкты. Фарисейлер jанынаҥ бичикчилер öрö туруп, сöс блаажып, айдып турдылар: — Бу кижидеҥ jаман неме таппай турубыс. Ого тын эмезе ангел айткан болзо, не болор? 10 Ööн-бöкöн кöҥжип турарда, муҥ бажы Павелди jара тарткылап ийеринеҥ айап, jуучылдарды тöмöн тÿшсин, Паве��ди олордыҥ ортозынаҥ алып, шибееге апарсын деп jакарды. 11 Эртезинде тÿнде Кайракан Павелге кöрÿнип, айтты: — Jалтанба, Мен керегинде Иерусалимде керелегениҥ чилеп, сеге Римде де керелеер керек.\nИудейлердиҥ jöптöжÿзи\n12 Таҥ адарда, иудейлер jöптöжип, Павелдиҥ бажын баспайынча курсак jибес, неме ичпес болуп чертендилер. 13 Анайып чертенгендери тöртöннöҥ ажыра кижи болгон. 14 Олор улу абыстарга ла jаандарга келип, айттылар: — Павелдиҥ бажын баспайынчабыс неме jибес болуп бойлорыс ортодо чертендис. 15 Анайдарда, слер оток-кÿрееле кожо оныҥ керегин чикелей кöрööчи болуп, оны слерге экелзин деп, бÿгÿн ок муҥ бажын сурагар. Бис дезе, ол jууктаарга jеткелекте, оны öлтÿрерге белен. 16 Бу туйка jöптöжÿ керегинде Павелдиҥ jеени угала келип, шибееге кирип, ого тил jетирди. 17 Павел jÿс бажыныҥ бирÿзин бойына кычырып, айтты: — Бу уулды муҥ бажына апар, оныҥ ого айдар сöзи бар. 18 Онызы уулды муҥ бажына экелип, айтты: — Кижендÿ Павел мени бойына кычырып алала, бу уулды сеге экелзин деп сураган, оныҥ сеге айдар сöзи бар. 19 Муҥ бажы уулды колынаҥ алып, туура jединеле, сурады: — Сен меге нени айдайын деген эдиҥ? 20 Онызы каруу jандырды: — Павелдиҥ керегин чикелей кöрööчи болуп, эртен оны отоккÿрееге экелзин деп, иудейлер сени сураарга эрмектежип алган. 21 Jе сен олорды укпа, олордыҥ тöртöннöҥ ажыра кижизи Павелди тозуп алган. Оныҥ бажын баспайынча курсак jибес, неме ичпес болуп бойлоры ортодо чертенген. Эмди олор белен, сениҥ jакаруҥды сакып jадылар. 22 Айдарда, муҥ бажы уулды божодып, jакарды: — Мыны меге угусканыҥды кижиге айтпа.\nПавелди Кесария jаар аткарганы\n23 Оноҥ jÿс бажыныҥ экÿзин алдырала, айтты: — Тогус саат эҥирде Кесария jаар барзын деп, эки jÿс jуучылды, атту jетен черÿчилди ле эки jÿс адучыны белетеп койыгар. 24 Анайда ок Павелди миндиреле, башчы Феликске эзен-амыр jетирерге кош тартар мал беригер. 25 Мынаҥ башка, мындый самара бичиди 26 «Клавдий Лисий улу башчы Феликске эзен-амырын jетирип туру! 27 Бу кижини иудейлер тудала, öлтÿрерге jаткан. Мен jуучылдарла келип, ол Римниҥ кижизи деп билеле, оны аргадап, 28 не деп бурулап турганын билерге, олордыҥ оток-кÿреезине экелдим. 29 Олордыҥ jасагы jанынаҥ бир кезик сурактарла jöпсинбегени учун оны бурулап турган эмтир. Jе оны öлтÿргедий эмезе тÿрмелегедий бир де буру jок болуптыр. 30 Бу кижини öлтÿрерге турган деп, меге табыш jедерде, оны сеге ылтам ийдим. Бурулаачы улусты да сениҥ алдыҥда ого удура айтсын деп jакардым. Су-кадык jÿр». 31 Jуучылдар jакаруны бÿдÿрерге, Павелди тÿнде Антипатридага апардылар. 32 Эртезинде оны атту улусла аткарып, бойлоры шибееге бурулдылар. 33 Атту улус Кесарияга келип, башчыга самараны jетирип, Павелди табыштырып бердилер. 34 Башчы самараны кычырала, ол кажы jердиҥ деп сурады. Киликиядаҥ деп угала, айтты: 35 — Бурулаачы улузыҥ келзе, сени сурап угарым. Оноҥ Павелди Иродтыҥ öргööзинде каруулда тутсын деп jакарды.\nAгaру 24\nПавелди бурула��аны\n1 Беш кÿнниҥ бажында улу абыс Анания бир кезик jаандарла, сöс айдып билеечи кандый да Тертулл деп кижиле кожо келип, башчы алдына Павелге комудал угустылар. 2-3 Оны алдырып келерде, Тертулл бурулашты баштап, мынайда айтты: — Айланайын, Феликс! Сениҥ шылтууҥда орооныс амыр-энчÿ jадыры, бу калыктыҥ jÿрÿмин jарандырарга сен кöпти эдип jадыҥ. Оны бис ончо jанынаҥ jарадып, сеге кайда ла алкыш-быйанысты айдадыс. 4 Jе сени база jоботпоско, биске буурсак бойыҥ, айтканысты кыскарта уксын деп, сурап турубыс. 5 Бу кижи булгак чыгараачы, ол телекейде jуртаган ончо иудейлер ортодо тÿймеен кöдÿрип, назорейлердиҥ кыймыгузын башкарып турганыныҥ jартына чыктыс. 6 Оноҥ болгой Öргööни быjарсыдарга тидинген, jе оны тудуп алганыс. Оны бистиҥ jасакла jаргылаарга сананган эдибис, 7 jе муҥ бажы Лисий келип, бу кижини бистеҥ албанла айрып, бурулаачы улузын база сеге барзын деп jакарган. 8 Оны шылайла, не деп бурулап турганысты оныҥ бойынаҥ билип алар аргаҥ бар. 9 — Эйе, андый — дешкилеп, иудейлер оныҥ бурулап айтканын лаптадылар.\nРимниҥ башчызы алдында Павелдиҥ айткан сöзи\n10 Айтсын деп, башчы Павелге им-темдек кöргÿзерде, ол каруу jандырды: — Бу калыкты узак jылдарга чындык jаргылап келгениҥди билип, керегимди сÿÿнип корулаарым. 11 Кудайга бажырарга Иерусалимге келгеним он эки кÿн öтпöгöнин билип алар аргаҥ бар. 12 Öргööдö дö, синагогаларда да, кала да ичинде кандый бир кижиле сöс блаажып эмезе калыкты кÿйбÿредип турганымды олор кöрбöгöн. 13 Эмди мени не деп бурулап тургандарыныҥ чынын сеге керелеп болбой jадылар. 14 Jе мен Jасакта ла jарчылардыҥ чийиминде айдылганына ончозына бÿдÿп, олор тöгÿн деп адап турган ÿредÿле адаларыстыҥ Кудайына иштеп jÿргеним чын деп, сеге ачыгынча айдып турум. 15 Мен олор чылап ок, актулар да, акту эместер де тирилерине бÿдÿп, Кудайга иженедим. 16 Оныҥ учун бойым да Кудайдыҥ ла улустыҥ алдында jаантайын jÿрегим ачык jÿрейин деп кичеенедим. 17 Узак jылдардыҥ кийнинде калыгыма быйан jетирейин, берÿ эдейин деп, Иерусалимге бурулгам. 18 Бу тужында мени Öргööдö аруталып калганымды кöргöндöр. Анда калык та, тал-табыш та jок болгон. 19 Мени кöргöн улус дезе Асияныҥ кандый да иудейлери. Меге удура айдары бар болзо, олор мында сениҥ алдыҥда туруп, мени бурулаар учурлу болгон. 20 Ол эмезе оток-кÿрее алдында турарымда, менеҥ не jазык тапкандарын бойлоры айтсын. 21 Айса болзо, олордыҥ öзöгинде туруп, тыҥ ÿнденип, öлгöндöрдиҥ тирилери керегинде айткан сöзим учун jаргылап jадыгар? 22 Jе Феликс, бу Jол керегинде чикелей билер бойы, олордыҥ керегин туура салып, айтты: — Муҥ бажы Лисий келзе, слердиҥ керегеерди кöрöрим. 23 Ол Павелди каруулдазын, jе бир эмеш jай берип, jуук улузыныҥ кемизине де оны кичеерин буудактабазын деп, jÿс бажына jакарды. 24 Бир канча кÿнниҥ бажында Феликс иудей укту Друзилла деп абакайыла кожо келип, Павелди алдырала, оныҥ Христос Иисуска бÿдетени керегинде айтканын угуп турган. 25 Jе Павел чындык, тудунатаны ла келер jаргы керегинде айдып турарда, Феликстиҥ коркыжы келип, айтты: — Эмди бар, керек болзоҥ, сени бойыма алдырып аларым. 26 Бу ла öйдö ол Павел ого акча берер деп иженген. Оныҥ да учун ого улам сайын улус ийип, эрмектежип турган. 27 Jе эки jылдаҥ Феликсти Порций Фест солыган. Феликс иудейлердиҥ кÿÿнин jандырбаска, Павелди каруулда артырып койгон.\nAгaру 25\nПавел каганныҥ jаргызын некегени\n1 Башчыныҥ jамызына тургалы ÿч кÿнниҥ бажында Фест Кесариядаҥ Иерусалим jаар атанды. 2-3 Иерусалимде улу абыстар ла иудейлердиҥ баштапкы болгон улузы Павелди бурулап, ого комудал угустылар. Быйан эдип, оны Иерусалимге алдыртсын деп сурап, Фестти бÿдÿндирип турдылар. Бойлоры дезе Павелди jолдо тозоло öлтÿрер болуп эрмектежип алгандар. 4 Фест каруу jандырды: — Павелди Кесарияда каруулда туткылап jат, мен бойым да удабас оноор атанарым. 5 Аргалу дегенигер мениле кожо атансын, ол кижиниҥ jаманы бар болзо, оны бурулазын. 6 Олордо сегис-он кÿн кире jÿреле, Фест Кесарияга бурулды. Эртезинде jаргычыныҥ jерине отурып, Павелди экелзин деп jакарды. 7 Ол кирип келерде, Иерусалимнеҥ келген иудейлер оны чуҥдап, кöп лö кату бурулап, jе оныҥ чынын керелеп болбой турдылар. 8 Павел дезе, бойын корулап, мынайда айтты: — Мен иудейлердиҥ Jасагына да удура, Öргööгö дö удура, каганга да удура бир де jазык этпедим. 9 Фест иудейлердиҥ кÿÿнин jандырбаска Павелдеҥ сурады: — Иерусалим барадыҥ эмеш пе, мениҥ турушканымла бу бурулаштар jанынаҥ сеге jаргыныҥ jöбин чыгарсын деп? 10 Jе Павел айтты: — Мен каганныҥ jаргызы алдында турум, мен мында ок jаргыладар учурлу. Иудейлерге мениҥ бир jаманым jетпеген, онызын сен jакшы билериҥ. 11 Мен акту эмес болзом, öлÿмге тургадый кандый бир неме эткен болзом, öлÿмнеҥ кыйыжарга турганым jок. Jе бу улустыҥ бурулажында чын jок болзо, кÿÿнине болуп мени олорго кемниҥ де берер аргазы jок. Каганныҥ jаргызын некеп турум! 12 Айдарда, Фест бойыныҥ оток-кÿреезиле шÿÿжип, каруу jандырды: — Каганныҥ jаргызын некеген эдиҥ, каганга ок атанарыҥ.\nПавел öгриппа-каанныҥ алдында\n13 Бир канча кÿнниҥ бажында Кесарияга Фестти уткыырга Агриппа-каан ла Вереника келди. 14 Анда олор узак jÿрген учун, Фест каанга Павелдиҥ керегин jетирип, айтты: — Феликс мында каруулда кандый да бир кижини артырып койгон. 15 Мен Иерусалимде болорымда, иудей улу абыстар ла jаандар комудал угузып, оны jаргылазын деп некегендер. 16 Jе мен олорго каруу jандырдым «Öскö улустыҥ кÿÿнине болуп кижини jаргылаар jаҥ Римниҥ кижилеринде jок. Озо баштап бурулаткан кижи бурулаачы улусла кöстöжип, бурулашка удура коруланар арга алар учурлу». 17 Оныҥ учун олор мениле кожо бери келерде, мен удатпай, эртезинде ок jаргычыныҥ jерине отурып, байа кижини экелзин деп jакардым. 18 Бурулаачы улус оны чуҥдай алып, мениҥ сананганымча, jаман керек эткен деп бурулап айтпадылар. 19 Jе олор акту бойлорыныҥ Кудай jаҥын jаҥдайтаны ла öлÿп калган канд��й да бир Иисус керегинде оныла кандый да сöс блаашкандар, айла Павел Оны тирÿ деп, чынын керелеп турган. 20 Бу сурактыҥ аайына чыгарында кÿчсинип, ол Иерусалим барып, бу jанынаҥ анда jаргыладарга туру эмеш пе деп сурадым. 21 Jе Павел керегин Август кöрзин деп некеген учун оны каганга ийгенчем, каруулда тутсын деп jакардым. 22 Агриппа Фестке айтты: — Ол кижини мен бойым да угар кÿÿним бар. — Эртен ле оны угарыҥ — деп, Фест каруу jандырды. 23 Эртезинде Агриппа ла Вереника улуркаган келип, муҥ бажы бийлериле, каланыҥ jарлу улузыла кожо jаргы эдер jерге кирерде, Фесттиҥ jакарузыла Павелди экелдилер. 24 Фест айтты: — Агриппа-каан ла бисле кожо мында отурган эрлер! Иерусалимде де, мында да меге сÿрекей кöп иудейлер келип, ого комудал угускан кижини кöрÿп туругар. Олор кыйгырыжып, ол jÿрбес учурлу дешкендер. 25 Jе ол öлÿмге тургадый бир де неме этпегенин билип ийгем, бойы Августтыҥ jаргызын некеген учун оны ийер деп шÿÿгем. 26 Ол керегинде мениҥ каганга чокым бичиирим jок, оныҥ учун шиҥдеп кöрöлö, бичиир неме болзын деп, оны слердиҥ алдыгарга, анчада ла сениҥ алдыҥа, Агриппа-каан, тургустым. 27 Мен бодозом, кижендÿни бурузын кöргÿспей ийерге jарабас.\nAгaру 26\nПавелдиҥ öгриппа-каан алдында айткан сöзи\n1 Агриппа Павелге айтты: — Сеге бойыҥ учун айдар jöп берилип jат. Айдарда, Павел колын сунуп, бойын корулаачы сöзин айда берди 2 — Агриппа-каан! Иудейлердиҥ ончо бурулажына удура бÿгÿн сениҥ алдыҥда коруланар аргам бар учун бойымды кежиктÿ кижи деп бодойдым, 3 анчада ла сен иудейлердиҥ ончо чÿм-jаҥдарын ла блааш-тартышту шÿÿлтелерин jакшы билер кижи учун. Оныҥ учун мени чыдажып ук деп, сени сурап турум. 4 Озо Иерусалимде калыгым öзöгинде öткöн jÿрÿмимди jиит туштаҥ ала ончо иудейлер билер. 5 Олор мен керегинде туку качаннаҥ бери билер. Кÿÿндери бар болзо, бистиҥ jаҥдаштагы катудаҥ кату ууламjыла фарисей болуп jÿргенимди керелеер аргалу. 6 Эмди Кудайдаҥ ада-öбöкöлöриске берилген сöскö иженип jÿргеним учун jаргы алдында турум. 7 Оныҥ бÿткенин кöрöргö иженип, он эки ÿйебис Кудайга тÿн-тÿш кичеенип бажырып jат. Шак бу ижемjи учун, каан, иудейлер мени бурулап jадылар. 8 Кудай öлгöн улусты тиргизип турганына нениҥ учун бÿтпей jадыгар? 9 Назаретте jерлÿ Иисустыҥ адына удура меге кöпти эдер керек деп, мен бойым да сананган эдим. 10 Мыны ок мен Иерусалимде эдип jÿрдим. Улу абыстардаҥ jаҥ алып, кöп агаруларды тÿрмелегем, олорды öлтÿргилеп турарда, jараткам. 11 Ончо синагогалар сайын олорды кöп катап кезедип, албадап, Иисусты jамандадып jÿргем. Кансырап калjуурганыма олорды керек дезе öскö дö калаларда истегем. 12 Бого болуп улу абыстардаҥ jаҥ ла jакылта алала, Дамаск барадарымда, 13 тал-тÿште jолдо, каан, теҥеридеҥ кÿн чалузынаҥ jаркынду jарыкты кöргöм. Ол мени, база кожо барып jаткан улусты jарыдып ийген. 14 Ончобыс jерге барып тÿжеристе, меге еврейлеп айткан ÿн уккам: «Савл, Савл, Мени не истейдиҥ? Сеге jыдага удура барарга кÿч». 15 «Сен кем, Кайракан?» — деп, мен сурагам. «Мен — сен истеечи Иисус — деп, Кайракан каруу jандырган. — 16 Jе öрö тур, будыҥа тур. Сени jалчы эдип, нени кöргöниҥниҥ, нени сеге ачарымныҥ керечизи эдип тударга, сеге кöрÿнгеним бу. 17 Иудей калыктаҥ ла кара jаҥдулардаҥ аргадап, эмди сени олорго ок ийип jадым. 18 Кöстöрин ачарга, карачкыдаҥ jарыкка, сатананыҥ jаҥ-табынаҥ Кудайга баштангылазын деп, кинчектери ташталзын деп, Меге бÿдÿп jаҥдайла, бойын Кудайга берген улус ортодо энчилÿ болгылазын деп, сени ийип jадым». 19 Оныҥ учун, Агриппа-каан, теҥеридеҥ кöргöниме багып, 20 озо Дамаскта ла Иерусалимде jаткандарга, оноҥ Иудей орооны ичине ле кара jаҥдуларга jарлыктагам, кинчектерин алынып, Кудайга баштангылап, бу баштанганына тургадый керектер jайагылазын деп. 21 Бу учун иудейлер мени Öргööдö тудала, öлтÿрерге ченешкен. 22 Jе Кудайдаҥ келип турган болушла бÿгÿнге jетире чыдажып, кичÿге де, улуга да керелеп jадым. Бойымнаҥ бойым нени де айтпай, jарчылардыҥ ла Моисейдиҥ болотон jаҥду дегенин айдып jÿрÿм 23 Христос кыйналып шыралаар деп, öлгöн улус ортодоҥ эҥ баштап тирилер деп, бойыныҥ калыгына ла кара jаҥдуларга jарыкты jарлаар деп. 24 Ол анайда коруланып турарда, Фест тыҥ ÿнденип, айтты: — Эдиреп jадыҥ сен, Павел! Кöпти билетениҥ сени jÿÿлтип jат. 25 — Мен эдиребей jадым, кÿндÿлÿ Фест — деп, Павел каруу jандырды. — Мениҥ айдып турганым чындык ла jолду. 26 Ол керегинде каан билер, мыныҥ учун оныҥ алдында мен тидим айдып jадым. Оныҥ аjарузынаҥ бир де неме кыйбаганына бÿдÿп турум, нениҥ учун дезе бу ончозы туйук jерде болгон эмес. 27 Jарчыларга бÿдÿп jадыҥ ба, Агриппа-каан? Бÿдÿп турганыҥды билерим. 28 Jе Агриппа Павелге айтты: — База ла эмеш, сен мени христиан болзын деп, бÿдÿндирип аларыҥ. 29 Павел каруу jандырды: — Ас беди, кöп беди, jаҥыс та сен эмезиҥ, jе бÿгÿн мени угуп турган ончо улус бу кынjыдаҥ башка, мендий ок болзын деп, мен Кудайды эреп-jайнаар эдим. 30 Каан ла башчы, Вереника ла кожо отурган улус öрö турдылар. 31 Олор чыгып, бу кижи öлÿмге тургадый эмезе тÿрмеге отургадый неме этпей jат деп, бойлоры ортодо айдыштылар. 32 Агриппа дезе Фестке айтты: — Каганныҥ jаргызын некебеген болзо, бу кижини jайымдагадый болгон.\nAгaру 27\nРим jаар jолдо\n1 Бисти Италия jаар jÿзер шÿÿлте эдилерде, Павелди ле кижендÿ бир кезик öскö дö улусты Август полкыныҥ jÿс бажы Юлийге табыштырдылар. 2 Асияныҥ jараттарын кыйкай jÿзÿп jаткан Адрамиттиҥ керебине отурып, jолго кöндÿктис. Бисле кожо Македонияныҥ Фессалоника калазынаҥ Аристарх деп кижи болгон. 3 Эртезинде Сидонго токтодыс. Юлий Павелге кижи кÿÿндÿ болуп, оны нöкöрлöрине ийип, олордоҥ болуш алар jöбин берди. 4 Оноортынаҥ атанала, терс салкын соккон учун Кипрдиҥ ыжык jаныла jÿстис. 5 Киликияныҥ ла Памфилияныҥ jараттарын кыйкай талайды кечеле, Ликияныҥ Мира калазына келдис. 6 Анда jÿс бажы Александрияныҥ Италия jаар jÿзÿп бараткан керебин табала, бисти ого отургызып ийди. 7 Узак ла араай jÿзÿп, Книдке арайдаҥ jеттис. Салкын кöнÿ jÿзерге бербесте, Криттиҥ Салмона jаартынаҥ ыжык jериле jÿстис. 8 Критти сындай jÿк арайдаҥ öдöлö, Ласея каланыҥ jуугындагы Jакшынак Токтоду деп бир jерге келдис. 9 Бис кöп öй jылыйтканыс, оноҥ ары jÿзерге jеткерлÿ болгон, нениҥ учун дезе орозо до öдÿп калган. Айдарда, Павел олорды бÿдÿндирип, 10 айтты: — Эрлер! Бистиҥ jорыгыс jаҥыс та кошко ло керепке эмес, jе jÿрÿмиске де jеткерлÿ ле jаан чыгымду болорын кöрÿп турум. 11 Jе jÿс бажы Павелдиҥ айткан сöзине кöрö керепти баштап апараткан кижиге ле керептиҥ ээзине артык иженип турган. 12 Бу токтодуда кыштаар айалга jок учун кöп сабазы мынаҥ jÿзÿп, аргалу болзо, Криттиҥ Финик деп токтодузына jедип, кыштап алар керек дежип тургандар. Ол тÿштÿк-кÿнбадыш ла тÿндÿк-кÿнбадыш салкыннаҥ jаблак jер болгон. 13 Jеҥил тÿштÿк салкын согордо, ол ло керек деп сананып, талайчылар якорьды кöдÿрип, Критти jараттай jÿстилер. 14 Jе удабай Критке «тÿндÿк-кÿнчыгыш» дейтен jоткон табарды. 15 Кереп куйунга алдырып, удура jÿзÿп болбой турды, бис салкынныҥ табына салдырып ийдис. 16 Клавда дейтен бир кичинек ортолыкты öдö коноло, керептиҥ кийнинде колбогон кемени jÿк арайдаҥ аргадап алдыс. 17 Оны кöдÿреле, армакчыларла керепти орой бууладылар. Тайыс-чайрам jерге табарарынаҥ коркып, байканды тÿжÿрип, анайда ла айланыжып турдыс. 18 Эртезинде jоткон калаптанып турарда, керептеҥ кошты чыгара чача бердилер. 19 Ÿчинчи кÿнде бойыстыҥ колысла керептиҥ jепселдерин чачтыс. 20 Канча кÿнге кÿн де, jылдыстар да кöрÿнбей, jоткон коркыштанганча болды. Арт-учында аргаданар кандый да ижемjибис jылыйып калды. 21 Узактаҥ бери кем де оозына курсак албаган. Айдарда, Павел олордыҥ ортозына туруп, айтты: — Эрлер! Мениҥ сöзимди угуп, Криттеҥ барбас керек болгон. Мындый jеткер де, чыгым да болбос эди. 22 Jе эмди слерди омоксергек болорына кычырып турум. Слердиҥ кемигер де öлбöс, jÿк кереп jайрадылып-сайалар. 23 Мен Оныҥ болуп турган ла Ого иштеген Кудайдаҥ бу тÿнде меге ангел келип, 24 мынайда айткан: «Коркыба, Павел! Сен каган алдына барып турар учурлу. Jе бат, Кудай сеге кожо jÿзÿп отурган улусты ончозын берди». 25 Оныҥ учун омоксергек болугар, эрлер меге айдылганыла болор деп, мен Кудайга бÿдÿп jадым. 26 Бис кандый бир ортолыкка чыгара ташталар учурлу. 27 Адриа талайла айланышканыстаҥ ала он тöртинчи тÿн кирди. Тÿн аразы киреде талайчылар кандый да jерге jууктап келедирис деп бодой бердилер. 28 Сууныҥ тереҥин кемjиирде, jирме кулаш эмтир; бир эмеш jÿзеле катап кемjиирде, он беш кулаш болды. 29 Ташту jерге табарбайлы деп коркып, керептиҥ кийни jанынаҥ тöрт якорьды тÿжÿрип, таҥ адарын тыҥыскылу сакый бердилер. 30 Талайчылар качарга ченежип, керептиҥ тумчугынаҥ якорьлорды таштаарга турган улус болуп, кемени талайга тÿжÿрерде, 31 Павел jÿс бажына ла jуучылдарга айтты: — Бу улус керепте артып калбаза, аргаданып болбозыгар. 32 Айдарда, jуучылдар кемени туткан jоон армакчыларды кезип ийерде, ол сууга jÿре берди. 33 Таҥ адар алдында Павел ончозын курсак jизин деп сöстöп, айтты: — Курсак jибей бÿгÿн он тöртинчи кÿн сакып jадыгар. 34 Оныҥ учун слерди курсак jизин деп сурап турум, онызы слерге аргаданарга кÿч кожор, бирÿгердиҥ де бажынаҥ кыл тÿшпес. 35 Мынайда айдала, ол калаш алып, ончозы алдында Кудайга алкыш jетирип, сындырала, jий берди. 36 Ончолоры сергип, база курсак jидилер. 37 Керепте бис ончобыс эки jÿс jетен алты кижи болгоныс. 38 Тойоло, керепти jеҥилжиредип, талайга буудайды чача бердилер. 39 Таҥ адарда, jерди таныбай турдылар, jе кумак jаратту кандый да булуҥды кöрÿп ийдилер. Аргалу болзо, ого токтоорго ченежип кöрöр — дедилер. 40 Якорьлорды кезип, талайга божодып ийдилер; тискинниҥ буузын чечип, алын байканды салкын аай кöдÿрип, jарат jаар jÿстилер. 41 Jе кереп кумакту тайыс jерге учурап, тÿжÿп калды. Тумчугы бадалып, кыймык jок тура калды. Кийни jанын дезе кÿчтÿ толкулар оодып турды. 42 Кижендÿлердиҥ кажы бирÿзи эжинип чыгала кача бербезин деп, jуучылдар олорды öлтÿрер шÿÿлте эдип турдылар. 43 Jе jÿс бажы Павелди аргадаарга, олордыҥ бу мындый умзаныжын токтодып салды. Эжинип билер улус сууга озо калып, jерге чыксын, 44 арткандары дезе кем jалбак агаштаҥ, кем керептиҥ оодыгынаҥ тудунып аргадансын деп jакарды. Анайып ончозы аргаданып, jерге чыктылар.\nAгaру 28\nМелитте токтогоны\n1 Аргаданала, ортолыктыҥ ады Мелит болгонын билип алдыс. 2 Jербойыныҥ улузы биске саҥ башка кижизегин кöргÿсти. Jаашту сыркыруун кÿн болгон учун олор от салып, ончобысты бойлорына кычырды. 3 Павел бир кучак чырбаал jууп экелеле, отко салып турарда, изÿдеҥ чыгып келген jылан оныҥ колына илинип калды. 4 Оныҥ колында илинип калган jыланды кöрöлö, jербойыныҥ улузы бой-бойлорына айттылар: — Бу кижи jарт ла кижи öлтÿреечи. Ол талайга барбаган да болзо, чындык Jаргы ого jÿрÿм jÿрерге бербей jат. 5 Jе Павел jыланды отко тÿжÿре кактап ийди, jылан ого бир де каршу jетирбеди. 6 Олор дезе Павел тиже берер эмезе эмди ле öлÿп, jерге барып тÿжер деп бодогон. Jе узак сакып, оныла jаман неме болбой турганын кöрöлö, шÿÿлтезин öскöртип, оны кудай дежип турдылар. 7 Бу jерди эбиреде ортолыктыҥ jааны Публий деп кижиниҥ jери болгон. Ол бисти айлына кычырып, ÿч кÿн бойыныҥ наjыларын чылап кÿндÿледи. 8 Публийдиҥ адазы калтырак ооруга табартып, ич оору тийип, тöжöктö jаткан. Павел ого кирип мÿргÿди, колын салып алкап, jазып ийди. 9 Бу болгонныҥ кийнинде ортолыкта jаткан öскö дö оору улус келип, jазылып турдылар. 10 Олор биске быйанын айдып, кÿндÿлеп, атанар алдында бисти не керектÿ немеле jеткилдеди.\nРимге келгени\n11 Ÿч айдыҥ бажында Александрияныҥ ортолыкта кыштаган «Диоскуры» деп керебиле jÿзÿп ийдис. 12 Сиракузыга токтоп, анда ÿч кондыс. 13 Оноортынаҥ чыгала, Ригияга jеттис. Бир кÿнниҥ бажында тÿштÿк салкын согордо, экинчи кÿнде Путеолго келдис. 14 Анда карындаштар таап алып, олордыҥ сураганыла олордо jети кÿн бололо, Рим jаар бар��ыс. 15 Андагы карындаштар бис керегинде угала, Аппий тепсеҥи ле Ÿч айылчылык деп jерлерге jетире уткып чыккандар. Олорды кöрöлö, Павел Кудайга алкыш jетирип, санаазы сергиди. 16 Римге келеристе, jÿс бажы кижендÿлерди jуучылдардыҥ бийине табыштырды. Павелге таҥынаҥ, jе оны каруулдайтан jуучылла кожо jадар jöп бердилер.\nПавелдиҥ Римде jарлыктаганы\n17 Ÿч кÿнниҥ бажында Павел иудейлер ортодогы баштапкы улусты бойына кычырды. Олор jуулыжып келерде, айтты: — Эрлер, карындаштар! Калыкка эмезе адалардыҥ чÿм-jаҥдарына удура нени де этпей, кижендедип, Иерусалимнеҥ Римниҥ кижилериниҥ колына берилгем. 18 Олор мени шылайла, öлÿмге тургадый кандый да буру таппай, божодып ийерге санангандар. 19 Jе иудейлер jöпсинбей турарда, меге эрик jокто каганныҥ jаргызын некеерге келишкен. Анайда мен калыгымды кандый бир неме jанынаҥ бурулаарга эткен эмезим. 20 Бат бу шылтактаҥ улам слерди кöрÿжип эрмектежерге кычырганым бу. Израильдиҥ ижемjизи учун мен бу киженле киженделген инем. 21 Олор дезе Павелге айттылар: — Бис Иудейдеҥ сен керегинде кандый да самара албадыс, карындаштардыҥ кемизи де келип, тил jетирбеди эмезе сен керегинде бир jаман айтпады. 22 Jе санаа-шÿÿлтеҥди бойыҥнаҥ угарга турубыс, нениҥ учун дезе бу ÿредÿ керегинде кайда ла сöс блаашкылап турганын билерис. 23 Туштажар болуп эрмектежеле, ол кÿн Павел токтогон jерге кöп улус келди. Эртен турадаҥ ала эҥирге jетире ол Кудайдыҥ Каандыгы керегинде олорго айдып ла керелеп, Моисейдиҥ Jасагынаҥ ла jарчылардыҥ чийиминеҥ Иисус керегинде олорды бÿдÿндирип турды. 24 Кезигин ол бойыныҥ сöстöриле бÿдÿндирди, öскöлöри дезе бÿтпес болды. 25 Бойлоры ортодо jöп эмес болуп, Павел мынайда айдарда, олор чыгып, jÿрÿп баштады: — Агару Тын Исаия jарчыдаҥ слердиҥ адаларга jакшы айткан: 26 «Бу калыкка барып, мынайда айт: кулактарыгарла угарыгар, jе аайлабазыгар, кöстöригерле кöрöригер, jе кöрбöзигер. 27 Бу улустыҥ jÿреги неме сеспей барган, кулактарыла арайдаҥ угат, кöстöрин де jумуп алган, — кöстöриле кöрбöскö, кулактарыла укпаска, jÿректериле оҥдобоско, Мени олорды jассын деп баштанбаска». 28 Анайдарда, билип jÿрÿгер, Кудайдыҥ аргадажы кара jаҥдуларга ийилген деп олор ок угар. 29 «Ол мыны айдарда, иудейлер бойлоры ортодо кöп сöс блаажып, jÿре бердилер.\nАдакы сöс\n30 Павел бойы jалдап алган турада бÿткÿл эки jыл jадып, ого келип турган улусты ончозын jуудып, 31 тидим, туду jогынаҥ Кудайдыҥ Каандыгын jарлыктап, Иисус Христос Кайракан керегинде ÿредип jÿрди.\nПaвел Aпостолдыҥ Римдеги Серкпеге Сaмaрaзы\nРим 1\nОнчо калыктарга Сÿÿнчилÿ Jар\n1 Христос Иисустыҥ кулы, кычырылган Павел апостолдоҥ. Мен Кудайдыҥ Сÿÿнчилÿ Jарын jарлаарга тудулган эдим. 2 Бу Jар керегинде башкыда Ол Бойыныҥ jарчылары ажыра Агару Чийимде сöзин берген. 3-4 Бу Jар Оныҥ Уулы — Иисус Христос Кайраканыс керегинде. Ол Давидтиҥ угынаҥ кижи чилеп туулган ла агарулыктыҥ тыныныҥ кÿчиле тирилгени ажыра Кудайдыҥ Уулы деп ачылган. 5 Ол ажыра jакшылык алып, апостолдор боло бергенис, ончо калыктар Оныҥ адына болуп Кудайга бÿдÿп, Ого уккур болзын деп. 6 Бу калыктардыҥ ортозында слер де, Иисус Христостыйы болорго кычырылган улус, jÿрÿп jадыгар. 7 Слерге, Римде jÿрген, Кудай сÿÿп турган, Оныҥ агару калыгы болорго кычырылган ончо улуска, Кудай Адабыстаҥ ла Иисус Христос Кайраканнаҥ jакшылык ла амыр jетсин. 8 Элдеҥ озо Иисус Христос ажыра ончогор учун Кудайымга алкыш-быйаным айдып турум, нениҥ учун дезе бÿдÿп турганыгар керегинде бастыра телекейде jарлалат. 9 Кудай мениҥ керечим Оныҥ Уулы керегинде Сÿÿнчилÿ Jар jарлап, Ого тынымла бажырып jÿрÿм. Слерди туркаары эске алынып, 10 мÿргÿп, Кудайдыҥ табыла качан бирде слерге келер аргалу болойын деп, jаантайын сурайдым. 11 Агару Тыннаҥ алган jайалтаны берейин, слерди тыҥыдайын деп, слерди кöрÿксип jадым. 12 Öскöртö айтса, ортогордо болзом, бÿдÿп турганыс ажыра бой-бойыстаҥ кöкÿдÿ аларыс, слер менеҥ, мен слердеҥ аларым. 13 Слерди билзин деп турум, карындаштар слерге кöп катап келерге jазангам, jе эмдиге jетире буудактарга учурагам. Слерге келип, öскö калыктардыҥ ортозында чылап, слердиҥ де ортогордо ижимниҥ турултазы болзын дегем. 14 Мен еллиндерге ле öскö улуска, ойгорлорго ло неме билбестерге jарлыктаар учурлу. 15 Анайдарда, мен керегинде айтса, слерге де, Римде jÿрген улуска, Сÿÿнчилÿ Jар jарлаарга белен. 16 Мен Сÿÿнчилÿ Jардаҥ уйалбай jадым, нениҥ учун дезе ол — Кудайдыҥ кÿчи, ол бÿдÿп турган ончо улусты аргадайт озо баштап иудейлерди, анайда ок еллиндерди. 17 Бу Jар улусты бÿткени ажыра ла оноҥ кöп бÿдерине экелип, Кудай канайда актап турганын кöргÿзет, бичилгенинче: «Акту кижи бÿдÿп, тирÿ jÿрер».\nУлустыҥ кинчеги\n18 Кудайды тообой, jаман эдип, jаманыла чындыкты jаба базып турган улуска теҥеридеҥ Кудайдыҥ чугулы келип jат. 19 Олор Кудай керегинде билетенин билип jадылар, нениҥ учун дезе мыны олорго Кудай ачкан. 20 Кöскö кöрÿнбес немелер — Оныҥ мöҥкÿ кÿчи ле кудайлыгы телекей jайалганнаҥ ала иле кöрÿнет. Олор Оныҥ jайаганы ажыра аайлалат. Оныҥ учун бу улус бойлорын актап, нени де айдып болбос. 21 Олор Кудайды билип алып, Оны Кудайды чылап мактабадылар, Ого алкыш-быйанын айтпадылар. Карын, бойлорын куру санаа-шÿÿлтелерге берип койдылар. Мынаҥ улам неме аайлабас jÿректери карачкыга алдырган. 22 Бойлорын ойгор деп адап, тенек болуп калдылар. 23 Öлбöс Кудайга бажырардыҥ ордына öлÿмдÿ кижидий, куштардый, тöрт санду тындулардый ла jылып, jорголоп jÿрер тындулардый сÿр-кеберлерге бажырадылар. 24 Оныҥ учун Кудай олорды jÿректери кÿÿнзеген быjарга берип койгон. Олор эди-кандарын бойлоры быjарсыдып, 25 Кудайдыҥ чындыгын меке-тöгÿнге солыгандар, jайалган немелерди байлап, олорго бажыргандар. Jайаачыбыс дезе ÿргÿлjи чакка алкышту, аминь. 26 Бу учун Кудай олорды уйатту кычаларына берип койгон олордыҥ ÿй улузы эр улусла ары jанынаҥ берилген колбуны jектеп, ого удура кылынып jадылар. 27 Ана��да ок эр де улус ÿй улусла ары jанынаҥ берилген колбуны jектеп, бой-бойлорын сÿрекей кÿÿнзейдилер эр улус эр улусла уйатту немелер эдип, бойлорыныҥ азып тургандары учун бойлорында бойлоры кезедÿ алып jадылар. 28 Кудайды билип аларын керектебеген учун Кудай олорды саҥтескери санаага берип койгон. Оныҥ учун олор этпести эдедилер. 29 Олор чын эмес керектерле толо: ачыркайдылар, балыр кылык кылынадылар, кÿйÿнедилер, öлтÿредилер, ööркöжöдилер, мекелейдилер, коомойлоп jадылар, коптойдылар; 30 куурмактажып jадылар, Кудайды jаман кöрöдилер, бойлорын тудунбайдылар, улуркайдылар, jакшыркайдылар, jаманды эдейин деп jÿредилер, ада-энелериниҥ сöзин укпайдылар; 31 тенексийдилер, сöзине турбайдылар, улуска килебейдилер, быйан этпейдилер. 32 Анайда кылынып турган улус Кудайдыҥ чындык jасагыла öлÿмге турар деп билип, jаҥыс та анайда кылынып турган эмес, jе анайда кылынып турган улусты jарадып jадылар.\nРим 2\nОнчозына Кудайдыҥ jаргызы\n1 Анайдарда, кижи, сен öскö улусты jаргылап jадыҥ ба? Сен кем де болзоҥ, акталбазыҥ. Öскö улусты jаргылап турганыҥла бойыҥды бойыҥ jаргылайдыҥ ине, нениҥ учун дезе, öскö улусты jаргылап, бойыҥ олор чылап ок кылынадыҥ. 2 Бис билерис, анайда кылынып турган улуска Кудайдыҥ чындык jаргызы барын. 3 Кижи, анайда кылынып турган улусты jаргылап, бойыҥ олор чылап ок кылынып, Кудайдыҥ jаргызынаҥ кыйыжарым деп сананып туруҥ эмеш пе? 4 Ол эмезе, Оныҥ улу быйанзагын, jымжак ла чыдамкай болгонын jектеп jадыҥ ба? Оныҥ быйанзагы сени кинчегиҥди алынарына экелип турганын аайлабай jадыҥ ба? 5 Jе сен кедер, jÿрегиҥ Кудайга баштанбаган. Кудайдыҥ чугулы келер ле Оныҥ чындык jаргызы ачылар кÿнге бойыҥа бойыҥ чугул jууп jадыҥ. 6 Ол кажы ла кижиге эткен керектерине кöрö берер. 7 Jаантайын jакшы керектер эдип, макка, кÿндÿге ле öлбöскö jÿткÿп турган улуска мöҥкÿ jÿрÿм берер. 8 Бойын сÿÿп, чындыкка бакпай, jаманга беринип турган улуска — чугул ла аткыйланыш ийер. 9 Jаманды эдеечи не ле кижиге ачу-корон ло кыйын-шыра ийер: озо баштап иудейге, анайда ок еллинге. 10 Jакшыны эдеечи не ле кижиге мак, кÿндÿ ле амыр ийер: озо баштап иудейге, анайда ок еллинге. 11 Кудай улусты ылгабай jат ине. 12 Jасагы jок улус кинчек этсе, Jасак jокко ло öлÿп калар. Jасакту улус кинчек этсе, Jасакла jаргыладар. 13 Кудайдыҥ алдында Jасакты угуп турган улус акту эмес, jе Jасакты бÿдÿрип турган улус акталар. 14 Jасагы jок кара jаҥдулар бÿткен бÿдÿмиле Jасакка келижерин эдип jÿрзе, олордо Jасак jок то болзо, бойлорына бойлоры jасак болуп jадылар. 15 Мынызыла олор Jасактыҥ некелтелери jÿректеринде бичилгенин кöргÿзедилер. Мыны ок олордыҥ санаазы керелейт: олор бойлорында шÿÿп, бойлорын бирде бурулайдылар, бирде актайдылар. 16 Иисус Христос ажыра Кудай кижилердиҥ jажытту керектерин jаргылаар кÿнде андый болор. Анайда мен Сÿÿнчилÿ Jарда jарлыктаган эдим.\nИудейлер ле Jасак\n17 Бат сен иудей деп аданадыҥ, Jасакка иженедиҥ, Кудайла мактанадыҥ. 18 Оныҥ табын билериҥ, Jасактаҥ ÿренип, эҥ артык дегенин ылгаштырып билериҥ; 19 сен сокорлордыҥ jедекчизи, карачкыда jÿргендерге jарык, 20 керсÿ эместердиҥ таскадаачызы, неме билбестердиҥ ÿредÿчизи болгоныҥа бÿдÿп jадыҥ, нениҥ учун дезе Jасак сеге толо билим ле чындык берет. 21 Анайдарда, öскö улусты ÿредип, бойыҥды бойыҥ ÿретпейдиҥ бе? «Ууры этпе» деп jарлап, бойыҥ уурданып jадыҥ ба? 22 «Чайдам кылынба» деп айдып, бойыҥ чайдам кылынадыҥ ба? Чалулардаҥ jескинген бойыҥ, агаруныҥ байын бузадыҥ ба? 23 Jасакла мактанадыҥ, jе Jасакты бузуп, Кудайды уйатка тÿжÿредиҥ. 24 Айдарда, бичилгенинче, слердеҥ улам кара jаҥдулар ортодо Кудайдыҥ ады jамандалат. 25 Jасакты бÿдÿрип турган болзоҥ, томдош тузалу, jе Jасакты бузуп турган болзоҥ, томдолгоныҥ болбогон немедий. 26 Анайдарда, томдолбогон кижи Jасактыҥ некелтелерин бÿдÿрип турган болзо, Кудай оны томдолгон деп бодобос беди? 27 Бÿткен бÿдÿмиле томдолбогон, jе Jасакты бÿдÿрип турган кижи сени jаргылабас беди? Сенде бичилген Jасак бар, сен томдолгоҥ, jе Jасакты бузуп jадыҥ. 28 Чырайыла иудей болгоны, иудей эмес, эт-канда эдилген томдош — ол томдош эмес. 29 Jе чын иудей — ол ич jаны андый болгоны, чын томдош jÿректе эдилгени. Ол бичилген Jасакла эмес, jе Тынла эдилген. Андый кижини улус эмес, Кудай мактаар.\nРим 3\nКудай чындык, кижи — тöгÿнчи\n1 Анайдарда, иудей болорыныҥ артыгы незинде, ол эмезе томдоштоҥ кандый туза бар? 2 Ончо jанынаҥ артык. Элдеҥ озо неде дезе, олорго Кудайдыҥ сöзи бÿдÿмjилелген. 3 Олордыҥ кезиги чындык эмес болзо, не? Мынызы Кудайдыҥ чындыгын jоголтып болор бо? 4 Jок туру! Кудай чындык, не ле кижи — тöгÿнчи, бичилгенинче: «Ончо сöстöриҥде Сен акту болорыҥ, jаргылазаҥ, jеҥип аларыҥ». 5 Jе чын эмес эдип турганыс Кудайдыҥ чынын иле эдип турган болзо, не деерибис? Ол биске чугулын ийип, чын эмес эдип турган болор бо? (Мыны улустыҥ шÿÿгени чилеп айдадым.) 6 Jок туру! Ол чындык эмес болзо, телекейди канайып jаргылайтан? 7 Jе мениҥ меке-тöгÿним Кудайдыҥ чындыгын там иле эдип, Ого мак экелип турган болзо, мени кинчектÿни чилеп не учун jаргылайтан? 8 Айса, jакшы боло берзин деп, jаманды эдерис пе? Анайда бисти кезик улус jамандап, бого ÿредип jадыгар деп бурулайдылар. Андый улус jаргыга турары jолду. 9 Анайдарда, не деерибис? Бис öскöлöринеҥ артык айалгада ба? Эмеш те эмес. Иудейлерди де, еллиндерди де, ончозын кинчек бийлеп jат деп кöргÿскен инебис, 10 бичилгенинче: «Бир де акту кижи jок, бир де. 11 Аайлап турган кижи jок, кем де Кудайды бедиребейт. 12 Ончозы jолдоҥ аскан, ончозы эш-немеге jарабас. Кем де jакшыны этпейт, кем де, бир де кижи. 13 Олордыҥ сöстöри öлÿм ле чириш экелет. Тилдериле тöгÿндеп jадылар, эриндеринде — jыланныҥ короны. 14 Оосторы ачу сöстöрлö, каргышла толо. 15 Буттары кан тöгöргö jылгыр. 16 Jолдорында бускалаҥ ла кату-jобол артырып jадылар. 17 Амырдыҥ jолдорын билгилебес. 18 Кудайдаҥ айабай jадылар». 19 Бис билерис, Jасак ого багып турган улуска айдып турганын. Анайып айдар неме табылбай, бастыра телекей Кудайдыҥ алдында бурулу боло берет. 20 Jасактыҥ некеп турганын эткениле Кудайдыҥ алдында кем де актанып болбос. Jасак ажыра кинчек ачылат ине.\nJасакла эмес, Кудайга бÿткенисле аргадаларыс\n21 Jе эмди Jасактаҥ камаан jокко акту болор jолды Кудай улуска кöргÿзип берген. Ол керегинде Jасак ла jарчылар керелейт. 22 Кудай дезе Иисус Христоско бÿткени ажыра бÿдÿп турган ончо улусты Бойыныҥ алдында акту эдет. Мында башказы jок, 23 нениҥ учун дезе, ончо улус кинчек эдип, Кудайдыҥ магын керексинип jадылар. 24 Ончозы Кудайдыҥ jакшылыгыла тегинге акталадылар, нениҥ учун дезе олорды Иисус Христос jайымга садып алган. 25 Кудай Оны тайылгага учурлаган, улус Ого бÿткени ажыра Оныҥ каныныҥ шылтузында кинчектери ташталып, быйан алзын деп. Бойыныҥ чындыгын кöргÿзерге, Оныҥ анайда эткени ол. Башкыда эдилген кинчектерге аjару этпей, 26 эмдиги де öйдö Бойыныҥ чындыгын кöргÿзерге, чындык болорго ло Иисуска бÿдÿп турган улусты акту эдерге, Ол чыдашкан. 27 Анайдарда, мактанар немебис кайда? Jоголтылып калган. Jасакты бÿдÿргени ажыра ба? Эткен керектер ажыра ба? Jок, Кудайга бÿткени ажыра. 28 Кижи Jасакты бÿдÿретенинеҥ камаан jокко, бÿткениле акталат деп бодоп jадыбыс ине. 29 Кудай jаҥыс иудейлердийи бе? Ол кара jаҥдулардыйы да эмес пе? Эйе, Ол кара jаҥдулардыйы да. 30 Кудай jаҥыс эмей. Ол бÿдÿп турган учун томдолгон до кижини, бÿдÿп турган болзо, томдолбогон до кижини актаар. 31 Анайдарда, бÿдÿп турган болзобыс, Jасакты jоголтып турганыс ол бо? Jок туру! Карын, Jасакты jöптöп jадыбыс.\nРим 4\nАвраамныҥ Кудайга бÿткени\n1 Айдарда, улу адабыс Авраам керегинде не деерибис? Бойы неге jединген? 2 Ол эткен керектериле акталган болзо, мактанар аргазы бар. Jе Кудайдыҥ алдында эмес. 3 Чийим не дийт? — «Авраам Кудайга бÿткен, оныҥ учун Кудай оны акту кижи деп адаган». 4 Jе иштеп турган кижиге jал — ол быйан эмес, карын, ол оны алар учурлу. 5 Иш этпей, jе кинчектÿни актаачы Кудайга бÿдÿп турган кижи, бÿткени учун акту деп ададып jат. 6 Анайда Давид те эткен керектеринеҥ камаан jокко Кудай акту деп адаган кижини кежиктÿ дийт: 7 «Jарамас керектери ташталган, кинчектери jабылган улус кежиктÿ. 8 Кудай кинчектерин тоого албай турган кижи кежиктÿ». 9 Анайдарда, бу кежик томдолгон улустыйы ба, эмезе томдолбогон до улустыйы ба? Бис дезе Авраам бÿде бергени учун оны Кудай акту кижи деп адаган дейдис. 10 Качан адаган? Томдолордоҥ озо бо, эмезе соҥында ба? Соҥында эмес, томдолордоҥ озо. 11 Ол соҥында томдолгон. Бу темдек ол томдолордоҥ озо бÿткени учун акталганын кöргÿскен. Анайып Авраам бÿдÿп турган ончо улустыҥ адазы боло берген. Олор томдолбогон до болзо, бÿдÿп турган учун, Кудай олорды да акту улус деп адап jат. 12 Ол анайда ок томдолгон до улустыҥ адазы боло берген. Олор jаҥыс та томдолгон эмес, jе улу адабыс Авраамныҥ изиле барып, ол томдолордоҥ озо бÿткени чилеп бÿткендер. 13 Кудай Авраамга ла оныҥ калдыктарына телекейди ��нчи эдип берерим деген. Ол бу энчини Jасакты бÿдÿргени учун эмес, jе бÿдÿп, акталганы ажыра берер болгон. 14 Jасакпыла jÿрген улус энчи алып турган болзо, бÿдетени темей, берген сöстö учур jок болор эди, 15 нениҥ учун дезе Jасак бойыла кожо Кудайдыҥ чугулын экелет. Кайда Jасак jок, ол анда бузулбайт. 16 Оныҥ учун Кудайдыҥ берген сöзин Ого бÿдÿп алып jадылар. Бу сöс Авраамныҥ ончо калдыктарына Кудайдыҥ быйаны ла ижемjилÿ эп-арга болуп jат. Jаҥыс та Jасакты бÿдÿрип турган улуска эмес, jе Авраам бÿткени чилеп бÿдÿп турган улуска. Авраам — ончобыска адабыс. 17 Бичилгенинче: «Сени кöп калыктардыҥ адазы эдип койдым». Ол öлгöн улуска jÿрÿм береечи, jок немени бар деп айдаачы Кудайга бÿдÿп, Оныҥ алдында адабыс болуп jат. 18 Иженери jок то болзо, ол иженип ле бÿдÿп, «Сениҥ калдыктарыҥ андый кöп болор» — деп айдылганынча, кöп калыктардыҥ адазы боло берген. 19 Jÿс jашка jууктажып калган кижиниҥ эди-каны öлÿмтик деп, Сарра карган, бала таппас деп аайлап та турза, ол Кудайга бÿткенче болгон. 20 Ол Кудайдыҥ берген сöзине алаҥзыбай, бÿтпей турганын кöргÿспеген. Карын, оноҥ тыҥ бÿдÿп, Кудайды мактап, 21 Ол кÿчтÿ, берген сöзин бÿдÿрер деп, бек бÿткен. 22 Оныҥ учун Кудай оны акту кижи деп адаган. 23 «Акту кижи деп адаган» деген сöстöр jаҥыс та ого эмес, 24 jе биске де бичилген. Бис те, Иисус Кайраканысты тиргискен Кудайга бÿдÿп турган бойлорыс, акту деп ададарыс. 25 Иисус бисти акталзын деп, jазыктарыс учун öлÿмге берилип, тирилген.\nРим 5\nКудайла амыр\n1 Анайдарда, бÿдÿп турганысла акту бололо, Иисус Христос Кайраканыс ажыра Кудайла амыр jÿрÿп jадыбыс. 2 Христос биске бÿдÿп турганыс ажыра jакшылыкка кирер арга берген. Бу jакшылыкта jÿрÿп, Кудайдыҥ магында туружарыска иженип турганысла мактанып jадыбыс. 3 Jаҥыс та мыныла эмес, jе кыйын-шырала да мактанып jадыбыс, нениҥ учун дезе кыйын-шыра бисти чыдамкай эдип турганын билерис. 4 Чыдажып турганыста, Кудай бисти ченейт, ченелгени — ижемjи берет. 5 Ижемjи уйатка салбас, нениҥ учун дезе биске берилген Агару Тын ажыра сÿÿш jÿректериске урулат. 6 Темдектелген öйдö чине jок тужыбыста Христос Кудайга бÿтпес бис учун öлгöн ине. 7 Акту кижи учун кем де öлöт эмеш пе. Айса болзо, jакшы кижи учун кем де öлöргö тидинер? 8 Jе Кудай бисти сÿÿп турганын кинчектÿ тужыбыста Христос бис учун öлгöниле кöргÿзет. 9 Оныҥ учун, анчада ла эмди, Оныҥ каныла акталган бойлорыс, Ол ажыра Кудайдыҥ чугулынаҥ аргадаларыс. 10 Öштÿлер болгон бойлорыс, Кудайла Оныҥ Уулыныҥ öлÿми ажыра jарашкан болзобыс, анчада ла эмди, Оныла jарашкан соҥында, Оныҥ Уулыныҥ jÿрÿми ажыра аргадаларыс. 11 Jаҥыс та бу эмес, jе Иисус Христос Кайраканыс ажыра Кудайдыйы болгонысла мактанып jадыбыс. Ол бисти Кудайла jараштырган.\nАдам ла Христос\n12 Кинчек телекейге бир кижи ажыра келген, кинчек ажыра öлÿм келген. Анайып ончо улус öлÿмдÿ боло берген, нениҥ учун дезе ончозы кинчек эткен. 13 Кинчек телекейде Jасактаҥ озо до болгон. Jе Jасак jок тушта кинчек тоого алылбайт. 14 Öлÿм дезе баштапкы кижи Адамнаҥ ала Моисейге jетире бийлеген. Ол Кудайдыҥ jакылтазын бускан Адам чылап кинчек этпеген улусты да бийлеген. Адам — эмди болотонныҥ теми. 15 Jе jазыктыҥ эткенин Кудайдыҥ сыйы эткениле тÿҥдеерге jарабас. Бир кижиниҥ jазыгынаҥ улам кöп улус öлгöн болзо, анчада ла Кудайдыҥ jакшылыгы ла сыйы бир Кижиниҥ — Иисус Христостыҥ jакшылыгы ажыра кöп улуска артыктай берилет. 16 Кудайдаҥ сый нени эдип турганын, бир jазык нени эдип турганын тÿҥдеерге jарабас. Бир кижиниҥ jазыгы учун бурулаарга jаргы болгон, Кудайдаҥ сый кöп jазыктардаҥ улусты акту эдерге берилген. 17 Бир кижи эткен jазыктаҥ улам öлÿм бир кижи ажыра бийлеген болзо, анчада ла Кудайдыҥ jакшылыгыныҥ байлыгын ла акталарга сый алып, тегинге акталып турган улус бир Кижи — Иисус Христос ажыра jÿрÿмде бийлеер. 18 Оныҥ учун бир кижиниҥ jазыгы ончо улуска jаргы экелгени чилеп, бир Кижиниҥ акту кереги ончо улусты актап, олорго jÿрÿм берет. 19 Бир кижиниҥ уккур эмези кöп улусты кинчектÿ эткени чилеп, бир Кижиниҥ уккур болгоны кöп улусты акту эдер. 20 Jасак келерде, jазык кöптöй берген. Кинчек кöптöй берерде, jакшылык там кöптöгöн, 21 кинчек бойыла кожо öлÿмди экелип, бийлей бергени чилеп, Кудайдыҥ да jакшылыгы Иисус Христос Кайраканыс ажыра бисти акту эдип, мöҥкÿ jÿрÿм берерге бийлезин деп.\nРим 6\nКинчекке öлгöнис, Христоско тирÿ\n1 Айдарда, не деерибис? Jакшылык арбындазын деп, кинчек эдип jÿрерис пе? 2 Jок туру! Бис кинчекке öлÿп калганыс. Айдарда, канайып кинчек эдип jÿрерис? 3 Ончобыс Христос Иисусла бирлик болорго креске тÿжеристе, Оныла кожо öлöргö креске тÿшкенисти билбей туругар эмеш пе? 4 Креске тÿжÿп, Оныҥ öлÿминде кожо туружаачылар боло берип, Оныла кожо бойыбысты кöмдис. Ол Аданыҥ мактулу кÿчиле тирилгени чилеп, бис те jаҥы jÿрÿмле jÿрели деп, анайда эткенис ол. 5 Ол чылап öлÿп, Оныла кожо бириккен болзобыс, Ол чылап тирилерис. 6 Бис билерис, jебрен кижи болгон бойыбыс Оныла кожо кере тартылганын, кинчектÿ бойыбыс jок болзын деп, кинчекке кул болбойлы деп. 7 Öлÿп калган кижи кинчектеҥ jайымдалганы ол ине. 8 Христосло кожо öлгöн болзобыс, Оныла кожо jÿрерис деп, бÿдÿп jадыбыс. 9 Бис билерис, тирилген Христос база öлбöс: öлÿм Оны бийлебей jат. 10 Ол öлöрдö, кинчекке бир катап öлгöн, jе jÿрÿп турганы Кудайга jÿрÿп jат. 11 Анайып слер де, бойыгарды кинчекке öлÿп калганыгар, jе Христос Иисус ажыра Кудайга тирÿ деп бодогор. 12 Анайдарда, кинчек öлÿмдÿ эди-каныгарда бийлебезин деп, оныҥ кычаларына бакпагар. 13 Эди-каныгардыҥ ÿйелерин jаманныҥ jепсели эдип, кинчекке бербегер. Оныҥ ордына jÿрÿмге тирилген бойыгарды Кудайга беригер. Эди-каныгардыҥ ÿйелерин слерди актайтан jепсел эдип Ого беригер. 14 Кинчек слерди бийлебес, нениҥ учун дезе слерди Jасак эмес, jакшылык башкарат.\nКинчектиҥ кулдары эмезис\n15 Анайдарда, не? Jасакка эмес, jакшылыкка башкартып jÿрÿп jадыбыс дейле, кинчек эдетенис пе? Jок туру! 16 Кемге бойыгарды бактыртып, кулга берип турган болзогор, ол кижиге кул боло берип турганыгарды билбей туругар эмеш пе? Ол эмезе öлÿмге барарга багадыгар, ол эмезе акталайын деп багадыгар. 17 Башкыда кинчектиҥ кулдары болгоныгар, jе Кудайга баш, бойыгарды учурлаган ÿредÿге бастыра jÿрегердеҥ бактыгар. 18 Кинчектеҥ jайымдалып, чын эдип jÿрерге, Кудайдыҥ кулдары боло бердигер. 19 Бойыгар аайлап болбос учун мыны улустыҥ шÿÿгени чилеп айдып турум. Башкыда jарамас керектер эдерге, эди-каныгардыҥ ÿйелерин быjарга ла jарамаска кул эдип берген эдигер. Анайда эмди де, чындык керектер эдерге, бойыгарды Кудайга учурлайын деп, ÿйелеригерди бактырыгар. 20 Кинчектиҥ кулдары болорыгарда, чынга бакпаганыгар. 21 Ол тушта эткен керектеригердиҥ турултазы кандый болгон? Эмди ол керектер учун слерге уйатту, нениҥ учун дезе олордыҥ турултазы — öлÿм. 22 Jе эмди кинчектеҥ jайымдалып, Кудайдыҥ кулдары боло берип, агарулалып jадыгар. Мыныҥ турултазы — мöҥкÿ jÿрÿм. 23 Кинчектиҥ jалы — öлÿм ине, Кудайдаҥ сый — Христос Иисус Кайраканыс ажыра мöҥкÿ jÿрÿм.\nРим 7\nJасактаҥ jайымдалдыс\n1 Слерге, карындаштар, Jасакты билер улуска, айдып турум кижи тирÿ jÿргенче, оны Jасак башкарып турганын билбейдигер эмеш пе? 2 Айылду ÿй кижи тирÿ jÿрген öбööниле Jасакла колболгон. Jе öбööни jада калза, ол öбööниле колбогон Jасактаҥ jайымдалат. 3 Оныҥ учун, öбööни тирÿ jÿрерде öскö кижиге барза, балыр jÿрÿмдÿ ÿй кижи болор. Jе öбööни jада калза, ол Jасактаҥ jайым, öскö кижиге барып, балыр jÿрÿмдÿ ÿй кижи болбос. 4 Анайып слер де, карындаштарым: Христостыҥ эди-каны ажыра Jасакка öлдигер. Слер тирилген Христостыйы болорго öлдигер. Анайып, Кудайга jарамыкту керектер эдер аргагар бар. 5 Бÿткен бÿдÿмисле jÿреристе, Jасак ажыра ачылган кинчектÿ кычалар биске öлÿмди экелерге, ÿйелеристе бойыныҥ ижин эткен. 6 Jе эмди Jасакка öлöлö, бисти киженде туткан Jасактаҥ jайымдалдыс. Бис бичилген Jасакка эмес, Тынга башкартып, Кудайга jаҥыдаҥ jалчыланып jадыбыс.\nJасак ла кинчек\n7 Айдарда, не деерибис? Jасак — ол кинчек пе? Jок туру! Jе Jасак эмес болзо, кинчек ол не дегенин билбес эдим. Jасак: «Кÿÿнзебе...» — дебеген болзо, андый кÿÿнзешти билбес эдим. 8 Кинчек дезе jакылтага тайанып, бойымда jÿзÿн-базын кÿÿнзештерди ойгоскон. Jасак jокко кинчек jÿрбей jат ине. 9 Мен качан да Jасак jокко jÿргем. Jе jакылта табыларда, кинчек тынданып келген, 10 мен дезе öлÿп калгам. Jÿрÿм берер jакылта меге чындаптаҥ öлÿм экелгени jарталган. 11 Кинчек дезе jакылтага тайанып, мени тöгÿндеп, оныҥ болужыла öлтÿрип койгон. 12 Оныҥ учун Jасак агару, jакылта агару, чын ла jакшы. 13 Анайдарда, jакшы меге öлÿм экелди эмеш пе? Jок туру! Карын, мыны кинчек эткен, ол кинчек чилеп ачыларга, jакшы ажыра меге öлÿм экелген. Кинчек канча кире jаман болгонын jакылта ажыра кöргÿзерге, анайда болгоны ол. 14 Jасак тынга деп, бис билер инебис. Мен, эт-канду кижи, кинчекке садылгам. 15 Нени эдип тургам, аайлабайдым. Эдейин дегенди, этпейдим, нени кöрöр кÿÿним jок, оны эдедим. 16 Этпейин дегенди эдип турган болзом, Jасак jакшы деп, jöпсинип jадым. 17 Оныҥ учун мыны мен эдип турган эмезим, jе менде jÿрген кинчек эдет. 18 Мен билерим, менде, мениҥ бойымда jакшы jÿрбей jат. Менде jакшыны эдер кÿÿн бар, jе оны эдерге менде jакшы jок. 19 Эдейин деген jакшыны, этпейдим, этпейин деген jаманды, эдедим. 20 Этпейин дегенди эдип турган болзом, мыны мен эдип турган эмезим, jе менде jÿрген кинчек эдип турганы ол. 21 Анайдарда, jасакты кöрÿп турум: jакшыны эдейин деген бойымда jаҥыс jаман бар. 22 Ичимдеги кижи Кудайдыҥ Jасагына сÿÿнип jат, 23 jе эди-каным öскö jасакла jÿрÿп jат. Ол санаам jарадып турган jасакка удура тартыжып, эди-канымдагы кинчектÿ jасакка мени олjолоп jат. 24 Бараксанды сени! Öлÿмге экелеечи бу эт-каннаҥ мени кем jайымдаар? 25 Кудайымга алкыш-быйаным, Ол мыны Иисус Христос Кайраканыс ажыра эткен. Анайдарда, мен бойым бойымныҥ санаамла Кудайдыҥ Jасагына кул, jе эди-канымла кинчектиҥ jасагына кул.\nРим 8\nТынла агарулалган jÿрÿм\n1 Анайдарда, эмди Христос Иисустыҥ Бойында jÿрген улусты jаргы бурулап болбос. 2 Христос Иисус ажыра jÿрÿм берип турган Тынныҥ jасагы мени кинчектиҥ ле öлÿмниҥ jасагынаҥ jайымдаган. 3 Эт-каннаҥ улам кÿчин jылыйткан Jасактыҥ эдип болбогонын Кудай эткен. Ол кинчектÿ эт-каныбыстый эт-канду болгон Уулын кинчек учун тайылга эдип ийип, эт-кан эдип турган кинчекти бурулаган. 4 Эт-канга эмес, Тынга башкартып jÿрген бойыбыста Jасактыҥ чындык некелтелери бÿтсин деп, Кудайдыҥ мынайда эткени бу. 5 Эт-канга башкартып jÿрген улус эт-канныҥ кÿÿнин бÿдÿрейин деп, Тынга башкартып jÿрген улус Тынныҥ кÿÿнин бÿдÿрейин деп, сананып jадылар. 6 Санаагарда эт-кан башкарып турган болзо, — ол öлÿм, санаагарда Тын башкарып турган болзо, — ол jÿрÿм ле амыр, 7 нениҥ учун дезе эт-канныҥ кÿÿнин бÿдÿрейин деп умзанып jÿрген кижи — Кудайга öштöш. Ол Кудайдыҥ Jасагына бакпайт, ого багып та болбойт. 8 Эт-канга башкартып jÿрген улус Кудайга jарабас. 9 Кудайдыҥ Тыны бойыгарда jÿрген болзо, слер эт-канга эмес, Тынга башкартып jÿрÿп jадыгар. Кемде Христостыҥ Тыны jок, ол Оныйы эмес. 10 Jе Христос бойыгарда jÿрген болзо, эди-каныгар кинчектеҥ улам öлÿмтик, тын дезе акталганыгардаҥ улам jÿрÿп jат. 11 Христосты тиргискен Кудайдыҥ Тыны бойыгарда jÿрген болзо, Оны тиргискен Кудай бойыгарда jÿрген Тыныла слердиҥ де öлÿмдÿ эди-каныгарды тындандырар. 12 Анайдарда, карындаштар, бисте эт-кан алдында молjу jок, ого бис башкартып jÿрбес учурлу. 13 Эт-канга башкартып jÿрзегер, öлÿп каларыгар, эт-канныҥ кинчектÿ керектерин Тынла öлтÿрсегер, тирÿ jÿреригер. 14 Кудайдыҥ Тынына башкартып jÿрген ончо улус Кудайдыҥ балдары болуп jадылар. 15 Слер ойто коркып jÿрбес учурлу, слер кулданыштыҥ тынын албадыгар, jе слерди Кудайга балазынып турган Тынды алдыгар. Бу Тынла «Авва, Ада!» деп, кыйгырып jадыбыс. 16 Ол ок Тын бистиҥ тынла кожо бисти Кудайдыҥ балдары деп керелейт. 17 Балдары болзобыс, Кудайдыҥ берер болгонын аларыс. Мыны Христосло кожо аларыс. Оныла кожо шыралап турган болзобыс, Оныла кожо макталар инебис.\nКелер öйдöги мак\n18 Эмдиги шырабыс, бис алар макка кöрö, неге де турбас деп бодоп турум. 19 Кудай Бойыныҥ балдарын макка кöдÿрерин ончо jайалган энчикпей сакып jат ине. 20 Кандый ла jайалган баштаҥы айалгазын бойыныҥ кÿÿниле эмес, Кудайдыҥ табыла jылыйткан. 21 Jе jайалган иженет, бойы да öлÿмниҥ кулданыжынаҥ jайымдалар деп, Кудайдыҥ балдарыныҥ jайымын ла магын ÿлежер деп. 22 Бис билер инебис, ончо jайалган эмдиге jетире кожо онтоп, кыйналып jат. 23 Jаҥыс та jайалган эмес, jе бис те, Тыннаҥ баштапкы ÿрендер алган бойлорыс, Кудай бисти качан балазынарын, эди-каныбысты jайым эдерин сакып, ичибисте онтоп jадыбыс. 24 Бис иженип турганыста, аргадалганыс ол. Кöрÿп турганыҥа иженип турган болзоҥ, ол ижемjи эмес. Кöрÿп турган немеге кем иженер? 25 Jе кöрбöй турган немеге иженгенисте, ол тушта чыдажып сакып jадыбыс. 26 Анайда ок Тын да бисти, чине jок бойыбысты, тыҥыдат. Бис билбес инебис, не деп, канайып мÿргÿйтенин. Jе Тын Бойы сöслö чыгара айдып болбос эттире улу тынып, бис учун jайнап jат. 27 Кудай jÿректеристи шиҥдеп, Тынныҥ санаазын билер, нениҥ учун дезе Тын агарулар учун Кудайдыҥ табыла сурап jат. 28 Бис билерис, Кудайды сÿÿп турган, Оныҥ табыла кычырылган улуска ончозы jакшыга иштеп jат. 29 Кудай озолодо билип алган улузын Бойыныҥ Уулыныҥ сÿр-кеберине тÿҥей болзын деп темдектеп койгон, Оныҥ Уулы кöп карындаштар ортодо тун туулганы болзын деп. 30 Озолодо темдектеп койгон улусты кычырып алган; кычырып алган улусты актап койгон; актап койгон улусты макка кöдÿрген.\nХристостыҥ сÿÿжин кем де айрып болбос\n31 База нени айдар? Кудай бис учун болзо, кем биске удура? 32 Ол Бойыныҥ Уулын чеберлебей, ончобыс учун öлÿмге берип, Оныла кожо биске ончозын сыйлап бербес беди? 33 Кудайдыҥ талдап алган улузын кем бурулап болор? Олорды Кудай актап jат. 34 Кем jаргылап болор? Öлгöн лö тирилген Христос Кудайдыҥ оҥ jанында jÿрÿп, бис учун сурап jат. 35 Бисти Христостыҥ сÿÿжинеҥ кем айрып койор? Ачу-корон бо, эмезе кысталаҥ ба? Истежÿ бе, эмезе торо бо? Тÿреҥи бе, эмезе jеткер бе, эмезе кылыш па? 36 Бичилген jок беди: «Сен учун бисти кажы ла кÿн öлтÿредилер. Бисти сойотон койлорго бодойдылар». 37 Jе мыны ончозын бисти сÿÿп турган Кудайдыҥ болужыла jеҥип jадыбыс. 38 Мен бÿдÿмjилÿ, öлÿм де, jÿрÿм де, ангелдер де, öрöги jаҥдар да, эмди болуп турганы да, келер öйлöрдö дö болотоны, кандый да ийде-кÿч, 39 теҥеридези де, алыс jердези де, jайалганныҥ бирÿзи де бисти Христос Иисус Кайраканыстыҥ Бойындагы Кудайдыҥ сÿÿжинеҥ айрып болбос.\nРим 9\nКудай ла Оныҥ калыгы\n1 Христос алдында чынды айдадым, тöгÿндебей jадым. Онызын Агару Тынга башкарткан санаам керелейт: 2 меге сÿрекей эрикчил, jÿрегимде токтобос сыс. 3 Каны jаҥыс карындаштарым учун мен бойым каргышка калып, Христостоҥ айрыткан болзом кайдадым. 4 Олор Израильдиҥ улузы олорды Кудай балазынып алган, олорго Бойыныҥ магын ачкан, кереестер ле Jасак берген, Ого бажырып jÿрерин ле Бойыныҥ сöзин берген. 5 Олор улу адалардыҥ калдыктары, олордыҥ ортозынаҥ кижи чилеп Христос туулган. Ол ончозыныҥ ÿстинде турган, ÿргÿлjи чакка алкышту Кудай. Аминь. 6 Jе бу Кудайдыҥ берген сöзи кÿчин jылыйтып салган дегени эмес. Израильдеҥ туулган ончо улус Израильдийи эмес ине. 7 Анайда ок Авраамныҥ ончо калдыктары оныҥ балдары эмес. Jе мынайда айдылган: «Исаактаҥ туулганы калдыгыҥ деп адалар». 8 Öскöртö айтса, jÿк эт-каннаҥ туулган балдар Кудайдыҥ балдары эмес, jе Оныҥ берген сöзиле туулган балдар чын калдыктар деп бодолор. 9 Бат, берген сöс бу: «Бу ок öйдö келерим, Сарра уулду болор». 10 Jе бу ончозы эмес. Ревеккала база андый болгон. Ол бир кижидеҥ — улу адабыс Исаактаҥ эки уулду болгон. 11-12 Олор туулгалак, бир jакшыны эмезе бир jаманды эткелек болордо, Ревеккага айдылган: «Jаан уул кичÿзине jалчы болор». Анайып Кудайдыҥ табы талдаш ажыра бÿдет, бу талдаш эткен керектердеҥ эмес, Оныҥ кычырузынаҥ камаанду. 13 Бичилгенинче: «Иаковты сÿÿй бергем, Исавты кöрбöй баргам». 14 Айдарда, не деерибис? Кудай чын эмес эдет эмеш пе? Jок туру! 15 Ол Моисейге айткан ине: «Быйан эдетениме, быйан эдерим, буурсайтаныма, буурсарым». 16 Оныҥ учун ончозы кижиниҥ кÿÿнинеҥ эмес, оныҥ кичеенип турганынаҥ эмес, быйан эдип турган Кудайдаҥ камаанду. 17 Ол Чийимде фараонго айдат ине: «Сен ажыра кÿчимди кöргÿзерим, адым jер-ÿстинде jарлалар. Оныҥ учун сени кöдÿргеним ол». 18 Анайдарда, Ол быйан эдейин дегенге, быйан эдет, катуландырайын дегенди, катуландырат.\nКудайдыҥ чугулы ла быйаны\n19 Сен меге айтпай кайдарыҥ: «Ол база не учун бурулап турган? Оныҥ табына кем удурлажар?» 20 Jе сен кем андый, кижи, Кудайла сöс блаажарга? «Мени не керек андый эттиҥ?» — деп, эдилген неме оны эткен кижиге айдар беди? 21 Той балкаштыҥ узы бир чейинтиле чÿмдÿ jыракы ла тегин jыракы эдер jаҥы jок по? 22 Кудай дезе Бойыныҥ чугулын ла кÿчин кöргÿзерге кÿÿнзеп, Оныҥ чугулын алып турган ла öлÿмге jаргылаткан улуска килеп, узак чыдашкан. 23 Ол анайда ок макка белетелген, Оныҥ быйанын алып турган улуска Бойыныҥ магыныҥ байлыгын кöргÿзерге кÿÿнзеген. 24 Ол улус бис эдибис. Ол бисти jаҥыс та иудейлердеҥ эмес, jе кара jаҥдулардаҥ да кычырып алган. 25 Бу керегинде Ол анайда ок Осия jарчы ажыра айдат: «Мениҥ эмес калыкты, Мениҥ калыгым деп адаарым, сÿÿбегенди, сÿÿгеним деп адаарым. 26Мениҥ калыгым эмезигер деп айдылган jерде олорды тирÿ Кудайдыҥ уулдары деп адагылаар». 27 Исаия дезе Израиль керегинде jарлап jат: «Израильдиҥ уулдарыныҥ тоозы талайдыҥ кумагындый да болзо, jÿк арткан-калганы аргадалар. 28 Кайракан jерде Бойыныҥ сöзин jылгыр ла jана баспай бÿдÿрип койор». 29 Исаияныҥ озолодо айтканынча: «Саваоф Кайракан калдыктарыска килебеген болзо, Содомдый болор, Гоморрага тÿҥейлежер эдибис».\nХристос — бÿдÿрилтер таш\n30 Айдарда, не деерибис? Акту болорго jÿткÿбеген кара jаҥдулар акталгандар, Кудайга бÿткени ажыра акталгандар. 31 Израильдиҥ улузы дезе, Jасак ажыра акту болорго jÿткÿп, бого jединип болбогондор. 32 Нениҥ учун? Бÿткени ажыра эмес, эткен керектери ажыра акту болорго jÿткÿгендери учун. Олор бÿдÿрилетен ташка бÿдÿрилгендер. 33 Бичилгенинче: «Бат, Сиондо таш салып jадым — ого бÿдÿрÿлгилеер, кайа-таш салып jадым — оноҥ улам jыгылгылаар. Jе Ого бÿдÿп турган не ле кижиге уйатту болбос».\nРим 10\n1 Карындаштар! Израильдиҥ улузы аргадалзын деп, бастыра jÿрегимнеҥ кÿÿнзеп, олор учун Кудайга мÿргÿп турум. 2 Олор Кудайга чындык болорго сÿрекей кÿÿнзейдилер деп, керелеп турум, jе мыны Ого не jараарын билбей эдип jадылар. 3 Оныҥ учун Кудай улусты канайда актап турганын билбей, акту болорго бойлоры jединерге ченежип, Ол актазын деп, Ого бакпагандар. 4 Христос — ол Jасактыҥ бÿдÿп калганы. Ол бÿдÿп турган кажы ла кижини актайт. 5 Моисей Jасак ажыра акту болоры керегинде бичийт: «Jасактыҥ jакылталарын бÿдÿрген кижи jÿрÿм jÿрер». 6 Бÿткени ажыра акту болоры керегинде Чийим мынайда айдат: «Христосты jерге экелерге, теҥериге кем чыгар деп, бойыҥды сураба». 7 Ол эмезе «Христосты öлгöн улус ортодоҥ öрö алып чыгарга, алыс jерге кем тÿжер?» — деп. 8 Чийим не дийт? — «Кудайдыҥ сöзи сеге jуук, ол тилиҥде ле jÿрегиҥде». Улус бÿтсин деп, бис jарлыктап турган сöс бу. 9 Иисус — ол Кайракан деп, тилиҥле jарлап, Оны Кудай тиргискен деп, jÿрегиҥле бÿдер болзоҥ, аргадаларыҥ. 10 Акталайын деп, jÿрегиле бÿдедилер, аргадалайын деп, тилиле jарлайдылар. 11 Чийим айдат ине: «Ого бÿдÿп турган не ле кижиге уйатту болбос». 12 Иудей ле еллин ортодо башказы jок, нениҥ учун дезе ончозыныҥ Кайраканы jаҥыс, Ого баштанып турган кажы ла кижиге Ол Бойыныҥ байлыгынаҥ берип jат. 13 Кайраканга баштанган кажы ла кижи аргадалар ине.\nИзраиль Сÿÿнчилÿ Jарды алынбаган\n14 Jе Кемге бÿтпей турган, Ого канайып баштанат? Кем керегинде укпаган, Ого канайып бÿдет? Jарлыктап турган кижи jокко канайып угат? 15 Ийилбезе, канайып jарлыктайт? Чийим айдат: «Сÿÿнчилÿ Jар jарлап базып jÿрген улус кандый кеен!» 16 Jе Сÿÿнчилÿ Jарды ончо улус бойына алынбаган. Исаия айдат ине: «Кайракан! Бис айткан сöстöрди угала, кем бÿткен?» 17 Анайдарда, кижи Jарды угуп турганда, бÿдÿп баштайт, Христос jарлалып турганда, угат. 18 Jе мен сурайдым: «Олор укпады эмеш пе?» Уккан эмей! Бичилгенинче: «Олордыҥ ÿни jер-ÿстине jайылган, олордыҥ сöстöри орчылаҥныҥ кыйузына jеткен». 19 База сурайдым: «Израиль билбеди эмеш пе?» Моисей баштапкы болуп айткан: «Калык эместер ажыра слерди кÿнÿркедерим. Санаа-укаазы jок калык ажыра слерди ачындырарым». 20 Исаия да чике айдат: «Мени бедиребеген улус Мени таап алды, Мени сурулабаган улуска ачылдым». 21 Израиль керегинде айдат: «Бакпас, кедер калыкты кычырып, кере тÿжине колым сундым».\nРим 11\nКудай Бойыныҥ калыгын jектебеген\n1 Анайдарда, сурап турум Кудай Бойыныҥ калыгын jектеп койды эмеш пе? Jок туру! Мен бойым да Израильдиҥ кижизи, Авраам калдыгы, Вениамин угынаҥ болорым. 2 Озолодо билер болгон калыгын Кудай jектебеген. Ол эмезе Илия Кудайга баштанып, Израильге комудап турарда, Чийим не деп турганын билбезигер бе? — 3 «Кайракан! Jарчыларыҥды öлтÿрдилер, тагылдарыҥды jемирдилер; мен jаҥыскан арттым, мениҥ де тынымды бедиреп jадылар». 4 Кудай ого нени ачкан? — «Ваалдыҥ алдына чöгöдöбöгöн jети муҥ эрди Бойыма чеберлеп алдым». 5 Анайып эмди де, Кудай Бойыныҥ jакшылыгыла талдап алган арткан-калганы чеберлелген. 6 Олор jакшылыкла талдалган болзо, эткен керектериле талдалбаган. Оноҥ башка, jакшылык чын эмес болор эди. 7 Айдарда, не? Израиль нени бедиреген, ого jединбеген. Jÿк талдалган улус ого jединген, арткан улус — катуланган. 8 Бичилгенинче: «Кудай санааларын öчöмиктеп, jÿректерин мокорткон. Бу да кÿнге jетире кöстöри кöрбöй jат, кулактары укпай jат». 9 Давид те айдат: «Тойлоп-jыргаганы олорго тузак, чакпыдагы jем болзын, бу учун олор jыгылзын, кезедÿ алзын; 10кöрбöскö, кöстöри карачкылансын, арка-белдери ÿргÿлjиге бÿгÿлип калзын». 11 Анайдарда, сурап турум олор чек jыгыларга, бÿдÿрилди эмеш пе? Jок туру! Jе олордыҥ jыгылганы кара jаҥдуларга аргадаш экелген, ол ажыра Израиль кÿнÿркезин деп. 12 Олордыҥ jыгылганы телекейге байлык экелип турган болзо, тÿрегени кара jаҥдуларга байлык экелип турган болзо, анчада ла орныкканы оноҥ кöп байлык экелер. 13 Слерге, кара jаҥдуларга, айдадым: Кудай мени кара jаҥдуларга ийгени учун, Ол макталзын деп, бастыра кÿчимди саларым. 14 Айса болзо, каны jаҥыс карындаштарымды кÿнÿркедип, кезигин аргадап болорым. 15 Олордыҥ jектелгени телекейди Кудайла jараштырган болзо, Кудай jуудып алза, не болор? Öлгöндöргö jÿрÿм болор. 16 Калаштыҥ баштапкы бöлÿги агару болзо, ончо калаш агару; тазыл агару болзо, будактары да агару. 17 Май-агаштыҥ кезик будактары сынып калган. Сен, jерлик май-агаштыҥ корбозы, олордыҥ ордына кондырылгаҥ. Сен тазылла бирлик боло берип, май-агаштыҥ jулугыла азыранып jадыҥ. 18 Айдарда, бу будактар алдында мактанба. Сенде мактанар шылтак jок, нениҥ учун дезе тазылдаҥ сен тудунып jадыҥ, тазыл сенеҥ тудунып турган эмес. 19 Сен айдарыҥ: «Мени кондырылзын деп, будактар сындырылган». 20 Jакшы. Олор бÿтпеген учун сындырылган, сен бÿдÿп турганыҥ учун jÿрÿп jадыҥ. Анайдарда, оморкобо, jе коркып jÿр. 21 Кудай агашта öскöн будактарга килебеген болзо, сеге килеер деп сананып туруҥ ба? 22 Анайдарда, Кудай jакшы ла кату болгонын кöрÿп jадыҥ. Ол тÿжÿп калганга кату, jе сеге jакшы. Оныҥ jакшызында jÿрÿп турган болзоҥ, Ол сеге jакшы. Оноҥ башка, сен де кезе чабыларыҥ. 23 Jе байагылар да бÿде берзе, кондырылар, олорды ойто кондырар кÿч Кудайда бар. 24 Сен ар-бÿткенинче jерлик май-агаштаҥ кезе чабылып, jакшы май-агашка ар-бÿткенге удура кондырылган болзоҥ, анчада ла тöрöл будактарга бойыныҥ агажына кондырыларга jеҥил болор. 25 Бойыгар керегинде бийик сананбагар деп, бу jажытты билип алыгар деп турум, карындаштар ��ара jаҥдулардыҥ Кудай темдектеп койгон тоозы Ого келбегенче, Израильдиҥ улузы кезек öйгö катуланган. 26 Анайдарда, бастыра Израиль аргадалар, бичилгенинче: «Сионноҥ Jайымдаачы келип, Иаковтоҥ кинчекти ырадар. 27 Кинчектерин чечсем, олорго бу Мениҥ кереезим болор». 28 Олор Сÿÿнчилÿ Jарды алынбай, слерге болуп Кудайдыҥ öштÿлери болуп jадылар, jе олор Кудайдыҥ талдап алган калыгы болуп артып jадылар, нениҥ учун дезе олорды Кудай улу адаларга болуп сÿÿп jат. 29 Ол Бойына кычырып алган улус керегинде шÿÿлтезин кубултпай jат, олорго берген сыйларын кайра албай jат. 30 Слер де качан да Кудайга уккур эмес болгоныгар, jе эмди, олордыҥ уккур эмезинеҥ улам, Ол слерге быйан эткен. 31 Эмди олор до уккур эмес, Кудай слерге быйан эткени чилеп, бойлорына да быйан этсин деп. 32 Ончо улуска быйан эдерге, ончозын Кудай уккур эместиҥ олjозына алган. 33 Э-э, Кудайдыҥ байлыгы кандый улу, ойгоры ла билими кандый тереҥ! Оныҥ шÿÿлтелерин шиҥдеер, Оныҥ jолдорын аайлаар арга jок. 34 Кайраканныҥ санаазын кем билип алган? Ого кем jöп айдып берген? 35 Кайра jандырсын деп, Ого кем нени-нени берген бе? 36 Ончозын Ол jайаган ине, ончозы Оныҥ шылтузында ла Ого болуп jÿрет. Ого ÿргÿлjи чакка мак. Аминь.\nРим 12\nКудайга учурлалган jÿрÿм\n1 Анайдарда, карындаштар, Кудайдыҥ буурсаганына болуп jайнап турум агару ла Кудайга jараар тирÿ тайылганы чылап, эди-каныгарды Ого беригер. Ого анайып бажырганыгар чын болор. 2 Бу телекейге эптешпегер, jе санаагарды jаҥыртып, бойыгарды кубултыгар. Анайып, Кудай слердеҥ нени кÿÿнзеп турганын, не Ого jакшы, не jарап турганын, Оныҥ толо кеми не болгонын билип аларыгар. 3 Меге берилген jакшылыкла кажыгарга ла айдып турум бойыгар кандый болгоныгардаҥ бийик сананбагар. Карын, кажыгарга ла Кудайдаҥ бÿдери канча кире берилгенинче кеминде сананыгар. 4 Бистиҥ бир эт-каныбыста кöп ÿйелер бар, jе олор ончозы бир тÿҥей керек этпей jат. 5 Анайып бис те бис кöп тö болзобыс, Христостыҥ Бойында — бир эт-кан, jе бойы бойыбыска ÿйелер болуп jадыбыс. 6 Кудай Бойыныҥ jакшылыгыла биске башка-башка jайалталар берген. Кемге Кудайдыҥ сöзин айдары берилген, бÿдери канча кире берилгенинче айтсын. 7 Кемге карындаштарга болужары берилген, болушсын. Кемге ÿредери берилген, ÿретсин. 8 Кемге кöкÿдери берилген, кöкÿтсин. Кемге ÿлежер jайалта берилген, ачык-jарык ÿлешсин. Кемге jаҥ берилген, кичеенип башкарсын. Кемге быйан эдери берилген, мыны jакшы кÿÿн-санаалу этсин. 9 Сÿÿжигер ару болзын. Jаманды кöрöр кÿÿнигер jок болзын, jакшыдаҥ тудуныгар. 10 Бой-бойыгарды карындаштар чылап эрке сÿÿгер, бой-бойыгарга баштапкы болуп кÿндÿ эдигер. 11 Мында jаантайын кичееҥкей болугар, тынла jалбыштаныгар, Кайраканга jалчыланыгар. 12 Ижемjи слерге сÿÿнчи экелзин. Ачу-корондо чыдамкай болугар, jаантайын мÿргÿгер. 13 Кудайдыҥ улузы не-немедеҥ тутакту jÿрзе, ÿлежигер, кÿндÿзек болугар. 14 Слерди истеечилерди алкагар. Алкагар, каргабагар. 15 Сÿÿнип jÿргендерле кожо сÿÿнигер, ыйлап jÿргендерле кожо ыйлагар. 16 Бой-бойыгарга санаагар jаҥыс болзын, улуркабагар, jе jобожыган улуска тартылыгар, бойыгарды ойгор деп сананбагар. 17 Кемге де jаман учун jаманды бербегер. Ончо улус алдында jакшыны эдерге кичеенигер. 18 Аргалу болзогор, ончо улусла амыр jÿрÿгер. 19 Бойыгар учун öчÿркебегер, кару улузым, Кудайдыҥ чугулына jер беригер. Бичилген jок беди: «Мен öч аларым, Мен jандыра берерим» — деп, Кайракан айдат. 20 Карын, öштÿҥ аштап турган болзо, азыра, суузап турган болзо, суу ичир. Мынайда эдип, оныҥ бажына костор jуурыҥ. 21 Jаманга jеҥдирбе, jе jаманды jакшыла jеҥ.\nРим 13\nJаҥга багары\n1 Кажы ла кижи jаҥдарга баксын, нениҥ учун дезе Кудай тургуспаган jаҥ jок. Бар jаҥдарды ончозын Кудай тургускан. 2 Оныҥ учун jаҥга удурлашкан кижи Кудайдыҥ тургусканына удурлажып турганы ол. Удурлажып турганы, бойлорын jаргыга тÿжÿрет. 3 Jакшыны эдип jÿрген улус эмес, jаманды эдип jÿрген улус jаҥдардаҥ коркыыр учурлу. Jаҥнаҥ коркыбайын деп турган болзоҥ, jакшыны эт, ол сени мактаар. 4 Jаҥда отурган кижи Кудайдыҥ jалчызы ине, ол сеге jакшыны эдерге иштеп jат. Jаманды эдип jÿрген болзоҥ, коркы ол кылышты тегин алып jÿрбей jат. Ол Кудайдыҥ jалчызы, jаманды эдип jÿрген улустыҥ jаргызын эдет. 5 Оныҥ учун jаҥдарга багар керек, jаҥыс та кезедÿ аларым деп коркып эмес, jе jÿрек айдып турганыла багар керек. 6 Мыныҥ учун калан да тöлöйдигер. Олор Кудайга jалчыланып, jаантайын молjулу керегин бÿдÿрет ине. 7 Кажызына ла нени беретен, оны беригер: кемге калан, — ого калан, кемге албан, — ого албан, кемнеҥ коркыйтан, коркыгар, кемге кÿндÿ эдетен, эдигер.\nСÿÿш — ол Jасакты бÿдÿрери\n8 Кемге де, нени де тöлÿлÿ болбогор. Сок jаҥыс тöлÿгер бой-бойыгарды сÿÿйтен тöлÿ болзын, нениҥ учун дезе öскö кижини сÿÿп турганы, Jасакты бÿдÿргени ол. 9 Jакылталар: чайдам кылынба, öлтÿрбе, ууры этпе, öскö кижинийин кÿÿнзебе — булар ла öскöлöри де бу сöстöрдö салынган ине: «Бойыҥды бойыҥ сÿÿгеҥдий, jуугыҥды сÿÿп jÿр». 10 Сÿÿп турган кижи jуук кижизине jаманды этпес. Оныҥ учун сÿÿри — ол Jасакты бÿдÿрери. 11 Анайда эдигер, нениҥ учун дезе слер эмдиги öйди билеригер слерге уйкудаҥ ойгонор öй келген. Бис бÿде берген туштазына кöрö эмди аргадалатан кÿнибис jуук. 12 Тÿн öдÿп калды, тÿш jууктап келди. Анайдарда, карачкыныҥ керектерин таштап, jарыктыҥ мылтык-jепселин кийели. 13 Бойыбысты тÿштиҥ jарыгында чылап тудуналы jыргабайлы, аракыдабайлы, балыр, кал кылык кылынбайлы, ööркöшпöйли, кÿйÿнбейли. 14 Куйагаар Иисус Христос Кайракан болгой. Эт-канды кичееп, оныҥ кычазын бÿдÿрбегер.\nРим 14\nБой-бойыгарды jаргылабагар\n1 Кудайга бÿдеринде чинези jетпей турган кижини бойыгарга jуудып алыгар, кöрÿм-шÿÿлтези керегинде оныла сöс блаашпагар. 2 Кезик кижи ончозын jиирге jараар деп бÿдет, чине jогы, jаҥыс маала-ажын jийт. 3 Jип турганы, jибей турганды jаман кöрбöзин. Jибей турганы, jип турганды jаргылабазын, нениҥ учун дезе оны Кудай jуудып алган. 4 Öскö кижиниҥ jалчызын jаргылайтан сен кем андый? Ол jакшы эдет пе, бÿдÿрилет пе, онызын бийи билер. Бÿдÿрилзе, ол ойто тургузылар, нениҥ учун дезе бийде оны тургузар кÿч бар. 5 Кезик кижи бир кÿн арткан кÿндердеҥ аҥылу деп бодойт. Öскö кижиге ончо кÿндер тÿҥей. Кажы ла кижи ого бойыныҥ санаазы билип турганыла этсин. 6 Кÿндерди аҥылап турган кижи Кайраканга болуп аҥылайт. Курсак jип турган кижи Кайраканга болуп jийт, нениҥ учун дезе Кудайга алкыш-быйанын айдат. Курсак jибей турган кижи Кайраканга болуп jибей, Кудайга алкышбыйанын айдат. 7 Кемибис те бойына болуп jÿрбейт, кемибис те бойына болуп öлбöйт ине. 8 Jÿрген болзобыс, Кайраканга болуп jÿрÿп jадыбыс. Öлÿп jаткан болзобыс, Кайраканга болуп öлÿп jадыбыс. Анайдарда, jÿргенис пе, öлÿп jатканыс па, — бис Кайракандыйы. 9 Оныҥ учун öлгöн дö, тирÿ де улусты бийлеерге, Христостыҥ öлгöни ле тирилгени ол. 10 Сен дезе карындажыҥды не jаргылайдыҥ? Эмезе сен? Карындажыҥды не jаман кöрÿп jадыҥ? Ончобыс Кудайдыҥ jаргызы алдына турарыбыс. 11 Бичилген jок беди: «Мен бар, — деп, Кайракан айдат, — Мениҥ алдыма кажы ла тизе чöгöдööр, кажы ла тил Мени Кудай деп, ачыгынча айдар». 12 Анайдарда, кажыбыс ла бойы учун Кудайдыҥ алдына каруу берер. 13 Оныҥ учун бойы бойыбысты jаргылабайлы. Карын, карындажыска бÿдÿрилер эмезе jыгылар шылтак болбойлы деп сананыгар. 14 Мен билерим, меге Иисус Кайракан бÿдÿмjи берип jат ончо неме бойы алдынаҥ ару эмес болбой jат. Jе кандый бир немени ару эмес деп бодогон кижиге ол ару эмес. 15 Кандый бир курсакты jип, мынызыла карындажыҥды ööркöдип турган болзоҥ, сен сÿÿш айтканынча этпей jадыҥ. Анайып курсагыҥла карындажыҥа jаман эдип jадыҥ, Христос бу карындажыҥ ок учун öлгöн ине. 16 Jакшы деп бодогоноорды кижи jамандабазын. 17 Кудайдыҥ Каандыгы ол ичип-jийтени эмес ине. Jе ол — Агару Тын ажыра берилип турган чындык, амыр ла сÿÿнчи. 18 Христоско мынайда jалчыланып турган кижи Кудайга jарап jат, оны улус jарадып jат. 19 Анайдарда, биске амырды экелип, бой-бойыбысты тыҥыдып турганга jÿткÿйли. 20 Кудайдыҥ эдип турганын курсакка болуп буспа. Ончо курсак ару. Jе öскö кижини бÿдÿрилтип jип турган кижиге jаман. 21 Карындажыҥды бÿдÿрилтип турган болзо, эт jибезеҥ, аракы ичпезеҥ, öскöзин де этпезеҥ торт. 22 Бÿдÿп турган болзоҥ, бойыҥда бойыҥ Кудайдыҥ алдында бÿт. Чын деп бодогонын эдип, бу учун бойын jаргылабай турган кижи кежиктÿ болгоны ол. 23 Эреҥистелип, jе курсакты jип турган кижи jаргылайт, нениҥ учун дезе ол мыны бÿтпей эдет. Бÿтпей эдип турган ончо неме — ол кинчек.\nРим 15\nБойыгарга jараарынча этпегер\n1 Бис, Кудайга бÿдеринде кÿчтÿ улус, бÿдеринде чине jок улустыҥ jÿгин апарыжар учурлу, бойыска jараарынча этпес учурлу. 2 Кажыбыс ла jуук кижибиске jараарынча эдип, ол Кудайга бÿдеринде öссин деп, ого jакшыны эдер учурлу. 3 Христос то Бойына jараарынча этпеген, карын, бичилгенинче: «Сени jамандаган улустыҥ jамандажы Меге тÿшкен». 4 Башкыда ончо бичилгени бисти ÿредерге бичилген. Бис олордоҥ чыду ла кöкÿдÿ алып, ижемjибисти jылыйтпазыбыс. 5 Чыду ла кöкÿдÿ берип турган Кудай дезе, Христос Иисуска jараарынча, санаагарды jаҥыс этсин, 6 санаагар jаҥыс болуп, бир ÿнле Кудайды, Иисус Христос Кайраканыстыҥ Адазын, мактазын деп. 7 Оныҥ учун Кудай макталсын деп, слерди Христос jуудып алганы чылап, бой-бойыгарды jуудып туругар. 8 Кудайдыҥ чындыгына болуп Христос иудей калыкка jалчы боло бергенин слерге айдып турум. Анайып Ол улу адаларга берген сöсти бÿдÿрген. 9 Кара jаҥдуларга дезе, олор Кудайды мактазын деп, быйан эдип jалчы боло берген, бичилгенинче: «Оныҥ учун Сени кара jаҥдулар ормодо мактаарым, Сеге сарындар сарнаарым». 10 База айдылган: «Оныҥ калыгыла кожо jыргагар, кара jаҥдулар!» 11 База: «Кайраканды мактагар, ончо кара jаҥдулар! Оны макка чыгарыгар, ончо калыктар!» 12 База Исаия айдат: «Ол Иессейдиҥ тазылынаҥ чыгып, калыктарды башкарарга келер. Ого калыктар иженер». 13 Ижемjи берип турган Кудай Ого бÿткенигер ажыра слерди не ле сÿÿнчиле, амырла толтырсын, Агару Тынныҥ кÿчиле ижемjигер там кöптöзин деп.\nПавелдиҥ ижи\n14 Бойым да слерге бÿдÿмjилÿ, карындаштарым слер jакшыла толо, ончозын билип, бой-бойыгарды ÿредер аргагар бар. 15 Jе мен слерге бир кезик немелерди эске алындырарга тидим бичидим, нениҥ учун дезе Кудайдаҥ меге берилген jакшылыкла 16 Христос Иисустыҥ абызы болуп, кара jаҥдулар ортодо абыстап, Сÿÿнчилÿ Jар jарлап jадым. Олор Агару Тынга учурлалып, Кудайга jараар тайылга боло берзин деп, мыны эдип jадым. 17 Анайдарда, Кудайга эткен керектеримле Христос Иисус ажыра мактанар аргам бар. 18 Кара jаҥдуларды Кудайга уккур болорына экелерге, Христос мен ажыра нени эткен, jÿк оны тидим айдып jадым. Ол мыны сöслö, керекле, 19 билдилердиҥ ле кайкалдардыҥ кÿчиле, Кудайдыҥ Тыныныҥ кÿчиле эткен. Анайып Иерусалимнеҥ ала Иллирикке jетире Христостыҥ Сÿÿнчилÿ Jарын jарлыктаар аргалу болгом. 20 Айла, Христостыҥ адын улус уккалак jерлерде jарлыктаарга кичеенгем, öскö кижи салган тöскö неме тутпайын деп, 21 бичилгенинче: «Христос керегинде кемдерге jарлалбаган, олор кöрöр, кемдер укпаган, олор аайлаар». 22 Слерге кöп катап келерге санангам, jе jÿзÿн-башка шылтактардаҥ улам келишпеген. 23 Эмди, бу ороондордо мен jарлыктабаган jер артпаган учун, слерге кöп jылдардыҥ туркунына келерге кÿÿнзегеним учун 24 Испания jаар атанып, слерге келерим. Слерле jолой кöрÿжерим деп, иженип турум. Бир кезек öйгö дö болзо слерле кожо болуп, сÿÿнип алзам, оноҥ ары барарга мени jолго шыйдыырыгар. 25 Эмди агаруларга болужайын деп, Иерусалим барып jадым. 26 Керек неде дезе, Македонияныҥ ла Ахаияныҥ серкпелери Иерусалимдеги jокту агаруларга болуш jетирерге кÿÿнзегендер. 27 Мыны бойлоры эдерге кÿÿнзегендер. Jе олор мыны эдер учурлу болгон. Иудейлер Тыннаҥ берилген байлыкла öскö калыктарла ÿлешкен болзо, öскö калыктар олорго jердеги байлыкла болужар учурлу. 28 Бу jакылтаны бÿдÿрип, jууганымды олорго jетирзем, Испания jаар атанып, jолой слерди табарарым. 29 Слерге келзем, Христостыҥ алкыжын толтыра экелерим деп, билип jадым. 30 Иисус Христос Кайраканыска болуп, Агару Тын берип турган сÿÿшке болуп слерди сурап турум, карындаштар мен учун Кудайга мÿргÿп, мениҥ тартыжуумда мениле кожо болугар. 31 Ол мени Иудейдеги бÿтпестердеҥ айрызын деп, Иерусалимге jалчыланып эткенимди ондогы агарулар jаратсын деп, 32 Кудайдыҥ табы болзо, мени слерге сÿÿнчилÿ келип, слерле кожо амырап алзын деп мÿргÿгер. 33 Амырдыҥ Кудайы ончогорло кожо болгой. Аминь.\nРим 16\nЭзен айттырыштар\n1 Слерди Фивала таныштырып турум. Ол бистиҥ эjебис, Кенхреадагы серкпениҥ болушчызы. 2 Оны агарулар чылап, Кайраканныҥ улузы чылап jуудып, немедеҥ тутакту болзо, болужыгар. Ол бойы кöп улуска, меге де болушкан. 3 Прискиллага ла Акилага эзен айдыгар. Олор мениле кожо Христос Иисуска иштеп jÿрген улус. 4 Олордыҥ jÿрÿми мен учун jеткердиҥ алдында болгон. Олорго jаҥыс та мен эмезим, jе jÿзÿнбашка калыктардыҥ ончо серкпелери быйанду. 5 Анайда ок олордыҥ айлындагы серкпеге эзен айдыгар. Сÿÿген Епенет карындажыма эзен айдыгар. Ол Асияда Христоско бÿткен баштапкы кижи болор. 6 Мариамга эзен айдыгар. Ол слерге кöп иштеген. 7 Угы jаҥыс Андроникке ле Юнияга эзен айдыгар. Бу улус мениле кожо кижендÿ болгондор. Олор апостолдор ортодо jарлу улус, менеҥ озо Христостыйы боло бергендер. 8 Кайраканныҥ Бойында сÿÿген Амплий карындажыма эзен айдыгар. 9 Бисле кожо Христоско иштеп jÿрген Урбанга, база сÿÿген Стахий карындажыма эзен айдыгар. 10 Христоско чындык болгоны ченелген Апеллеске эзен айдыгар. Аристовулдыҥ айылдагы улузына эзен айдыгар. 11 Угы jаҥыс Иродионго эзен айдыгар. Наркисстиҥ айлындагы улузынаҥ Кайракандыйы болгондорго эзен айдыгар. 12 Трифенага ла Трифосага эзен айдыгар. Бу ÿй улус Кайраканга кöп иштеген эдилер. Сÿÿген Персида эjебиске эзен айдыгар. Ол база Кайраканга кöп иштеген эди. 13 Кайракан талдап алган Руфка, база мениҥ де энейим боло берген оныҥ энейине эзен айдыгар. 14 Асинкритке, Флегонтко, Ермга, Патровко, Ермийге ле олорло кожо jÿрген öскö дö карындаштарга эзен айдыгар. 15 Филологко, Юлияга, Нирейге ле оныҥ эjезине, Олимпанга ла олорло кожо jÿрген ончо агаруларга эзен айдыгар. 16 Бой-бойыгарла агару окшошло эзендежигер. Слерге Христостыҥ ончо серкпелери эзен айдып турулар. 17 Слерди сурап турум, карындаштар слер алган ÿредÿге удурлажып, слерди бöлÿп, бÿдеринде буудак эдип турган улустаҥ чеберленигер ле олордоҥ кыйыжыгар. 18 Андый улус Христос Кайраканыска эмес, боро кардына болуп иштеп jадылар. Олор тату, jараш сöстöр айдып, сÿмеленип билбес улусты аскырадылар. 19 Кайраканга уккур болгоныгарды ончо улус билер. Оныҥ учун слер учун сÿÿнип турум. Jе jакшы керектерге ойгор болугар, jаман керектерге ару болугар деп кÿÿнзейдим. 20 Амырдыҥ Кудайы саадабай будыгардыҥ алдына сатананы jыга бассын. Иисус Кайраканыстыҥ jакшылыгы слерле кожо ��олгой. 21 Слерге мениле кожо иштеп jÿрген Тимофей, угы jаҥыс Луций, Иасон ло Сосипатр эзен айдып турулар. 22 Бу самараны бичип алган мен де, Тертий, слерле Кайракан ажыра бирлик бойым, слерге эзен айдып турум. 23 Слерге Гаий эзен айдып туру. Ол мени ле ончо серкпени бойыныҥ айлында jуудып алган кижи болор. Слерге каланыҥ керектерин башкарып турган Ераст ла Кварт карындаш эзен айдып турулар. 24 Иисус Христос Кайраканыстыҥ jакшылыгы слерле кожо болгой. Аминь. 25 Кудайды алкайлы! Сÿÿнчилÿ Jарым ажыра, Иисус Христостыҥ Jары ажыра чактарда jажырылган jажытты ачып, Ол слерди тыҥыдар аргалу. 26 Jе эмди ончо калыктар Кудайга багып, бÿде берзин деп, бу jажыт jарчылардыҥ чийимдери ажыра мöҥкÿ Кудайдыҥ jакарганыла ачылган. 27 Ого, сок jаҥыс ойгор Кудайга, Иисус Христос ажыра ÿргÿлjи чакка мак! Аминь.\nПaвел Aпостолдыҥ Коринфтеги Серкпеге Бaштaпкы Сaмaрaзы\n1 Коринф 1\n1 Кудайдыҥ табыла Христос Иисустыҥ апостолы болорго кычырылган Павелдеҥ ле Сосфен карындаштаҥ — 2 Кудайдыҥ Коринфтеги серкпезине. Слерге, Христос Иисус ажыра Кудайга учурлалган улуска, бистиҥ ле слердиҥ Иисус Христос Кайраканыстыҥ адына кайда ла баштанып тургандарла кожо агару болорго кычырылган улуска, 3 Адабыс Кудайдаҥ ла Иисус Христос Кайраканнаҥ jакшылык ла амыр jетсин. 4 Слер учун, слерге Христос Иисус ажыра берилген Кудайдыҥ jакшылыгы учун Кудайыма jаантайын алкыш-быйан айдадым. 5 Слерге Христос ажыра Кудайдыҥ сöзи ле билим артыктай берилген ине. 6 Христостыҥ керези слердиҥ бойыгарда бек боло берген, 7 анайып, Кудайдаҥ сыйды jеткилинче алала, Иисус Христос Кайраканыстыҥ ачыларын сакып jадыгар. 8 Ол слерди учына jетире тыҥыдар. Ол тушта Иисус Христос Кайраканыстыҥ кÿнинде jек jок болорыгар. 9 Кудай чындык, Ол слерди Бойыныҥ Уулы Иисус Христос Кайраканысла бирлик болзын деп кычырган.\nСеркпедеги бöлÿништер\n10 Иисус Христос Кайраканыстыҥ адыла слерди сурап турум, карындаштар бой-бойыгарла эптÿ-jöптÿ jÿрÿгер, ортогордо бöлÿниш болбозын, слерди бир санаа ла бир амаду бириктирзин. 11 Карындаштарым, бой-бойыгарла ööркöжип турганыгар деп, Хлояныҥ айылдагы улузынаҥ уктым. 12 Мениҥ аайлаганымла кажыгар ла: «Мен — Павелдийи», «Мен — Аполлостыйы», «Мен — Кифаныйы», «Мен — Христостыйы» — дежип jадыгар. 13 Христос бöлÿнди эмеш пе? Павел слер учун кере тартылды эмеш пе? Эмезе Павелдиҥ адына болуп креске тÿштигер бе? 14 Кудайга баш, Крисп ле Гаийдеҥ башка, кемигерди де креске тÿжÿрбегениме. 15 Бойымныҥ адыма креске тÿжÿргем деп, кем де айдып болбос. 16 Эйе, Стефанныҥ айылдагы улузын креске тÿжÿргем. База кемди креске тÿжÿргеним санаама кирбейт. 17 Христос мени улусты креске тÿжÿрзин деп эмес, Сÿÿнчилÿ Jар jарлазын деп ийген ине. Jе мен кижиниҥ ойгор сöстöрин айдып jарлабас учурлу, Христостыҥ крези кÿчин jылыйтпазын деп.\nХристос — Кудайдыҥ кÿчи ле ойгорлыгы\n18 Крес керегинде сöс — öлÿмниҥ jолыла барып jаткан улуска jÿÿлиш ине, биске дезе, аргадаштыҥ jолыла барып jаткан улуска, — ол Кудайдыҥ кÿчи. 19 Бичилген jок беди: «Ойгорлордыҥ ойгорлыгын jоголторым, керсÿлердиҥ санаазын jектеерим». 20 Ойгор кайда? Билимчи кайда? Бу телекейде шÿÿлтечи дегени кайда? Кудай бу телекейдиҥ ойгорлыгын jÿÿлиш этпеди бе? 21 Телекей бойыныҥ ойгорлыгыла Кудайды билип албаган, мында Кудайдыҥ ойгорлыгы. Ол бÿдÿп турган улусты jарлыкташтыҥ 'jÿÿлижиле' аргадаарга кÿÿнзеген. 22 Иудейлер де кайкалдар некейдилер, еллиндер де ойгорлыкты бедирейдилер, 23 бис дезе кере тартылган Христосты jарлыктайдыс. Ол — иудейлерге бÿдÿрилтер таш, кара jаҥдуларга — jÿÿлиш, 24 кычырылган улуска да, иудейлерге де, еллиндерге де Ол — Кудайдыҥ кÿчи ле Кудайдыҥ ойгорлыгы. 25 Кудайдаҥ 'jÿÿлиш' дегени, кижиниҥ ойгорлыгынаҥ ойгор, Кудайдаҥ чине jок дегени, кижиниҥ кÿчинеҥ кÿчтÿ. 26 Бойыгарга кöрÿгер, карындаштар, Кудай слерди кычырып аларда, кандый болгоныгарды. Ортогордо ойгор улус кöп болгон бо, кÿчтÿ ле укту-тöстÿ улус кöп болгон бо? 27 Jе Кудай ойгорлорды уйатка тÿжÿрерге, телекейде ойгор эмес дегенди талдап алган, кÿчтÿни уйатка тÿжÿрерге, телекейде чине jок дегенди талдап алган; 28 учурлу дегенди jоголторго, телекейде учур jок дегенди, jектеткенди, неге де турбас дегенди талдап алган, 29 Кудайдыҥ алдында кем де мактанып болбозын деп. 30 Оныҥ шылтузында слер де Христос Иисустыҥ Бойында jÿрÿп jадыгар. Оны Кудай ойгорлыгыс эткен, Ол ажыра бисти акту, агару эткен, jайымдаган. 31 Оныҥ учун анайда ла бичилген: «Мактанып турган кижи, Кайраканла мактансын».\n1 Коринф 2\nТын ончозын шиҥдеп jат\n1 Слерге келеримде, карындаштар, Кудайдыҥ jажыды керегинде чечен эмезе ойгор сöстöрлö jарлайын деп келбедим. 2 Ортогордо jÿрзем, Иисус Христостоҥ, jетпезине кере тартылган Бойынаҥ башка, нени де билбейин деп шÿÿгем. 3 Мен слерге чине jок, айап, тыҥ ширтилдеп калган келгем. 4 Мениҥ айткан сöстöримде ле jарлыктаганымда кижиниҥ ойгорлыгыныҥ бÿдÿмjилÿ сöстöри jок болгон, jе мениҥ сöстöримниҥ чыны Тынныҥ кÿчинде ачылган, 5 бÿдÿп турганыгар кижиниҥ ойгорлыгына эмес, Кудайдыҥ кÿчине тöзöлзин деп. 6 Ойгорлыкты дезе толо кемине jеткен улус ортодо jарлап jадыбыс, jе бу телекейдиҥ ойгорлыгын да эмес, бу телекейдиҥ jоголып jаткан jаҥдарыныҥ ойгорлыгын да эмес. 7 Jе бис Кудайдыҥ jажытту, jажырылган ойгорлыгын jарлап jадыбыс. Бисти макталзын деп, бу ойгорлыкты Ол öйлöр башталгалакта озолодо темдектеп койгон. 8 Оны бу телекейдиҥ jаҥдарыныҥ кемизи де билип албаган. Билип алган болзо, мактулу Кайраканды кере тарткылабас эди. 9 Jе анайда ла бичилген: «Оны сÿÿп турган улуска Кудай нени белетеп койгонын кöс кöрбöгöн, кулак укпаган, ол кижиниҥ санаазына кирбеген». 10 Биске дезе бу jажытты Кудай Бойыныҥ Тыныла ачкан. Тын ончозын, Кудайдыҥ jажыдыныҥ тереҥин де шиҥдейт. 11 Кижиниҥ ичинде не барын кем билер? Оны jаҥыс кижиниҥ бойында jÿрген тыны билер. Анайып ок Кудайдыйын да кем де билбес. Оны jаҥыс Кудайдыҥ Тыны билер. 12 Бис дезе Кудайдаҥ биске берилгенди билерге, бу телекейдиҥ тынын эмес, Кудайдаҥ Тын алдыбыс. 13 Мыны кижиниҥ ойгорлыгы ÿреткен сöстöрлö эмес, бисти Тын ÿреткен сöстöрлö jарлап jадыбыс. Тыннаҥ болгон немелерди тынла jÿрген улуска jартайдыс. 14 Сезимиле jÿрген кижи дезе Кудайдыҥ Тыны ого айтканды jуутпайт. Мыны ол тенексиш деп бодоп, аайлап болбойт, нениҥ учун дезе бу керегинде тынныҥ болужыла шÿÿр керек. 15 Тынла jÿрген кижи — ончозы керегинде шÿÿйт, jе ол кижи керегинде кем де шÿÿп болбос. 16 Кем Кайраканныҥ санаазын билип алган, кем Ого jöп айдып берер аргалу? Бис дезе, Христос чылап сананып jадыбыс.\n1 Коринф 3\nОнчобыс бир керек эдип jадыбыс\n1 Бат оныҥ учун, карындаштар, слерге тынла jÿрген улуска чылап айдып болбодым. Jе мен слерге эт-канла jÿрген улуска чылап, Христоско бÿдеринде jаш балдарга чылап айттым. 2 Мен слерди сÿтле азырадым, кату курсакла эмес. Кату курсакты jип болбос эдигер, эмди де болуп албай jадыгар, 3 нениҥ учун дезе эмди де эт-канла jÿрÿп jадыгар. Кÿйÿнижип, ööркöжип турган болзогор, этканла jÿргенигер ол эмес пе, кижинийинче кылынып jÿргенигер ол эмес пе? 4 Бирÿгер: «Мен — Павелдийи», öскöгöр: «Мен — Аполлостыйы» — дегенде, эт-канла jÿргенигер ол эмес пе? 5 Аполлос ол не кижи? Павел ол не кижи? Олор jÿк jалчылар. Олордыҥ шылтузында Кудайга бÿде бердигер, кажыгарга ла Кайраканнаҥ канча кире берилгенинче бÿттигер. 6 Мен тарыдым, Аполлос сугарды, jе öскÿргени Кудай болды. 7 Оныҥ учун тарып та, сугарып та турганы учурлу эмес, jаҥыс öскÿрип турган Кудай учурлу. 8 Тарып турганы ла сугарып турганы бир керек эдип jадылар, jе кажызы ла канча кире кÿчин салып иштегениле jал алар. 9 Бис Кудайга кожо иштеп jÿрген инебис, слер — Кудайдыҥ кыразы, Кудайдыҥ тудуп турганы. 10 Кудайдаҥ меге берилген jакшылыкла, ойгор тудаачы чылап, тöс салдым, öскö кижи ого тудуп jат. Jе кажы ла кижи бойы канайып тудуп турганын кöрзин. 11 Салылганнаҥ башка, öскö тöсти кем де салып болбос. Бу тöс — Иисус Христос. 12 Кем бу тöскö алтынла, мöҥÿнле, баалу-чуулу таштарла, агашла, öлöҥлö эмезе саламла тутса, 13 кажы ла кижиниҥ эткен кереги ачылар. Мыны кöргÿзетен кÿн келер, нениҥ учун дезе кажы ла кижиниҥ эткен кереги отто ачылат, ол кандый болгонын от ченеер. 14 Кемниҥ тутканы отко кÿйÿп калбаза, jал алар. 15 Кемдийи кÿйÿп калза, ого чыгым болор. Jе бойы аргадалар, оттоҥ чыкканы чылап аргадалар. 16 Слер — Кудайдыҥ Öргööзи деп, слердиҥ бойыгарда Кудайдыҥ Тыны jÿрÿ деп, билбейдигер эмеш пе? 17 Кудайдыҥ Öргööзин jоголтотон кижини Кудай jоголтып койор. Кудайдыҥ Öргööзи агару ине, ол Öргöö — слер. 18 Кем де бойын бойы тöгÿндебезин. Кемигер бу телекейде чындаптаҥ ойгор болорго сананып jÿрген, оныгар ойгор болорго, тенек боло берзин. 19 Бу телекейдиҥ ойгорлыгы — Кудайдыҥ алдында тенексиш ине. Бичилген jок беди: «Кудай ойгорлорды олордыҥ ок тузагыла тудуп jат». 20 База: «Кайракан ойгорлордыҥ шÿÿлтелерин билер. Олор куру». 21 Анайдарда, кем де улусла макта��базын, ончозы слердийи 22 Павел беди, эмезе Аполлос, эмезе Кифа, эмезе телекей, эмезе jÿрÿм, эмезе öлÿм, эмезе эмдиги öй, эмезе келер öй — бу ончозы слердийи. 23 Слер — Христостыйы, Христос — Кудайдыйы.\n1 Коринф 4\nХристостыҥ апостолдоры\n1 Анайдарда, бисти Христостыҥ jалчылары деп, Кудайдыҥ jажыттары учун каруулу улус деп, кажы ла кижи сананар учурлу. 2 Андый улустаҥ чындык болоры некелет. 3 Мени слер jаргылараар ба эмезе öскö улус jаргылаар ба, бу мени санааркатпай jат. Мен бойымды бойым да jаргылабайдым. 4 Бойымды бурулу деп бодобой до турган болзом, jе мынызыла актанбай jадым. Мени jаргылаары — Кайракан. 5 Оныҥ учун Кайракан келбейинче, öйинеҥ озо бир де jаргылабагар. Ол карачкыда jажырылганды jарыдып ийер, jÿректе алып jÿрген санааларды иле эдер. Ол тушта кажы ла кижи Кудайдаҥ бойыныҥ кайралын алар. 6 Мыны, карындаштар, бойым ла Аполлос керегинде слерге болуп айттым. «Бичилгенге ÿзеери нени де этпес» деген сöстöрди бистеҥ аайлаарга ÿренигер деп кÿÿнзейдим. Ол тушта бир кижиле оморкоп, öскöзин jектебезигер. 7 Чындап та, сени кем аҥылады? Сенде Кудайдаҥ албаган не бар? Алган болзоҥ, албаган чылап, не мактанадыҥ? 8 Слер тойдыгар ба? Байыдыгар ба? Бис jокко каандар болуп калдыгар ба? Слерди чындаптаҥ каандар боло берзин деп кÿÿнзеер эдим! Ол тушта бис те слерле кожо каандар болор эдибис. 9 Jе сананзам, Кудай бисти, апостолдорды, öлÿмге jаргылаган калганчы улусты чылап, ончозыныҥ алдына тургузып койгондый. Биске бастыра телекей — ангелдер де, улус та кöрÿп jадылар. 10 Бис Христоско болуп тенек, слер — Христостыҥ шылтузында ойгор. Бис чине jок, слер — кÿчтÿ. Слерди мактайдылар, бисти — jаман кöрöдилер. 11 Оноҥ болгой эмдиге jетире торолоп, суузап jадыбыс, самтар кийимдÿ jÿрÿбис, соктыртып jадыбыс, jадар jерис jок, 12 кызыл колыстыҥ кÿчиле иштеп jадыбыс. Бисти арбайдылар, бис алкайдыс. Бисти сÿредилер, бис чыдажадыс. 13 Бисти jамандайдылар, бис коот сöстöр айдадыс. Бис телекейге сÿре-чöптий, бис эмдиге jетире таштанчыдый. 14 Слерди уйалтайын деп эмес, сÿÿген балдарымды чылап санандырайын деп, мыны бичип турум. 15 Слерди тÿмен ÿредÿчилер Христос керегинде ÿреткен де болзо, jе адалар кöп эмес. Слерге Сÿÿнчилÿ Jар jарлап, слерди Христос Иисуска туудым. 16 Оныҥ учун слерди сурап турум менеҥ тем алыгар. 17 Бого болуп слерге Тимофейди ийдим. Ол Кайраканга чындык ла мениҥ сÿÿген уулым эди. Христос Иисуска болуп канайда jÿрÿп турганымды, кайда ла, кажы ла серкпеде канайда ÿредип jÿргенимди ол слерге эске алындырар. 18 Слерге келбезимде, кезигер jакшыркай берген. 19 Jе Кайраканныҥ табы болзо, слерге удабас келип, jакшыркактардыҥ сöстöрин эмес, олор нени эдер аргалузын ченеп кöрöрим. 20 Кудайдыҥ Каандыгы сöстö эмес, кÿчте ине. 21 Нени кÿÿнзейдигер? Слерге камчылу келейин бе, эмезе сÿÿштÿ ле jобожыган келейин бе?\n1 Коринф 5\nЭски ачыткыны jок эдип кырыгар\n1 Слерде балыр кылык табылган деп, чын табыш бар. Андый кылык кара jаҥдуларда да болбогон: кем де бойыныҥ ÿйиниҥ ордына адазыныҥ ÿй кижизиле jуртайт. 2 Слер дезе jакшыркап jадыгар. Андый керек эткен кижини бойыгардаҥ чыгарзын деп ыйлаган болзогор, торт болор эмес пе? 3 Мен ортогордо бойым jок то болзом, jе тынымла слерле кожо jÿрÿп, слерде болгоным чылап, андый керек эткен кижи jанынаҥ мындый jöп чыгардым 4 Иисус Кайраканыстыҥ адына болуп jуулзагар, мен де тынымла, Иисус Кайраканыстыҥ кÿчиле слерле кожо болуп, 5 оны сатанага берип ийели, эди-каны öлÿп калзын, jе тыны Кайраканныҥ кÿнинде аргадалзын. 6 Слердиҥ мактанар немегер jок. Бир эмеш ачыткы ончо тестени кöпшидип турганын билбезеер бе? 7 Анайдарда, слерге jаҥы тесте болорго, эски ачыткыны jок эдип кырыгар. Слер ачыткы jок калаш эдигер, нениҥ учун дезе, пасха курааныбыс — Христос тайылып калган. 8 Оныҥ учун эски ачыткы, кинчектиҥ ле jаманныҥ ачыткызы бар калашла байрамдабайлы. Карын, аруныҥ ла чындыктыҥ ачыткы jок калажыла байрамдайлы. 9 Балыр jÿрÿмдÿ улуска бирикпегер деп, слерге самарада бичиген эдим. 10 Jе мен бу телекейдиҥ балыр jÿрÿмдÿлери, эмезе ачыркактары, эмезе тонокчылары, эмезе чалуга бажыраачылары керегинде айтпадым. Оноҥ башка слерге бу телекейди таштап барарга келижер эди. 11 Карын, мен карындаш деп аданып, бойы балыр jÿрÿм jÿрÿп, ачыркап, чалуга бажырып, jамандап, аракыдап, тоноп турган улуска слерди бирикпезин деп бичидим. Андый улусла кожо ажанбагар да. 12 Туш улусты jаргылайтаны мениҥ керегим беди? Слер бойыгардыҥ улузыгарды jаргылап jадыгар ине. 13 Туш улусты Кудай jаргылайт. Jаман кижини бойыгардаҥ ырадыгар.\n1 Коринф 6\nКарындаштар ортодо ööркöш болбозын\n1 Öскö карындашла сöс блаашту керек бар болуп, агаруларда эмес, чындык эместерде jаргылажарга кемигер тидинет болбогой? 2 Агарулар телекейди jаргылаарын билбей туругар эмеш пе? Телекейди jаргылайтан болзогор, оок-тобыр керектердиҥ аайына чыгар аргагар jок болды ба? 3 Ангелдерди де jаргылаарысты билбей туругар эмеш пе? Jадын-jÿрÿмдеги керектерди айтпай да jадым. 4 Jадын-jÿрÿмдеги керектер jанынаҥ блааш-тартыжу боло бергенде, оны серкпеде кем де эмес улустыҥ jаргызына не бередигер? 5 Слерди уйалтайын деп айдып турум бойыныҥ карындаштарыныҥ аайына чыгар ойгор кижи ортогордо jок болды эмеш пе? 6 Jе карындаш карындажыла jаргылажат, jетпезине бÿтпестердиҥ алдына. 7 Анайдарда, бой-бойыгарла jаргылажып турганыгар — ол слердиҥ бÿткÿлинче jеҥдирткенигер. Тарынып артсагар, артык болор эмес пе? Слердеҥ айрып турза, артык болор эмес пе? 8 Карын, бойыгар jаман эдип, айрып jадыгар, jетпезине карындаштарла анайда кылынып jадыгар. 9 Чындык эместер Кудайдыҥ Каандыгын энчиленбес деп, билбей туругар эмеш пе? Аспагар балыр jÿрÿмдÿлер, чалуга бажыраачылар, чайдам кылыктулар, бодулар, ÿй улусла чылап кожо jуртап турган эр улус, 10 уурчылар, ачыркактар, аракызактар, jамандаачылар, тонокчылар Кудайдыҥ Каандыгынаҥ jер албас. 11 Слердиҥ кезигер андый болгон. Jе Иисус Христос Кайраканныҥ адыла, Кудайыстыҥ Тыныла аруталдыгар, бойыгарды Кудайга учурладыгар, акталдыгар.\nЭт-кан — Кайраканга\n12 Меге ончозын эдери jарадылган, jе ончозы туза экелбей jат. Меге ончозын эдери jарадылган, jе мени не де бийлебес учурлу. 13 Курсак — карынга, карын — курсакка. Jе Кудай онызын да, мынызын да jоголтып койор. Эт-кан балыр jÿрÿмге эмес, ол — Кайраканга, Кайракан — эт-канга. 14 Кудай Кайраканды тиргискен, Ол Бойыныҥ кÿчиле бисти де тиргизер. 15 Эди-каныгар — Христостыҥ эди-каныныҥ ÿйелери деп, билбей туругар эмеш пе? Анайдарда, Христостыҥ эди-каныныҥ ÿйелерин алып, оны балыр jÿрÿмдÿ ÿй кижиниҥ ÿйелери эдетем бе? Jок туру! 16 Балыр jÿрÿмдÿ ÿй кижиге бириккени, оныла бир эт-кан боло бергенин билбей туругар эмеш пе? Айдылган jок беди: «Экÿ бир эт-кан боло берер». 17 Кайраканла биригип турган кижи Оныла бир тын болуп jат. 18 Балыр jÿрÿмнеҥ качыгар! Кижи кандый да кинчек этсе, ол этканга каршу jетирбей jат. Балыр jÿрÿмдÿ кижи акту бойыныҥ эди-канына удура кинчек эдет. 19 Эди-каныгар — бойыгарда jÿрÿп турган ла слерге Кудайдаҥ берилген Агару Тынныҥ Öргööзи деп, билбей туругар эмеш пе? Слер бойыгардыйы эмес. 20 Слерди jаан баала садып алгандар. Анайдарда, эди-каныгар Кудайдыҥ магына болзын.\n1 Коринф 7\nАйыл-jуртту болоры керегинде\n1 Меге бичигенигер керегинде айдарым бу. Эр кижиге кижи албаза торт. 2 Jе балыр кылык кöптöгöнинеҥ улам кажы ла эр кижи ÿйлÿ болзын, кажы ла ÿй кижи öбööндÿ болзын. 3 Öбööни ÿйи алдында, ÿйи öбööни алдында бойыныҥ молjулу керегин бÿдÿрер учурлу. 4 Ÿйи бойыныҥ эди-канына ээ эмес, оныҥ ээзи — öбööни. Анайда ок öбööни де бойыныҥ эди-канына ээ эмес, оныҥ ээзи — ÿйи. 5 Бой-бойыгардаҥ кыйышпагар. Jаҥыс кезек öйгö, экÿ jöптöжöлö, бойыгарды мÿргÿÿлге учурлаарга кожо болбозогор кем jок. Jе мыныҥ кийнинде ойто кожо болугар. Оноҥ башка, бойыгарды тудунып болбозыгардаҥ улам слерди сатана ченеердеҥ маат jок. 6 Jе мен мыны jарадып айдадым, jакарып эмес. 7 Ончо улус мендий болзын деп кÿÿнзеер эдим, jе кажы ла кижи бойы Кудайдаҥ сыйлу бирÿзинде мындый, öскöзинде андый сый бар. 8 Кижи албаган ла тул калган улуска айдып турум олорго мен чилеп jаҥыскан jÿрзе торт. 9 Jе тудунып болбой турган болзо, кижи алгылазын. Кычаныҥ одына алдырганча, кижи алза торт ине. 10 Jе алышкан улуска мен эмес, Кайракан jакарат ÿйи öбööниле айрылышпас учурлу. 11 Айрылышса, jаҥыскан jÿрзин эмезе öбööниле эптешсин. Öбööни де ÿйиле айрылышпазын. 12 Арткан улуска Кайракан эмес, мен айдып турум кандый бир карындаш Кудайга бÿтпес ÿйлÿ болзо, ÿйи оныла jуртаарга jöп болзо, айрылышпазын, 13 бÿтпес öбööндÿ ÿй кижи де, öбööни оныла jуртаарга jöп болзо, айрылышпазын. 14 Бÿтпес эр кижи ÿйи ажыра, бÿтпес ÿй кижи öбööни ажыра Кудайга учурлалат. Оноҥ башка, балдарыгар ару эмес болор эди, эмди олор агару. 15 Бÿтпес кижи айрылыжарга турган болзо, айрылышсын. Бу учуралда бÿдÿп турган эр кижи эмезе ÿй кижи колбулу эмес. Кудай бисти ам��рга кычырган. 16 Кайдаҥ билериҥ, ÿй кижи, öбööниҥди аргадап болбозыҥ ба? Эмезе сен, эр кижи, кайдаҥ билериҥ, ÿйиҥди аргадап болб","id":"<urn:uuid:73573711-8f41-45d7-8ee7-5bfbf0efb383>","dump":"CC-MAIN-2017-13","url":"http:\/\/gospelgo.com\/u\/altai_nt.htm","date":"2017-03-29T05:14:47Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-13\/segments\/1490218190183.80\/warc\/CC-MAIN-20170322212950-00606-ip-10-233-31-227.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000088215,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000088214874268}","num_words":171900,"character_repetition_ratio":0.052,"word_repetition_ratio":0.071,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.009,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":18333.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Далее вы увидите ссылку по которой сможете скачать этукайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Страница с текстом из Саындым сен под исполнением айрат Нртас. например: Каспийский груз - Табор уходит в небо.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди. Размер песни: 5.5 MB.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди. Неизвестный исполнитель - Молдиреген жанарын. Здравствуйте, вы сейчас находитесь на странице, где можете скачать бесплатно акбулак - алматы в mp3, текст песниСагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Детские песни - От улыбки. Слушать \/ Скачать.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди. Послушать и скачать песню Moldiregen zhanarin в исполнении MuzART.Скачивай MuzART - Moldiregen zhanarin одним нажатием на кнопку «скачать из вк» и слушай тогда, когда тебе захочется. Скачать еще песни диас рысыманов пен абзал мейрамкул.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. На музыкальном портале Зайцев.нет Вы можете бесплатно скачать и слушать онлайн песню «Молдиреген жанарын» (Музарт) в формате mp3. САГЫНДЫМ МОЛДИРЕГЕН КОЗИНДИ САГЫНДЫМ ЕЛЖИРЕТКЕН СЕЗИМДИ САГЫНДЫМ СЕНИ САГЫНДЫМ МЕН САГЫНЫП ЖУРЕК ЕЗИЛДИ.\nТекст песникайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Добро пожаловать на наш музыкальный сайт Муз-колор! Слушайте онлайн или качайте музыку - Молдиреген Коздерин бесплатно в mp3. Нуртас - Сагындым в mp3 формате с большой скоростью, текст к песни иСагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. (слушать онлайн) (скачать). Скачать mp3: Музарт-Молдиреген жанарын.14. Слушать онлайн песню Сагындым сени от автора и исполнителя Кайрат Нуртас, скачать mp3.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Другие песни исполнителя Кайрат Нуртас.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. play. Музарт - Молдиреген жанарын — текст песни.Скачивание mp3 осуществляется бесплатно и без регистрации по нажатию кнопки \" Скачать\". Рейтинг: 0 Наименование песни: алматы Артист: акбулак Добавлено: 2015-07-23 Общее время песни: 03:57.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди.\nдругие песни от: айрат Нуртас. Только тут вы сможете скачать композицию К. На нашем ресурсе можно бесплатно скачать песню мен - сагындым сенi в mp3 формате без ограничениякайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Скачать. Скачать сейчас. Прочие песни артиста Кайрат Нуртас.Сагындым молдиреген козинди сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Ещё песни этого исполнителя мен.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Скачать. Все MP3 треки бесплатные на нашем сайте. Скачать песни в mp3. Скачать.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. (скачать). Неизвестный исполнитель - суйемин мен молдиреген козинди.Скачать минус песни «Сагындым сен» 128kbpsx-minus.me\/\/ 00:00 \/ 03:59. Молдиреген жанары Огромный каталог музыки в хорошем качестве и формате mp3, работает быстрый поиск, легкое прослушивание и мгновенное скачивание.Молдиреген жанары. Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди. молдиреген жанарын - Габит Шырынбеков. скачать удобно песню.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Музарт Молдиреген жанарын. Слушать онлайн сены сагындым песня скачать. pause.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Молдиреген Коздерин. Скачать или слушать онлайн в формате mp3. Полная версия песни Кайрат Нуртас — Сагындым сенi 2013 [RapFan.ucoz.NET] скачать без регистрации.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Скачать песни в mp3.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Скачать.кайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди.. Скачать песню.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. 1.САГЫНДЫМ СЕНИ САГЫНДЫМ ШУАГЫ СЕНСИН БАГЫМНЫН КУАСИ СЕНСИН МАХАББАТ ШАГЫМ АРМАНСЫЗ АЛАУ ШАГЫМНЫН АЯУЛЫ АСЫЛ ТИЛЕКТИН НУРЫНДАЙ СОЛМАС ГУЛ ЕКТИН КАБЫЛ АЛ MP3-pesni.net: найти любую mp3 песню за долю секунды, прослушать её онлайн и скачать.кайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. каталог названий песен. Скачать Кайрат Нуртас - Сагындым сенi бесплатно.кайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Вы сейчас просматриваете страницу, с которой можно скачать Кайрат Нуртас - Сагындым сени mp3, найти текст к этой песни и слушатьСагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди. Текст песни \"Кайрат Нуртас — Сагындым сенi(Бека.Шералиев)\".Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Закачай крутую песню Кайрат Нуртас Сагындым сенi 2013 [RapFan.ucoz.NET] к себе на телефон или планшет совершенно бесплатно или скачатькайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Скачать бесплатно и быстро. Скачать. Здесь вы можете скачать песню Кайрат Нуртас - Сагындым сени в mp3 бесплатно.кайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Пожалуйста, поддержите проект лайком или плюсом! Чтобы прослушать песню Сагындым сенi 2013 [RapFan.ucoz.NET] нажмите кнопку \"Play\". В наличии плеер, чтобы слушать в mp3 формате, есть и кнопочка скачать на компьютер, чтобы очень быстро достать песню себе наСагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди. На этой странице вы сможете скачать Кайрат Нуртас - Сагындым сенi 2013 [RapFan.ucoz.NET] в mp3, найти текст песни, видео клипСагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди. Закачайте на свой android Кайрат Нуртас — Сагындым сенi 2013 [RapFan.ucoz.NET] песню в формате mp3 бесплатно.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Прослушайте песню. Слушать онлайн Скачать На гудок. Скачать бесплатно и быстро.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Сагынып журек езилди.\n17 December 2016 - 2389 просмотров Песня билла (я не отсюда). Текст песни.кайырмасы: Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. Попробуйте прослушать или скачать какую-нибудь песню и Вы увидите, что пользоваться сайтом легко и просто!Песни: «сагындым молдиреген козинди», доступные для скачки в MP3. Скачать бесплатно. Скачать песню.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. стазым - Музарт Тобы. Другие песни исполнителя Кайрат Нуртас.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. (добавить в избранное) (текст песни) 03:52.слушать. Скачать seny sagyndym( мп3 бесплатноТекст песниСагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым мен сагынып журек ез.Слова и текст песни Kairat Nurtas - Sagyndym New 2013, К сожалению, скачать песню и послушать онлайн, на сайте не получится, здесь Здесь вы можете скачать бесплатно песню Сагындым сенi в исполнении диас рысыманов пен абзал мейрамкул.Сагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди. На этой странице вы можете найти кайрат нуртас песни слушать, текст песни Кайрат Нуртас - Сагындым сенiСагындым молдиреген козинди Сагындым елжиреткен сезимди Сагындым Сени Сагындым Мен Аяулы Сол Бир Ерке Кезинди.Слушать \/ Скачать. Скачать.","id":"<urn:uuid:95bb9b69-b1e2-4635-98cf-c1804f63f1ef>","dump":"CC-MAIN-2018-05","url":"http:\/\/ezgost350.cf\/page8620-skachat-pesnyu-moldiregen-kozindi.html","date":"2018-01-17T03:25:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-05\/segments\/1516084886794.24\/warc\/CC-MAIN-20180117023532-20180117043532-00232.warc.gz","language":"alt","language_score":0.3828955293,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.3828955292701721, \"nog_Cyrl_score\": 0.22329957783222198, \"kir_Cyrl_score\": 0.16862694919109344, \"tat_Cyrl_score\": 0.124583400785923, \"tuk_Cyrl_score\": 0.048591967672109604}","num_words":3060,"character_repetition_ratio":0.305,"word_repetition_ratio":0.439,"special_characters_ratio":0.173,"stopwords_ratio":0.002,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.479,"perplexity_score":25674.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Шокчылдар\nМен кичуден ала Алтайымды керип,андаарын сууйтен болгом.Jе олтурип алган ан-кужымнын терелерин госпушнинага табыштырып,сакыр,кулур алатан эдим.\nJуу-чактын кийниндеги куч ойлордо,меге анчылардын бригадазына кожуларга,малчы болуп иштеерге келишкен.Бу калганчы эки jылда мен анчылардын обществозынын членине киргем.Jажы jаанай берген кижи арка-тууларымла базып,арка-сынымды jенилтерге турбай.Jе эмди коруп jурзем Алтайыстын ан-кужы,агын суулардын балыктары да астаптыр,агаш-тажы кезилген.Бу не болгон?Бистин бала-баркабыс нени сананар?\nМен мыныла колбой,болгон бир керекти айдайын деп турум.\nБу керек быjыл уч мартта болгон.Мен Ондой райондо Туйакту jаар бензинге барып jаткам.Акташты одуп,Чуйдын суузын jараттай баратсам,jолдон ыраак jокто одыр кара сыгын турды.Ол ары-бери аjыктанат.Мени керекке де албайт.Мен Алтайдын jети айры муусту суунчизин коруп одо бердим.Ак-Боомго jедип келеримде,машинам уреле берген.Турзам,шофер Салкынбаев Едош jедишти.Мен ого коргонимди токпой-чачпай айдып бердим.\nЭртен тура 6 часта бензинди уруп,ойто бурулдым.Jолой олон тартып алган уулыма ла городто уренип турган кызыма jолуктым.Бис Чуйдын jолыла мантадып,11 час киреде ол сыгын турган jерге jедип келзебис,сары будукту УАЗ машина туштады.Ол машина тегинду турбаганын jурегим сезип ийди ошкош.Мен машинамды токтодып,кийнимде келип jаткан уулыма удура бастым.\n-Сыгын турган jерде сары машина тегинду турбаган болор.Сыгыннын изин барып королик-деп,уулыма айттым.Корзобис,сыгыннын изи,оны ээчий jойу улустын изи бартыр.Онон сыгыннын мантаган,улустын улустын jугурген изи jадыры.Анча-мынча барзабыс,кардын устиле неме сууртелиптир.Тракттан суу агар эдип jазаган jерде тере ле ооктой кезип салган сыгыннын эди jадыры.Шак ла ол ойдо браконьерлердин УАЗ машиназы кырлакты ажа берген.Бис кичинек кырлакка чыгып келзебис,сары машина бурулчыкта турды.Бис ойто бурулып,чырбагалдардын ортозында сыгынды сойгон jерге келдис.Сыгынды сойоло,ичи-кардын Чуйдын суузына салган эмтир.Бис машинабысты буруп,сары УАЗ-тын номерин корзобис,01-71 техпомощь болуптыр.УАЗ-тын шоферы-Слерге не керек?-деп,сурады.\n-Бойыгар билереер-деп,уулым айтты.Шофер 30 jашка,коштой отурган сары чырайлу кижи 40 jашка jедип калтыр.Онон УАЗ машина Акташ jаар мантады.Бис этти машинага салып,милициянын Акташтагы болугине jетирдис.Jолой не болгонын,нени коргонисти айдып бердис.Машинанын номерин база айтканыс.Байла,браконьерлер тудулган.\nОзогы улус jолдын,айылдын jанында jурген анды олтурбейтен.Анчы кижинин jуреги jымжак болотон деп айдатандар.Быjылгы jылда jерлик андарды азыраар,кичеер керек.\nБери коруп активист болор,ары болуп бойынын кылыгын кылынар.Алтайдын ан-кужына килебес кайткан улус.Андый браконьерлерди кату каруузына тургузар керек.\nБ.Кундиянов. Кош-Агач райондо,Чаган-Узун jурттан.\nАлтайдын чолмоны 12 апрель, 1985 j.","id":"<urn:uuid:a9cebc36-130b-4776-b7bf-84182546cc81>","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/KENZINA.HTM","date":"2018-02-26T01:43:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891817908.64\/warc\/CC-MAIN-20180226005603-20180226025603-00579.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9827213883,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9827213883399963, \"kir_Cyrl_score\": 0.015229997225105762}","num_words":803,"character_repetition_ratio":0.039,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.16,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.982,"perplexity_score":9140.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"И.П. Кочеев\nЯблоня\nJараш яблоням, öс, бÿрленип чечектен,\nКаjудаҥ jалтанбай, ичкери кырга чык.\nКожоҥым, jаҥылан, топшуурым да, ÿнден:\nЫрыска, jыргалга бистерге jол ачык!\nЧечектен, чечектен, быjыраш агажым, –\nJалтанбас ла ойгор санааныҥ jеҥÿзи.\nКöк-jажыл чачыҥды jелбирет, jаражым,\nСен элбек тайгадый садтардыҥ энези.\nJеҥÿлÿ jылдарда Алтайга келдиҥ сен,\nJыргалдыҥ ÿренин jурттарга экелдиҥ.\nБарбак мöшлö коштой ырыска чечектен.\nМен сеге сÿÿнип, оморкоп jÿредим.\nАк торко чечегиҥ агарып келгенде,\nБöркимди де чупчып, мен сени уткыйтам.\nБыjыраш бойыҥда чечектер бÿткенде,\nJалакай энедий кучактай алатам.\nJулукту jиилекти колыма тудунып,\nЫрысту jÿрÿмге ичкери барадым.\nСадтарга бÿркеткен Тöрöлгö сÿÿнип,\nJеҥÿниҥ кожоҥын кожоҥдоп jыргайдым.\nЧечектен, чечектен, кöк-jажыл агажым,\nJеҥÿчил jурттарда коот-jыргал тыҥызын.\nЧечектен, чечектен, сÿÿген jаражым,\nОзочыл санаалу улустар макталзын.\nОго тийбегер, калак!..\nМай айдыҥ учында отпуска чыгала, мен Кулузун деп öзöктöги кичинек алтай jуртта амырап тургам. Анда кÿнÿҥ ле öзöкти öрö барып, шили ошкош, jарык сууныҥ чакпындарынаҥ чарагандар ла jылмайлар кармактап туратам. Аҥ-куш аҥдаар öй эмес те болзо, эки оосту мылтыгымды кожо алып jÿретем. Ол jанынаҥ jарабас кылык кылынып турган болзом, музейдиҥ директорын бурулагар. Мен городтоҥ атанар алдында ол меге туштайла: «Слерге кандый бир солун аҥ эмезе куш учураза, öлтÿрип, терезин музейиске экелип беригер» – деп сураган. Тудулу öйдö аҥдаган учун мени штрафтатпаска колыма jаан печатьту чаазын берген…\nБир кÿн балыктап jÿреле, сууныҥ jарадында чай азып отурган jылкычыга jолуктым.\nМен Кöкпаш Ивановичле танышкан кийнинде айттым:\n– Менде балык бар. Чай асканча, балык кайнадалы.\nКара сагалду öбöгöн ыраак jокто отоп jÿрген ÿзе ле jап-jаш кулундарлу беелерди аjыктап, кезек öйгö унчукпай отурган. Оноҥ мен jаар баштанала, кÿлÿмзиренип ийди.\n– Балыкчыда балык бар болбой кайтсын. Jе озо баштап одуныҥ ээзи айылчызын кÿндÿлеер jаҥду эди.\nБис экÿ чайлап отурзабыс, бир ак башту алтын-сары куш öзöкти кечире учуп браадала, биске одош турган кайа таштыҥ бажына отурды.\nМен мынаҥ озо аҥырдыҥ сууда jÿргенин кöп катап кöргöм. Анайдарда оны тегин суугуштардаҥ jаан башказы jок деп бодойтом. Jе мынызы… О кайкал! Мÿркÿт чилеп, кайа бажына отурганын кöрöлö, бойымныҥ сÿрекей курч кöзиме бÿтпей бардым. «Акыр, бу аҥыр эмеш пе? – деп санандым. – Ол до болзо, бойыныҥ карындаштарынаҥ торт башка болуп бÿткен туру. Музейге сÿрекей ле jарагадый куш эмтир!»\nБу санаамнаҥ улам сÿÿнген бойынча эки осту мылтыгымды шаап туттым. Jе Кöкпаш Иванович колымды jенимнеҥ кайра тартып, кандый да чочыганду ÿниле эрмектенди:\n– Ол кööркийге тийбегер, калак! Оны адарга jарабас… Тегин де ырызы jок jÿрÿмине комудап, ол улай ла калактап jÿрет.\nОноҥ Кöкпаш Иванович аҥырдыҥ ырыс jок jÿрÿми керегинде куучындап берди.\n– Суугуштар эҥ баштап ончозы бир тÿҥей öҥдÿ – апагаш болгон дежет. Бир катап jаскыда олор уйа тарткадый jер бедреп, учуп браадала, айдышты:\n– Бойыска тÿҥей апагаш jер табылат эмеш пе? Бу алдыста jаткан кÿреҥ-сары баларлу саска тÿжеле, öҥисти баларга тÿҥей эдип öскöртсöбис кайдар? Ол тужунда саска уйалазабыс, бисти кандый да курч кöстÿ jимекчи бачым кöрÿп албас.\nОлор сананып алган аайынча эттилер: öҥин öскöртöлö, сас jери элбек таланы кöстöп, уча бердилер. Jе Туулу Алтайга jеткен кийнинде бирÿзи саргарып jаткан куудаҥ öлöҥдÿ ле шили ошкош jап-jарык суулу öзöкти кöрöлö, айтты:\n– Кандый jараш!.. Слер, керек болзо, ыраак тÿндÿкке учуп баргайаар. Мен бу алтын-сары öзöккö тÿҥей öҥдÿ болуп алала, кайдаар да барбай, jарык суулу саска уйалаарым.\nОл ÿÿринеҥ айрылып, jаҥыскан артала, jердиҥ jаражына сÿÿнип, тÿн киргенче ары-бери учуп jÿрди. Оноҥ айдыҥ jарыгына jалтырай берген кöлгö тÿжÿп, эки ле катап сууга чöҥгöн кийнинде алтын-сары öҥдÿ куш боло берди.\nБир канча öйдиҥ бажында алтын-сары куш jажарып келген кыйгак öлöҥниҥ ортозында уйа тартала, баштапкы jымыртказын саларга отурды.\nШак ла бу öйдö ого та кайдаҥ да бир jылан jууктап келди. Ол эки айры тилиле бойыныҥ эриндерин jалап, шыркырууш ÿниле эрмектенди:\n– Ш-шÿрекей jакшы! Байадаҥ бедреп турган курсагым табылган турбай… Jымырткаҥды капшай салала, мынаҥ кедери учуп бар, ажанып алайын.\nАлтын-сары куш, оныҥ бу сöстöринеҥ чочып, сурады:\n– Кемге де jаманым jетирбей jÿрген бойымныҥ балдарымнаҥ öскö jем таппадыҥ ба, jошкын?\nУйат билбес jылан каткырып айтты:\n– Ш-шулмусты шылаба, шоодылганду сöс айтпа. Кандый да тынду неме курсагыныҥ амтандузын талдап jибей… хе-хе-хе-х-х… Айла шалбыр чычкандар шорго тÿжÿп, ÿзе кырылган ошкош. Капшай! Меҥдеп турум…\nМыны уккан бойынча алтын-сары куш jаҥы ла салган jымыртказын тиштенип алала, кичинек кöлдиҥ ортозында турган jелбер тöҥöзöктöрдиҥ ортозына кöчÿрди. Анда уйазын jазап божогон кийнинде jемзенип, агын сууга уча берди. Jе удабай ойто келеле, кöрзö, байагы jылан оныҥ jаҥы уйазында тÿрÿлип калган jатты. Jымыртказын jудала, эмеш те уйалбай айтты:\n– Ш-шÿрекей амтанду курсак! Jаҥыс арай сооп калганы ачымчылу. Мынаҥ ары jымырткаларыҥды уйаҥа салбай, кöндÿре ле оозыма салып jÿр.\n«Бу jутпа менеҥ айрылар кирези jок неме эмтир – деп, алтын-сары куш карыгып сананды. – Мынайып балдарымныҥ ончозын быjар тамагынаҥ ажырып салатан туру».\nЭртезинде ол бир кöҥдöй тöҥöш табала, оны сÿрекей jарадып, ичине кирип алды. Jе jымыртказын салгалакта ÿсти jанынаҥ шыркырууш ÿн угулды. Jылан тöҥöштиҥ бажына чыгала, айтты:\n– Ш-шилемир! Сен мени бир катап ажанган кийнинде аштабас деп пе?.. Jе, карын, менеҥ качып jÿреле, сÿрекей эптÿ jер тапкан эмтириҥ. Балдарыҥ бу туйук jерден кайдаар да барып болбос.\nАлтын-сары куш бу да уйазын таштагадый болды. Кööркий канча öзöкти кеерий учуп, jыланнаҥ айрылар эбин таппай, узак учуп jÿрди. Бозом эҥирде бийик сÿмерлердиҥ ортозына учуп jеделе, анда jалтырап jаткан кöлгö тÿжÿп, jаказындагы кыйгак öлöҥниҥ ортозына кирди.\nАлтын-сары куш кыйгак öлöҥниҥ ортозында уйуктап jадарда, тÿнде кыру тÿжÿп, оныҥ бажын агартып ийди.\n«Кандый jакшы! – деп, алтын-сары куш эртен тура ойгоноло, сÿÿне берди. – Мен бу айландыра ак бöрÿктÿ сÿмерлердеги jаска тÿҥей болорым: бастыра бойым алтын-сары, бажым дезе апагаш!.. Бийик агашка да, кайа ташка да отурзам, jимекчилер мени ак башту мÿркÿт деп кöрöр…»\nАк башту алтын-сары куш бойыныҥ шÿÿлтезин jарадып, бийик кайага учуп барала, анда jаҥы уйа тартты.\nОл ло öйдöҥ бери öскö суугуштардый ок сууда jÿретен куш болуп бÿткен аҥыр агаштыҥ кöҥдöйине эмезе кайа ташка уйалап турар болды. Андый да болзо, бойыныҥ jÿрÿмин jаратпай, эмдиге ле комудап божобой jÿрет: «А-аҥ, а-аҥ!»\nКöкпаш Иванович чöрчöкти айдып божогон кийнинде казан-айакты баштыкка салала, адын ээртеп, айтты:\n– Барарга меҥдеп турум. Эҥир киргелекте, jылкыларымды jаҥы одорго кöчÿрейин деп. Jакшы болзын!\nМен jаҥыскан арттым. Jажыл öлöҥдÿ jерге амырап, аҥырдыҥ jÿрÿми керегинде узак сананып jаткам.\nАҥыр кайа ташка эмезе кандый бир öскö кату jерге уйалап турганы jарт. Оноҥ башка албатыда андый чöрчöк тö jок болор эди… А балдары? Jымырткалардаҥ jаҥы ла чыккан балдары учуп билбей, кайадаҥ канайып тÿшкÿлейт не? Jаанаганча уйазында отуратан ба? Кöк jарамас, байа оныҥ керегинде jылкычыдаҥ сурап угатан немени. Ол, кичинектеҥ ала бу jерде jуртап jаткан кижи, байла, билер.\nJаткан jеримнеҥ турала, кайа бажына чыктым. Ÿстÿнеҥ тöмöн карап кöрдим. Jе аҥыр бойы да, онын уйазы да кöрÿнбеди.\nБайа амырап jаткан jериме ойто келип, кармагымды алып, балыктап барайын дезем, öрö кейде куштыҥ учкан табыжы угулды: «Фийт-фийт-фийт». Кöрзöм, аҥыр бир балазын тиштенип алган учуп браат. Ол агын сууныҥ ол jанындагы саска jедип, балазын ого таштайла, ойто кайа jаар учты.\n«Э… анайдарда, аҥыр кайада эмезе бийик агаштыҥ кöҥдöйинде уйалаганда, бойыныҥ балдарын сууга анайда кöчÿретен туру ине! – деп санандым. – Самолёттыҥ десант тÿжÿрип турганына тÿҥей. Jилбÿлÿÿн!..»\nУчында музейди башкарып турган кижиниҥ сурагын бÿдÿрбей салганыма сÿрекей сÿÿндим.\n«Кöрмöс»\nJайгыда Гера Терентьев кÿнÿҥ сайын, эҥир кирзе ле, нöкöрине барып, оныла кожо кичинек садта эткен jапашта конуп туратан. Бÿгÿн дезе ол jаан улустыҥ куучындарын угуп, эмеш оройтып калган. Оныҥ учун меҥдеп караҥуй оромло jÿгÿрип браатты. Jартап айтса, Гера jаҥыс ла оройтыган учун меҥдеп турган эмес. Jок, ол улустыҥ куучындарынаҥ кайкамjылу, коркушту солундарды угала, капшай ла нöкöрине айдарга турды.\nГера эки кып тураныҥ jанындагы садычакка jедип, токтой тÿжеле, араай сыгырып ийди. Володя Шукаков уйуктабай jаткан эмтир. Ол тургуза ла карууна ÿч катап сыгырып, «мен мында» деп сигнал берди. Анайдарда Гера чеденди ажала, чалканчакту jерге jылаҥаш буттарын бийик кöдÿрип, jодролордыҥ ортозына ууланып басты. Ол jапашка jууктап келерде, Володя сурады:\n– Кандый орой келдиҥ? Ада-энеҥ божотпой турган ба?\nГера нöкöриле коштой тöжöккö jадып, айтты:\n– Jаҥы ла бистиҥ айылга карган балыкчы Тимофей Карпыч келип барган. Чарагандуныҥ суузында кöрмöс бар деди.\n– Ха, кöрмöс! – Володя каткырды.– Бÿдÿми кандый эмтир?\nГера каткырбай, оноҥ ары куучындады:\n– Ол кече тÿнде эмегениле кожо кеме бажына от салала, балык сереелеп турган.\n– Кайдаҥ?\n– Кызыл-Кайаныҥ jанындагы иримнеҥ.\n– Бистиҥ jаантайын балыктайтан jеристеҥ бе?\n– Эйе. Суудаҥ кандый да саҥ башка немени кöрöлö, оны кöрмöскö бодоп, коркыган бойынча туткан балыгын да албай, jана берди.\n– Бÿдÿми кандый деп айдат? – Володя jилбиркеди.\n– Бастыра бойы jаан белге тÿҥей, jе бажында буланныҥ мÿÿзиндий мÿÿстÿ…\nМыны уккан кийнинде Володя, алтай чöрчöктöрдö айдылган Jелбегенди ле оноҥ до öскö коркушту немелерди санаага алынып, коркый берди. Jе бойыныҥ коркып турганын jажырып, омок ÿниле айтты:\n– Кöзи jетпес карган кижи кандый бир айры тазылду jадыкты кöрмöскö бодогон болбой.\nГера бажын jайкады:\n– Jок, кыймыктанып турган деген…\n– Jе тирÿ неме болзо… Ол, байла, талайдаҥ ки��ген болор. Анда jÿзÿн ле башка тындулар ла балыктар бар деп айдыжат. Канатту да, мÿÿстÿ де…\nГера эмеш унчукпай jадала, сурады:\n– Володя, оны кöрÿп келзе кайдар?\n– Эмди ле бе?\n– Jок, эртен. Эҥ баштап ончо керектÿ немени белетеп алар керек.\n– Чын, кöрÿп алак! Тимофей Карпыч öскö улусты балыгы кöп jерге jÿрдÿрбеске, öнöтийин jок немени таап айткан болбозын.\n– Мен де кожо барарым! – деп, кенетийин jапаштыҥ алдына келген Соня, Володяныҥ сыйыны, айтты.\nУулдар унчукпай бардылар. Оноҥ сананып алган керегин jажырар эбин таап болбой, бой-бойлорына кöрÿжип отурала, нени де билбес улус болуп, каткырышты:\n– Бу сен кайдаар барарга jазанып алдыҥ?\nJе Соня байа jодроныҥ тöзиндеги скамейкада ундылган книганы аларга келеле, олордыҥ бастыра куучындарын угуп алган эмтир. Оны мекелеер арга jокто, Володя сурада:\n– Коркыбазыҥ ба?\n– Jок! – деп, Соня эмеш те сананбай айтты.\n– Чын ба?\n– Чып-чын!\n– Андый болзо…\nВолодя Соняныҥ коркыыр-коркыбазын ченеп кöрöр кÿÿндÿ болды. Jе канайда ченеериниҥ эбин таппай турды. Гера оны билеле, jапаштаҥ чыгып, Соняга айтты:\n– Мылчага jаҥыскан барып, оноҥ кандый бир немени экелип болорыҥ ба?\nСоня каруу берердиҥ ордына караҥуйда jÿк ле арайдаҥ кöрÿнип турган мылча jаар jÿгÿрди. Ого киреле, удаган чыкпай турды. Оноҥ самынды ла эски сускуны тудунып алган келеле, айтты:\n– Керек болзо, тураныҥ ÿстÿне эмезе погребке де jаҥыскан барып келерим.\nВолодя jалтанбас сыйнына кайкаганду кöрÿп, кату jакарды:\n– Барар болзоҥ, баргайыҥ ла, jаҥыс ол керегинде кемге де айтпа. Оноҥ башка ада-энелерис билзе, бисти божоткылабас. Билдиҥ бе?\n– Билдим!..\nЭртен тура Гера, Володя ла Соня Чарагандуныҥ jаказына келгиледи. Бажын сайлу jерге чыгара тартып салган кемениҥ ичинде узун сапту серее, кайыктар ла одын jатты. Кемениҥ учында тÿÿлип калган сууда jыдып калган чарагандар, кортылар ла кичинек белдер jатты. Олордыҥ кöп сабазын куштар чокып, эдин jигилеп салган. Мыны кöрöлö, балдар айдышты:\n– Карган öбöгöн чын ла коркып, бого келбей турган эмтир. Оноҥ башка ол балыктарды апарар эди…\nБалдар Тимофей Карпычтыҥ белетеген одынын, кайыктырды ла сереени jаан öлöҥниҥ ортозына сугуп, кемени öскö ыраактаҥ кöрÿнбес jерге апарып салгандар…\n***\nТÿн. Тымык. Койу, корголjын ошкош, уур булуттар кайдаар да jылбай, jаҥыс jерде токтоп калгандый болды. Караҥуйда кöрÿнбей агып брааткан суу ташту jараттарыныҥ ортозында шуулап турды. Байа тÿште коркыырын билбей jÿрген балдар эмди бой-бойлорынаҥ бир де алтам ырашпай турдылар.\nКеме бажында кадаган темир отсалгышта карагай одын jалбырап кÿйе берерде, кайда да ыраак эмес jерде куран багырды. Ол ок тарыйын jурттаҥ ийттердиҥ ÿргени угулды.\nГера кемеге кирип, эмеш тыркырап турган колына узун сапту серени тудала, нöкöрлöринеҥ сурады:\n– Коркып тураар ба?\nКемениҥ кийин jанында отурган Володя jажыт jоктоҥ айтты:\n– Коркып турум ла, jе адамныҥ айтканынча болзо, jууда öштÿниҥ ат��ан окторы jерге мöндÿр чилеп урулып та турза, керек тужында кижи jана баспай, ичкери баратан.\nСоня унчукпады. Ол кемениҥ эки кырынан тудунып, кыймыктанбай отурды.\nГера отко jууктада бут бажына турала, айтты:\n– Не болзо, ол болзын. Пионер jана баспас учурлу… Володя, сен араай эжип, кемени мениҥ айтканымча башта.\nКеме тымык иримле араай, табыш jок братты. Jарык отко Чарагандуныҥ jараш-jараш сайлу тÿби jап-jарт кöрÿнип турды. Гера оноҥ кöзин албай, нöкöрине улам сайын команда берип турды.\n– Оҥ jанына буры, сол jанына… араай…\nКезик аразында jарт эмес неме кöрÿнип келгенде, ол лаптап кöрÿп аларга кичеенип: «Акыр, акыр, эшпе, токтоп кал» – деп jакарып турды.\nБалдар бир часка jуук öйгö иримди тöрт катап айланып келгендер. Бу öйдиҥ туркунына Гера, мынаҥ озо балыкты качан да сереелеп кöрбöгöн дö болзо, беш чараганды ла эки кортыны тудуп алган. Jе карган балыкчыны коркыткан тындуны кöрÿп албады. Бежинчи катап айланып баргылады. Гера оттоҥ качып, ырап jаткан jаан чараганды он минут кирези öйгö кетеп jÿреле, jастыра кадады. Экинчи катап кадаарда, сереези чараганныҥ куйругына тийди.Балык чике барып болбой, ары-бери шуҥуп, мöҥÿн ошкош суркурай берди.\n«Оҥ jанына буры, сол, чике» – деп, Гера нöкöрине jакарып, балулаткан чараганды сÿрÿжип, сууныҥ чакпын jерине келгенин кöрбöй калды. Бугул ошкош jаан таштыҥ ары jанынаҥ келген толкулар кеме бажын кенетийин бура согордо, уулчак сереени ычкынып, кемедеҥ арай ла ашпады…\nБалдар база бир канча öйгö jÿрÿп, кандый да кöрмöсти таап болбой салгандар.\nВолодя кемедеҥ чыгала, эрмектенди:\n– Кече мениҥ айтканым чын болды. Карган öбöгöн бисти коркыдарга санаган.\n– Андый болзо, туткан балыгын нениҥ учун албай таштаган – деп, Соня jöпсинбей сурады.\n– Ол оны таштабаган болзо, оныҥ тöгÿнине бир де кижи бÿтпес эди.\n– Чын! – Гера jöпсинди. – Тудуш ла камык чарагандарды ла белдерди тудуп турган кижи он кирези балыкты кайтсын…\nБир кÿн Гера ла Володя Кызыл-Кайаныҥ jанындагы иримнеҥ балык кармактагандар. Jанар алдында, темиккени аайынча, jаан кармактарга чойлошкондор, бакабаштар ла болчок эттер кадайла, сууга салып ийдилер.\nЭртезинде школдыҥ садында иштенип турарда, олорго Соня jÿгÿрип келеле, айтты:\n– Капшай! Анда jаан мÿÿстÿ неме…\n– Кайда? – деп, Володя энчикпей сурады.\n– Иримде. Капшай!\nГера ла Володя, олорды ээчий jирме кирези балдар иштеген ижин таштайла, jÿгÿргиледи.\nСууныҥ jаказына ончозынаҥ озо келген Соня, jырааныҥ тöзине буулап койгон jоон учукты тудуп айтты:\n– Мында, тартар…\nГера jÿрексиреп, тыркырашкан колдорыла кармагын тартып, кимиректенип турды:\n– Ташка илинип калган ошкош…\n– Кем jок – деп, Соня, jанында туруп, айтты, – эмеш тыҥыда тарт.\nОныҥ айтканы чын болды. Удаган jок байа таш деп айткан неме эмештеҥ jууктап клеетти. Сууныҥ jаказында турган балдар, jÿректери согулыжып, кайкаганду кöрÿп турдылар.\nБаза эки минут кирези öй öткöн кийнинде суудаҥ кöп айры тазылду тöҥöш кöрÿнип келди.\nГера маҥайында чыккан терин арчып, тÿкÿрди:\n– Тьфу!\nШак ла бу тужунда кезик балдар тал-табышту тура ташталды. «Бу нетазы?» – деп, Гера сананып, ойто суу jаар кöрзö, тöнöштиҥ кийин jанынаҥ чын ла буланныҥ мÿÿзиндий мÿÿстÿ неме jууктап клеетти. Володя нöкöрине болужарга кармактыҥ учугынаҥ тудала, Соняга jакарды:\n– Мылтык! Адамныҥ мылтыгын экел!\nСоня мылтык экелерге jÿгÿрип барага ла турарда, jанында эр кижиниҥ ÿни угулды:\n– Акыраар, балдар, мылтык керек jок. Тыҥ тартпагар, араай…\nОл кижи байа школдыҥ садында балдардыҥ ижин башкарып турган ÿредÿчи Санат Майманович болгон.\nУзуны бÿдÿн jарым метрге jуук бел кургак jерде кыймык jок jатты. Оныҥ jиткезинде курч тырмактарыла кадалган jаан кара-кÿреҥ куштыҥ канаттары талбайып калган. Айландыра турган балдар бу ончо немени кöрÿп, байа бойлорыныҥ коркыганына каткырыжып турды.\nСанат Майманович, тын jок куштыҥ канаттарын талбайта тартып, айтты:\n– Jаан белди öлтÿрерге умзанган балыкчы бойы öлгöн. Кÿчи jетпеген туру. Тирÿ этке кадалган тырмактарын чыгара тартып албай салган…\nГера каткырды:\n– Тимофей Карпычты бери кычырып алар керек, бойынын коркыган «кöрмöзин» кöрÿп алзын.\n– Чын! – деп, Санат Майманович jöпсинип айдарда, Володя деремне jаар jÿгÿрди.\nМитяш\n(повестьтеҥ алынган ÿзÿк)\nІ\nЗвонок шыҥырап божогон кийининде, школдыҥ узун коридорында тым боло берди. Jаҥыс ла стенедеги jаан час, кемди де уйуктадарга, кöстöриниҥ jыкпыктарын jабарга турган чылап, «jык-пык», «jык-пык» деп чатылдап турды. Jе бир-эки минуттыҥ бажында класстардыҥ эжиктери ачыларда, оноҥ балдардыҥ табыжы, буунтыны кенетийин буза соккон суу чылап, урулып келди…\nБастыра зал адарулардыҥ уйазындый кÿÿлеп турды.\nМитяш ончозынаҥ озо кийинип алала, эмеш туура барып, нöкöрлöрин сакый берди. Гардеробтыҥ jанында чымалы ошкош кыймырашкан балдардыҥ ортозынаҥ кöгöлтирим кöстÿ, сырсак кызычак чыгып келди. Ол тийиҥ терези боро тонычагын ла андый ок бöрÿгин кийип алала, узун сары тулуҥдарыныҥ чаҥкыр ленталарын jазып турды.\nМитяш ого jууктап келеле, чырайын öнöтийин соодып, кату сыркынду айтты:\n– Умнова, тулуҥдарыҥды бöркÿҥниҥ алдына сугуп ал.\nКатя кайкады:\n– Ненин учун?\n– Кем-кем алтынга бодойло, блаап албазын.\n– Алтынга? – кызычак Митяштыҥ айткан сöзиниҥ учурын билип албай турды. Jе бойыныҥ чачына кылчас эдип кöрöлö, каткырды: - Андый болзо, кара кöзиҥди карманыҥа салып кой… Куштар jодро деп кöрöлö, чокып jип салар.\nМитяш ла Катя кокурлажып турганча, Казанцев Юра, оны ээчиде Чынатов Миша базып келгиледи. Jаҥыс ла Селбеков нениҥ де учун кöрÿнбей турган. Коридордо дезе каа-jаа ла балдар артты.\nМиша ары-бери кöрÿп, сурады:\n– Васька кайда?\n– Ол байа эртен тура оромыштарын таппай, öдÿгин коҥултак кийеле, келген эди – деп, Юра каткырып айтты.\n– Тьфу!\nЮра оноҥ ары куучындады:\n– Калганчы урок башталар алдында ол эjезиниҥ айылына бар��ан.\n– Ол эмди эҥирге jетире jÿрер. Оройтып каларыс.\nМитяш кара кöзи суртулдап эрмектенди:\n– Кем jок, Миша, оройтыбазыс. Вася удабас болбой. Jаҥыс оромыштарын тапкан кийнинде, штанын jылыйтала, шалтаҥ келердеҥ башка…\nБалдар башкы jыл тöрöл колхозында баштамы школды ÿренип божодоло, Карагай jуртта келгилеген. Мында кезиги интернатта, кезиги тöрööндöриниҥ айылдарында jаткылап, jетиjылдык школдо ÿренгилеген. Олор эмди алтынчы класстыҥ ÿренчиктери.\nСелбеков эҥ баштап интернатта jаткан. Jе jарым айдыҥ бажында оныҥ Карагайда сельпоныҥ садучызы болуп иштеп турган эjези: «Интернат балдарга одын кестирет» - дейле, Васяны бойыныҥ айлына апарган. Ол анайда эткенин jааназы, Тотым эмеген, сÿрекей jарадып, айткан:\n– Тарнатта jаш баланы эркеледер де кижи jок. Айла ол анда jÿрзе, карган мени ундып салардаҥ маат jок…\nБалдар кÿскиде кажы ла амыраар кÿнде айылдарына jанып jÿретендер. Jаан сууны кемеле кечкилеп турган. Jаҥыс ноябрь айда кезек öйгö кечип болбой тургандар, нениҥ учун дезе, шуурмак болгон. Jе тош тоҥуп каларда, олордыҥ jолы ойто оҥдоло берген. Кышкы каникулды да тöрöл jуртында öткÿргендер .\nЯнварь айдыҥ учында дезе керек бош ÿрелген. Ол öйдöҥ бери айылдарына бир де катап барып келерге келишпеди. Эҥ баштап ÿч неделеге чыгара тÿни-тÿжиле кар jаап, шуургандар атыйланып турган. Оныҥ кийнинде коркушту сооктор башталган. Jайкындалып чыккан кара суулардыҥ койу туман тыныжына ла jурттардыҥ трубаларынаҥ бурлап турган ыжына айас теҥери бороро берди. Алдында апагаш кардыҥ ÿстинде карарып турган карагайлар кырутып, буурайа берди. Мындый соокко jаан jакы тонду да кижи чыдап болбой турган.\nКыш саҥ башка болды. Эки айга чыгара улай ла бийлеп турган корон сооктор калганчы кÿндерде кенетийин сыныга берди. Кадын ичине келген jылу салкынныҥ тыныжына кар кайыла берди. Бир ле кÿнниҥ туркунына кайыр туулардыҥ меестери карантылап келди. Кече тÿжине ле jааш jаап, арка да jерлердиҥ карын jукартып ийди. Карган улус айдышты: «Калганчы jирме jылдыҥ туркунына бу киреде jааш jаап, мынча кирези кар кайылган учуралдар болбогон…».\nЭртеннеҥ ары jаскы каникул башталар. Кандый сÿÿнчилÿ кÿндер! Бастыра тöрöгöндöрлö, кожо ойноп jÿрген нöкöрлöриле туштажар, сÿÿнчилÿ тушташтар, jыргал-ойындар…\nБалдар меҥдеп тургулады. Олор эртенги кÿнди сакыбай, бÿгÿн калганчы урок божогон соҥында тургуза ла jанар деп, эрмектежип алгандар. Кÿн талтÿштеҥ ажа берди. Jол узак, кандый да болзо, он беш километрдеҥ ас эмес. Селбеков Вася дезе оромыштарын бедиреп барала, ойто та качан келер болбогой.\nМиша энчикпей турды. Ол бир эмеш сакып турала, колыла чугулду jаҥып айтты:\n– Болор! Барар керек.\n– Акыр, – Юра оны токтодып, jеҥинеҥ тутты. – Мен чÿрче ле ого барып келейин.\n– Чын! – арткан балдар айдышты. – Капшай ла сÿÿртеп экел.\nJе бу тужында эжик кыjырап ачылды. Селбеков оҥ колында калаш тудунганча келди.\nМиша удура алтап сурады:\n– Штанду келдиҥ бе?\nБалдар каткырыжа бердилер.\nВася jаҥы ла тиштеп алган калажын тамагынан ажырып болбой, ыйлаарга турган чылап, коҥкок тумчукту jалбак jÿзин чырчыйтып, кÿлÿмзиренди…\nІІ\nБалдар jолго чыгала, машина сакып аларга, токтой тÿштилер. Jе машиналар та ончозы öдö берген, та jол ÿрелген учун jÿргÿлебей турган. Анайдарда балдар бир канча ла минуттыҥ бажында чöкöнип, «Jедишсе, отурып аларыс» – дежеле, jойу баскылады.\nКÿн jабызай да берген болзо, чыдырман булуттарды öткÿре öзöктиҥ ичин, jайгыда чылап, jылыдып турды. Ол бийик кырдыҥ бажынаҥ ашкалакта, элбек карантылардыҥ ортозында кичинек кийистер ошкош борорып jаткан карларды эртенги кÿнге артырбай, кайылтып саларга кичееп тургандый болды.\nКайылган кардыҥ суузы бастыра кобы-jиктердеҥ jуука сайын шоркырап, Кадын öзöккö тÿжÿп турды.\nКырды сындай чöйилип барган узун кара кайыштый jолдыҥ jанында jалку базытту каргаалар jемзенип jÿргÿледи. Олордыҥ бирÿзи jууктап келген балдарды кöрöлö, уча берди. Jе ыраак барбай, карагай агаштыҥ кыйузында турган кайыҥныҥ бажына отурала, кар jоголып браатканын айдарга турган чылап, табыштанды:\n– Карр, карр!..\nСелбеков карманынаҥ пращ чыгарала, jолдоҥ кичинек таш таап алып, каргааны шыкап атты. Онызы канаттарыла эки-уч катап талбып ийген кийининде, кайыҥныҥ тöзинде jаткан сууга келип тÿшти.\n– Ой, канайып?!.. – Катя эки колын чабынып ийди.\n– Васяныҥ адыжы башка эмей – деп, Митяш айдала, олор тебинип jаткан куш jаар jÿгÿрди.\nБалдар öлгöн каргааны кургак jерге чыгарала, аткан таш кажы jерине тийгенин кöргÿлеп турды. Митяш куштыҥ бажын тудуп кöрöлö, мактап турган айлу айтты:\n– Школдыҥ качылары Селбековты нениҥ учун jараткылабай jат не? Мындый адышту кижи аҥ-кушты мылтык jокко до аҥдаар турбай.\nВася кÿлÿмзиренип турды .\n– Неге сÿÿнип туруҥ? – деп, Юра кабактарын jуурып, сурады. – Ÿренчиктердиҥ jуунында берген сöзиҥди ундыдыҥ ба?\nВасяныҥ чырайы кубула берди .\n– Jурт jерде эмес – дейле, Вася оноҥ ары айдар сöзин таппай jол jаар басты.\nСелбеков резинкалу эки айры агажыла jÿзÿн-базын немени туштаган ла jерине адып jÿретен. Ол кÿстеҥ бери школдыҥ кöзнöгин jаҥыс ла катап ооткон эмес. Бир кÿн директорго туттурала, пращын блаатырып алган. Мынаҥ ары jарабас немеле беришпезим деп, сöзин берген. Андый да болзо, jарым айдыҥ бажында jаҥы пращ эдип алган. Ол керегинде бир де кижи билбей турган, нениҥ учун дезе, Вася jурт ичинде jÿргенде, оны улустыҥ кöзинеҥ jажырып, карманынаҥ чыгарбай турган. Jе бир кÿн ÿредÿ божогон кийнинде, оромло jанып браадала, энчикпеди… Чеденниҥ ÿстинде кучыйак чыйкылдап отурган. Сÿрекей эптÿ отурган! Jуугаш. Вася школдыҥ директорына берген сöзин ундыйла, оҥ карманында jаткан пращин чыгарып алды… Аткан «огы» кучыйакка тийбей, тураныҥ jанында ойноп jÿрген оогош уулчактыҥ бажына тийген. Ол керегинде ÿредÿчилер билеле, Селбековты школдоҥ чыгарар деп айдышкан. Эртезинде Васяныҥ jааназы келди. Ол директордыҥ кабинедине кирген бойынча jайнаган:\n– Öскÿс баланы школдоҥ чыгарбагар, калак!\nВасяныҥ адазы jурт Советтиҥ качызы болуп иштеген. Jуу тужында фронтто болгон. Анда фашисттерле jуулажып шыркаладала, эки тöҥöштий кыскачак буттарлу инвалид болуп калган. Андый да болзо, иш jок отурбайтан. Ол Кадын сууныҥ jарадында болчок турада jадып, jайгыда сельполо эткен договор аайынча балыктап, пенсияга ÿзеери бир эмеш акча иштеп алып туратан.\nЭртен тура таҥ атса ла, инвалид чолтук буттарына келиштире кöктöгöн бажы jок öдÿк кийеле, эжиктеҥ чыгып, jуугындагы турган кемези jаар кичинектеҥ алтап, базып баратан…\nJе бир катап караҥуй тÿнде ол эмегениле экÿ кеме бажына кадаган темир каламага от салала, балык jарыдарга барган бойынча, ойто келбегендер. Олор канайда сууга тÿжÿп öлгöнин кем де кöрбöгöн.\nВася ол тушта ÿч jашка jеткелек болгон.\nÖскÿс калган уулчакты jааназы азырап, кöстиҥ чогынаҥ артык корып турган. Эҥ артык курсакты ого берип, оныҥ бастыра некелтелерин тутак jок бÿдÿрип туратан. Кийининде уулчак оныҥ столго салган курсактарыныҥ эҥ амтандузын байы талдап jиир болды.\nТотым эмеген Васяга сÿрекей килеп, «Ырыс jок бала мен öлгöлöктö эмеш ойноп, jыргап алзын» – деп сананып, оны кандый да ишти иштетпей туратан. Анайдарда, Вася кÿнÿҥ ле нении де этпей, санаазына кирген ойындарды ойноп jÿретен. Кайдаҥ да резинкалу эки айры агажак экелеле, туралардыҥ эмезе столмолордыҥ ÿстинде отурган кушкаштарды адып турар болды. Кезикте jааназына ачынала, оны да оок таштарла адып туратан. Онызы печкениҥ ары jанына jажынып эмезе алакандарыла бöктöнип алала, каткырып айдатан:\n– Jо-о калак! Jыга адып салдыҥ, балам! Карган jаанаҥа эмеш киле, экем…\nВася он ÿч те jашка jеткен кийининде, Тотым эмеген оны jаш балага бодоп, ого jаантайын килеп jÿрерин таштабады. Уулдыҥ кылыгын чала эмеш jаратпай да турза: «Балдар ончозы тÿҥей, эмеш jааназа, сагыш алынар» – деп иженип jÿрди. Оныҥ учун школдыҥ директорына келеле, Васяныҥ сыраҥай jарабас кылыгын керекке албай, кижиниҥ jÿрегине öткöдий сöстöрди таап, калактап турды:\n– Коногым jедип калган. Божоп калзам, öскÿс баланы кöрöр кижи де jок болор. Кайран балам! Кööркий…\nДиректор оны угуп, ичинде сананды: «Чын, Селбеков jаҥыскан артала, школго jÿрбезе, там ары барар. Оны база катап кезедип салала, ÿредип кöрбöйинче болбос…»\nОл кÿн, алтынчы «Б» класста калганчы урок jаҥы ла божогон öйдö, эжиктеҥ директор кирип келди. Ол ÿредÿчиле коштой туруп, бастыра балдарды аjыктап кöрди. Оныҥ кийининде айтты:\n– Слердиҥ клазыгар бастыра школды тöмöн тартып туру. Класс дезе Селбековтыҥ керегинде öрö чыкпай jат…\nБалдар ончозы чугулду кöрÿжиле бöкöйип отурган нöкöри jаар кылчас эдип кöргÿледи.\n– Чык бери – деп, директор Селбековты бойы jаар алдырды.\nОнызы араай кöдÿрилеле, бажын эҥейте тудуп, jууктап келерде, ол айтты:\n– Кандый снайпер болуп турганыҥды бастыра балдарга куучындап бер.\nВася бажын öрö кöдÿрбей, чамчазыныҥ эдегин колыла уужап, кимиренди:\n– Пращты колго тутпазым. Jакшы ÿренерим…\nКÿндÿй Иванович оныҥ эрмегин учына чыгара укпай, нениҥ де учун Казанцев Юраны кöстöп, оноҥ ары куучындады:\n– Селбековло jаҥыс колхозтоҥ келген балдар коомой уренчиктер деп кем де айтпас. Jе олор нöкöриниҥ jарабас калыктарын кöрÿп те турза, оны кандый бир jакшы немеге ÿредип аларга кичеенбей jадылар.\nЮра ол тушта сÿрекей тыҥ уйалган. Директор куучындап божогон кийининде, ол, солдат чылап, тÿп-тÿс турала, тегин де узун мойынын чöйип айтты:\n– Бис, пионерлер, Саналов Митяш, Умнова Катя, мен… болужарыс…\nЮра бойыныҥ анайда молjонып айткан сöзин ундыбаган. Ол кирзовый сапогыла чыкту jерге мачылдада базып, ырап брааткан Селбековко jедижеле, пращын блаап аларга сананган. Jе онызы бойыныҥ сÿÿген «мылтыгын» бастыра балдардыҥ кöзинче карагайлардыҥ ортозына мергедеп ийди. Анайдарда, Юра токунай берди.\nІІІ\nСÿрекей jылу кÿнде кышкы кийимду базарга jеҥил эмес болгон. Балдар тондорыныҥ топчыларын чечип те салган болзо, терлеп брааттылар. Олор беш километрди öткöн кийининде, токтой тÿштилер. Кезиктери тургуза ла jолдыҥ jанында jаткан jалбак ташка отургылады. Митяш дезе отурбай, кара кулакту бöрÿгиле маҥдайыныҥ терин арчып, айтты:\n– Jолло эбирип барганча, мынайда чике барар керек, чоорт…– ол бöрÿгиле сол jанына jаҥып ийди. – Мында jуук…\nЧынатов Миша тöмöн, öзöктö, карарып турган карагай агашту ортолык jаар кöрÿп, алаҥзыды:\n– Jол jок, койу jыраалу jерле кижи капшай базып болор эмеш пе?\n– Тьфук! – деп, Митяш тÿкÿрди, – jыраадаҥ не коркыыр? Койондор чылап, öдö бербей!\nБир будын öдÿгинеҥ сура тартала, эмеш сууга öткöн оромыштарын катап ороп отурган Юра jарадып унчукты:\n– Митяштыҥ айтканы чын!\n– Анда аҥчылардыҥ тургускан тузактары бар болбозын… – деп, Катя айтты.\n– Андый болзо, куштар чылап, чип-чике уча берерис!\n– Чын, чын! – ончозы каткырышты. – Учуп баралдар!..\nЭптÿ-jöптÿ jÿрген нöкöрлöр бир эмеш амырап алала, öзöкти тöмöн баскылады. Олор кöбÿктелип агып jаткан суулу jууканы jараттай брааткандар. Митяш ончозыныҥ кийининде артып, jолой учураган карагай jадыктаҥ jаан чобра кодорып алып, оны ортозынаҥ томыракла ÿйтейле, ого узун агаш кондырды. Бойыныҥ jазап алган «керебин» тÿрген сууга салып ийеле, кийининеҥ ары jÿгÿрип кыйгырды:\n– Э-э-эй!.. Jол береер!\nАлдында барып jаткан нöкöрлöри кайа кöрöлö, база кыйгырышты:\n– Крейсер клеет! Крейсер… Ура-а-а!\nСелбеков «крейсерди» уткып, оны адар кÿÿни келерде, байа мергедеп ийген пращин колыла карманынаҥ jоктоп турды. Бу тужында Катя «керепти» тозуп алала, jаратка токтодып ийди. «Божот, божот!» - деген уулдардыҥ кыйгырышкан табыжын эзебей, ол бойыныҥ колпладын мачтага буулап койды.\nЧаҥкыр парусту «кереп» тÿрген сууныҥ чакпынду jерлеринде ары-беры экчелип, тымыктарда айланып турды, кезикте кичинек ажулардаҥ ашканда, чобразы сууга чоҥуп, jаҥыс ла парусту мачтазы кöрÿнип браатты.\nБалдар «ай-уй» дежип, кийининде артпаска кичеенип турдылар. Вася ончозынаҥ тыҥ сÿÿнип, уча берерге турган чылап, эки колыла улам сайын jаҥып, секирип браатты. Jе бир jерде тайкылала, jардаҥ jууканыҥ тÿбинде шоркырап турган сууга меч этти.\nСÿÿнчилÿ ойын ÿрелди. Парусту кереп ундылып калды. Балдар ончозы jуукадаҥ ойто чыгарга албаданып, той балкашту jаратка кармадап турган нöкöри jаар болдылар. Кереп дезе олорды сакыбай, там ла там ырап турды. Удаган jок ол Кадын öзöккö тÿжеле, кезек öйгö кайдаар да барбай, jаҥыс jерде айланып турды. Jе тÿрген сууныҥ чакпыны чобраныҥ бир келтегейине базып ийерде, ол, бойыныҥ «капитандарыла» эзендежип аларга турган чылап, кичинек парузыла эки-ÿч катап jаҥып ийеле, бастыра бойы сууга чоҥуп, кöрÿнбей калды…\nІV\nИнтернатта ас-мас ла балдар артты. Олордыҥ кезиги экинчи сменада ÿренип, урокторынаҥ бозом эҥирде божойло, мында конуп алып, эртен jанар дешкиледи; кезиги ыраак jурттардаҥ келген учун jанып болбой салгандар. Кезиктери дезе, айылдары сÿрекей jуук болордо, меҥдебей турдылар.\nОлор ончозы эҥирде ажанып алала, jарык ла jылу кыпка jуулыжала, jиит воспитательницага баштадып, jÿзÿн-башка jилбÿлÿ ойындар ойноп тургулады. Калганчызында jергелей туруп алала, кожоҥ баштадылар.\nЭжиктеҥ бийик сынду, эмеш буурайа берген чачту кижи кирип келди. Ол кожоҥдоп турган балдардыҥ jанынча араай базып, нениҥ де учун токуназы jок кöзиле кемди де бедиреп браатты. Оноҥ Нина Аматовнаныҥ jанына токтоп, кезек ойго унчукпай турды. Jе кожоҥ божогон кийининде сурады:\n– «Кызыл таҥ» колхозко jанып барган балдар ойто келгиледи бе?\n– Jо-ок – деп, Нина Аматовна бийик сынду кижиниҥ jÿзине алдынаҥ öрö кайкаганду кöрÿп, чöйö айтты. – Олор нениҥ учун ойто келетен?\nИнтернаттыҥ заведующийи санааркап калган бÿдÿштÿ кимиренди:\n– Божотпос керек болгон…\n– Нениҥ учун? – Нина Аматовна токунабай барды. – Jарабас керек чыккан ба?\n– Та кечкилеген, та jок? – деп, Степан Кумарович колыла ээгинеҥ сыймай тудуп, айтты. – Кайылган кардыҥ суузы тоштыҥ ÿстиле ага берди.\n– Качан? – Нина Аматовнанын чырайы кугара берди.\n– Бойым кöрбöдим… Караҥуй кирген тужында деп айдыжат…\n– Андый болзо, балдар кече берген болор бо? Олор талтÿште баргылаган эди.\n– Та – деп, Степан Кумарович унчугала, сол колындагы чазын кöрди, оноҥ бой-бойлорыла шымыраныжып турган балдарга айтты:\n– Слер барып уйуктагар, öй jеткен эмтир.\nБалдар jÿре берерде, Нина Аматовна айтты:\n– Кечкилеп алган болзо, эмди колхозко jедип барган болор, мында ыраак эмес.\n– Телефон согор керек – дейле, заведующий эжик jаар меҥдеп басты.\nНина Аматовна караҥуй оромло jаан алтап брааткан узун сынду кижиге jедижип болбой турды. Оныҥ учун кезик аразында, jаш кызычак чылап, jÿгÿрип браатты. Ол булдыр jерге бийик чоҥчойлу туфлязыла ижемчизи jок базып, почтага jеткенче, ÿч катап jыгылган.\nИнтернаттыҥ заведующийи воспитательницала экÿ бÿдÿн jарым часка jуук öйдиҥ туркунына телефонноҥ айрылбай турдылар. Jе «Кызыл таҥ» колхозтоҥ каруу келбеди. Арт учында, Степан Кумарович айтты:\n– Jе, канайдар база. Эртен керектиҥ аайы, айса, билдирер.\nИнтернатта балдардыҥ кöп сабазы орындарына jатпай, куучындажып отурдылар. Олор сöс блаажып, кезикте керижип те турдылар. Олордыҥ табыжынаҥ jаан кыптыҥ ичи кÿÿлеп турды.\nСыкык кöстÿ сары уул орынныҥ кырына отурала, нöкöрин бурулап айтты:\n– Байа, тÿште, jанак деп айдарымда, болбогоҥ. Тенек…\nJе онызы кийимин чечпей ле, тöжöгине кöҥкöрö jадып, каруун jандырбай турды. Айдарда сары уул jудругына оныҥ мыкынына тÿртÿп ийди:\n– Öлÿп калдыҥ ба? Сууны канайып кечерис? Картас!..\n– Канайып, канайып – деп, Картас кайа кöрöлö, öткöнип айдат. – Сениҥ санааҥда jаҥыс ла ол… Митяш, Юра ла öскö дö балдар, айса болзо…\nОл база эмеш jадала, капшай туруп, ончозына угулгадый эдип, тыҥ айтты:\n– Балдар!\nТабыш токтой берди.\n– Селбековтыҥ эjезине барып келер керек.\n– Ондо не керегис бар?\n– «Кызыл таҥныҥ» балдары Кадынды кечип болбой салала, Васькала кожо ого барган болор бо?\n– Чындап та…\nКартас ла база ÿч уул кийинип алала, эжиктеҥ чыккылады.\nСелбековтыҥ эjези Борос ÿйде jок болды. Картыс эжиктеги jаан чой сомокты тудуп кöрöлö, кайкап эрмектенди:\n– Тÿн ортозына jетире кайда jÿрет не?\nАйылдаштарынаҥ сурап укса, «Билбезис» - дешкиледи. Анайдарда Картыс нöкöрлöриле кожо бир де неме jартап албай салды. Ол интернатка ойто келип, орынга jадала, узак уйуктап болбой турды.\nКартыстыҥ тöрöл колхозы ыраак эмес. Ого jетире беш-алты ла километр. Кардыҥ суузы эмес болгон болзо, ол Кадынды тошло Карагай jурттыҥ одожынаҥ кечеле, чÿрче ле jеде берер эди. Jе Картысты эмди öскö санаалар уйуктатпай турды.\n«Кару наjылар! Олор эмди кайда не? Ада-энелерине jеткен болзо, сÿрекей сÿÿнгилеп турган болбой кайтсын. Jе сууга туйуктанган болзо, ойто келерге кÿчтери jетпей барган… Jерде конгылап jат. Ол эмезе тошло кечип барадала… тал ортозына jеткен тужында… Эх, Митяш, Митяш, кару наjылар! Мен анда болгон болзом, Кадынды кечтирбес эдим…»\nV\nОртолыктыҥ ак jерлеринде кар jок. Эмеш топсый берген куудаҥ öлöҥ jеҥил эзинге шылырап турды.\nКойу агаштыҥ аразында да кар jука болды. Оныҥ ÿстинде карагай агаштыҥ тÿшкен бÿрлери ле jÿзÿн-башка jыраалардыҥ кöбöлöктöргö тÿҥей jалбырактары саргарыжып кöрÿнип келди.\nJол баштап, алдында барып jаткан Митяш кичинек акка чыгала, сÿÿнип айтты:\n– Макалузын! Бир ле частыҥ бажында айылда болорыс…\nОл тöрт-беш катап алтап ийеле, база нени де айдарга сананган, jе бу тужында кенетийин кандый да неме кургак öлöҥдö шалырт-шалырт этти. Ол ок тарыйын ээчий клееткен нöкöрлöри jолдоҥ туура jÿгÿрип, кыйгырышты:\n- Койон! Койон!\nАпагаш аҥычак корболоп öскöн койу талдардыҥ аразыла кöрÿнип-кöрÿнбей маҥтап барала, ак jерге чыкты. Ол нениҥ де учун саҥ башка калып, кокпоҥоп барып jатты. Балдар оныҥ jакшы маҥтап болбой турганын кöрöлö, кийининеҥ ары сÿрÿшкиледи. Jе кандый бир учуралда бертинген эмезе балу аттырган койон ыраак барып болбой до турган болзо, туттурбай турды. Кезик аразында ол, сÿрÿжип келеткендерди öчöштирерге турган чылап, сыраҥай jуук токтой тÿжеле, кайа кöрÿп, каткырып тургандый болды.\n– Ой, уулдар! – деп, кой терези узун тонду Митяш тÿрген jÿгÿрип болбой, ончозыныҥ кийининде артала, кыйгырды: – Юра… Миша-а! Токтогор!.. Чечинип алалыкта-ар!\nJе нöкöрлöри оныҥ кыйгырып айткан сöстöрин оҥдобой турдылар. Олордыҥ кулактары тунуп калгандый болды. Jаҥыс ла бастыра бойлоры терлеп, коркушту арыйла, тыныштарын бадырып болбой барган соҥында ла токтой бергендер.\nJÿк арайдаҥ кöрÿнип турган койонноҥ кöзин албай, катанчыларын бачым чечкиледи. Чечинип божогон кийининде, Миша качарлары кызарып келген кызычак jаар кöрÿп, эрмектенди:\n– Сен, Катя, бисле кожо jÿгÿрбе. Бу тондорысты каруулда. Jе бе? Катя мойношподы. Ол jаҥыскан артып, Селбековтыҥ байа jуукага тÿжеле, сууга öткöн кара тонын карагайдыҥ будагына илип салала, коштой турган jабызак тöҥöшкö отурып алды.\nКойонды сÿрÿжип барган уулдардыҥ кыйгы-табыжы тыҥый берди. Чечинип алган кийининде, jÿгÿрерге jеҥил болгон. Jе андый да болзо, олордыҥ ижемjизи бÿтпей турды. Байа белен ле туттурар деп кöрÿнген койон эмди jÿзÿн-базын сÿме таап, олорды мекелеп, колго кирбей турды. Олор оны эптÿ jерге капсап алала, тудар деп, бир канча öйгö чыгара албаданып турдылар. Бир катап jерди сÿзе-сÿзе маҥтап jÿрген койон jаан таштарга келип туйуктанарда, оноҥ канайып та чыгып болбос деп кöрÿнди. Анда да öлÿмниҥ колынаҥ айрылды. Ол ташты ажыра калып болбой салала, оноҥ кайра ташталып, ажыра салынала, jаан кыйгы-табышту jÿгÿрип келген балдарга удура маҥтады. Миша ла Вася оны тударга эки jанынаҥ jÿткип келгиледи. Jе сÿзÿшкен кучалардый, терлÿ маҥдайларыла бой-бойлорына кÿч этире согулыжала, эки башка кайра ташталып, чалкойто тÿшкÿледи.\nКойон база бир канча öйгö чыгара амыр билбей jÿрди. Арт-учунда, бош арый берген. Ол кийин буттарыла тебинип, тумчугыла jерге улам сайын тÿртÿлип, ажыра салынып турды. Бир катап карлу jерге ажыра салынала, ылтам туруп болбоды. Öлÿм jууктай бергенин сезеле, чыҥырып маҥтады. Шак ла бу тужында Митяш ого jедижеле, мÿркÿт чилеп ÿстине келип тушти. Jе ол ок öйдö багырып ийди. Койон дезе эмеш оҥдоноло, jырааныҥ ортозы jаар маҥтады.\nМитяш канду сабарын оозына сугала, ачузына чыдап болбой, тоголонып jатты. Ээчий келген Юра оны ажыра калыды. Ол бир де эмеш öйгö токтобой, оноҥ ары jÿгÿрди…\n6\nУулдар койонды сÿрÿжип, кöп öй öткöнин билбей калдылар. Олор Катяныҥ jанына келерде, эҥир кире берген. Койонды пиджагына ороп, колына тудунып алган Юра айландыра jерди аjыктап кöрöлö, айтты:\n– Капшай барар керек.\nЭки-ÿч минуттыҥ бажында ончозы кийинип алала, баскылай берерде, Селбеков турган jеринеҥ кыймыктанбады. Юра ка��а кöрÿп сурады:\n– Сен барбаска ба?\nВася jиткезин тырманып, кимиренди:\n– Бöркÿм jок…\n– А кайда салгаҥ?\n– Мында ла – деп, Селбеков бÿдÿмчизи jок унчукты.\nМиша ого кылчандап кöрöлö, ачынып айтты:\n– У-у, шалаҥ! Качан да андый…\nЧынатов Миша ла Селбеков Вася ööй карындаштар (олордыҥ энелери эjелÿ-сыйындулар), jе андый да болзо, олор эку jарашпайтан. Миша бойыныҥ карындажын сÿÿбейтен, öскö балдар jокко оныла кожо jÿрбейтен. Jе каа-jаа учуралдарда кожо jÿрерге келишкенде, ол оны тудуш ла арбап, эмезе токпоктоп туратан. Эмди Вася бöрÿгин jылыйтканын билеле, Миша оны согор кÿÿндÿ болды.\nБайадаҥ нени де сананып, унчукпай турган Митяш кенетийин омок ÿниле айтты:\n– Ой, уулдар!.. Акыр, Миша, ого тийбе… Койон сÿрÿжип jÿрерде, казан ошкош, jаан бöркÿзи бажында болгон эмес беди? – ол кÿлÿмзиренип, ары-бери суртулдашкан кап-кара кöзиле нöкöрин аjыктады. – Мишала сÿзÿшкен jерде чачылган болор бо?\nОнчозы каткырышты:\n– Чындап та!..\nJе Миша каткырбады. Ол эмдиге jетире кыймыктанбай турган Селбековко jууктап, jакарды:\n– Тöҥöш чилеп турбай, барып бедре, кöрмöс!\n– Сен… кыйгырба – деп, Вася ыйламзырап айдала, чаал карагайлар jаар ууланды. Арткан балдар оныҥ ойто келерин сакыбай, ээчий баскылады…\nБöрÿк бедреп jÿргенче тÿн кирди. Оныҥ учун эмди Васяга jаҥыс Миша эмес, jе öскöлöри де чугулданып турдылар. Андый да болзо, Митяш Селбековтыҥ кийининеҥ барып, каткыдаҥ токтодынып болбой турды:\n- Мынча кирези jаан бöрÿкти канайып jылыйтат не?\nJе öскöлöри каткырар кÿÿндери jок болуп, каруузына нени де айтпай турарда, ол до унчукпай барды.\nJылу. Салкын билдиртпейт. Табыш jок. Jаҥыс ла балдардыҥ буттарыныҥ алдында кургак комургайлар ла будактар jызырап турат.\nЮра алдынаҥ базып, караҥуйда тудуш ла jыраалу jерге эмезе кайылган кардыҥ суузына учурап турды. Оноҥ агаштыҥ аразына кирерде, керек там коомойтый берди: jердиҥ сомы торт кöрÿнбей барды.\nЮра jаман jерге туйуктанала, айтты:\n– Митяш! Сен, jолды билетен кижи, Селбековты öчöштиргенче, jол башта.\n– Мында jол кайдаҥ келет? – деп, Митяш ичкери базып, эрмектенди.- Jердиҥ сомы кöрÿнбей турарда, отура тÿжÿп, кöрÿп алар керек.\nОл бир эмеш барып jадала, агаштыҥ кыйузына кенетийин токтоп, нени де тыҥдай берди.\n– Не болды? – деп, балдардыҥ бирÿзи сурады.\nКарууна jаан агын сууныҥ табыжы угулды. Ол там ла jууктап, там ла jаанап турды. Jарым минуттыҥ бажында тÿрген суу, балдарды öнöтийин коркыдарга турган чылап, олордыҥ jанынча öдÿп, анчадала тыҥ кÿркÿрей берди.\nСÿрекей jылу кÿндерде кар кайылып, тоозы jок кобы-jиктердеҥ Кадынга кирген суу тоштыҥ алдына бадышпай, ÿстине чыгала кÿркÿреп ага бергенин оҥдоорго кÿч эмес.\nКадынды кечер арга jок болды. Jе балдар эмеш ле эрте келгилеген болзо, керек башка болор эди. Олор дезе jарым частаҥ артык öйдиҥ туркунына Селбековтыҥ бöрÿгин бедреп jÿреле, оройтып калдылар. Оныҥ учун эмди, бойлорыныҥ койон сÿрÿжип, ÿч часка jуук öйди öткÿргендерин ��ндыйла, jаҥыс Васяны бурулап, ол jаар кылчаҥдап кöргÿледи. Jе алаатый береле, эдер немезин таппай, тым тургулады.\nОнчозынаҥ озо Митяш санаа алынды.\n– Капшай ойто баралы! – деп, ол jакару берип турган аайлу айдып, тоныныҥ эдегин курдыҥ алдына кыстанып алала, jердиҥ jакшы-jаманын талдабай, jÿгÿрди…\nБалдар база бир канча кыйын-шыраны öдÿп, коолдыҥ jанына келеле, олордыҥ ижемчизи калас болгонын билгиледи. Суу мында да тоштыҥ ÿстине агып, коркушту шуулап турды.\nСелбеков ортолыктаҥ чыгар аргазы jок болгонын билген кийининде, бастыра бойы корчойоло, jÿзин алакандарыла бектеп, сыктай берди.\n– Эйт, багырба, шалаҥ! – бойы да jÿк арайдаҥ ыйлабай турган Миша кекенип, Селбековко калып келеле, оны тамагынаҥ тутты. – С… сениҥ ле учун…\nВася кайра бÿктелип, арай ла jыгылбай турды. Ол коруланып, кÿчи jетпей барарда, бойыныҥ öштÿзин колынаҥ тиштеп ийди.\nМиша там ла кекенип, оны jыгарга, тизезиле тöжине базып алды.\nЮра оҥ колыла Мишаны jаказынаҥ капкан бойынча кайра тартып, кыйгырды:\n– Божот, божот дейдим!\nОныҥ сол колыла тöжине jаба тудуп алган койоны коркып, чыҥыра берди, jе Юра оныҥ табыжына аjарбай, Мишаны силкип кайра тартып турды.\n– Божот! Оноҥ öскö бис…\nУмнова Катя да Чынатовты уйалтарга турды:\n– Пионер анайда кылынар ба? Jаҥыс Вася бурулу эмес. Койонло беришпес керек болгон.\nВася öштÿзиниҥ колынаҥ jÿк арайдаҥ айрылала, бут бажына турды. Ол тыркырашкан колдорыла чамчазыныҥ топчыларын jоктоп, сыктап турды:\n– Ту… удаган и… ийт чилеп…\nМиша эмди бир эмеш jобожый берип, база ыйлап турды. Ол Васяга\nтиштедип алган колын сыймап, эрмектенди:\n– У-у-нчукпа, шалаҥ.\nМитяш бöслö таҥган колыла Селбековтыҥ ийинине араай таптап айтты:\n– Кем jок, Вася, бис эртен таҥ атса ла, jымжак уйада отурган бöднöниҥ балдары чылап, бöркÿҥе отурала, сууны кечип аларыс.\nСелбеков бу jылу ла jымжак айдылган кокурдаҥ улам санаазы эмеш jарый берерде, ый öткÿре кÿлÿмзиренип ийди.\nÖскö дö балдар ортолыкта туйукталганын кезек öйгö ундыйла, каткырыжа бердилер.\n9\n– Ой, улустар! – деп, Митяш узун чичке сынду Юрала кожо öлöҥниҥ jанына токтойло, эрикчил тымыкты бузуп кыйгырды. Ол тоныныҥ эдегин кайыш курына кыстанып, бöрÿгин колына тудунып алган турды. Оныҥ терлÿ кара чачы айдыҥ jаркынына jалтырап турды. – Бу обооны кем тургускан, кемниҥ бригадазы?\n– Селбековтыҥ! – кайда да кöрÿнбей турган Катяныҥ каткы öткÿре айткан ÿни угулды. – А слер не улус?\n– Бис геологтор. – Юра унчукты.\n– Jок, садоводтор – деп, Митяш оны тÿзетти. – Jакшы иштеген бригаданы сыйлаарга яблоколор экелдис.\nМиша ла Катя jууктап келерде, ол койынынаҥ таштар чыгарып берди:\n– Jигер мыны.\nКатя болчок, апагаш таштарды кöрöлö, сÿÿне берди:\n– Кандый jараш! Яблоколор эмес, такааныҥ jымырткалары туру не.\n– Картошко до бар болор керек – деп, Юра карманынаҥ кара таш чыгарды.\nМиша кара ташты колына алала, оныҥ бескезин билерге турган чылап, öрö-тöмöн экчеп айтты:\n– Бу мындый яблоколо Васьканы сыйлаар керек…\nКöлöткöлÿ jерде кöрÿнбей jаткан Селбеков бойыныҥ тöжöнгöн öлöҥин шылырадып кыймыктанды.\nБалдар экелген таштарын jаҥыс jерге таштайла, бир эмеш ажанып алар керек дештилер.\n– Jе, кÿндÿлÿ айылчылар, - деп, Митяш тоныныҥ эдегин кайра кыстанып, колын карманына сугуп, карган апшыйак ошкош эрмектенди. – Бу jыл бистиҥ ортолык jеристе аш коомой бÿткен, чо-орт. Менде алаканча ла эки тилим калаш бар эди. Коомой сыйлаган учун ачынбагар. – Ол сарjулу калаш чыгарала, оны беш кижиге канайда ÿлеерин билбей турды.\nБалдар каткырышты:\n– Мындый jаан ортолыктыҥ ээзи бай болор керек.\n– Калаш jок то, бисти бери не кычыргаҥ?..\n– Акыр, Митяш, сындырба – деп, Юра айтты. – Эҥ баштап бисте ончобыста канча кирези барын кöрöлдöр.\n– Чын, - Митяш jöпсинди. – Ончогор бого салыгар. – Ол калажын бойыныҥ алдында jаткан бöрÿгиниҥ тöбöзине салып койды.\n– А Вася кайда?\n– Васька! – деп, Миша кыйгырды. – Келбей канайып туруҥ? Сениҥ öлöҥиҥди кем де албас.\nСелбеков jууктап келеле, айтты:\n– Менде калаш бар эмес.\n– А байа, тÿште, нени jигеҥ?\n– Айылымнаҥ ажанбай баргам… эjем ÿйде jок болгон.\nЧынын айдар болзо, Селбековто бу ла jуукта jарым каралька калаш ла беш пряник бар болгон. Jе ол эртенги кÿнди сананбай, одын тажып божогон кийининде, ончозын jип салган. Арткан-калган оодыктарын дезе öлöҥ jулар тужында кармандарынаҥ кактап алган.\nКатя оны билип те турган болзо, унчукпай отурды.\nТöрт кижиниҥ калажы jарым да килограммга jетпес болды. Анайдарда Митяш айтты:\n– Бис беш кижи бу калашла кандый да болзо, эки-ÿч катап ажанып алар учурлу: бÿгÿн, эртен, соҥзын.\nОнчозы jöпсине берерде, ол бойыныҥ сарjулу калажын беш кижиге ÿлейле, артканын Катяныҥ колына берип, айтты:\n– Кладовыйды сен башкарарыҥ, Катя.\n– Jаҥыскан jип салзам, не болор? – Катя калашты кÿреҥ бöстöҥ эткен сумказына салып, сурады.\n– Алтын тулуҥдарыҥды блаап аларыс.\n– Jок, андый эмес – Миша jöпсинбеди. – Талдаҥ узун пряниктер сындырып алала, сыйлаарыс.\n– Мен бодозом, – Юра кÿлÿмзиренген jÿзин алаканыла бöктöп, эрмектенди, – кладовойды Васяга башкартар керек.\n– Ол тужында ичи-кардыс борт эдип, jарылар болбой – деп, Митяш каткырды.\nОнчозы кокурлажып, ажангылады. Jаҥыс ла Вася ажанбай, бойыныҥ ÿлÿзин карманына сукты.\n– Тойу болзоҥ, ойто берип ий! – деп, Миша jакарды.\n– Талтÿштеҥ бери курсак jибеген кижи канайып тойу болотон? – Селбеков кайдаар да туура кöрÿп, кимиренди. – Суузап турум. Оныҥ учун…\n– Андый болзо…Кöр, Вася, - деп, Митяш jуугында турган койу талдар jаар колын уулап айтты: – Анда кичинек кара суу бар. Ичип алала, биске де экелип бер.\nБалдар ончозы Митяш jаар кайкаганду кöргÿледи: «Бу нени айдат не? Сууны неле сузуп экелетен?»\n– Сузуп алгандый неме бар эмес – деп, Вася айтты.\n– Анда стакан бар, таап аларыҥ.\nСелбеков кара суудаҥ ойто келеле, бир де неме айтпай, бойыныҥ jерине отурды. Митяш оны аjыктап кöрöлö, с��рады:\n– Суу экелдиҥ бе, Вася?\n– Кандый да стакан jок. Кижини тöгÿндеп…\n– Ба-таа, канайып кöрбöдиҥ, уул? Стакандар толтыра ондо!\nМитяш турган ла бойынча кара суу jаар jÿгÿрип барала, jоон балтырганныҥ комургайын тудунып алган келди.\n– Ичеер, балдар, – деп, ол бир учынаҥ суу тамчылап турган комургайын нöкöрлöрине берип айтты. – Капшай, оноҥ öскö тÿби jайгыдагызындый эмес, коомой.\n18\nКатя талдардыҥ ортозында шоркырап турган кара сууга келип, торлооныҥ jудрукча болчок эдин jунала, табак ошкош тегерик таштыҥ ÿстине салып койды. Бойы ал санаага тÿжÿп, чаҥкыр ленталу тулуҥдарын бирде jаактарына jаба тудуп, бирде jалакай колыла сыймап, эмезе кöзине jууктадала, jаҥы ла кöргöн солун немени чилеп, удаган аjыктап турды.\nБашкÿн Митяш айткан: «Кыл бар болгон болзо, эт-сатты jиир эдис…» Оныҥ айтканы чын. Jок, кандый да болзо, Катя бойыныҥ чачына тийбес. Оныҥ ордына кандый-кандый эп-арганы табарга кичеер.\nТулуҥдарын кандый бир кижи блаап албазын деп, коркып турган чылап, тöжине jаба тутты. Jе бойыныҥ алдында, тегерик таштыҥ ÿстинде, торлооныҥ эдиле коштой jаткан кичинек томыракты кöрöлö, сананды: «Юраныҥ бычагы… Айса болзо, оорып jаткан Юраныҥ, ончобыстыҥ jÿрÿмис бу эки тулуҥымда, чачымда?»..\nОл бычакты колына тудуп, тулуҥыныҥ тöзине jаба экелди, jе ол ок тарыйын ойто ырадып салды.\nОдуныҥ ÿсти jанынаҥ бир jеҥи jок узун кара тонду оҥ будына сопок, сол будына кандый да öдÿк аайлу неме кийип алган уул аксаҥдап клеетти.\nСелбеков башкÿн мечирткениҥ эткен табыжынаҥ коркып, тÿнди уйку jок öткÿргенинеҥ улам, таҥ эртен оттыҥ jанына jадала, jарым тÿшке чыгара уйуктады. Ойгонып келген соҥында бажы кÿйÿп калган сопогыныҥ кончын таштабай, колына тудунып алала, конгон jеринеҥ ырап басты. Ол чинези чыга берген уур сопокту будын чала сÿÿртеп, ак таҥышкакту, булгууш ошкош будын эмеш бийик кöдÿрип браатты. Эп jок то болзо, кööркий нени этсин база. Ол анайда беш те километрди базып öдöр эди. Jе сол будына ороп алган ич штаны сыраҥй эп jок болды. Оны канайып та эптеп буулаза, тудуш ла чечилип турды. Вася оныла уружып, не аайлу шыралаган эди! Арт учында, эрик jокто jаҥы сÿме тапкадый болды. Ол jалтыркай сапту томырагыла тоныныҥ бир jеҥин ийин бойдоҥ сöгÿп алды; чичке учын туйуктай буулап койоло, сол будына кийди, ич штанын дезе оромыш эдип, оҥ будына оронып алды.\nБир коноктоҥ артык öйгö курсактанбай jÿрген уул колына тудунып алган öдÿктиҥ кончын да jип салгадый болды. Кезикте курсакка jарагадый кандый-кандый неме учураар болор бо деп, jолынаҥ кыйып, ары-бери баскындап jÿрди. Jе кандый да неме учурабай турарда, бир содон таштаҥ кылбыштыҥ jажыл jалбырагын ÿзÿп алала, чайнап кöрди.\nСелбеков анайда шыралап-боролоп турала, бир беле кöргöн соҥында аайы jок сÿÿне берди.\nJаскы кÿн jабызап, агаш-ташту кайыр тууныҥ бажына jууктап келди. Селбеков дезе меҥдебей турды. Ол белениҥ кÿреҥ-сары кадынаҥ эмеш jип алала, кармандарына толтыра терип алган ла кийининде басты. Jе байадаҥ бери агаштыҥ аразында баскындап jÿреле, эмди барар jолын таппай калды. Кажы ла jанына барганда, кандый да таныш эмес jерге учурап турды. Учы-учында койу jырааларлу агаштардыҥ ортозында чала-была ышталып jаткан отко учурайла, алаҥ кайкады, эки кöзи тазырайыжа берди. Кöк jарамас, орой эҥирде jетире канча jерди керий базып öдöлö, ойто бойыныҥ одузына келген эмтир… Эрик jокто экинчи тÿнди jаҥыскан öткÿрерге келишти…\nБÿгÿн Селбеков jолынаҥ аспаска кичееп, туш керектерле беришпей турды. Ол jолой кöп катап амырап та турган болзо, нöкöрлöриниҥ одузына капшай jедип алды.\nСелбеков нöкöрлöринеҥ айрылган кÿн бачырткалардыҥ эдин jаҥыскан jип алар деп турала, jаан тÿбекке тушкен. Оныҥ учун бойын кату бурулап, согуп турган. Учында мынаҥ ары не де болзо, jарабас кылыкты качан да кылынбай jÿрер деп бек сананып алган. Jе бÿгÿн сÿрекей тыҥ аштап турган учун база бир тÿбек оны сакып турганын билбей калды. Одуга келип, бууда отурган койонды кöргöн бойынча, ончо немени ундыган…\nКазанцев Юра jапаштыҥ ичинде уйуктап калган jатты. Одуда оноҥ öскö бир де кижи jок болгон. Андый да болзо, Селбеков бойыныҥ сананып алган керегин тургуза бÿдÿрерге jалтанып, кезек öйгö jаҥыс jерде тепсенип, айландыра jерди аjыктап турды. Оноҥ койонды мойынынаҥ капкан бойынча, буузын ÿзе тартала, аралга кирип, кöрÿнбей калды.\nСелбеков ойто ло бойыныҥ конгон jерине келди. Ол сÿрекей меҥдеп турган. Койонды сойып божогон кийининде, капшай ла оттыҥ jанына келди. Jаҥыс бу ла тужында бойыныҥ башкÿнги кылыгын, оноҥ улам коркышту jаан тÿбекке тÿшкенин ле чертенип айткан сöзин jап-jарт эзенеле, аайы jок уйала берди…\nОдожында кÿйген сопоктыҥ бажы jатты. Ол тирÿ, кöстÿ-башту, санаа-шÿÿлтелу немедий болуп, бойыныҥ jаман кылыкту ээзин бурулап, электеп тургандый кöрÿнди. Вася уйалып, ого удура кöрÿп болбой, койонныҥ эдин jерге салала, канга уймалган колын тоныҥын эдегине арчып отурды. Сопоктыҥ бажы дезе чырчыйа кадып калган тумчугын öрö кöдÿреле, арсак темир тиштерин кылайтып алып, бойыныҥ сöзине турбас уулга кандый да jаман каткызыла каткырып тургандый болды.\nЭмди Селбеков нöкöрлöриниҥ одузына экинчи катап келип jатты. Ол койонныҥ эдинеҥ бир эмеш те jибеди. Андый да болзо, тегин jерге таштабай, аралдагы шÿлÿреп jаткан карга кöмÿп салды. Келишкен учуралда Вася оны одуга экелип алар, бастыра балдарла кожо кайнадып jиир. Керек дезе бойыныҥ кылынган кылыгын да jажырбай, учына чыгара куучындап берер. Балдар оны электезе, электезин, соккылаза, соккылазын. Вася эмди карууна турарынаҥ коркыбас. Бойыныҥ эткен jастыра керектери учун jаантайын кыйналып, уйалып jÿргенче, бир катап нöкöрлöрине токпоктодып алза – торт. Оноҥ ары канайда jÿрерин Вася билер. Ол балдарга jакшы, ак-чек санаалу нöкöр болуп jÿрзе, оны кем де jаман айтпас.\nУчурал болбозо до, ол карга суккан койонныҥ эди jаҥыс кижиге курсак болгонч��, jаткан ла jерине jыдып калгай ары. Вася öлзö дö, ого тийбес…\nКатя кара сууныҥ jанында узак отурып калды. Торлоо аҥдап jÿреле, эмди амырап jаткан уулдар дезе уйкудаҥ тургалак болгон. Оныҥ учун Селбековтыҥ келгенин кем де кöрбöгöн, сыҥар öдÿгиле колт-колт эдип басканын, тоныныҥ jеҥин кийген сол будыла куудаҥ öлöҥди билдирер-билдирбес шылырадып, киске чилеп, jымжак баскан табыжын укпаган.\nВася бойыныҥ эрик jокто каткымчылу кийинип алганынаҥ нöкöрлöриниҥ кöзине тургуза кöрÿнерге уйалып, jапашка арай jетпей, jаш агаштыҥ тöзине отурып, ÿн чыгарбай турды. «Кöргÿлезе, каткырыжар – деп, ол бойында сананып, чирей тееп алган буттарын аjыктап отурды. – Бу эки башка бÿдÿмдÿ öдÿктерди чечеле, jеҥди ойто сол колына кийип алзам, балдар билгилебес. Олор айдыжар: «ыраактаҥ базып келген кижи, эки буды уладай берерде, öдÿгин уштып салбай база… «Оноҥ керектиҥ аайын билгилезе де, jаан каткы болбос…»\nСелбеков бойыныҥ анайда шÿÿп алганын jарадып, сÿÿне берген. Jе ол öдÿгин чечерине jеткелекте, Митяш кöрÿнип келди.\n– Ба-таа, уулдар! – деп, ол jапаштаҥ чыккан бойынча кайкап, кокур ла сÿÿнчи колый угулган ÿниле айтты. – Вася кажы бир jерде jеҥ jастанып öлгöн болор деп сананзабыс, кезер алдырбаган туру ине!.. Jымжак учушту мечиртке чилеп, табыш jок, араай учуп келбей кайтты!\nВася бойыныҥ бастыра бÿдÿмиле кöрÿнерге турган чылап, бут бажына турды. Айла кÿйген сопогыныҥ кончын ары, кижи кöрбöс jерге таштабай, колына тудунып алган эмтир. Ол анайда нениҥ учун эткенин бойы да билбей калды.\nБалдар ончозы оныҥ jанына келип, бой–бойлорыныҥ эрмектерине jара кирижип, удура–тедире сурашкылап турды:\n– Кайда jÿрдиҥ?\n– Öрö – деп, Вася араай унчукты.\n– Ортолыктыҥ учында ба?\n– Эйе. Мен…\n– Ажандыҥ ба?\n«Чикезин тургуза айдайын ба, айтпайын ба?» – деп, эреҥисту эки jара санаазыныҥ бажына Селбеков бачым чыгып болбой салды. Ол jалтанчак jылтыҥдашкан кöстöриле ары сурт, бери сурт эдип, бирде нöкöрлöри jаар, бирде бойыныҥ буды jаар кöрÿп, унчукпай турды.\nСурактар дезе оны сакыбай, токтомол jок берилип турды. Анайдарда, Вася эки jара санаазыныҥ ортозын талдап, чынга тöгÿнди эптÿ кожуп, карууларын jандырып турды. Jе сурактар там ла кöптöп, балдардыҥ кöрÿжи там ла курчып, öткÿн болуп клеедерде, оныҥ келиштире тöгÿндеер кÿчи jетпей барды. Ол эпjоксынза да, Чынатов Мишаныҥ корголjын ошкош уур jудуругынаҥ коркыза да, табынча jаҥыс ла чынга jайылып, куучындай берди.\nЭмди Васяныҥ санаазы мындый болды: «Балдардыҥ электеп каткырганы да, арбап, соокылаганы да мениҥ бу öйгö jетире jÿрген jÿрÿмимнеҥ коомой болот эмеш пе?..»\nАндый да болзо, койон öлтÿргени керегинде нени де айтпай салды. Айла ол jанынаҥ сурак та болбогон. Jилбиркеп турган кижи jок болордо, незин меҥдеер?\nОнчо болдар Селбековтыҥ куучыныҥ амырынча угуп jадарда, Чынатов Миша jудругын тÿÿнеле, карындажын ÿредер кÿÿниле тартыжып турды. Оныҥ эриндери чала ары-бери тартылып, j��зÿн-базын кыйыжып тургулады.\nСелбеков бачырткалардыҥ эдин jаҥыскан jиирге турганын айдып берерде, Миша бойыныҥ чугулына эмеш туктурылып, туна берген тыркырууш ÿниле кату сурады:\n– Тыг… тыгынып, тойдыҥ ба?\nJе каруузын сакыбай, бойыныҥ кекенижин бош салынып ийди.\n– У-у, эдÿ! – деп, ол кыйгырала, агашка jöлöнип турган уулга тап этти. Jе оныҥ jудругы, кейде кандый да кижиниҥ кöзине кöрÿнбес илмекке илингендий, токтой берди.\nВася турган jеринеҥ кыймыктанбады, коруланарга бир эмеш те кичеенбей турды. Ол эмди кандый да сыраҥай башка, алдындагызындый эмес болуп кöрÿнди. Оныҥ чип ле чике удура кöрÿп алган кöстöриниҥ оды да, бастыра бойыныҥ токуналу бÿдÿжиҥ де: «Чын, мен jаман кылынгам, jе карууна турарынаҥ коркыбазым, кÿчин jеткенче сок, ачынбазым» - деп, айдып тургандый болды.\n–Jе, акыр, мынаҥ ары анайда кылынзаҥ, мен сени тойдырарым – деп, Миша öрö кöдÿрген колын тöмöн божодып, араай айдала, кайра басты.\nСогушчаҥды токтодорго jаҥы ла тура jÿгÿрген Митяш ойто Казанцевле коштой jерге кыйын jадып алды. Ол бир эмеш унчукпай jадала, Селбековтыҥ будын аjыктап, эрмектенди:\n– Бис öдÿктеристеҥ чучук эдерге турарыста, Вася озолоп ийген туру ине, чо-орт. Сопогыныҥ бажын jип койгон… Андый да болзо, аштап турган болор. Бисте jудрукча болчок эт бар эди…\n– Оны jип салзабыс, öдÿктеристеҥ öскö не де артпайтан туру – деп, Миша колына бойыныҥ сопогын бажынаҥ тудуп, кемге де кöрбöй, кунукчылду кимиренип айтты.\n– Канайдар база? Эҥ баштап, бир ле болгон, Васяныҥ экинчи öдÿгин jип саларыс. Оныҥ кийинде… Айса болзо, тузактарыска база бир тенек тÿжер.\nКатя уулдардыҥ куучындарын угуп турала, Митяштыҥ jанына базып келди.\n– Мындый неме тузакка jараар ба? – деп, ол колына тудунып алган алтын-сары тулуҥдарын кöргÿзип, сурады.\nБайадаҥ бери Селбековло куучындажып, оноҥ кöстöрин албай турган балдар кызычактыҥ бойыныҥ чачын чолтыйта кезип салганына аjарбагандар. Эмди кöрöлö, ого кайкап та, ачынып та тургулады. Оныҥ jараштыра буулаган чаҥкыр ленталарлу, jуунак öрÿп салган тулуҥдарына jаантайын ла сÿÿнип jÿретен Митяштыҥ кап-кара кöзине jаш келди.\n– Jарагадый болзо, ал, оноҥ öскö «Кандый-кандый кижи алтынга бодойло, блаап албазын» – деп сениҥ айтканыҥча болбозын, – уур айалгада jÿрÿп, чаксырай берген кызычак чине jок кÿлÿмзиренип ийди. – Ме, тут.\n– А… Сен… Нениҥ учун? – Митяш айдар сöзин таппай турды. – Мен... Jок, албазым.\n– Ал, ал! Оны эмди тÿҥей ле ойто буулап та, jапшырып та алар аргазы jок.\nСÿÿри башту кырлардыҥ ары jанынаҥ jаан булут чыгала, канча-канча кичинек булудычактарды ээчидип алып, кайдаар да кÿнбадыш jаар учуп браатты. Эмеш тыҥый берген салкынга бийик-бийик агаштар шуулажып тургулады.\nТöзинде jапашту карагайдыҥ бажынаҥ каа-jаа тÿжÿп турган чочогойлордыҥ бирÿзи бöкчöйип отурган Митяштыҥ jардына келип тÿшти. Jе Митяш неге де аjарбай, нени де укпай, jаҥыс ла Катяныҥ торкодый jымжак чачын колына тудал��, оноҥ кöзин албай турды… «Катя, мындый jараш тулуҥдарыҥды неге кестиҥ? – деп, бойында сананды. – Сеге ачу эмес пе, Катя?.. Кандый jакшы кызычак!..»\nКайнап jаткан эттиҥ jыды буула кожо öрö кöдÿрилип, кейле текши jайылып браатты. Ол тегин де аштап калган балдардыҥ курсак jиир кÿÿндерин там ла ойгозып турды.\nСелбеков казанды карап, кайдаҥ да тилиниҥ эки jанынаҥ сызылып клееткен чилекейин jудуп божобой турды. Оныҥ кеjири тудуш ла öрö-тöмöн jÿгÿрип, канча jуду эткенин тоолоп тургандый болды.\nКатя Митяштыҥ эткен кичинек топшуур ошкош калбагыла бир эмеш мÿн сузуп алала, оозына jууктадып айтты:\n– Тус та jеткен, та jок.\nМитяш каткырды:\n– Сартакпай батыр Кадын суузын jетире тузаган болбой.\nJе Катя кокурлап айткан эмес. Ол мÿнди амзап кöрöлö, сумказынаҥ jаан болчок тус чыгарды.\n– Чын эмеш пе?\n– Тегин таш болбой…\nКатя jартап берди:\n– Байа тöмöртинеҥ клееделе, тапкам. Агаштыҥ ортозында jаткан акта…\n– А-а, чын! – Митяш эзенди. – Былтыр кÿскери анда «Jаҥы jол»\nколхозтыҥ jаш малы тебеелеп турган… Торбокторды суу кичинек тужында\nкемеле кечиргендер… Тьфу, тус jок шыралап jадарыста, санаама канайып\nкирбеген…\nБалдар ас-мас та болзо, сÿрекей амтанду эттеҥ jип, изÿ мÿннеҥ ичкилеп аларда, кöстöри сÿÿнчилÿ суркуража берген.\nJе удабады. Беш те минутка jетпес öйдиҥ бажында ончозы байагызынаҥ тыҥ аштаганын сескиледи.\n– Эх, база бир торлооныҥэди бар болзо, кайдат – деп, Митяш jиткезин тырманып, айтты. – Ол тужында кандый jакшы болбос эди, чо-орт.\n– Мен бир стакан мÿнге бу ортолыктыҥ учына да jетире барып келер эдим – деп, Миша унчукты. – Jе jок немени jок дебей, тегин ле не куучындаар оны.\n– Эт бар да, кижи эрмек-куучынды керектеер эмеш пе. Казанга толтыра кайнадала, ич чербейгенче jип албай, - Митяш эттеҥ тойо jийле, сÿÿнип тургандый, эки колыла ичин сыймап, кÿлÿмзиренди. – Jок тужында куучындап та алза - jакшы. Чын ба, Вася? – ол коштой отурган Селбековты ийининеҥ тутты.\n– Чын эмей а… - деп, Селбеков каруун jандырала, ичинде сананды: «Эмди ле айтса кайдар? Сÿрекей эптÿ келишкен учурал…»\nОл кезек öйгö унчукпай отурды. Оноҥ Митяш jаар кылчас эдип кöрöлö, сабарыла тобрактыҥ ÿстине кандый да кереги jок чийÿлер тартып, араай кимиренди:\n– Аркада… мен… Бир эмеш эт бар ла…\nСелбеков койонды нениҥ учун öлтÿргенин, эдин кайда сукканын – ончозын куучындап берди.\nБалдар оны электеп, арбаардаҥ болгой, jаманын таштап, эт бар болгонына сÿÿнгилей берди…\n19\nКадын суу калганчы кÿндерде тартылып кичинектеди. Ол эмди jараттарына кирип, чала jобожый берген. Jе андый да болзо, эки jанында оодылбай арткан калыҥ тоштыҥ кырына улам сайын табарып, кÿчтÿ толкуларына шалт-калт этире сузуп турганча.\nАйры сууныҥ jаказында турган jÿк ле бажында будактарлу узун карагайлар араай салкынга чала-была jайканыжат.\nМитяш олордыҥ бирÿзине jаба базып келеле, оны алдынаҥ öрö аjыктап айтты:\n– Бу чичке узун свечини jыгып алган кижи… а? Чип ле чике сууны кечире jадар эди. Ол бойы да jыгыларга jазанып алган ошкош – бöкöйип калтыр.\n–Jоон эмес ле – деп, Миша телеграфтыҥ столмозындый, чичке агашты тöзинеҥ тудуп кöрöлö, айтты: – Курч малтала бир он ло катап чапкан кийининде jыгылгадый эмтир… Jе бис неле кезерис?\n– А мыныла? – Митяш карманынаҥ томырак чыгарды.\nМиша jаратпады:\n– Эйт, тегине ле… Карагайды чырбагал деп бодоп туруҥ ба?\n– Чырбагал jыгарга турган кижи бычакты да керектеер эмеш пе – деп айдала, Митяш карагайды сол колыла кучактап, оҥ колындагы бычагыла кести. Jе одус ла минуттыҥ бажында, jÿк ле чобразын öткÿре кескен соҥында, токтой берди…\nБалдар Умнова Катяныҥ чачынаҥ jÿске jуук тузактар эделе, канча-канча jерде буулап тургускан кийининде, тыҥ шыралабай бардылар. Олор эмди чычыранаттаҥ кайнаткан суйук «компот» ичип ле балардыҥ кузугын чертип турганына ÿзеери кÿнÿҥ ле торлооныҥ эдин jип турар болдылар.\nБир катап агаш аразында Вася салга jарагадый агаш бедреп jÿреле, кÿртÿктердиҥ ойноп турган jерине учурадылар. Бÿгÿн таҥ эртен анда буулаган тузактарына бир кара кÿртÿк тÿшти.\nJип турган курсагы эмеш jаранып келерде, Казанцев Юраныҥ кÿчи ойто кирип, су-кадыгы оҥдоло берди.\nМитяш оны кöрÿп кокурлады:\n– Алдында куру ла сööк уул течпейип калтыр…\nJадын бир эмеш оҥдолзо до, jе jаан сууны кечер аргазы билдирбей турды.\nБалдар сал эдип аларга кичееп, эки кÿнге улай иштегендер. Jе олордыҥ кичеемелинеҥ туза болбоды: керектÿ агаш табылбады; jаман-jуман чирик jадыктарды тал чырбагалла колбоштырып, jÿк арайдаҥ эдип алган салын дезе бойлоры ок jектеп таштагандар.\nЭмди Митяш, Вася ла Миша кандый бир öскö эп-арга табарга амадап, айры сууны jараттай базып браадала, оныҥ чала эмеш тапчы бÿгине келип токтодылар…\nКара-чоокыр канатту кызыл томыртка карагайдыҥ бажында куу будакты чокып, такпайларды тÿжÿрип турды.\nМитяш оны удаан аjыктап турала, куучындады:\n– Бу кушкажак иштенип ле jат. Бойыныҥ малтачагыла сööк ошкош кату будакты чокып, удатпай ла бир канча ойык этти. Бис дезе кÿчибиске бÿтпей jадыс… Нениҥ учун андый? Бистиҥ томырактарыс кушкаштыҥ тумчугынаҥ мокко болды ба, уулдар?\nМиша куныкчылду кÿлÿмзиренди:\n– Ойыктар эдерге jараар ла.\n– Ол до jакшы – деп, Митяш неге де сÿÿнип тургандый, омок ÿниле айтты. – Бис, беш кижи, он до ойыктаҥ этсебис, бежен ойык. Бир jÿстеҥ – беш –jÿс! Агашты эки jанынаҥ, томырткалар чылап, бир эмештеҥ де томырзабыс, койондор чылап кемирзебис, jыгып аларыс!\nМиша алаҥзыды:\n– Агаш jыгылганча сагал öзÿп калар…\n– А керек беди – деп каруу jандырала, Митяш карагайдыҥ jанына басты; jердеҥ бир таш кöрöлö, оны колына алып, оноҥ ары айтты: - Тÿҥей ле Сартакпай биске келип, кÿр эдип бербес, - ол бычактыҥ бажын мизиле агашка jаба тудала, арказына ташла jырс берип ийди. – Бис Сартакпайдаҥ коомой эмес ле, кÿчис jедер болбой, чо-орт!\nСелбеков кÿч jедер-jетпезин билбей де турза, бойыныҥ jалтыркай сапту томыраг��ла карагайды экинчи jанынаҥ кести.\nКуу будакты чокып отурган томыртка эки уулдыҥ таштарлу бычактарына jырс-марс этире соккылап, иштенип турган табыжын угала, кайдаар да уча берди. Jе Митяш оны билбеген. Качан агаштыҥ кезилген jери эмеш тереҥжип, кажайып келерде, ол бойын да, кожо иштеп турган Селбековты да кöкидип, сÿÿнчилÿ ÿниле кыйгырды.\n– Кöр, кöр, кушкажак, тудун! Карагайыҥ jыгыларына jууктап келет!\nКезер тужында ташла бычактыҥ арказына öйинеҥ öткÿре тыҥ согуп ийгенин билбей калды… Оныҥ колында jÿк ле сап артты:\n– Ох, эрдиҥ согужын – деп, Митяш сынган бычагын аjыктап, бойын мактаган аайлу эрмектенди. – Кезерди сени…\nЧынатов ого jууктап келеле, томырагын берип, айтты:\n– Ме. Jаҥыс араай… База да сÿрекей кату эди…\nКазанцев Юра ла Катя байа, эртен тура, тузактар кöрÿп ле чычыранат терип барала, эмеш удап калгандар. Оноҥ башка нöкöрлöрин бедреп jÿргенче, база бир канча öй öтти. Андый да болзо, олор айры сууныҥ jанына келерде, кÿн талтÿштеҥ öткöлöк болгон.\nМитяш, Юра, Миша ла Вася тöртÿ экидеҥ селижип, ижин кезек те öйгö ÿспей, карагайды эки jанынаҥ кескилеп турды.\nКатя олорго болужар аргазын таппай турала, айтты:\n– Тегин турганча, курсак белетейтем.\n– Чын – деп, Митяш jöпсинди. – Одуга барып, катлет-сатлетти быжырып отур. Бис аштаган кийининде сеге келип…\n– Jок, андый эмес – деп, Катя jара киришти. – Этти бого экелер… Мында кайнадар.\n– А-а, бригада ыраак барбай, мында ла ажанып алзын деп пе? Сÿрекей jакшы!\nКатя одуга барып келген кийининде бир тöҥöшкö jаба кичинек от салды. Jе оны кем де аjарбай турды.\nМитяш амырап отурала, агаштыҥ тöзин аjыктап, эрмектенди:\n– Мыны кижи кескен деп, кем де айтпас… чычкандар кемирген деп бодоор.\nСол ийиниле карагайга jöлöй туруп, бöкчöйöлö, унчукпай иштенип турган Миша öҥдöйип келеле, чугулду тÿкÿрип арбанды:\n– Тьфук! Канча часка… колдорыстыҥ терези сыйрылганча, эткен ижис не де эмес…\nМитяш карууна сöс айдарга турарда, Катя оныҥ jанына базып келеле, сурады:\n– Билериҥ бе не?.. Jаш агаш кÿйер бе?\n– Эмештеҥ… А не? Кургак одын jок болды ба?\n– Мен санангам… томыракла кескенче, от артык болор бо деп….\n– А? Э-э, чындап та, уулдар! – дейле, Митяш öрö турды. – Кöк jарамас… Бу бис канайып… От, от салар керек, чоорт… Эх! – ол сÿрекей сÿÿнип, коштой отурган кызычакты эки колынаҥ тудала, оныла тÿрген айланыжа берди.\nКатя ап-ару, чичке ÿниле каткырып, ÿч-тöрт ло катап айланып келген кийининде jайнай берди:\n– Болор… Ой!.. ха-ха-ха… токто, божот…Митяш…\nЮра, Вася ла Миша сÿÿнчилÿ кыйгырыжып турдылар:\n– Божотпо, Митяш!\n– Катлет-сатлет эдер кижи jок болор…\n– Jок, jок… божодор керек…\n– Андагы улуска эзен айтсын…\nБалдар Катяныҥ берген шÿÿлтезин jарадып, карагай тöзине jаан от салала, оноҥ кайдаар да барбай тургандар. Jаҥыс ла бозом эҥир кире берген тужында оду jаар ууланып баскылады. Jе отты тегин таштабай, тажып алган одындарын ÿстине чогуп салгандар.\nЭртен тура, кÿн чыккалакта, ончозы айры сууныҥ jарадында болдылар. Олор уйкудаҥ турган бойынча, меҥдеп, казан да аспай, келгиледи.\nОт öчкöни удай берген эмтир: эбиреде арткан-калган турундардыҥ ортозында борорып jаткан кÿ сооп калтыр.\nБалдар карагайдыҥ оҥкойо кÿйген jерин колдорына тудуп кöргÿледи.\n– От бистеҥ артык иштеген турбай! – деп, Миша сÿÿнди. – База эмеш ле öртöзö… Кандый до болзо, талтÿшке jетирбей jыгала, кечерис. Чын ба?\nБу ойдо Селбеков чÿчкÿрди. Тумчугына кейле кожо кандый да ачу ыш кирген болгодый…\nМитяш оны кылчас эдип кöрöлö, айтты:\n– Мишаныҥ сöзи чып ла чын! Ол кечеги де кÿн jастырбады… Öдÿк эмес öдÿктÿ, бир jеҥи jок тонду кезердиҥ сагалы öзÿп калган инее, чо-орт!..\nКаткы jиркирей берди.\nВася чÿчкÿрип, тумчугын колыла jыжып турала, сагал jурап алганын билбей турды. Ол кÿйген агашты тудуп кöргöнин ундыган. Оныҥ учун: «Бу кайдагы «сагалымды» айдат не?» - деп кайкап, jаактарын да,ээгин де ол ок колыла арлап, бастыра jÿзин карарта уймап салганын база да билбей калды.\nJе каткы, сериирдеҥ болгой, там тыҥный берерде, ол сезинеле, сÿрекей уйалып, эки башка öдÿктÿ буттарыла суу jаар аксаҥдады…\nАраай кÿÿлеп, каа-jаада, кузук черткендий, тирсилдеп jаткан оттыҥ jалбыжы алдынаҥ коо, карагайдыҥ тöзине jаба чöйилип туру.\nJуугында ажанып отурган балдар оны кöрÿп, сÿÿнгилейт:\n– Кандый эптÿ!..\n– Сÿрекей jакшы сыймап туру! Jалакай…\nJе бу сÿÿниш араай эрте болгонын кем де билбей турган.\nСакыбас jанынаҥ салкын сыгырып келди.\nJаҥы ла jобош кÿйÿп jаткан от коркушту jызырап, кÿркÿреп чыкты. Jалбыжы jÿÿле бергендий, улай ла ары-бери элбеҥдеп, агаштыҥ бу öйгö jетире эмеш чичкере кÿйген jерине тийбей барды.\nБалдар отты jаанадып алар деп, анаҥ-мынаҥ оок-теек jадыктар, тöҥöштöр экелип, ÿстине салгылап турдылар. Jе керектиҥ аайы оҥдолып турган деп айдарга болбос. Кургак одын тÿрген «кайылып» турды.\nКалганчызында Митяш чöкöнöлö, айтты:\n– Бу jÿÿлгек отты jоголтор керек.\n– Нениҥ учун? – деп, нöкöрлöри кайкап сурагылады.\n– Одын тажыырга кÿч jетпес. Бычакла… Эмди кöп артпаган болбой…\nТеҥери jудаарга турган ошкош. Кÿнчыгыштаҥ чубажып келген каразымак булуттар кырлардыҥ бажына токтоп, минут сайын элбеп, калыҥжып турдылар. Удаган jок олор теҥери тÿбин текши карартып саларда, Кадын ичи бозомтып, соой берди. Салкын тыҥып, актардагы куудаҥ öлöҥниҥ ле jыраалардыҥ jалбырактарын кайдаар да ыраак учуртып турды.\nБир саҥыскан салкынга удура учуп болбой, öлö канаттарыла талбып чöкöйлö, кайра ташталып, койу агашта кöрÿнбей калды.\nJаҥыс ла бийик учушту мÿркÿт булуттардыҥ алдында амыр-энчÿ кайып jÿрди. Jе ол до jууктап клееткен jут-jулакайдаҥ jалтанган ошкош, саҥ тöмöн учуп барала, кайа-таштардыҥ ортозына тÿшти…\nБалдар бойлорынынҥамадузына jут келгелекте jедип аларына кичееп, коркушту меҥдеп турала, эки бычакты сый согуп салгандар. Эмди олордо jаҥыс ла Селбековтыҥ бычагы артты. Ол ончозынаҥ jаан да, калыҥ да, айла эмеш jымжак болгон учун сынбаган.\nТегин де jылбай турган иш там ары болды.\n– Мыны бÿгÿн jыгып алатаныс jок ошкош – деп, Миша агашты кезип тура айтты.\nJе карууна бир де кижи унчукпады. Ончозы Митяш jаар кöргиледи. Митяш дезе нении де айтпай, сууны jараттай басты. Ол салкынга ары-бери jайканыжып турган узун карагайлардын ары jанына балала, кайда да удаан кöрÿнбей jÿрди. Оноҥ ойто jалбак-jалбак таштар тудунып алган келеле, айтты:\n– Агашты «кирееле» кезер керек, уулдар.\nКазанцев бир ташты алып, колына арсак кырынаҥ сыймай тудуп кöрди.\n– Тиштери чÿрче ле оодылып калбай – деди.\n– Оодылбай кайтсын, темир эмес – деп, Митяш айтты. – Jе андый да болзо, бир-эки миллиметрди кезип чыдаар эмес пе! Тегин турганча, бир эмештеҥ кезер ле керек. Таштар кöп, бу карагайлардыҥ ары jанында бÿткÿл кайа туру.\nСок jаҥыс бычакла агаш кезип тургаҥ Мишаныҥ колы чылай берди. Оныҥ ордына Селбеков туруп иштенди. Митяш ла Юра дезе агаштыҥ jанына келип, бой-бойлорына одош турала, колдорына чын ла кирее туткандый, jалбак ташты эки учынаҥ ары-бери тартып кескиледи…\nБаза бир часка jуук öй öткöн кийининде, карагай балдардыҥ ла jаан салкынныҥ кÿчине jеҥдирип, кезилген jеринеҥ кыjырай берди.\nОл сÿрекей эптÿ jыгылган, jе кемди де сÿÿндирбеди: бажы сынган… Тöзиле эки тöҥöштиҥ ортозына кептелип, jаткан jеринеҥ кыймыктанбады. Jе арыгы учы коолдыҥ ол jанындагы тоштыҥ кырына jетпей, сууга тÿжÿп калды…\nАмадаган керек бÿтпеген. Андый да болзо, кичинек геройлор бир агашты jыккан кийининде алаҥзыштыҥ олjозынаҥ чыгып, бойлорынаҥ кÿчтерине бÿде бердилер. Олор колдорын бош салбай, коштой турган база бир узун, jе баштапкызынаҥ эмеш jоон, карагайдыҥ jанына jакшы кургак одын тажыдылар.\nМитяш ончозынаҥ кöп иштеп, тыҥ арыза да, кокурлап турды.\n– Мынаҥ кайдаар да барар кÿÿним jок. Амыраарга макалу jер эмтир, чо-орт!.. Карагайлар кöп. Кÿр эдип божойло, jараш-jараш туралар эделдер… чöрчöктöги каандардыҥ öргööлöрине тÿҥей… Курорт болзын.\n– Мында кем амыраар? – деп, Катя сурады. – Каандар ба?\n– Jок, нениҥ учун?.. Бис бойыс, jеҥдери jок тонду, булгууш ошкош öдÿктÿ баатырлар…\nОдын кöптöгöн тушта, Юра айтты:\n– Эмди тургуза кÿйдÿрзе де, туза болбос. База ла…\n– Чын – деп, Митяш оныла jöпсинди. – Одубыска баралдар. Амырайлы. Салкын токтозо, ойто келерис.\n20\nКичинек сал тÿрген сууныҥ толкуларына, такпай чылап, ары-бери ташталып турды. Кöк фуфайкалу, кара кураан терези кубанка бöрÿктÿ, бир баштык ла «тозовка» jÿктенип алган уул оныҥ ÿстине талтайта турала, узун агашла эжип клеетти. Удура согуп турган соок салкынга оныҥ jÿзи де, колы да кызара берди.\nКарлу jааш jаады.\nКартыс бöрÿгин jемире кийеле, тыҥ энчейип алды. Оныҥ штаны jаашка öдÿп, тизелерине jапшына берди…\nКартыс амыраар öйдö jанып болбой салала, кÿнÿҥ ле Карагайдагы таайыныҥ тозовказын jÿктенип, кайыр туулардыҥ аркаларынаҥ сымда аҥдап jÿрген. Бÿгÿн ол агаш-ташту каскактарга jÿрÿп арыйла, jолдыҥ jанына келип, тыштанып отурган.\nŸсти jанынаҥ таныш кижи базып келди. Ол кÿстеҥ бери Картыстыҥ тöрöл колхозына jаҥы кажаандар тудуп турган бригадада иштеген. Качан иш божой берерде, Кадынды мостодоҥ кечеле, канча-канча тууларды эбирип келген эмтир. Оныҥ айылы Карагайда…\nÖбöгöн Картысла коштой отурып, бир эмеш таҥкылап алган соҥында Карагай jаар ууланып басты. Jе беш те алтам этпей токтой тушти.\n- О, калак!.. Эмеш ле болзо, jÿре берер эдим – деп, кайра бурылып эрмектенди. – Энеҥниҥ бичигин арай ла ундыбадым. Уулыма табыштырып бер деген…\nÖбöгöн jÿре берди.\nКартыс jаҥыскан артып, энезиниҥ бичигин кычырды:\n«Адаҥ Москвага озочыл малчылардыҥ jуунына барган… Сени сакыган. Келбедиҥ. Jе канайдар база? Карын келбегениҥ jакшы. Оноҥ öскö ойто бачым барып болбос эдиҥ… Сен анда jаҥыскан эмес. Кару нöкöрлöриҥле кожо jÿрÿп, кунукпас болбойын… Мен кече jурт Советке jÿреле, Бачым Айаровичке туштадым. Митяш jанып келбегенин оноҥ билдим… »\nКартыстыҥ каникул башталган кÿн интернатта jаҥыскан отурып бичиген письмозын энези эмдиге ле албаганы jарт. Алган болзо, Митяш оноҥ нöкöрлöри Карагайда jогын билер эди…\n«Олор та сууга тÿжÿп öлгöн, та кандый… Капшай ла Степан Кумаровичке айдар керек» – деп сананып, Картыс Карагай дööн jÿгÿрди. Jе бир де километрди öтпöй, jолдоҥ кыйала, öзöккö тÿжÿп, сууны jараттай барды, «Öлгöн-тирÿзи билдирер болор бо» – деди…\nКартыс ла Митяш – бой-бойлорын качан да ташташпас наjылар. Олордыҥ наjылыгы мындый учуралдаҥ башталган.\nБир катап, кÿскиде, баштак балдар öскö jердеҥ келген кап-кара кöстÿ Митяшты оромдо тудала, токпоктоп тургандар. Оныҥ jап-jаҥы тонын jара тарткылап салган. Ол тужында Картыс алтынчы класста jаҥы ла ÿренип баштаган, Митяш дезе бежинчи.\nКартыс jÿгÿрип келген бойынча ол согушчаҥдарды туш башка чачып, таныш эмес уулчакты айрып алды. Оноҥ таайыныҥ айылына апарып, ийнелÿ учук алала, тонын jамап берди.\nМитяш дезе бойыныҥ сумказынаҥ jаан книга чыгарала, Картыска берип айтты:\n– Ме, алтай чöрчöктöр… Сÿрекей jакшы… Менде база эки книга бар. Керек болзо…\nОл ло öйдöҥ бери эки уул бой-бойына jаантайын карузып jÿретендер. Митяш бойыныҥ jаан нöкöрин Ака-Баатыр деп айдатан.\nБыjыл кышкыда, каникулдыҥ кийининде, Митяш айылынаҥ ойто Карагайга келеле, Картыска кынду бычак берди.\n– Мыны тут, Ака-Баатыр – деп, ол кÿлÿмзиренип айтты. – Сендий аҥчы кижиге jарагадый ла неме эди, чо-орт!..\n– Бот кандый кижи… Кöрмöсти неге коштыҥ бого? – Картыс бычакты аjыктап, сурады. – Кайдаҥ алдыҥ?\n– Бойымныҥ… Адам эдип берген.\n– Адаҥ чугулданбас па?\n– Jо-ок. Ол айткан… «Эр кижи нöкöрине сый этпей база»…\n– Андый болзо, мыны ал – деп, Картыс бойыныҥ кара-кÿреҥ сапту томырагын Митяштыҥ алаканына салып, айтты: – Кичинек те болзо… Адам немецтерле jуулажарда, оны кожо алып jÿрген… Быjыл jетинчи классты божотсом, бу немени – ол столдо jаткан готовальня jаар кöргÿсти, – сыйлап берерим…\nЭмди Картыс ончо немени jап-jарт эзеди. Митяш бу ла мында, оныҥ алдында тургандый, кап-кара кöзиле сÿÿнчилÿ суртулдап: «Эзен, Ака-Баатыр… чо-орт» - деп, эзендежип турган ÿни де угулгандый болды.\nКартыс сÿрекей меҥдеп браатты. Jе ортолыктагы агаштыҥ аразында салган оттыҥ ыжын кöрöлö, кенетийин токтой берди.\nJуугында кандый да эски таскак турган. Оныҥ баканалары кыйыжып, jабынтызы jемирилип калган. Ÿстинде каа-jаа ла агаштар артты.\nКартыс узак сананбай, ол агаштарды тÿжÿреле, кичинек сал эдип алды.\nТыҥ салкынга ла карлу jаашка удура барарга сÿрекей кÿч болгон. Кургак агаштаҥ эткен jеҥилчек сал кандый да уур боло бергендий, ичкери jылбай турды. Он тöрт jашту уул бар jок кÿчин салып, узун агашла эшсе де, ол сууны кечире барбай, кöп сабазында тöмöн агып браатты.\nКартыс бойыныҥ jÿктенип алган мылтыгын jараттаҥ jаҥы ла ийде салынган öйдöҥ бери эмеш чаптыксынза да, ого тийбей турган. Jе бöксöзине оҥ колынаҥ чаганагын соктырып алган кийининде тургуза ла чечти. Оноҥ бойыныҥ алдына саларга jазанып, эҥчейди. Сал кенетийин бир ташка табарарда, мылтыгын да, кайык агажын да карпайа тоҥуп калган колынаҥн ычкынып ийди.\nТозовка сууга тÿшкен бойынча кöрÿнбей калды.\nКартыс эҥмектеп, салдыҥ кырына jууктап келеле, чапкындарда кажайып, элестеп турган агажакка jедип аларына кичеенип чырмайды. Jе канайтса да, колы jетпей турды. База бир сööм кирези ичкери jылайын дезе, кичинек сал аҥтарыла бергендий болды.\nОл анайда кайыктаҥ öскö нени де аjарып кöрбöй, тÿрген сууныҥ ортозыла там ла там тöмöндöп браатты. Учында кайыкка jедип, тудуп та алза, оныла тузаланарга келишпеди. Öрö тургалакта, алдында бир ле кулаш jерде, сууны кечире jыккан карагайды кöрди. Оныҥ алдыла öдöринеҥ коркып, jаба jедип келген бойынча, ас-мас будактарынаҥ тудунып, ÿстине калып чыкты. Сал дезе ол ок тарыйын агаштыҥ алдыла шыйт эдип, öдö берди…\n«Митяш баштаган балдар бу ортолыкта туйукталган болзо, олорды кечирип аларым» - деп, санаалу келген уул эмди бойыныҥ да мынаҥ ойто барар аргазы jок болды.\n* * *\nJааш токтогоны удабады.\nКартыс кийимин кургадып, оттыҥ jанында отурган. Ортолыктагы балдар учы jок сÿÿнгилеп, кöстöрин оноҥ алгылабай турды.\n– Ÿлдÿ ошкош jаан бычакту Ака-Баатырым биске келерде, мен кÿр эдип, колымды да уймабазым – беп, Митяш кокурлап отурды. – Спутник jазап алала, учуп барарыс… Jерди эбиреде… Оноҥ Васяныҥ борсук терези бöрÿгине отурып, Карагайга тÿжерис.\n– Спутнигиҥди башкарар кижи чыкпаза, не болор? – деп, Картыс каткырып сурады.\n– А башкарар кижи бу отуры ине, чо-орт! – Митяш колыла Селбековты ийининеҥ туты. – Белетенип алтыр…\nЮра ла Миша каткырышты:\n– Ол башкарза, кандый бир jуукага кÿуч этире…\n– Эмезе, оныҥ аткан каргаазы чылап, кööлмöк сууга тÿжерис.\n– Вася эмди алдырбас болбой. Тайкылчаҥ сопогын отко jидирип салган…\nКартыс кургадынып божойло, айтты:\n– Спутникти кийининде эдерис, Митяш. Слер��иҥ агажаарды jыгар керек. Оноҥ öскö кар jаайла, соок келбезин…\n– Jöп, jöп, баралдар! – деп, Митяш айдала, öрö турды. – Jаҥыс салкын токтобой туру. База ла чаптык эдер.\nКартыс jалбак кабагын jуурып, эмеш сананып кöрöлö, айтты:\n– Кем jок, jапаш аайлу неме эдерис… чедендеп койорыс… салкын согуп турган jанынаҥ…\n* * *\nТÿн коркушту узак билдирди. Эҥирдеҥ бери таҥга jетире кар jаап, шуурган шуурып божобой турды. Ол эмди де токтободы. Карын там ла тыҥып клеетти. Улай ла jаап турган кар агаштардаҥ койу да бÿрлерине токтобой, салкынга куйбуланып турды.\nСоок тÿнде балдар оттыҥ jанында отурып, эмеш те уйуктабагандар. Эмди таҥ jарып ла келерде, Картыстыҥ аҥдап öлтÿрген сымдаларыныҥ эдин кайнадып jийле, кече бойлорыныҥ кезип баштаган агажы jаар барып jаттылар.\n– Ол карагайды… угуп тураар ба, балдар? – деп, Митяш тоныныҥ эдегин курдыҥ алдына кыстанып алала, jымжак карла базып, шуурганныҥ табыжы öткÿре угулгадый эдип, тыҥ кыйгырып турды. – Карагайды Картастыҥ jаан бычагыла нени этпезис…\nКартыс оны угала, курындагы кынду бычагын колыла тудуп кöрди: «Мында эмеш пе?».\n– Ака-Баатыр эмеш ле эрте келген болзо, бис эмди Васяныҥ эjезине келеле, оныҥ сельподоҥ алган пряниктерин jип отурар эдис. Вася тойо ажанып алган кийининде потолокко jетире секирип, бийелеер эди…\nТоныныҥ сол jеҥи jок уул соокко тоҥнуп турган учун Картыс бойыныҥ шарфын оныҥ колына, ийининеҥ ала карызына jетире ороп берди. Jе андый да болзо, Вася Митяшла кокурлажар кÿÿни jок болуп, эки башка öдÿгиле ончозыныҥ кийининеҥ аксаҥдап унчукпай браатты…\nКоркушту jаан салкынга кыjыражып, аайы-бажы jок шуулажып турган агаштардыҥ каа-jаа будактары сынгылап, jерге тÿжÿп турды. Бир jедеген будак сынала, карагайдыҥ бажынаҥ балдардыҥ jанына келип тÿшти.\nКартыс оноҥ туура секирип, айтты:\n– Бот кандый, а?.. Акка чыгар керек, Митяш!..\nJе Митяш оныҥ эрмегин аjарбай, кенетийин ичкери jÿгÿрип барала, эки колын öрö кöдÿрип, кыйгырды:\n- Ура-а-а!..\nКече балдар караҥуй киргенче иштеп, агашты бир jанынаҥ Картыстыҥ бычагыла кескилеген, экинчи jанынаҥ отло öртöгöндöр. Учында: «Эртен база эмеш öртöзöбис, jыгылар» – дейле, одузына jÿре бердилер. Jе эмди кöрзö, ол карагай jыгылып калган эмтир. Ончозы сÿÿнип кыйгырышты:\n- Ура-а-а!..\n- Бат-таа, уулдар – деп, Митяш jыгылган агашты аjыктап айтты. – Бис таҥга jетире оттыҥ jанында ÿргÿлеп отурарыста, Сартакпай баатыр тенек салкынды иштеткен туру… Jап-jараш кÿр эдип бербей кайтты, чо-орт!\n- Кандый эптÿ, а? – деп, Картыс кайкады. – Кечеги слердиҥ jыккан агаштарла коштой jатты…\nОнчозынаҥ озо Митяш ла Катя кечкиледи. Олор эҥ баштап бажы сынык агашка базып, экинчи агаштаҥ бек тудунып, араай барып jаткандар.\nАлдында чакпыланып турган суу кÿркÿреп, олордыҥ кулактарын тундурып, jÿректерин коркыдып турды.\nМитяш бажы jок агаштыҥ учына jууктап келеле, экинчизине кармаданды. Jе бу тужында кенетийин табарып келген салкынга кайра соктыра��а, сууга арай ла тÿшпей, бир будактаҥ тудунып алды. Оныҥ бöрÿги учуп барала, чакпындарга тÿжÿп, ага берди. Митяш буттарыла алдындагы агашка базып аларга албаданып турды.\nКатя ого болужар эбин таппай, jаратта турган балдар jаар кöрÿп, кыйгырды:\n– А-а-а!..\nКартыс ого удура тап этти…\n21\nÖткöн тÿнди Картыстыҥ таайы – Баксым Чотпорович уйку jок öткÿрген. Ол ижинеҥ орой эҥирде jанала, бойыныҥ jеенин сакып, орынга jатпай, тураныҥ ичинде тÿн ортозына jетире баскындап турган. Оноҥ атка минеле, öзöкти öрö маҥтадып барган. Анда кайа-таштарлу кайыр туулардыҥ аркаларыла таҥ атканча jортып, бар-jок кÿчин салып, катап-катап улай ла кыйгырып jÿрген: - «Карты-ыс!..» jе Картыстаҥ каруу келбей, айландыра jаҥыс ла калапту шуурганныҥ бöрÿ чилеп улыганы ла койу агаштардыҥ шуулаганы угулып турган.\nЭртен тура ойто келеле, Баксым Чотпорович адынаҥ тÿшкен бойынча, туразына кирип, эмеш jылынып та албай, интернат jаар ууланып басты.\n– Изÿ чайдаҥ ичеле, барзаҥ кайдат – деп, эмегени jаҥы ла эжиктеҥ чыгып, кирнестеге jаба кÿртелип калган карды агаш кÿрекле кÿреп, кийининеҥ ары кыйгырды. – Кадыкту чай бар…\nJе Баксым Чотпорович оныҥ айткан сöзине аjарбай, öткÿÿлдеҥ öдÿп чыгала, меҥдей-шиҥдей базып jÿре берди.\nШуурган эмди де токтобойт. Ол кöзнöктöрдиҥ шилизин карла шыбап, телеграфтыҥ эмиктерин ле печкелердиҥ трубаларын кунукчылду кÿÿледип, jабынтызы jок мылчалардыҥ ÿстинде турган куудаҥ баргааларды чöйö-чöйö сыгыртып турганча болды. Теҥеридеҥ jаҥы ла тÿжÿп клееткен кар jерге арай jеткелекте тураларды орой согуп турган салкынга учурайла куйундалып, айланыжа берет.\nУзак jорукка арып, терлеген ат эмди коркушту соок салкынга чыдап болбой, бастыра бойы кызынала, jаҥыс jерге тепсенип, калтырап турды.\nКирнестениҥ jанында иштенип турган эмеген оны кöрöлö, öбöгöнине ачынып, сананды: «Кööркий jеенин таппай jÿрÿп,бойыныҥ минген адын да кичеерин ундыган…» Ол аттын ээрин алып ийеле, оны jединип таскактыҥ ичине кийдирди. Оноҥ аттыҥ тÿгине шыбалап калган карды öлöҥлö jалмай тÿжÿрген кийининде ÿстинеҥ эски jуурканла jаап койды.\nСтепан Кумаровичтин кабинединеҥ ÿй кижиниҥ ыйлап турган табыжы угулып келди.\nКоридорго киреле, заведующийдиҥ кабинеди jаар базып брааткан Баксым Чотпорович оны уккан бойынча, Селбекова Боростыҥ ÿнин танып ийди.\n– О-ы-ы-ый… jо-о калак! Ачузына канайып чыдайын… ы-ы-ы…\n– Öйинеҥ öдöргö jарабас – деп, Степан Кумарович токуналу ÿниле эрмектенди. – Кöзигердиҥ jажын канча да кирези агыссагар, оноҥ туза болбос.\nБорос кекенип чыкты:\n– Оозымды бöктöбöгöр!.. Кöзимниҥ jажын агызып jадаар… слер бурулу-у-у-у… Слер, слер!\n– Болор, болор, нöкöр Селбекова, – деп, Степан Кумарович оны токтодорго кичеенди. – Бис актанбай jадыс. Чын, балдарды божотпос керек болгон…\nJе Борос бойыныҥ табыжын эмеш те токтотпой, интернаттыҥ заведующийиҥ де, школдыҥ бастыра качыларын да бурулады:\n– Кööркийди… Васяны слер jе��керге сукканаар слер öлтÿрдеер!.. Кайран уулчак. Оны бу кöрмöстöрдиҥ колына бÿдÿп бергенисти!.. Ачузын, ачузын!.. Канайып чыдайтан, канайып чыдайтан, калак!..\nБаксым Чотпорович бу ончо немени угуп: «Jарабас керек чыккан туру – деп, сÿрекей тыҥ коркыйла, кенетийин уйадай берген колыла эжикти ачып албай барды. Jе кабинетке jÿк арайдаҥ кирген тужында, заведующийдиҥ эрмегин угала, чала эмеш токунай берди.\nСтепан Кумарович айтты:\n– Болор. Сурап турум, нöкöр Селбекова. Озо ажындыра калактабагар. Улусты тегин jерге чочытпагар. Ол балдардыҥ öлгöн-тирÿзин эм тургуза кем де билбес.\n– А бу не! – деп, Борос байагызынаҥ тыҥ багырып, кыскачак тонынаҥ карманынаҥ кандый да кара неме чыгарып, кöргÿсти. – Бойым кöктöгöм. Васяныҥ ады-jолы да мында…Кызыл учукла… а-а-а…\n– Оны кайдаҥ алдыгар?\n– Кадын су-удаҥ… Балдар экелген… Бир тош ÿстинеҥ тöмöн агып брааткан… бурулчыкка келип токтогон дежет. Меелей дезе ого jаба тоҥуп калган… Бу да база, - ол экинчи карманынаҥ кичинек чаҥкыр бöс чыгарды.\nЗаведующийле коштой отурган Нина Аматовна Боростын колынаҥ чаҥкыр бöсти алып, jайа тудуп, толугында кÿреҥ-сары учукла чÿмдеп кöктöгöн «УК» - эки букваны кычырала, ичинде сананды: «Бу Умнова Катяныҥ колплады болбой кайтсын… Ол балдар чындап та ончозы сууга тÿжÿп, öлгилеген туру». Бу тужында оныҥ jÿреги коркушту сыстай берерде, ол кöзиниҥ jажын токтодып болбой барды…\nСтепан Кумарович бÿгÿн «Кызыл таҥ» колхозтыҥ председателинеҥ телеграмма алган. Интернаттаҥ jанып барган балдар ÿйде jогын билип турган. Ол почтого барып, аймака телефон соккон, кÿн айасса, самолет эмезе вертолет алырткылап алзын деп сурап турган. Балдар кайда-кайда öлбöй jÿргÿлеп jаткан болор бо деп иженип турган. Jе эмди, Боростыҥ кöргÿзип берген немелерин кöргöн кийининде, ол до коркып, карыкчалду санааларга тÿже берди.\nОнчозы унчугушпай турдылар. Селбекова Борос то тыҥ багырбай, jаҥыс ла öксöп, кара меелейди тизезине салала, оны колыла араай сыймап отурды.\nБайадаҥ бери эрмек айдар эбин таппай турган Баксым Чотпорович бу öйдö заведующийге jууктада базып келеле, Картыстыҥ jылыйганы керегинде куучындады. Оныҥэрмегин уккан улус кайказа да, бой-бойлорын токунадып, айдышкылады:\n– Ыраак барган туру. Байла, оройтыган… Тÿниле ойто келбей, jерге конуп калган… Агаштыҥ аразында jÿрген кижи соокко тоҥуп öлбöслö, кургак одынды таап ийбей… Бÿгÿн база эмеш аҥдайла, эҥиргери jанып келер. Кичинек бала эмес…\nСтепан Кумарович айтты:\n– Мен Картысты jакшы билетем. Ол алдырбас болбой… Кичинектеҥ ала аҥдап jÿретен уул эди… Керде-марда сереҥке jок то болуп калза, от кÿйдÿрер эбин таап ийер…\n– Мылтыкту кижи отты кÿйдÿрип ийбей кайтсын, jе мындый шуурганду кÿнде – деп, Баксым Чотпорович шилизи салкынга тызыражып турган кöзнöк jаар кöрÿп, кунукчылду эрмектенди. – Кем де болзо, jолынаҥ азардаҥ айабас…\nСтепан Кумарович кезек öйгö унчукпай отурды. О��оҥ бут бажына туруп, эки колыла столго тайанала, айтты:\n– Баксым Чотпоровичтин айтканы чын. Картысты бедреер керек. Оныҥ аҥдап jÿретен jерине атту улус ийер керек, эмди ле. Jе Митяш баштаган балдарды… - Ол эмеш сананып кöрди. – Улустаҥ кеме сурап алар керек. Оны машинага коштоп, «Кызыл таҥ» колхозтыҥ одожына апарала, Кадын суула ÿстÿнеҥ тöмöн тÿжÿп, кöрöр керек. Öскö арга jок. Jут кÿнде самолет то, вертолет то учуп болбос…\nБир минуттыҥ бажында ончозы эжиктеҥчыгып баргылады…\n22\nКарагай jурттыҥ элбек оромдорыла кумакту тобракка уймалган ак-боро куйундар jарыжып сыгырыжат. Олордыҥ эҥ чыйрактары jурттыҥ учына jедип алганына оморкоп тургандый, акка чыгала, коркушту тÿрген айланыжып, биjелеп тургулайт. Арткандары, бойлорыныҥ уйан кÿчтерине уйалып турган чылап, jурттыҥ чедендерин ле тураларын ажыра калыйла, кайда да ыжык jерлерде jажынып, jада бередилер.\nБöрÿк jок арткан Митяш бажына Умнова Катяныҥ сумказын кийип алды. Ол Картыска не де керегинде омок куучындап, эки колыла jаҥып, тÿрген базып барат.\nСелбеков Карагайдаҥ чыккан кÿн jуукага jыгылала, кара меелейин сууга тÿжÿрген. Оныҥ учун эмди эки колын карманына сугуп алды. Jе ол бойыныҥ саҥ башка кийинип алганына аjарбай, чыйрак аксаҥдап, шуурган öткÿре кÿлÿмзиренет. Ол тапкыр нöкöрлöриле jÿрÿп, олордоҥ кöп jакшыга ÿренип алды. Оныҥ jÿрегин эмди башка, кандый да jап-jарык чедирген jылыдып турды…\nВася jааназына барып jада, ого jедип болбой, ойто Карагайга келип jатканына бир де эмеш ачынбайт.\nОнчо балдардыҥ jарык чырайларында jылу ла айас кÿндий jарык кÿлÿмзиреш ойнойт.\nУдура келгилеп jаткан Степан Кумаровичти, Нина Аматовнаны, Картыстыҥ таайын ла оноҥ до öскö улусты кöрÿп, базыдын тÿргендеткилейт…\nШуурган дезе шуулап ла шуулап турат, меҥдеп брааткан балдарды ÿйдежеле, олорго соот jетирерге тургандый, айланышкан-сыгырышкан чыйрак куйундарды кöдÿрип, биjеледет…","id":"<urn:uuid:4e5c6dba-7176-4eff-bbf6-ac8d5a408412>","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/KOCHEEV.HTM","date":"2018-02-26T01:37:02Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891817908.64\/warc\/CC-MAIN-20180226005603-20180226025603-00634.warc.gz","language":"alt","language_score":0.999989748,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999897480010986}","num_words":26502,"character_repetition_ratio":0.031,"word_repetition_ratio":0.001,"special_characters_ratio":0.193,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":13688.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"J.Б. Каинчин\nБотпон эмди jе ле деген эр кижи\nЧап-чаҥкыр теҥериде изÿдеҥ изÿ кÿн турат. Ол кöстöрин jаанада ачып, алаҥ кайкайт. кЩрзöгöр дö, туку содон айылдыҥ эжик алдында туулактыҥ ÿстинде jаткан уулчакты! Бозулар да, такаалар да, ийттер де, керек дезе Айылдаш эштиҥ чоокыр чочкозы да кÿнниҥ кызу чокторына чыдашпай, кöлöткöгö jажынып калган. А ол уулчак дезе качардаҥ болкый, тöжин тöгöп алган, маказырап jадыры. Jаандаза, батыр болотон уулчак болор бо? Алып-Манаштый, Алтай-Буучайдый.\nJок, бу тегине ле уулчак. Ады Ботпон. Оныҥ ÿзÿлн бергедий чичке карды, кырлайган арык тöжи изÿге ачыжып jат. Jе ого база эмеш чыдажар керек. Ол тушта бу jуртта кÿнге Ботпонноҥ карара кÿйген уул jок болор. Оноҥ ол Айылдаш мен сенеҥ jаан, быjыл школго барарым деп мактанып кöрзин. Ботпон ого, сен мен чилеп, изÿге чыдажып болбозыҥ деер.\nСодон айылдыҥ эжиги калт этти. Ботпон тура jÿгÿргенин билбей калды. Бу айылдаш эштиҥ уурчы чочкозы инее! Эх, база ла кöрбöй калган! Айылга кийдире калып келзе, чочко öрöмöлÿ казанга jедип калтыр. Ботпон турунныҥ бирÿзин туткан jерде, чочконыҥ балкашту сыртын бар-jок кÿчиле убалдай берди. Jе кöрмöстиҥ чочкозы оны керекке де албады. Турун тийзе ле маказырап корт эдет, кöстöрин jумуп ийет. Ол jескимчилÿ тумчугын казанга сугала, бир де меҥдебей, тату öрöмöни каймай соголо, табышту jудуп ийди. Арткан сÿтти табыланып, тÿгезе шöлÿредип алды. Оноҥ айлана соголо, Ботпонды jыга табарала, иргени jара тÿртеле, чыга берди. Эжикти керексибеди де.\nБотпон иргеге кептелип калган jатты. Jоо, jо, мыныҥ ачузын кемге айдар! Чочконноҥ бери базынып jÿргенде. Ээ, Ботпон кенете jе ле деген эр боло беретен болзо! Ол тушта Ботпон ол эрликтиҥ чочкозын эжикке тозуп алала, кантыр тумчугы орто «каҥк» береле, jыга шыйдамдап салар эди.\nТышкары база ла табыш угулды. Уйалбас чочко ойто jедип келген болбайсын деп, ол тура jÿгÿрди. Jе эжик ачылып, энези кирип келди. Ол иштеҥ ажанарга келген. Jÿзи кунукчыл, бош ло арыган болгодый. Энези бу jууктарда öлöҥ чаап барбай турган. Удабас аш согуп баштагылаар, идиргенниҥ ичин арчып турганыс деген.\n– Ух, суузаганымды – дейле, энези бир суску суу ичти. Оноҥ турундарды ичкерледип, отты кÿйдÿре ÿрÿп ийеле, чылап калган ÿниле унчукты:\n– Не, балам, öрöмöҥди какай база ла блаап алды ба?\nКанайдар сени… Jаш та, балам, сен jаш та. Jаандап калган болзоҥ… Jе бар, ойно. Калак, бозууҥды ундып койдыҥ.\nБотпон тышкары чыкты. Ыйлаар кÿÿни келди. Jе улус кöрзö, уйатту инее. Jаан уул. Мыныҥ учун ол койу маргааныҥ ортозына jада тÿшти.\nЧындап та, Ботпонныҥ энези кандый jакшы кижи! Айлыҥды jакшы каруулда деген, а Ботпон дезе чочконы кöрбöй калган. Оныҥ энези öскö кижи болгон болзо, эмди чыбык jиир эди. Ол jаантайын ла иштенип jÿрер. Öлöҥ чабар. Кыш болгожын, öлöҥ тартар. Ботпон jаандап келзе, энези ле ошкош иштеҥкей кижи алар. Оозын, jÿзин, тырмагын будуп алгандары ого керек те jок. Ботпон капшай чыдайтан болзо. Оноҥ öскö энези кере тÿжине колхозко иштеер, jанып келер болзо, айылда иш толтыра. Ботпон энезине тÿрген болужатан болзо. Ол тушта энези «сен качан чыдаарыҥ, балам» деп ÿшкÿрбес эди.\nБотпон öҥдöйип келзе, оромдо атту кижи кöрÿнди. Ол кижи оныҥ карган таайы Шымды эмтир. Ол эки осту мылтык jÿктенип алтыр. Арчымактары тастайып калтыр. Байла, тайгада малына бараткан.\nЧында-ап, Ботпон оны канай ундып койгон. Туку бооро Ботпон таайынаҥ: «Коjогор кырга чыгайын ба, таай?» – деп сураган. «Эмди чыгып болбозыҥ. Эр кемине jетсеҥ чыгарыҥ» – деген. Эмди ченеп кöрзö кайдар? Ботпон эр кемине jедип калган болор бо? Jаан уул болуп, чыдап калган болбозын?\nБотпон кÿн jаар кылчас этсе, кÿн эмди де бийик. Уйлар келери узак. Бозу дезе айылдыҥ jанында jÿрÿ.\nБотпон коjогор кыр jаар jÿгÿргенин билбей калды.\nКырдыҥ тал-ортозына jетире чыгарга jеҥил болды. Оноҥ öрö кермектенерге де, тöрттамандаарга да – канайдарга ла келишти.\nУчы-учында Ботпон jаан тынызактап, jÿзи чылбайа терлеп калган, Коjогор кырдыҥ чике бажында турды. Сÿÿнгенин, кайкаганын!\nКöрзöгöр дö, улус! Мынаҥ ары база кырлар, база кырлар бар туру инее! Качан да кöрбöгöн элбек öзöктöр, кобылар, карара чöйилген jол, керек дезе та кандый да деремне кöрÿнет. Бата-а, Ботпонныҥ jериниҥ jаанынай, jаражынай!\nБотпон алдында туулардыҥ баштарын бычактыҥ мизиндий, курч деп бодойтон. Эмди кöрöр болзо, кижи туруп ийгедий туру ине!\nБотпонныҥ тöрöл jурты чек ле алдында jадыры. Туку эжинип, балыктап туратан суу тыйрыйат. А ÿренетен школы туку туру.\nА Ботпонныҥ айлы кайда? Туку уйлардыҥ узун дворыныҥ jанында туру. Öскö улустыҥ тураларына кöрö, jаҥыс кып туразыныҥ кичинегин. Jе-ое, алдырбас, Ботпон Коjогор кырга чыгып ийгенде, эр кемине jеткени бу эмей! Ол эмди тура да тудар, öлöҥ, одын да тартар. А чочконы jыга шыйдамдап салар… Энези мыны укса, не аайлу сÿÿнбегей! Ого тÿрген ле jедер керек. Коjогор кырга чыгып ийдим. Jаандадым, эне, деп айдар керек.\nБотпон кööрöп, меҥдеген бойынча, саҥ тöмöн тоголоно берди. Каjуны тöмöн jÿгÿрерге jарабас деп ол кайдаҥ билзин. Бот эмди ого-бого согулып, тоголонып брат. Ботпонныҥ божогоны бу! Ол jокко энези не болор!\n– Эне-е-е! – деп, Ботпон кыйгырганын билбей калды.\nJе бу тушта оныҥ оолына тöҥöш учурады. Ботпон оныҥ jеҥестÿ тазылдарыныҥ оҥкогына jымжак кептеле берди. Ботпон тыныш алынып болбой, узак jатты. Оноҥ jÿк арайдаҥ öҥдöйип келди. Ол бойын сÿрекей кичинек ле кÿч jок деп бодонды. Бажы оорыйт, сыйрылып калган тизелери, чаканчагы ачыжат. Чамчазы, штаны канча jердеҥ jыртылып калтыр. Кайран чамча! Оны кöктöп, Ботпонныҥ энези бир тÿн уйуктабаган. А кийдирип береле, не аайлу сÿÿнген эди.\nЭмди Ботпон энезине канайып кöрÿнер. Оныҥ мынайып калганын кöрзö, энези ойто ло кунугар, санааркаар, керек дезе ыйлап та айабас.\nJанбай, Шымды таайы эшке барза кайдар? Jеҥези оныҥ чамча-штанын jамап берер. Ботпон эртезинде jанып барар. Jара сыбырылган jерлери де эмеш jазылып калар. Jок, jок. Энези оны бедреер. Эҥ ле баштап, Шымды таайы эштеҥ кöрöр…\n– А мен не кунугып турум? – деп, Ботпон сананды. – Мен Коjогор кырга чыгып ийдим. Мен эр кемине jеттим. Öстим, jаандадым дейтен турум ине. Эмди слерге болужарым. Чалгы jазап беригер. Öлöҥööрди jара чаап берерим деерим. Мыны укса, энем не кунуксын. Сÿÿнип чыгар. «Балам чын да jаандап калган турбай! Сÿÿнгеним коркыш, балам» – деер.\nБотпон туруп чыкты. Аксаҥдап та туруп болзо, саҥ тöмöн чебер базып ийди..\nJИБАШ КАИНЧИН\nОЛ JАРАТТАҤ\nСодоҥ айылдыҥ ичинде бозом караҥуй. Тынчу. Jаҥы кайнаткан jаш этле, изÿ боjоло, тоскуурдыҥ суузыла, байа тÿжине кÿйген jаан отло jытанат.\n– Сен jанып кел, уулым, jанып кел деп, тöр бажында отурган карган öбöгöн араай унчукты. Айткан кажы ла сöзи узак санаадаҥ, кöгÿстеҥ чыкканы иле болды.\n– Jан дейдим, балам, jан. Ол орустыҥ айлына канчазын jÿрерге, канчазын ого кул болорго деп, эпши jанында чоргодый коркойгон сырсак эмеен jöмöди. Эмеенниҥ сöстöри арбыш кептÿ, кату угулды.öбööнгö коштой отурган уул, койдыҥ арказын челдебей токтойло, узак унчукпай барды.\nАйылдыҥ ичи тымый берди. Тöрдö содойгон кÿп те, оныҥ ары jанында караҥуйда сомдолгон аптырга кайырчак та, кайырчактыҥ ÿстинде jалтыраган зэрдиҥ каажы да, öрö илмекте саргарган сарjу уратан куук та, кургадып койгон маҥырдыҥ тизÿзи де, эпши jанында сÿттÿ кÿлер казан да, эжикте кугарган сокы да, керек дезе табылу jалбыраган, от-эне де ончозы уул нени айдар эмеш деп, сакый бергендий билдирди. Тÿндÿктеҥ карап алган кайаныҥ тегенектÿ самтак бажы там эҥчейе тÿшкедий бодолды.\nJе уулыс та унчукпады.\n– Сен ол оҥордыҥ Федосья деп кызын айланып турган болдыҥ? Ары ла кедерет – деп, эмеен сускузын арчып, шаҥжай берди. Öскö лö уктаҥ кйжи алатаны токтозын. Кижи Укöрбöй jÿрген эмес. Оноҥ келин jеени jакшы ла тужында jакшы кöрöр. Кÿч чыдаар, табынар тужыҥда ла сен ого öгööн. А мынаар оорый берзеҥ, уйадай берзеҥ, сен дööн кöрбöс тö. Ада-эне болгон бисти де керексибес. Санан, санан! – деп, эмеен кату айдала, бойы да санана берди. – Сеге та чын айдадым, та .тöгÿн айдадым?.. Jе меге ле... Эмди келекеле кижи тышкары базып та jÿрерге калажыраар. Чала чочып, ÿркип jÿрер. Мынаар öрöртинде jаткан Килиҥ кöрÿне бербезин деп турбай кижи. Балазын туку ала jашта куучындажып койгон. Колколдоҥ тудушкан. Аш-тамакты амзашкан. Кööркий бала эмди он jетилÿ. Айла, jакшы да бала. Кеберкек те. Мыны сеге не деп айдып отурган болор деп? Бойыҥ да jирмени аштыҥ. Энеҥ сени оҥдоор деп отурбай. öзöгинеҥ чыккан балазы кижини...\nJе уул база унчукпады.\nАарчы шÿÿген таардаҥ оптоп тамчы чöпÿлдейт. Тышкарьг иргеде ийнек табышту мыш этти. Кадын дезе эҥирдеги тымыкта, кÿркÿрежи там jаандап «алган, кÿттÿ шуулайт. Ол улу сууда улу санаа бар, jе ол санаазын чыгара айдып болбой, кыйналат, катуланат, ачуурканат, jайнайт, кезедет, комудайт, чынга ла ыйлайт.\n– Jе акыр дейле, öбöгöн алча айагын jерге салды. Бил, уулым, – дейле, «ÿректий jаан алаканын кучак кире сагал бöктöгöн элбек тöжине сальщ, кÿҥÿреп, jызырап чыгатан ÿнин jабызадып алды. Бил, шÿÿ. Jаан агаҥ jуу-чакта божоды. Кичÿ агаҥ бу ла эмди Кадынга сала берди. Арткан эки бала – jаш. Jаан да агаҥныҥ балдары торсугын jетире кöдÿргелек. Сыйныҥ да кичинек. Олорды эмди кöрöр керек, Энеҥ ле мен карыдыс. Бисти де кöрöр керек. Камык öскÿсти карган улус канай азыраар? Бисти ончобысты аргадап jаткан кижи – ол, кичÿ агаҥ, болгон. Эмди ол jок. Öлöҥ-одынды кем эдер, кем тартар? Эки-jаҥысты кем кöрöр?.. Ол jаратта эмди эдер немеҥ jок. Мен сени ол jаар öнöтийин ийгем, öнöтийин jÿргÿскем. Jе эмди бу ончозы биске керек jок боло берди. Jаҥы jаҥ келди. Алтын совет jаҥ келди. Эмди бисти бу jаткан jеристеҥ кем де сÿрÿп болбос. Мениҥ керегим бÿткен – дейле, карган саг.алын сыймап, узак отура калды.\nJиит адазы jаар кылчас этти. Ол адазынаҥ качада комудалду сöс укпаган. А эмди... Байла, карыганы бу туру. Jоон байбак кызыл тыттыҥ öзöгинде чирик табылганы бу туру. Jе эмди де бек, эмди де кÿчтÿ. Узакка чыдажар, узакка корыыр.\nОт карганныҥ, кайаныҥ эҥмегиндий, элбек маҥдайын, ичегендердий карарган ÿйттерлÿ барбак тумчугын, кату ла кунукчыл кöргöн jаан кöстöрин бирде кызарта jарыдат, бирде боромтыдып jажырат. Карган бу ла jууктарда мындый болбогон. Оныҥ jÿзи тууныҥ бажында, турган кижнниҥ jÿзиндий, jаантайын омок, ачык-jарык, jайым болотон. Санаалу кöстöри недеҥ де коркыбай, уйалбай, кижиге чике кöрöтöн. Бастыра бÿдÿминеҥ, базыдынаҥ, кыймыгынаҥ кÿчине, салымына иженген, санаазы, эткен кереги чын деп бÿткен омок сыркын билдиретен. Улуска болужар, тоомjылу сöс айдар, керек дезе ÿредер, арбаар деп jÿретен. Чындап та, не ÿретпес, не айтпас: узак jÿрÿм jÿрген, не ле болгон, нени ле кöргöн, таскаган, ченелген. Бектеҥ бек тайак эдип, азырап алган сыгындый уулдары бар, албатыга беретен, алтын кÿйÿ экелетен кызы да бар. «Ээ, адам, адам, – деп, уул сананат. – Байбак кызыл тыт турган деп отуратаныгар. Ол тытка коштой оныҥ чочогойлорынаҥ ÿч коо тыт öскöн. Бир jоткондо бала тыттардыҥ бирÿзи jыгылган, ада тыттыҥ бир jанындагы будактарын сындыра-сыбыра соккончо барган.» А эмди... Эмди база бирÿзи jыгылды... Бир jаныныҥ будактарын jулдаганча jыгылды. Кызыл тыт карган, база будак чыкпас, чöбрö бÿтпес, шыркаиы jазатан чагана-саҥыт та астаган...\nУлус бу уулга: «Адаҥды тöзöзöҥ, jакшы кижи болорыҥ» – дежетен. «Jок, мен адамды тöзöбöзим – деп, уулчак мойножып отурар. – Андый кöп тÿк оозымды айландыра керек jок». Бу чын. Карганныҥ сагалы бир кучак. АтКа минзе, онызыныҥ учын курына ороп алар. Бу нениҥ учун дезе, сагалы чылбыр-тикинге оролор. Тегии де бир катап эмдик ÿредип турала, сагалы армакчыга оролгон. Карган эмдикке арай болзо тёптиртип албаган. Сагалдыҥ бир ууштамы jулунган. Эмди jаагында алаканча jер агарып jÿрер. Мыны санавала, уулдыҥ каткызы келди. Jе адазынаҥ jаантайын jалтанып jÿретен. Удура неме айдары санаазына да кирбейтен, jе бу ла öйдö адам бар, куйагым бар деген бÿдÿмjиге сÿÿнетен. Эмди кöрöр болзо, адазы тегине ле карганак, оныҥ бойына тайак керек, бойына бöк, куйак керек. Айдарда, оныҥ санаазынча этпей, бойыныҥда санаазын айдарга кем jок.\n– Мен сананып кöрöйин, ада. Сананайын, эне, – дейле, уул отура калды. Ада-энезиниҥ сöстöриле баштапкы катап jöпсинбеген кижи, олор канайдар эмеш деп сакый берди. Jе ада-эне унчукпады.\n– Меге чын ла jазап сананар керек... Ээ, а jанып келбей, мени «айда барар болор деп... – уул каргандарга килеген айас айтты – Акыр, атанадым. Тÿн кире бербезин – дейле, уул карт��зын кийип, jеҥил туруп чыкты. Бажы керемге тирс тийди. Ыш, ак кубалдар айылдыҥ ичине айланыжа берди. Jе кем де унчукпады. Алдында болзо: «Бу аjарынбас, керем сÿзер кандый бала! – деп, энези шаҥ эделе, оноҥ ойто jымжап, – кöр, канайып jаандап калгаҥ, а эмдиге кижи албагаҥ» – деер эди. Бойлоры уулы мынайда jаандап калганына, олордо мындый бийик ле öҥжÿк, чыдаар уул бар болгонына ичинде сÿÿнгилеп, кöстöри jалтыражып, кÿлÿмзиренип ийгилеер эди. А эмди олордыҥ санаазы, байла, мындый: «Чалдоо, балабыс керек дезе айлында керем барын ундып койгон туру ине».\n– Мен ол jаратта удабазым. Соҥзуннаҥ ойто келерим – дейле, уул артык айдар неме таппай: – Мен мылчага кирип, кийим солып алайын – деди. Бу мындый сöстöрди алдында кемизи де jылдырбас эди, змди база унчугушкылабады. «Бир келерде, айлына бир тÿн конбос бу кайткан бала! –деп, энези тен jарыла берер эди. – «Мылча» дегени не ол?! Алтай кижи мылчаны оны... Тургуза кон бого!» – «Кадынды тÿнде кайткан кижи кечет. Тегин де сöс уккулабай тургулайла...» – деп, адазы база чыдашпас эди.\nУул кайра салып чыгатан уур эжикти эп jок ачып, оноҥ öткÿре тыҥыда ойто jаап, ышту, тынчÿ, айылда отурган кижи jеҥил тынды. Jе кей тышкары да серÿÿн эмес болды. Таштарла, тегенектерле, таштардыҥ кагыла jытанат. Бу кÿнет jанында канча эҥмек кайалар, корум-кöчкöлöр jайгы кÿнге тÿжине кызып калган. Эмди эҥирде jылузын ойто берип jат. Кадынныҥ чыкту тыныжы эмес болзо, мылчаныҥ ичиндий болор эди.\nÖрö бийикте чын ла ÿч толукту тÿндÿктий теҥери jаркынду да болзо, jе тар ойдыктый öзöктиҥ тÿбинде эҥир кирип калган. Туулардыҥ бажы jаар кеҥ бöрÿктÿ кижи кöрÿп те болбос. öскö jердеҥ келген бир кижи сойоктордыҥ бажы jаар каҥкас зделе, чалкойто jыгылган, бажы чыккан дешкилеер. Чыт ла эткен чеден туулар, мынаҥ jылан да öтпöгöдий. Jе Кадын канайып та каалга тапкан, чыга конгой. Айдарда бу туйук jер эмес.\nКадынды jараттай алаканча акта тÿндÿктери кызара jарып, тоолу айылдар туру. Улус уйларын jаҥы саап божоткон, кой-эчкизин jаҥы чеденге кийдирген. Эмди ажангылап, сÿт кайнаткылап jат. Табылу, тойу куучындар угулат, кабайыныҥ шагайлары шалыражат, балазын уйуктаткан келинниҥ кожоҥы jымырайт. Jурттыҥ ÿсти jанында Кеериш дейтен, оозы кам.алга jок шаҥкылдап jÿретен ÿй кижи: «Сен айлыҥа jанарыҥ ба, jок по?! Ылтам бас, учкан, бери!» – деп, балазына арбанат. Бапылдажып jарганаттар учкулайт, карлагаштар суртулдажат.\nУул адын тöҥниҥ ÿстинде армакчылаган. Ак ат бороро кöрÿнип турды. Аттыҥ ары jанында jетире тудулбаган серкпе сомдолот. Серкпениҥ ÿсти jанында карарган jаан ташка jииттер jуулыжып тургулаган эмтир. Алдында болзо ол jииттер айылдар сайын jÿгÿрижип: «Э-эй, ойынга, ойынга» – дежип кыйгырыжып, кыймыражып тургулаар эди. Jе эмди, бу jуртта jаан тÿбек болгон кийнийде, араайынаҥ jуулышкылап, араайынаҥ ойногылап тургулаган болор. Канайдар, öлгöнлö кожо öлöр эмес, барганла кожо барар эмес. Jÿрÿм öдÿп jат, барып jат... Тÿгенбес, токтобос.\nУул jииттер jаар базып ийди. Ойноор ло кÿÿнй jок. «Кайран агам...» Jе ойнобозо до, кöрÿп отурар. Ол jаратта мындый ойындар болуп турган ээс. Кобы-jиктер сайын бир кезек jииттер бар, jе каа-jаа тойлор болгон кÿндердеҥ башка jуулыжып болгылабас. Ойынды эмеш кöрöр. Кыза jуурылган jÿрек jабызаар болор бо? Тÿбектиҥ базырузы jеҥилер болор бо? Чиймелген санаалар чечилер бе?.. Оноҥ Кадынды кечер. Федосья... Федосьяны кöрöр...\n– Учар! – деп,уулдыҥ кийнинде кезем ÿн угулды. Уул тура тÿшти. Оны Салкын дейтен нöкöри jаба jедип алды.\n– Jе кандый jÿрÿп келдиҥ? – деп, Салкын ого кольш берди.\n– Кандый jÿрдим деер оны...\n– Не де кöрÿнбеди бе?\n– Jок. Jаҥыс ла Туура-Коолдо сынык кайык jадыры. Та агамныҥ кайыгы, та балыктаган улустыҥ.\n– Мен башкÿн келгем. Чакпынду-Кем келтейиле. Уч кÿн jÿргем деп, Салкын унчукты. Мен сени кöргöм. Кумакту-Jарда ийнимди сайгылап тургаҥ.\n– Мен сени база кöргöм.\n– Ээ, табылатаны кÿч ле неме. Кадын кирÿлÿ. Борооны, туманы кайнап калган. Кижи jараттаҥ бир де кулашта немени кöрбöй турганда.\n– Jок, табылар. Суу jаанда барган кижини ыраак апарбас. Jарат jаар таштаар керек. Суу оогош болгон болзо, кöндÿре коолыла алып jÿре берер.\n– Мен соҥзун база ойто барып, бедрейин дегем, jе болуп албайтан эмтирим. Бойыҥ билериҥ, Учар, комсомолдыҥ кереги. Аймак jаар jуунга алдырып jат. Иш кöп... Акыр, менде' сениле jаан куучын бар, нöкöр, – дейле, Салкын Учардыҥ jардына колын салды. – Jе айт, нени сананып алдыҥ?\n– Нени сананып?\n– Комсомолды канайдарга туруҥ?\n– Мен нени де сананбадым. Бу öйлöрдö сананар да эмезим...\n– Jастырып jадыҥ, Учар, jастырып jадыҥ деп, Салкын jÿзи сооп, кату унчукты. – Удабай ла бу jаратка jан. Ол Каллистрат – бай, кулак. Бистердиҥ, jоктулардыҥ, классовый öштÿбис. А сен дезе кул болуп, оны байыдып, ого болужып jадыҥ. Керек дезе «ÿйÿ болорго тургаҥ ба, та кандый. Бис ол Каллистратты уда, бас ла jок эдип саларыс. Совет jаҥ оны jаан кööрöтпöс. Оныла кожо караҥуй jер jаар кÿлÿрт эдип калдыҥ.\n– Мен нени де сананбай jадым. Каллистрат коомой ло кижи эмес.\n– Агйдарда, сен бистиҥ öштÿбис. Мен сеге нöкöр эмезим.\n. – Сен,_сен...\n– Бис jаҥы jÿрÿм тöзööргö jадыбыс. Сен мыны канайып оҥдобойдыҥ? Jаҥы jÿрÿм! Jайым ла бай jÿрÿм. Бого болуп мен бойымды да карамдабазым. Jолыма туруп кöр – «jап» берип саларым. Адам да, кожо чыккан карындажым да болзо – килебезим.\n– Сен ле мен тудуш эмезис. Сениҥ санааҥ андый, менийи мындый.\n– Айса чын öштÿÿм эмтириҥ, нöкöр. Ол jаратта тоолу jииттер бар. Бис ого комячейка тöзööргö jадыбыс. Сени, нöкöр кидсини, болужар деп бодогом. Эмди мен сени билдим. Биске болушпаока турган бол-зоҥ, öштÿге болужып jадыҥ. Сен öштÿ! Мен сени...\n– Сен мени :. коркыдып болбозыҥ. Ии! – деген бойынча, Учар Салкынды чамчазыныҥ öмÿринеҥ ала койды.\n– Бу слер бого нени эткилеп турганаар? – деп, бу ла тушт.а Шыраҥкаҥдыҥ jалакай ÿни угулды; – Бу канайып турганаар? Кажы, ойынга баралы! Ойынга! – де��ле, ол экп ÿулдыҥ ортозына кирип, олорды колтуктап ийеле, ичкери болды. – Jе ол jаратта не солундар бар, Учар?\n– Jок, не де jок – деп, Учар эпjоксынып унчукты.\nШыраҥкай – байа Учардыҥ энези куучындаган\nкыс. Шыраҥкай чыгарда ла, Учардыҥ ада-энези оныҥ ада-энезиле куучындашкылап койгон. Щаалтазыныҥ кезигин керёк дезе табыштырып та койгон болор керек. Мыныҥ учун Учар ла Шыраҥкай кичинек тужында олорды кожо ойнодып тургулайтан. Jе оноҥ сегис jаштуДа Учар ол jарат jаар jÿре берген, Шыраҥкайла кöп тушташпаган. А jаанап келерде, ончозын оҥдоп турган кижи, Шыраҥкайдаҥ качып туратан. Учардыҥ адаэнези дезе Учар каа-jаа келзе ле, оны ээчидип алала, Шыраҥкай-эшке баргылаар. Jаан улус куучындажып отургылаар. А Учар ла Шыраҥкай дезе бой-бойлоры jаар кöрÿжип болбой, jÿстери кызара jалбырап, кыймык jок отургылаар. Ойындарда база тушташпаска албадангылайтан. Jе бу jаста Учар барып jатса, удура Шыраҥкай jолуккан. Учар Шыраҥкайды, алдында ла чылап, ары кöрöлö, öдö берер болор деп сананган, Шыраҥкай дезе Учардыҥ кöстöрине чип-чике кöрÿп, ого оазып келеле, оныҥ карманына та нени де сугуп ийеде, токтобой до öдö конгон. Учар оны уштыйла кöрöр бол•зо, калта. Jÿзÿн-jÿÿрлеп,-чололоп кöктöгöн калта. Учарга jакшы боло берген. Ол бир де кыстаҥ сый албаган. Кöрзööр ол Шыраҥкайды; öнöтийин кöктöгöн, Учар туштаар болор бо деп, jаантайын кожо алып jÿрген. Jе Учардыҥ таҥкы тартпайтанын ол билер бе? Та. Jё онызы керек беди?.. Мыныҥ кийнинде Учар Шыраҥкайга jолугар^ деп сананган, jе Шыраҥкай оноҥ ойто ло качып, кыйыжып турар боло берген... А эмди дезе\n1 1\nУчардаҥ бир де кемзинбей jат. Чыт ла этире колтуктап алган. Оныҥ колынаҥ бачым айрылып та болбозыҥ... Jакшы бала. Иштеҥкей, ус та бала дешкилейт. Адаэнези де аргалу-чакту, jакшы улус деп чотолот... Кебер«ек те бала. Jе бу ла эмди jал-кара чачту бажын jайкап, араай кÿлÿмзиренип,jап-jеҥил базып браады. Бу ла jаста кенете узайла, Учардыҥ jарын бажына теҥдежип калган... Кажы ла уул куда ийер эди. Jе Шыраҥкайдыҥ ада-энези берген сöзин качан ,да буспас. «Канайдарга турганаар?» –. деп, Учардыҥ ада-энезинеҥ кезем база сурагылабас. Бÿткилеп турган ине. Ада-öбöкöниҥ jаҥы. Туура барарга jарабас... «Канайдар, канайдар? Федосья база бар. База jараш, база кару... Канайдар, канайдар?»\n«И-и, Учар келген туру ине, Учар» – дежип, jииттер олорды чуҥдап ийди.\n– Балабыс эмди. канайткай не, Кÿреҥкей? – деп, Учар чыга берерде, унчукпай отурган эмеен сурады. – Айткан сöзисти уккай не? Сен, адазы кижи, оны jазап jакып, «езе-быча айдар керек болгон. «Сананып кöрöйин» – ол не дегени... – деп, эмеен кураанныҥ терезин уужап отурды. Бу балазы сууга барган кийнинде, эмеен нени-нени этпей, отурып болбос боло берген. А öбööн, азыйда jаантайын узанып отуратан кижи, эмди айры колына нени де тутпас болуп калды.\n– Унчуксаҥ дейдим. Оноҥ ажан. Jаҥыс та болчок болзо, эт jизеҥ – деп, эмеен катап айтты.\n– Ажанып отурым, ажанып дейле, öбö��öн тепши jаар колын сунды, jе эт албады. – Учардыҥ барганы удаган. Он ÿч jыл болотон эмтир. Санаазы, каны, тартса – jанар. Кÿч ле неме. Ол Каллистрат, ол Аграфена ого ада-эне де болуп калган ине. Ол jер, Кадын ол jаны, ого jер-алтайы болбогон деп пе? Кöргöйис... Туку качап jандырар керек болгон. Акыр... дейле, карган уур турды.\n– Бу сен кайда барарга? – деп, эмеен ÿкÿс этти.\n– Jок. Бу Корокойло калыражып келейин деп. Айылга канчазын отурар.\n– Jе, jе. Jаҥыс ла ойто Кадын jаар база бердиҥ. Сенеҥ кижи тен коркыбас эмес. Эмеш санан. Jÿрегиҥ jабызат. База балдар бар. Сенизи jокко мен олорды канайдар болор деп?\n– Бил турбай... Сен мени не болор деп... jоо...\nКÿреҥдей öбööн тышкары чыкты. Аjыктанды. Караҥуй jетире койылгалак. Учардыҥ ак ады тöҥниҥ ÿстинде кöрÿнди. Айдарда, Учар мында, байла, ойында. Корокой öбööн эште, jаан от кÿйет. Бу от бÿгÿн тÿниле öчпöс. Оныҥ айлына атту-чуулу кöзöрчи Токуш келген. Кÿреҥдей öбööн Корокой-эшти öдö конды. Оны кем-кем кöрÿп турган болбозын деп аjыктанала, Кадын jаар болды. Jаратта чыт ла этире öзÿп калган талдардыҥ, jойгон-чибилердиҥ, кайыҥдардыҥ ортозына кире конды. Аралдыҥ ичи шык караҥуй болды.\n– Балам, балам, уулым... – деп, ööööн таштарга бÿдÿрилбеске, будыла jерди jоктоп, будактарга кöзин ойо сайдырбаска, алдын сыймадап, араайын ÿрбедеп браатты. – Балам, сен меге тÿбекти не эттиҥ? Мен сени ол тÿн балыктаба деп айттым йне. Ай эскиде кайткан кижи Кадынга кемелÿ кирет. Кижиниҥ сöзин уккулабас... Эмди не?.. Сен нени де билбезиҥ, сеспезиҥ. Тирÿ jÿрген меге ле ÿргÿлjиге тÿбек, ÿргÿлjиге шыра. Адаҥды не карыттыҥ, балам? Öзöк-буурына катуны не урдыҥ, балам? Сениҥ учун jÿргем... jоо, jоо-.. jÿрÿмди jаҥы ла баштаган... jаҥы ла эр болгон, бала-баркалу болгон... Эмди мен канайып jÿрерим... – дейле, ол килеҥ ташка тайкылды. Тыҥ jыгылды, jе чочыбады да, коркыбады да. Болчок ташка отура jыгылды, jе былчылган jерин сыймабады да, öрö öҥдöйбöди де. – Меге эмди öлöҥди кем эдер? «Ай, араай айруушта, эмештеҥ айруушта! Бÿдÿн быгылды... Бели-будыҥ кыйыжа бербезин!» – деи, мен кемди арбайтам?.. «Ада, сыгын адып келдим. Туруп, арчымак кийдирижеер!» – деп, мени база кем тöгÿндеер?.. Мылтыкты кемге jазаарым, ок-тарыны кемге белетеерим?.. Ээр-токумды кемге чÿмеерим?.. Jаҥыдаҥ бычак та эдип салгам – дейле, ол уур öҥдöйди. База такып jыгылбаска, козыр таштарды колыла сыймадап, сууга jетире эҥмектеп келди. – Балык болгон болзом кайдар... Эмди ле сениҥ кийниҥнеҥ jÿре берген болзом кайдар... Jе öлÿм jок, jок. Сениҥ балдарыҥ бар...\nКараҥуй Кадын ортозында jал-толкузы öрттий jалбырап, Тойбодым деген теҥис jаар jÿткип ле jат, меҥдеп ле jат. Муҥ аргымак ÿркийле, тизирт эдип, ичкери болгондый, корум-кöчкö jуула-jуула, саҥды тöмöн кÿзÿреп брааткандый. Бу суу эмес, бу суйук от, кайнап\nкалган корголjын. Кÿркÿреген табыжы орчылаҥга толуп калган. Токтодор арга jок: темир кайаларды jара тепкен, jер-jыҥысты бöлий соккон, теҥерини силкиген, телекей ка��ыгын jайкаган... Мен кÿчтÿ деп аркырайт, мен jайым деп сыгырат, мен эзирик деп кожоҥдойт, мен эмдик деп октолот. Силкинип jазучиренип jат. Меге тийбе дейт, öртöттиҥ, кестирдиҥ дейт.\n– Оо, Кадыным! – деп, Кÿреҥдей öбööн кöксин тудунды. – Сен м,ени азырагаҥ, сен мени чыдаткаҥ. Ак-jарыкта зҥ баштап кöргöним сен болгоҥ. Ичкеним сенеҥ, jигеним сенеҥ. Сени кöрÿп jÿрÿм деп сÿÿнип jÿретем... Кайттыҥ, суум, кайттыҥ?.. Уулымды не алдыҥ,не алдыҥ? Сени кöрöр «кÿÿним jок! Сен öштÿ, сен эдÿ! Тÿ-ÿк, соолып кал, кургап кал! – дейле, öрöкö.н эҥчейе тÿшти. Сууны окшоп, ыйлай берди. – Уулымды бер, Кадыным, бер. Куу сööгин де болзо бер. Эргекче де эдин... Бер, бер. Jерге кöмÿп салайын... Амыразын, токуназын...\nКарган узак jатты. Оноҥ уур öҥдöйиҥ, jаратта jаткан кемеге jетире узак ÿрбедеди. «Сомокту ба? – деп, кемениҥ илjирмезин шалырада тартты. – Jе, карын, сомокту эмтир. Учар эмди jанбас... Jанбас...» – дейле, кемениҥ jанында jаткан jаан болчок ташть: jардыла кöдÿре ийделе, оныҥ алдынаҥ тÿлкÿÿр алды.\nБу ла тушта jаратта таш шалырады. Караҥуйда злбеҥдеп, кижи клеетти. Эмегенниҥ кимиректенгени угулды:\n– Балам кайда не, кайда не? Эмди кажы ташка кысталып, кажы тазылга илинип калган jады не?.. Та кöмÿлгекте кöмÿлип калган, та айлангытнта айланып турган... Jоо, jоо... Баламды, кööркийди, та кандый балык челдеп jат, та кандый курт кемирип jат Айса кумакка чыгара таштаткан, изÿ кÿнге ÿрелип jадыры не?.. Jеекен, тÿлкÿ, кускун, каргаа тажып турган болуп...\nКÿреҥдей öбööн эмеенин чочытпаска, араай jöткÿрип ийди.\n– Бу мен, Шалтырак.\n– А?.. Уй, уй! Бу сен бе?.Бого не келгеҥ?\n– Сен не келдиҥ?\n– Кеме еомокту эмтир бе?\n– Эйе.\n– Тÿлкÿÿрин алдыҥ ба?\n– Алдым.\n– Jе карын. Эртен таҥда ойто экелип койорыс. Jе jаналы, адазы, jанак. Ыйлабаак, адазы, ыйлабаак. Учарыс бар, балдарыс бар...\nJииттер эки башка бöлинеле, удура-тедире тургулап алган. Уулдар, кыстар кол-колынаҥ тудунышкан, колтукташкан, коо сындары тÿп-тÿс ле ээлгир тургулай.т. Каткы, кööрöм. «Кöлÿзÿжÿ» деп ойын. Шыраҥкай Учардыҥ колын тыҥ тудуп ийеле, алтын-мöҥÿн ару ÿниле удура турган тизÿге кычыру эдет.\nТабыл-тубыл камчылу,\nТабылган jилибилÿ,\nАктай-кöктöй ак атту,\nАржаны сÿрлÿ...\nСалкын кел!\nСалкын бар jок кÿчиле jÿгÿрип келеле, Шыраҥкай ла Учардыҥ тудунышкан колдорьш ÿзе согор дейле, jе ÿзÿп болбоды. Бу тизÿниҥ jииттери сÿÿнгилеп, чыҥырыжып, колчабыжып ийип калдылар. Салкын та чын ÿзÿп болбогон, та ÿзÿп албачыҥ болгон мыны Учар оҥдободы. Салкын дезе Шыраҥкайдыҥ колынаҥ тудунала, туруп алды. Кару jымжак этире араайын кожоҥдой берди.\nБеш сабарлу колымды Бернп турум: «Эзен» – деп,\nБери jаньгмда балаиы Кöстöп турум мениндея.\nБу тушта ол тизÿдеҥ кычыру алган Шыраҥкай jÿгÿрип jÿре берди. Тизÿни ÿзе согуп албай, ондо артып калды. Салкын дезе кожоҥын токтотподы.\nОн сабарлу колымда\nБерип турум: «Эзен» –деп, ол ло тургаа балаиьв Кöстöп турум мениҥ деп.\n– Эй, уул! – деп, Учар Салкынныҥ колын силке тартты. – ��ÿрче мынаар базак! – деп, jÿреги кöксине бадышпай унчукты.\n– Мен качан да белен – деп, Салкын öчöм кÿлÿмзиренди.\nБеш ле алтайла, кызылгаттыҥ тöзиниҥ ары jанына барып алдылар.\n– Сен меге байа нени айттыҥ? – дейле, Учар Салкынныҥ тöжинеҥ ала койды. – Мени чын ла öштÿÿм деп тургаҥ ба?\n– Jок, Учар, кижи сени бери «келзин деп турбай -– деп, Салкын токуналу унчукты.. – Кöрзöҥ, бисте кандый jакшы. Jииттер кöп. Кöрзöҥ, кандый кыстар. А сен дезе...\n– А мен не?\"\n– Кемди колтуктаарыҥ? Каллистраттыҥ тижи чочколорыла ойноорыҥнаҥ башка. Каллистраттыҥ калажына садынып койгоҥ – дейле, Салкын база öкпööрип чыкты. Учарды тöжинеҥ база ала койды. – Мен сени ол jаратта jииттерге комячейка тöзö деп канча айткам. Сен дезе... Каллистрат сеге Федосьязын берер деп пе? Эйе, белен. А канай-канай чын кÿйÿ боло берзеҥ, сен –öштÿ. Каллистрат – кулак, сен – кулак!\n– Сен нени айдадыҥ?! Мен сени эмди ле...\n– Jок, нöкöр, – дейле, Салкын Учардыҥ тöжин салып ийди. Ойто токуналу унчукты. – Сен меге. тийбе. Мен комячейканыҥ качызы. Меге тийген кижи –контра. А контраны jаҥ кычла. Мыны мен сеге нöкöр болгон учун айдып jадым. Сеге жилеп.\n– Тÿÿк! Сенеҥ öрö кижини... – дейле, Учар колын jаҥып, бастыра бойы тыркырап, ады jаар базып ийди, А Шыраҥкай?.. Кööркий сакыыр, иженер... Аайы-бажына чыгар керек болгон. Jе алдырбас. Оноҥ... А аайы.бажына канай чыгары? «Айса болзо ырызым... Ырызым Шыраҥкай...»\nУчар ак аттыҥ армакчызын чечйп, тÿре тудала,. адын jедингенче, айлы jаар басты. Амыры jетпеген ат мойножот. Беш кÿн Кадынды jараттаган, ат jакшы откорылбаган. Быjыл Кадын ичинде ат откорордоҥ, кой тойгодый öлöҥ jок – бастыра кÿйÿп калган. Эмди ле, jайдыҥ ортозы да болзо, öлöҥ кÿреҥший кадып, бут алдында оодылып-сынып jадар.\n«Федосья... Оныҥ кöстöри бу суу тÿбинде мызылдашкан таштардаҥ jараш, бу теҥеридеги jылдыстардаҥ чокту. Чаҥкыр кöстöр, jок, jок, бу Кадынныҥ суузындый jажыл кöстöр..., Федосья... Ээлгир узун колдор, эрке кару кÿлимjи... Федосья...»\nУчар адын чакыга буулайла, иргеде jаткан ээр-токумын алып, адын ээртеп алды. Ак ат тыркырай берди: «Айса болзо Кадынды кечерге келижер. Тÿн. Ичике-ей...»\nУчар айылга кийдире jÿгÿрзе, кижи jогыла. Кайда барган болотон? Jе мынызы карын jакшы. Ненҥ эдерге турганын билгилебес. Оноҥ öскӧ база ла токтот-кылаар. Мойношсо, ачынгылаар. Jаҥыс ла эки кÿннеҥ ойто келерим деп айдып койотон немени. Ого jетире бу иргеде кемени сыксагылап, jазагылап жойгылаган болзо. Кеме jокко тегине ле jорукташ болуп турган. «Табарым мен, агамды, табарым» – деп, Учар кöстöри jаштаяып, арчымагын, мылтыгын алды. Кедертине jабынып конотон тере тонын, jес казанын, каптурлу малтазын артырып койды. Адына минип, кечÿ jаар jортты.\n«Кижини Салкыннаҥ бери «кыйа кöрÿп турганда – деп, оныҥ ачыныжы эмдиге öтпöйт. – А мен оны эҥ артык нöкöрим де jÿретем. Jаштаҥ ала кожо öскöн,.\nКожо «ой-эчки кабырган, öркöлöгöн-момондогон, канча балыктаган, аҥдаган. Кемге-кемге, jе Салкынга бойыма чылап бÿдетем... Айса болзо сен jастырып jадыҥ, а, Учар? Та ла та... Кем оҥдоор?»\n. ... Ол тушта. Учардыҥ адазында jирме кире кой,онон беш эчки болгон. Салкынныҥ адазыныҥ малы база ла бу жире. Учар ла Салкын бу малды бириктирйп алала, кабырып jÿргÿлейтен. Бу иштеҥ башка иш, бу Туулайлу öзöктöҥ башка öзöк, бу Jаан-Туудаҥ башка туу бар деп, öскö улус, öскö jÿрÿм бар деп, олордыҥ санаазына да кирбейтен. Jай. Jаан-Тууныҥ бастыра кайа кÿнет jÿзи jаантайын кызу турар. Изÿ эзин тыныжыла кижини jалдап турар. Ташла, тегенектерле, jылан кöслö jытанар, ачу jаарсыыр. Кезиктерде кижи изÿге чыдажып болбой, кöргöни кызарып, jиргилjинденип турар. А аспандардыҥ чартылдажынаҥ баш тöҥÿреер. Эки уулчаак, кÿнге чын ла быжып калган уулчактар, Кадынныҥ jарадында ичегендер каскылаар, балкаштаҥ туралар, айылдар туткулаар. Чырбагалдаҥ сындырала,. чеден-кажаан эткилеер, ого кой-эчки деп, чочогойлор кийдиргилеер. Мынайып ла ойноп турганча, кÿн öткöни билдирбей калар. А чын кой-эчки?.. Олор кайда да барбас. Бу ла Jаан-Тууны öрö чыгала, отоп-отоп, изÿде кара суулу серÿÿн jиктерге jадындап алала, эҥирде тÿшкÿлеп келгилеер. Айылг jедип баргажын, эки jара бöлингилейле, чедендерине киргилей берер.\n«Кöрзöҥ, эмди мен öшту – деп, Учар караҥуйда кекенип браадат. – А мен ого оорыбайтан болзо, эдимди де кезип берер эдим». А санаазында нениҥ де учун ол ло jайгы Кадын, изÿ, аспандар. Учар ла Салкын Кадынныҥ кожоозында балбакбаш дейтен балыктардыҥ балдарын туткулап, керек дезе бойлорын да ундыгылап койгон jÿрген. Кенете: «Ой, ой, аргадагар, аргадагар!» – деген кыйгы угулган. Уулчактар jÿгÿрип барала, кöрöр болгожын... Учардыҥ Кöк-Мойын дейтен Текези та кандый да кижини jыга сÿзÿп алган турган. Кöркушту сÿзеген теке. Кижиге кийнинеҥ билдиртпей jууктайла, такымына кенете ле келип сÿзер. Кандый да бöкö кижи болзо, буды бокырылала, барып тÿжер. А кижини jыга ÿзÿп алган кийнинде, оны тургуспай, тÿжине де каруулдай берер. Бу тушта кыймыктабай, jатса торт. Торбок кире jаан теке. Мÿÿстери тыйрык ÿлдÿ ошкош. Jаҥыс ла Учардыҥ сöзин угар. Öскö кижи токтотсо до болбос. Керек дезе Салкынныҥ сöзин укпас. Учардыҥ ада-энези ол оÿзеген таҥманы сойор деер, jе Учар болдыртпас. Кайда ла астыгып тура калган кой-эчкини jоктоп, jууп.келетен теке болгой.\n– Ой, балдар, аргадагар, аргадагар! – деп, jоон сööк-тайакту кижи комудап jаткан. Бастыра бойы кара тер кижи тозын-тобрактыҥ ÿстинде. Оныҥ jÿзин, чырай-бадыжын кöрöр дö эмес. Бöрÿги туку jалаҥда.\nУчар текезин мÿÿзинеҥ тудала, айра минип алган. Кижи туруп чыккан.\n– Бу слердиҥ текегер бе, балдар? деп, кижи кактанып сураган.\n– Эйе, бистиҥ.\n– Jе меер, балдар. Мени аргадаган учун – деп, байагы кижи штаныныҥ «арманынаҥ эки кичинек ак таш чыгарып келген. –: Мен айылга jетпегенчем, текетерди божотпогор jÿ, балдар дейле, кижи сумалын jÿктевген бойынча, jÿгÿре базып, jÿрÿп калган.\nУчар дезе бу мындый ак таш jок эмес, оны биоке не берген деп, кайкап -туруп калган. Оноҥ бу ташты таштап ийейин бе деп jÿреле, та . недеҥ де улам jалап ийген. «О! Бу не? Бу кандый тату таш?!» Сакыр деп ашты баштапкы катап амзаганы бу болгон.\nМыныҥ ла кийнинде эки уулчак ол жижини садучы öбööнди – jаантайын сакыйтан болгон. Ол кижи эки такып öткöн, jе уулчактар jаар кылчас та кöрбöгöн.\n–Акыр ла бис оны – деп, Салкын айткан. – Текени бого буулап аларыс. Jаҥыс ла öдÿп кöрзин.\nЧындап та, садучы öбööн сумалын jÿктенген, сыр кожоҥдо jедип келген. Уулчактар текезин божодып ийгилеген. Садучы текени кöргöн jерде, багыра ла берген: «Аргадагар, балдар, аргадагар!» А аргадаган учун – эки болчок сакыр. Мыныҥ кийнинде уулчактар ол садучыныҥ öткöнин сакып турар боло бергилеген. Jе бир тÿн... Учар кой-эчкизин чеденге сугуп ийеле, энези та неге де тыҥ ачынып калганын сезин ийген. Тайа чырбаалын тудунала, jууктап ла келерде, Учар качкан.. (Энези Учарды сабап ийер, адазы дезе бу jÿрÿминде ого кол тийдирбеген.) «Кел, балам, кел. Мен сениҥ чимиригиҥ арчып берейин, балам?» – деп, знези jалакай унчуккан. Jе Учар jууктабаган. «Мен сеге бÿгÿҥ каймакка талкан булгап берерим, балам», – деген. Jе Учар база jууктабаган. «Мен сени чыбьжтабазым,. балам, чыбыктабазым. Кижи бойыныҥ öлö кулдужын канай сабайт» – деп, эркеледерде де – тöгÿндетпеген. «Акыр ла, учкан, сен меге тÿҥей ле сабадарыҥ! Эмдҥ эчки саарыс. Туку Алчакмÿÿсти тут!» Учар эчкинй тудала, знезине jууктабай, оноҥ кажы ла öйдö кача берерге белен турган. Jе ÿч кире эчкини саап ийген кийнинде, энезиниҥ чырайы эрий тÿшкен: «Бот, мениҥ балам кандый jакшы. Эчкилери бÿгÿн сÿттÿ. Балам jакшы кабырган эмтир». Бу ла сöстöрдöҥ Учар мылырап, серемjизин jылыйткан. «Кöр, арjаныҥда адаҥ клеет» –деерде, кайа кöргöн. Энези бу тушта оны кап ла туткан. Тайа чырбаал шыйтылдаган: «Сен ол солун кижиге эмди текеҥди тукурарыҥ ба, учкан?» – «Jок, jо-ок! Jо-jоо!» – «Сен эмди ол эрлик ошкош эдÿ текеҥди сойдыртарыҥ ба, учка-н!» – «Jо, jоо! Jок, сойдыртпазым» – «И-и, сен кижиниҥ сöзин укпас!..»\nЭртезинде угар болзо, чыбык Салкынга база jедиштир. Jе ого эмеш ас jедишкен, нениҥ учун дезе оны адазы чыбыктаган. Мыныҥ кийнинде уулчактар ол садучы öбööнди кетебес болгылап калган.\n«Салкын – нöкöрим. Чын ла нöкöрим – деп, Учар jылу сананып браатты. – Jок, jок, jе мен саҥ ла башка кижи. Бу ла jаҥы Салкынды jара тартып ийерге тургам. А эмди дезе... Тен катаҥызы jарыла бергендий,. ойто jымжап калган. Ээ, мындый кижи канай кижи болуп jÿрер? Сен тенек, Учар. Ол бурузы jок jаш тужыс болгон. Эмди дезе jаандаган. Мында öскö кемjÿ,öскö беске. Мыны ка-най билбейдиҥ?.. Jок, jок, jаш туштагы нöкöр – ол чындык нöкöр. Кöргöйис, кöргöйис...»\nЭэ, ол ло jыл бу jерге Jемди деп кам келген. Тöс тöзöп. Алтайга мÿргÿÿл эткен. Арык, сырсак, Тастаракай ошкош кам болгон. Бойы эзирик, сыр кожоҥдо, сыр биjеде. Чилекей-чимириги чöйилген, кокурлаган, кымайтыган отуратан. А jаман сöс айдар болзо... Jаанды jаан дебес, jашты jаш дебес. «Бу канайып туругар, ачы-сыйындарыгар,. ага-эjелеригер отуры да дезе, токтобос. Айла ол сыйындары, эjелери: «Jок, jок, бу былар ла келерде, кулактарыс укпас, «сöстöрис кöрбöс болуп калган» – дешкилеер.\nБот, мыны кöргöн кийнинде Учар ла Салкын камдагылап баштаган. Эки айылдыҥ элгектерин тÿҥÿр эделе, jара камдагылаган. Эскин-оодышка jедишкилеген. «Акыраар ла, кийе-паат таҥмалар, ол Jемди кам слерди кöртылдаган чочко эделе, минип алала, Эрлик-бийдиҥ эжигине jетире чаап кöрзин» – деп, канча арбаткылаган да болзо, токтогылабаган. Кадынныҥ jарадына таштарды корумдай jууп ла ийгилеер, оттоҥ одыргылап ла ийгилеер, камдай ла бергилеер. Jетпей турган неме – тайылга jок. «А тайылга бисте бар туру ине» – дейле, Салкьш азыранты уулагын jыга баскан. Учарды колын тудуп бер деген. «Сен коркыба, уулчак. Бис сени чып-чын эмеей, а ойноп сойып jадыбыс – дейле, уулактыҥ öзöйтöн jерин бычагыла jыжа тарткан. – Öй-ий! – деп, ол бу ла тушта кыйгырын ийип калган. –\nМен бычактыҥ артты деп бодогом, мизи туру ине, мизи!» Учар кöрöр болгожьш, уулактыҥ ичинен кан сызылып чыккан: «Качак, качак! Эмди бисти база ла сабагылаар!» Эки уулчак уулакты таштайла, jÿгÿрген ле jÿгÿрген. Олор бу jерге качан да jанбас. Олор öскö улуска бала болгылаар. Ыраак-ыраак jÿргÿлеп калар.., Улус бу кача берген уÿлчактарды, азып-тозуп, аштапсуузап, бош торолоп калган кÿлÿктердн, ÿчинчи кÿнде тайгадаҥ тапкылаган. Jе чыбыктагылабаган. «Ол слердиҥ уулагаар канайтпаган да. Jÿк ле «ардында терези эмеш кезилген» – деп, Учардыҥ адазы айткан.\nУчар каjу jаратты кыйкай, Кjадынга тÿже jорлуп келди. Ак ат таказы таштарга калтылдап, суу ичерге албаданды. Така божобогон, бек эмтир деп, Учар сананып калды. Jаратта кара таш jаар кылчас этти. Бу jердиҥ улузы ол ташла сууныҥ кемин, бийигин кемjигилейтен. Jе караҥуйда ол таш кöрÿнбеди. Андый да болзо, Кадын jаан, сÿрекей кирÿ деп, Учар сезип турды.\nАлдында болзо, Учар Кадынды кöргöн jерде бодоп кööрöп чыгар эди. Солун кижиге туштаган чылап, сÿÿнип турар. Эмди оныҥ Кадын jаар кöрöр дö кÿÿнн jок. Аргазы бар болзо, ол Кадынды кöрбöскö, öскö jер jаар кöчö дö берер эди. Jе канайдар, андый арга jок.\n«Сен, Кjадын, агамды не алдыҥ, не алдыҥ? – деп, шымыранып, ол адынаҥ тÿшти.– Кайттыҥ, Кадын, кайттыҥ? Айеа болзо мели база?.. Кайдаҥ кöрöр, кайдаҥ кöрöр, jÿрÿмди оны...» – деп, адын кемеге jединип келди. Эмди ол ээр-токумын, арчымагын, мылтыгын кемеге салып алар. А ак ат дезе jединип ле алза, кече берер. Бу Кадынды ол канча кечпеген болор деп? Учар бойы? Кезикте ол нени-нени сананза, Кадынды кемел кечеле: «Ээ, кече берген турум ине» – деп, jÿк ле сезип калар.\nУчар «эмениҥ илjирмезин jайказа, сомокту эмтир. Jалбак ташты аҥдандырып ийерде, тÿлкÿÿр база сыймалбады. «Ээ, адам эмезе энем... Кечпезин дешкилеген болбайсын – деп, jылу сананды. «Кечпезин дешкилебей а. Jе олор мени билбес. Санаамды билбес...» – дейле, ке��етийин сÿрекей jÿрексип чыкты. Ол коркушту меҥдеп, чылбырды кеме бÿулайтан казыктаҥ кÿрмелей роголо, арчымагын, ээрин алды. Суудаҥ чыгара апарып салды. Узеҥи таштарга шыҥырт этти.\n«Сомокты тÿлкÿÿр jокко ачарым деп тен иженбе де. Каллистрат öнöтийин андый сомок кондырган... Jе алдырбас. Бис кеме jокко до – деп, ол ээрнн арчымактыҥ ÿстине салды. Кеjимле jапты. – Jаҥмыр jаабас. А калак, ööрмö колоҥ. Анчада куйушкан. Адам оны чололоп, бир ай отуркан. Jе кем де албайтан эди. Ээ-ртокум не-неме мында jаантайын jадатан эди. Керек дезе та кемниҥ де мылтыгы бого неделе кире jатты. Jе мылтыкты не де болзо сугар – карабин» – дейле, ол jаратка чыкты. Мылтыгын jыгылып калган jоон кызыл тыттыҥ алды jаар сугала, чöбрöдöҥ jара тартала, ÿстинеҥ jаап койды. Мынаҥ оны кем де таппас. Jе jаҥыс ла эртен ойто келеле, алып алар керек.\n«Бу мылтыгымды, ээримди таштап, бу мен канайып турган кижи? – деп, кенете токтой тÿшти. – Бу айкараҥуй ай эскиде Кадынды кечпейтен эмес беди?.. Jок,jок! Федосья... Федосьяны кöрöр керек... Чаҥкыр кöстÿ jылдызым, чолмоным. Jалакай, jобош ÿнин угар керек. Кööркий араайын кÿлÿмзиренип, мен jаар бир такып jылу йöрöр болор бо? Артык не де керек jок. Федосья. Суу тÿбинде тоозы jок тащтар муҥ öҥиле типилдеже jалтыражар. Jе бир таш ончозынаҥ jаркынду, чÿмдÿ, куулгазын кöрÿнер. Ол Федосьяныҥ кöстöри. Jÿс мыйгактыҥ ортозында бир боп-болчок чыт эткен мыйгак jÿрер – Федосья андый. Бир ÿÿр теке-jуҥма мылтыктыҥ кÿзÿртинеҥ ÿркип, кайаны кырлай тазырт эдер. Бирÿзиниҥ буттары jерге тийип-тийбей, чын ла канадтудый, учуп браадар – Федосья андый. Тÿмен jараш чрчекте бир чечек эҥ jаркынду, муҥ агашта бирÿзм эҥ коо, эҥ бийик, бир jылдыс эҥ чокту, бир мажак зҥ тирÿ, бир албаа эҥ кылгалу – Федосья андый».\nУчар ойто ээр-токумыныҥ jанына келеле, кийимин, сопогын уштып, jаҥыс ла а« ич штанду артып калды. Кийимин токумныҥ алды jаар сугуп койды.\nУчар эмди белен.\nКадынга базып келди. Сууныҥ толкузы оноҥ бийик, ол jаратта тургулаган тууларла теҥ деп билдирди. Тÿш болгон болзо, Учар сананбас та эди. Jе эмди тÿн... Тÿнде Учар Кадынды бир де катап эжинип кечкелек. «Алтайым, кудайым – деп, Учар араайын шымыранды. Тöжинде jес крезин сыймап, jылдыстары типилдеген теҥери öрö кöрди. – Уч-Сÿмерим, тöрöл суум Кадын...» – дейле, соогы jайылып, ийиндери тыртас зтти.\n«Балам, коркыба, кеч» – деп, теҥериниҥ тÿбинде Улген кудай jабызап келгендий. Ол Учардыҥ адазы ошкош, оноҥ кöргöжин, Каллистрат ошкош. Ол jалакай кÿлÿмзиренип, бажын кекигенчиледи.\nА эне-суу Кадыи... «Ээ, бала, – дейт, – Кадын, – кечпе, кечпе, тÿбекке келбе. Бил, балам, – дейт, – Кадын. – Таштарга келип моҥдонот, чарчалат. Армакчыдый öрÿлет, jазылат, иримделет, ийиктелет. – Мен бу ай эски тÿнде сеге эне эмезим, мен Суу ээзи, jалтыраган, jаман, ачап ÿй кижи. Сенеҥ бöкö, сенеҥ jараш, сенеҥ jалтанбас уулдар алгам, эркелегем. Сенеҥ болгой уулдар кучагымнаҥ айрылып болбогон. Олор эмдиjажына мениҥ. Олор менде... Олор меге тирÿ... Уле-конокторы ÿргÿлjиге jиит, мениҥ толкуларымда öрö-тöмöн .сунгулайт, суумды öткÿре кöстöри jалтырагылайт. Олорго мында jакшы, мында сÿÿнчилÿ, jе олор тÿҥей ле jер-энези jаар сурангылайт, чыгара калыырга эптÿ jарат бедрегилейт, кезекке де болзо амырагадый тÿÿнтм керексигилейт. Олорго jадын-токтоду керек, токунал амыр керек, а мен дезе суу, jаантайын кыймык, агын. Олордо менеҥ айрылар салым jок... Jе кел, jиит, кел!\nЧöрчöк jериниҥ jаражын кöргÿзерим, куулгазын кожоҥын угузарым. Балык болуп, экÿ jарыжарыс, сÿÿнерис, сÿÿжерис. Мен ару, мен суркурууш, мен чаҥкырjажыл, соок. Мен .jердеҥ jараш, мен jердеҥ куулгазын, солун.\n«Jок, мен кÿчтÿ – деп, Учар бастыра бойы jуурылып, таштаҥ ташка jеҥил алтэп келди. – Тартыжарыс, Кадын! Ээ, бу jараш эмес пе?! Ай-караҥуй тÿн, казыр Кадын, оны кечире jÿзÿп брааткан мен. А ол jаратта... ол jаратта Федосья. Мен дезе... Мен тартышка чыккан сыгын балазын корыган айу. Мен тартып 'койгон jаа. Мен толкуларды томура кечкен, ойноп, октолып брааткан бел балык».\nОл адын jединеле, ташту jараттаҥ чыгып' алды. (Таштарга ат jакшы базып болбос.) Jаратты кыйкаган орук jолго чыгала, сууны öрö болды. Бу кеме турган jердеҥ бир канча öрöлöп алар керек. Бу нениҥ учун дезе Кадын Учар ла атты jарым беристе кйре быжу апарар. Тöмöн боом бар, сууныҥ ортозында бозого таштар бар. Кызам Кадын ол тушта кижини не де эмес jаба былчып койор. Оноҥ Кадынныҥ jылым кайа jарады öрö чыгып та болбозыҥ.\n«Jок, мен кече берерим, кече берерим» – деп, шымыранат. Ак ат Кадынды кечерге браатканын сезип ийеле, бастыра бойы тыркыражат, мойножот.\nУчар Кадынды эҥ ле баштап он беш jаштуда кечире эжинген. Кечпес арга jок болгон. Олор Салкынла экÿ маргышкылаган.\n– Туку ол Кадын олjондо тожылага jеткен кижи – деп, кумакка бастыра бойы кöмÿлип калган Учар тегине ле унчуккан.\n– Jок, ол тожыла эмес, а тегенек. Сöҥÿскен ол – деп,Салкын кöҥкöрö аҥданып, ого удура унчуккан.\n–Jок, тожыла.\n– Jок, сöҥÿскен.\n– Тожыла дейдим.\nJе айса маргыжак! – деп, Салкын колын сунган. Ол кÿн Салкын та неге де ачынып, jаман кÿÿни тудуп калган болгон.\n– Маргыжак! А недеҥ?\n– Бёш jудруктаҥ!\n– Jе.\nУулчактар тура jÿгÿрген бойынча, Кадын jаар калып ийгендер. Учар Кадынныҥ jарадынаҥ ырабай, эжинип туратан, а кечип кöрбöгöн. Jаратка jедип-jетпей ле jÿргенче, тыны чын ла чыккан. Колы-будын кыймыктадып болбой барган. Толку оны уужай соголо, уур базырып ийген. Суу бойыныҥ соок ло караҥуй тереҥи jаар соро берген. Суу Учарга тÿби jок деп билдирген.\nУчардыҥ коркыганы коркуш. Кöстöриниҥ алдында кезикте кызыл-чоокыр учуктар чöйилижип, тыныжы jок кöксп эмди ле jарыла бергедий бодолгон. Энезиниҥ ачу кыйгырганы угулганчылаган. Jе бу ла тушта Салкыҥ оны чачынаҥ атпактайла, кейлÿ, jаркынду алтайга чыгара тартып келген...\nМыныҥ кийнинде Учар бойыныҥ кÿчин ченеп, jылдыҥ ла эки-ÿч катап Кадынды кечире jÿзÿп туратан. А былтыр jайыла «ÿнÿҥ сайынга jÿук кечетен. Каллистраттыҥ öлöҥ чабатан jери Кадын сууны jакалай. Одузы сууныҥ чек ле jарадында болгон. Каллистрат сегис кижи jалдап алган. Учар олорды баштап öлöҥ эткен. Федосья «казан азатан.\nJайыла килеҥ айас, баш jарылар изÿлер турган. Талтÿште ажанар тушта Учар Кадынга кийдире базып алар.\nУчар, сен токто, Учар. Мен коркып jадым. Мен сенм адама айдарым – деп, Федосья чаҥкыр кöстöрн jапылдап, jайнап турар.\nКÿнге турундый карарып калган Учар ырысту кÿлÿмзиренип ийер. Jÿрÿм jакшы, jÿрерге jакшы! Суйкк тÿдÿнде чайкалган туулар jыш-арка тонына оронгылап, мöҥкÿ тош бöрÿктери агара jалбырагылай: «Мен jараш, jок, мен бийик, jок, мен бай!» –деп мактанышкылаар. Чечектери мызылдаган тегерик айаҥдар мöтлö, jаҥы чапкан öлöҥлö jаарсыыр. Не ле неме öскöн, jаранган, öҥжиген, элкем-телкем, иженген, сакыган. Кадын дезе jажыл-чаҥкыр, кöс кылбыгар ару, чыкту серÿÿн тынышту, табыжы jымжак, токуналу. Бу Кадынныҥ jарадында бÿдÿн обоо jапаш, jапаштыҥ эжик алдында агара jалбыштал.ган суйук'ышту от. Оттыҥ jанында Федосья – кÿнле jытанган jараш кыс. Бу кыстыҥ jанында Учар, Учар да тоҥ ло öткÿре коомоҥ уул эмес.\nШерjедий узун сынду, чичкечек, jе кандый да болзо балтырлары кайыҥныҥ уры ошкош. Бу ла эмди туруп jат: таҥ бÿрÿҥкийдеҥ ала öлöҥ чапкан. Бир де арыбаган. Эмди бозом эҥирге jетире чабар – бир де арыбас. А öлöҥ чапкан улус ончозы jе ле деген эрлер, бого амыраарга келбеген, акча иштеерге келген. öлгöнчö иштегилеп jат. Чаап браадар болзо... Сегис эрдиҥ талайыжыла оныҥ талайыжы бир, тыныжы теҥ. А jолы дезе... Jолы ончолорындыйынаҥ jалбак та, ару да. Федосья кÿлÿмзиренип, оныҥ кийнинеҥ оморкодулу кöрÿп турар.\n– Учар, токто, дейдим, Учар, токто. Мен сени...\nУчар Федосьяныҥ сöстöрин укпас – Кадын jаар калып ийер. Кандый jакшы! Кадын оны кату тажыыр, кÿчтÿ силкиир, толгой согор, соок тÿби jаар тöмöн тартар, туура таштаар. Jе Учар... Ол Кадыннаҥ бöкö! Ол Кадыннаҥ коркыбай jат! Ол jиит, су-кадык! Бу ла ÿч санаа Кадынды кечире берер. Мынайып сананбазаҥ, божогоныҥ ол. А канай-канай бут-кол, курылгажын, каданып ийетен тебиске бар. Jе оныла Учар эмдиге тузалангалак.\nУчар канайып jÿспес деер? Jе кöп лö сабазында сол jаныла келтейлей jадала, сол колын агынга удура ичкери сугуп, оҥ колыла эжинип браадар. Оноҥ арый берзе, оҥ jанына jадала, сол колыла кайыктаар. Ийнедеҥ чичкере берер керек, jаадый тыыдынып, тебинип браадар керек. Чакпынду jерлерде кöксине кейди толтыра тынала, чöҥö берер. Кöстöрин ачып ийгежин, суу канча-тÿмен солоҥыланып, таштары мызылдажып, алтын балыктар куйруктары кыймыктанып, амыр тургулар. Мында тереҥде де Кадынныҥ кÿчтÿ агыны, айлана толголгоны jарт кöрÿнер, сезилер. Тымык jерлерге келгежин, Учар чалкойто jадала, кезекке тыныш та алынып алар. Оноҥ ойто ло... Мынайып ол jаратка jедер. Кöс кылбыгар мызылдаган кызу кумакка аҥданып ийеле, кöмÿлип алар. Jылынып, амырап jадар. Мынаҥ jакшы не бар! Федосья ол jаратта чоокыр сарафаны jайылып, колын jаҥып, ары-бери jÿгÿрип, нени де кыйгырып турар. Учар jÿрексиреп, тура jÿгÿрер. Колы сарбаҥдап, калып-калып: «Федосья-а! – деп, бастыра кÿчиле кыйгырар –Мен сени сÿÿп турум, Федосья!» Jе оныҥ кыйгызы öрö кöдÿрилбей, Кадынныҥ табыжына шиҥип калар. Кемчкем угуп ийетен болзо, Учар бу мындый jаан сöстöрди кыйгырбас та эди. Учар нениҥ де учун кöстöри мелтиреп келер. Кадын jаар калып ийер. Каа-jаада толку оны кöдÿре соккожын, ол jаратта сакыган Федосья кöрÿнер. Jе jаратка чыгып келер болзо, Федосья ачынып калган, сыркынду jапаштыҥ jанында отурар.\n– Федосья, сен не деп кыйгырдыҥ? – деп, Учар кулагынаҥ сууны чыгара ныкычып, уулчактардыҥ jаҥыла, jаҥыс буттап калып турар.\n– Мен? Мен сеге нени де кыйгырбадым.\n– Jок, сен нени де кыйгыргаҥ.\n– Кыйгырбагам, «ыйгырбагам...\n– А мениҥ кыйгымды уктыҥ ба? Jе не деп кыйгырдым?\n– Jок. Мен сениҥ кыйгыҥды угуп алып кайдатам – дейле, Федосья ары кöрöлö, айактарын jуна берер.\nJе бир катап кечип келгежин, одуда Каллистрат. отурган. Ол адарузыныҥ мöдин кезип, оноҥ божойло, кеме эдип, узак келбеген. (Адару ла кемени Каллистрат кемге де бÿдÿмjилебейтен.) Каллистрат Учарды. кöрöлö, чала кылчыр селбилÿ кöстöри тартылгакшып, чынга ла ачынып, кату унчуккан.\n– Öлöҥди кем jок эткилеп турган эмтиреер. Jе сениҥ мынайтканыҥды база бир кöрöр болзом... – дейле, сегис ööрмö öзöктÿ камчызын кöргÿскен. – Сенеҥ болгой уулдар...\nМыныҥ кийнинде Учар jÿк ле jаратка келип, jунунып алып турар боло берген. Быjыл эки катап кечкен. Тегине ле, кÿчин ченеп. Каллистратка кöрÿнбей кечкен.\nУчар Кадынга тÿже jортуп келди. Ак ат сууга кирбей мойножып, шоокыра берди. Jе бир чылбырлаткан кийнинде, арга jокто, ичкери болды. Сууныҥ тÿбинде jылмаар таштарга тайкыла-тайкыла эмеш барала, буттары сууныҥ тÿбине jетпей, jÿзе берди. Учар бу ла тушта суу jаар калып ийди. Сууныҥ соогын да, jылузын да сеспеди. Байла, оныҥ санаазы öскö та неде де болгон...\n«Эрjене мал сууга качан да чöҥбöс, балам, – деп, ого адазыныҥ сöстöри угулат. – Jаҥыс ла мал кööркийдиҥ кулагына суу кирбезин. Эки ле тамчы суу киргежин, божогоны ол».\nУчар чылбырды кыскарта тудала, атка чек лё jапшына jÿзÿп браатты. Сууныҥ агыны баштап атка тийип, Учарга бир эмеш jеҥил болды. Jе оноҥ кöргöжйн, мынайда jÿзерге jарабас эмтир. Чакпынду jерде кижи атка согулып айабас. Канай-канай туйгактарга учурашса... Мыныҥ учун ол чылбырды узада тудуп, атты озолодо божодып ийди. Чылбыр тыҥ тартылбазын деп, албаданып, jÿзе берди. Jе ат кижидеҥ тÿрген jÿзетен эмтир. Каа-jаада ол Учарды сÿÿртеп те браадат.\nСууда тÿн караҥуй. Jарат та, туулар да, теҥери де кöрÿнбейт. Jаҥыс ла каа-jаада толкуныҥ jалы jалтырт эдет. Кижи сананбаза, аза да берип айабас. Толкуагынды ла томура барар керек. А канай-канай толку. айландыра согуп ийди. Ол тушта тескери jÿзериҥ... Jе ат, jанып брааткан мал,качан да ол jарат jаарjÿткиир. Чылбырды ла салбас...\n«Уй база чöҥбöс – деп, адазыныҥ сöстöри угулат. – Андый тастак карынду таҥма не чöҥзин? Кадын дезе оны чик jок ыраак алып jÿре берер. Jе уй кайдаҥкайдаҥ тÿҥей ле чыгыш келер».\nОнызы чын. Бу jердиҥ улузы одор коомой jылдарда уйлар ол jаратка барып отозын деп, олорды чуктан шаайла, Кадын jаар ийде салып ийгилеер. Бирÿзи де чöҥбöс. А эҥирде олор бозуларына бойлоры jанып келгилеер.\n«Эҥ суучыл тындÿ, мен бодозом, элик – деп, адазы айдар. – Маҥтаганча келеле, Кадын jаар калыыр болзо, тен тои-торт, тÿп-тÿс кече конор. Калып «jиген jериниҥ одожынаҥ ла jаратка чыга конгон турар. Тÿргени чын ла балык».\n«А аҥ дезе деп, адазы табылу куучындап отурар. –Аҥ сууга jÿдек... Jок, jок, jе бойы болзо, кечип ле браадар. Ол кирекÿчтÿ тындуга Кадын не болзын. Айла jÿзÿжи де тÿрген. Тоҥ ыраак апардырбас та. Jе jаҥыс ла неге-неге сÿрдÿрткен болзо, сууҥы качан да кечпес. Андый бойынча, сÿрдÿртсе ле суу jаар блаажар. Сууга «киреле, тура берер. Сÿрдÿртип келген öштÿзи jаар – онызы ийт болзын, бöрÿ болзын, ол jаар мÿÿзин уулайла, тура тÿжер. Та не туратан? Соок сууга jаан болзо эки чай кайнадым тургай. Оноҥ кöрзöҥ, сууга jадып алар. А jадып алган кийнинде удабас Кадын агызып браатпай. Аҥныҥ jилиги тоҥогон. Кижиниҥ оозына jеткелекте, то,ҥо. берет ине. Бот, сууга чÿрчеде ле шак тоҥо беретен болбой... Кадынды кечип, кача ла берер керек...»\nМынызы база чын. Öткöн кышта... Кадынныҥ тожы, jаан кар да jаагажын, корум таштый, козыр болгон. Мыныҥ учун Учар jыгылбаска, чебер алтап брааткая. Оноҥ буды та кандый да кату немеге илинген. Будак эмезе тазыл болор деп бодогон, jе карды эжип ийерде, аҥныҥ мÿÿзи чыгып келген. Алты айры мÿÿс... Эди канайтпаган да турган. Кийнинде угар болзо, ол аҥды Кадын öрöртинде jаткан Боокол: деп кижиниҥ ийди сÿрÿп келген. Аҥ сууга турган ла турган, оноҥ jада берерде, Кадын агыза берген.\n«Бнр суучыл таҥма – чочко – деп, адазы кÿлÿмзнренер. – Оны сууга тен тöбöлöзöҥ дö чöҥбöс. А бастыра бойы jуу неме...»\nСууныҥ чакпынынаҥ бодозо, Учар эмди Кадынныҥ талортозы киреде. Бу кечÿ талортозына jетире эмеш токуналу. Мынаҥ ары Кадын тÿрген, чакпынду. Анчадала jаратка хоштой, кайра ташталып, суу ойдыктала иримделип, арка-сыны силкинип браадар. Ортозында каа-jаа содойышкан таштар да бар. А канай-канайып агып клееткен будак па эмезе jадык учурашса.., Jе андый болбос керек. Кижиде кудай, салым бар эмей. Учар чылбырдаҥ тудунбаза да, кече берер. Учарда кÿч эмди де бар, эмди де кöп. Jаҥыс ла коркыбас керек, маҥзаарбас керек... Ээ, чылбырды ычкынбас. Бош чылбыр малдыҥ колы-будына оролып айабас.\nЭэ, Кадын... Кече ле беретен суу... А канча катап Учар арайдаҥ калбаган... Башкыjыл бу ла ак адыла чанакту кечер деген. Кадын jаҥы турган. Тожы jалтыркай, öткÿре кöрÿнип jаткан. Не болзо ол болзын дейле, Учар ак атты камчыла öртöп, тош jаар уулап ийген. Такалу ат jыгылбас деп иженген. Jе тенек, тенек. Та неге меҥдеген. Чынын айтса, меҥдеген де эмес, адын, бойын ченеп кöрöр деген. Тош бастыра быjырап, тöмöндöй тÿже берген. Учардыҥ куйка бажы jымырап, чачы атрайып чыккан. Jаҥыс ла атты камчылап, камчылап, «но» ло «но» деп багырып брааткан. Кандый jеткер болгонын кийнинде билген. Ак ат маҥын эмеш ле астадып ийген болзо, тош ойыла берер эди. Jе учында тош чын ла ойылган. Ак ат, сыр маҥда брааткан мал, чыгара тарта берген. Jаратка чыгып келгежин, чанактыҥ кийни суу. Ат сÿрекей коркып калган турган...\nА бу ла кышта... Jылу кыш болгон.. Кадын узак тоҥбогон. Учында jалбагы ÿч ле кулаш каран арткан, оны28\nзы чек тоҥбос. Учар мыны кöрöлö, акыр бого кечирс кайыҥдар салып койзо кайдар деп сананган. Шуга бÿрлерге токтойло, оноҥ ары jаба тоҥор болор бо деген, Узундарынаҥ талдап туруп, ÿч кайыҥ jыккан. Ак атла кöксинеҥ каран-тоҥмокко jетире сÿÿртеп келген.\nБаштапкы таштаган кайыҥды Кадын тургуза ла тоштыҥ алды jаар кÿлÿреде берген. Учар экинчи кайыҥды экелип сугуп jадала, бир ле кöргöжин, бойы сууда болгон. Та тайкылган, та канайткан – билбей декалган. Jе кайыҥды ычкынбапан. Коркыганы коркушта болзо, jе албаданып, токуналу сананган. Эҥ ле баштап, кайыҥды салбас керек. Кайыҥныҥ тöзи тоштыҥ ÿстинде. Кайыҥ jокко, öрö бийиктеги тоштоҥ тудунып,. чыга берерим деп, сананыш та jок. Тыҥ тартынарга база jарабас. Ол тушта кайыҥ сууга келип тÿжер. Уур болбозын деп, тонды уштыган. Пыйманы уштыйын дейле, уштып болбогон. Бир де меҥдебей, маҥзаарбай, кайыҥнаҥ чебер тартынып, тоштыҥ кыры jаар jууктаган ла jууктаган. Ол мынайып суудаҥ чыкканча, байла, час болгон болор. Чöҥÿп брааткан кижи кыйгырар,. болуш сураар дежетен. Jок, андый эмес. Кыйгырары кижиниҥ санаазына да кирбейтен турган. Бастыра бойы тош болуп калган, айылга jетире чаап келерде,. айылда улус чын ла билинбей калган. Орынга салгылаган, он кат jабынчылаган. Каллистрат ич деп кружкага толтыра спирт экелген. Jе Учар ичпеген. Аграфена эмегенниҥ тийиҥ-кулак, уй-кöс салган чайын терлегенче ичеле, уйуктап калган. Эртезинде ойгонып келзе,. канайтпаган да турган...\nУчар чылбыр туткан колын канча ла солып, канайып та албаданза, чылбырга сÿÿртелип браадат. Jе кандый да болзо, Учар Кадыннаҥ кечип чыгар керек: ондо чыдал эмди де бар, оноҥ сууныҥ агыны сÿрекей тÿрген – jарат тоҥ ыраак эмес болор керек. «Федосьяга jедер, jедер – деп, шымыранып ийип калат. – Бастыра санааны айдар. Канчазын кинчектелер. А канайып айдар? Федосья «jок» дезе... Ол тушта канайып jÿрериҥ?.. А Шыраҥкай?.. Кööркий база jакшы бала». . Бу тушта Учар толкула кожо содос эдип чыгып келеле, Ӱсти орто келип jаткан, будактары атрайышкан jыгынды кöрÿп ийдп. Jыгын теҥерини jöргöмöштий туй шилjип, тургуза ла jеде конды. «Божогоным бу!» – Учар чылбырды божодоло, jаҥыдаҥ кей де тынып болбой,суу дööн чöҥгöнин билбей калды, Jыгынныҥ будактары оныҥ jылаҥаш сыртын сыйра сого берди. Кандый ,да тумтук будак jардына тыҥ табарды. Учарды бир эмещ сÿÿртеп апарала, сууныҥ тÿби jаар ийде. салала, омурылып сынды. Бу тушта Учардыҥ тынып алган кейи божогон. Ол колын ичкери сунала, jыгынды jоктоп, кейге чыгып келди. Jыгын будактары сарбайыжып, караҥуй jаар jÿре берди. Учардыҥ сÿÿнгени коркуш. «Ат, ат... – деп, санаазына кире конды. – Чылбыры оролгон болзо, божогоны ол. Кайран мал... Нöкöрим...» – деп аjыктанды. Jе Кадынныҥ ÿсти куру. Учар сок jаҥыскан.\n«Кайран ат... Ат учун мени канайдар? Jок, канайтпас та... Айса болзо, чыга берген?.. Ээ, ол jыгынныҥ будактары чирик болгоны... А ол jыгынды кöрбöй калган болзоҥ... Jок, jок, оны сананбас, сананбас...»\nУчардыҥ кÿчи чыгып браатты. Тÿн, маҥзаарыш, мыныҥ ÿстине анчадала jыгын оныҥ кÿчин чыгарып койгон. Колы-буды корголjындый уур, тоҥуп калгандый, бÿктелбейт. Бажы тöҥÿреп калган, ого не де угулбайт. «Jок, jок, а бу не табыш? Бу кожоҥ туру нне, кожоҥ. Кандый jараш, кандый jакшы! Энемниҥ кожоҥы... А бу тÿн эмес, jаркынду тÿш туру ине! Суу öткÿре jарып, солоҥыланып jат. Кöр, а туку... Jажыл толкудаҥ кандый кыс чыга конды. Jажыл кöстöрлÿ, jажыл jал чачту. Бастыра бойы мызылдаган, суркураган... Кыймыгыныҥ ээлгирии, jеҥилин... Бери келип jат, удура келип jат. «Jок! jок! – деп, Учар сÿрекей тыҥ кыйгырарга сананды. – Сен Федосья эмезиҥ! Шырашкай эмезиҥ! Сен керек jок, керек jок!» – деп, колын jаҥып ийерде, ого та не де тудула берди. Ол тудулган немедеҥ атпактанала, калганчы кÿчиле öрö тартынды. Кейге чыгып келди. Кейди ачаптанып тына берди. Тыны кирип, айландыра кöрди. Теҥериде тыттардыҥ сарбайышкан будажтары кöрÿнди. Ол чын ла jаратта эмтирим деп билип ийди. База эмеш jазап кöрзö, ол jараттаҥ суу jаар jыгылып калган jоон кайыҥныҥ будактарына илинип калтыр. Jе Кадын оны эмди ле агыза берер.Учар бут бажына туруп ийерде, буттары сууныҥ тÿбине jеде берди. Ол сÿрекей меҥдеп, ÿкÿс эдип jаратка чыга конды. Суудаҥ чыга конордо, чын ла уур jÿктеҥ айрылгандый, сыны jеҥиле берди. Кандый jакшы Учар сууда эмес, jерде! Тынарга кандый jайым, кыймыктанарга «андый jеҥил! Сууга кыстадып, базыртып койгон jÿрекке, кöгÿске кандый jакшы! Учар эмди öлбöс! Качан да öлбö!\nОл сууныҥ кырына чÿрчеде jадып алды. Онöҥ ады кöрÿнер болор бо деп, Кадынды база катап аjыктап ийеле, каjу jарды öрö кармактана берди. Бастыра бойы оодылып, серпилип калганын jаҥы сести. Ол тере болгон болзо, Кадынга илелип «алар эди. Анчадала будак тийген jер сыстайт. Сыйрылган jарды ачыждт. Тизези база ташка согулган ошкош. Jе бу ончозы не де эмес – Учар тирÿ, тирÿ!\nУчар Кадынды jараттай барган jолго -чыгара кармактанып келди. Ак ат мында турды. Та мынайда келижип калган, та ак ат суудаҥ чыгала, ээзин öнöтий-. ин сакып турган. Учар адына jÿгÿргенче келди. Адыныҥ мойнын сыймай тутса, ол соокко араайын тыркыражып турды. Бойыныҥ калтырап, тиштери тарсылдажып турганын Учар jаҥы сести. Ол ÿлÿш чылбырды jердеҥ сыймадап тудала, адына тÿрген ле миндй. Ак ат турган jеринеҥ ичкери калып, караҥуйла биригип калган арканыҥ öзöги дööн ÿкÿҥ этти. Тазырт эдип каларда, чöйилердиҥ кажы jанында:\n– Тур! – деген кезем кыйгы угулды. Алдындагы «араҥуйдаҥ атту зки кижи калып келди. Бирÿзи ак атты тискининеҥ каап, токтодып алды. Ак ат ÿркип, туура ташталды. Jе оны тудуп алган кижи ычкынбады. Тыркыражып турган ат там коркып, тура тÿшти. Учар'' нени де оҥдобой калды. Ол «тур!» деген кыйгы угуларда, тегин де токтоорго сананган. Бу jаратта кöп улус jок. Ончозы билиш, таныш. öскö jердеҥ «аа-jаада ла улус келер. Ол до улус бу jараттагы улустыҥ тöрöгöндöри, айылчылары болор. Улус удура туштагандарынаҥ нени ле сураар:«Кеме кажы jаратта, Кадынныҥ кеми кажы киреде?» Кандый jоруктап келгенин угарга эмезе бойы кандый бир солун айдарга айса болуш сураарга токтодор. Jе бу улус öскö: саҥ башка «ара кийимдерлÿ, мылтыктары белен – колдо. Кийин jанында таштар шалырт этти. Айдарда, курчагылап алган.\n– Тонокчылар! – деп, Учардыҥ jÿреги барт этти. – Канайдар?!.\nА канайдар да арга jок: алдында октолгон Кадын, ÿстинде jылым кайа. Jе бу туш ай-караҥуй: боомныҥ тöгöттий кара кайазы, каjу öрö кармактанган кара чиби, jаткан. Олор тÿнди там карангуйладып jат. Jолдоҥ саҥ тӧмöн койу jыраа. Аттаҥ эмди ле jылбыр эдер, jыр1 jаар сурт эдер. «Алтайым! Кудайым!» Jе бу ла кату кыл армакчы кöксин кыч ороой сокты. Кыjыр-jыҥаш кижи... кыл армакчы...\nАттаҥ тÿш! ■– деп, байагы ла кижи унчукты. Тÿшпез«де, армакчыла тÿжÿре тартып алгылады. ОнчоЛОр тÿже калыгылап, Учарды чуҥдагылап ийгиледи. Jанÿ ла ак аттыҥ чылбырын туткан кижи ээр бажында ÿрды. Оныла кожо тонокчылар тöртÿ эмтир.\n(бирÿзи Учар орто ÿкÿс эделе, оныҥ jÿзин калыҥ бöа jаап ийди. «Эмди божогон!» Jе кенете макатый бер; – тонокчылдардыҥ Учардаҥ алар немези jок. Ол аҥдайын акча jок jÿретен: кийими бÿткÿл, азыгыкы jеткил, аракы-таҥкы санаазына да кирбес кижи акча кайдатан. Ээ, а ак ат, ööрмö ÿйген, нокто, кылчыр,а бистиҥ тоноор деген буржуй кызыл-jылаҥаш деп база ла байагы кижи унчукты. Уккан ла ӱн, санаазына кирбейт.\nJо-ок, кызыл-jылаҥаш та болзо, ол биске сÿрекей jалку – деп, jоон ÿн табылу кÿҥÿреди. Бу кижи азык jок – Кадын-Бажында аҥ тудуп турган Евламий– Бис оны эмди ченеерис.\n-Сеге не керек? Jÿрÿм бе али öлÿм бе? – деп кийин j ынаҥ карган унчукты. Бу кижи – Марчаты бажыш! адаручы Савелий. Бу Савелийге öлтÿриш-тонош.Де эмес. Бандит те болгон, ак та болгон. Ого кайда д кемле де болзо тÿҥей – jаҥыс ла кан чыгарылатан\n-Слер мени коркытпагар! – деп, Учар унчукты. Оно(jакшы ÿн де чыкпады. Бойы тонокчыларга кöрö кандый jÿрек, кандый jабыс. Кызыл-jылаҥаш, бастыра бойыУуДзгы тал. Jок, jок, ичегенине суу кирген öркö. Оньг^ДИ ле мойнынаҥ кап туткулап алар. – Слер мен коркыдып болбозоор! Мен jаҥы ла Кадыннаҥ чыгып келгем! – дейле, кöкси бöктöлö берди.\nJе бис сени ойто Кадын jаар салып та ийерис. Таш - тÿк те буулап билерис – деп, Савелий макатады.Ден слерлерди дейле, Учар токтой тÿшти.\nОл сен слерлерди танып турум» – дейле, олордыҥ аттай айдып берерге сананала, jе бу jастыра болор, керекти чын ÿреп ийер деп билип ийди. Мыныҥ учун ол эмеш токунап,. – «Меге jÿрÿм керек» – деди.\n– Ии, сеге – jÿрÿм? Jÿрÿм керек болзо, Каллистраттыҥ ключтери кайда? – деп, jиит уул чичкечек ÿниле шаҥ этти. Бу – Митька. Ол адаручы Савелийдиҥуулы – шайрак Митька. Ол Митька Федосьяны jаантайын айланатан. Былтыр кÿскиде ада-энезиле кожо кудалап та jÿргÿлеген. Каллистрат jöбин бербеген. Ол Митька болгон кийнинде, керек кату. Учарды, бойыныҥ öштÿзин, бого ло...\n– Тÿлкÿÿрлери айлында. Меге ол не беретен?–деп, Учар нениҥ де учун бир де «коркыбай унчукты. – Оны Каллистраттыҥ бойынаҥ сурагар. Каллистрат, байла, айлында.\n– Акыр, эрмек кыска болзын – деп, аҥ тудаачы Евлампий корт этти. Учардыҥ тöжине курч мистÿ та нени де тийгисти. Ол, байла, бычак. – Эртен тÿн ортозында бис jедип барарыс. Сен Каллистраттыҥ паратазын ачып берериҥ. Ийттери – бууда. Jарт? Алмарлардыҥ тÿлкÿÿрлери база белен болзын. Бойыҥ ачарыҥ. Потполjыда алтын–база. Jарт? Jöп пö?!\n– Та. Та... Мен оҥдободым.\n– Аркада ÿч такып ÿкÿ эдер. Бистиҥ келгенис ол болор. Бил!\n– Мен jöп эмес. Кижи канайып...\n– Сенеҥ jöп сурап турган кижи jок – деп, карган Савелий сыра-согонозы jаарсып, Учарды кеjиринеҥ ала «ойды. – Кÿчÿк! Чÿчмек!.. Каллистраттыҥ каруулчык пйди! Ук! Сениҥ барар аргаҥ jок. Бисле jöп эмес болзоҥ, бастыра угуҥ jок калар. Адаҥ, энеҥ, сыйныҥ. Керек дезе Шыраҥкай. Ончоҥ... А акчаны бис берерис. Каллистраттаҥ «öп берерис.\n– Jок. Меге не де керек jок.\n– Андый болзо, биске jакшы. Кöптöҥ келижер... – дейле, карганак Учардыҥ кеjирин салып ийди. – А Кадынды кечерим деп, кемиҥ де мууканба. Адып койорыс.\n– Каллистратка айдар болзоҥ, тÿҥей ле jÿрÿм jÿрбезиҥ – деп, Евлампий кÿҥÿреди. – Бисти ончобысты öлтÿрип болбозоор. Эмезе – бис, эмезе – Каллистрат. Атан.\nУчарды «кыза тудуп, öртöп брааткан армакчыны чечин, jÿзин бöктöгöн бöс таҥуны алып ийдилер.\n–Айтканысты этпей кöр! – деп, Учардыҥ адын туткан кижи мылтыгын öрö кöдÿрип кезетти. Уни кыркырууш, таныш, jе кемдийи, та кемдийи.\nОнчолоры аттарына мине согуп, Кадынды öрö болдылар. Такалу туйгактар ташту jолды чедиргентиде тибиреп, боомды чÿрчеде айлана согуп, jылыйып калды.\n«Эмди ле кийнинеҥ араайын истеген кижи. Кемдер деп, jап-jарт билип алар эдим. Jок, jок, аттыртып саларыҥ. А сен олорды билбеген эмезиҥ – билдиҥ, таныдыҥ. А билеле де нени эдип ийериҥ? Олор: «Бис эмезис, тущтабааныс» – дежер. Оноҥ кемге комудаарыҥ? Jаҥ мынаҥ ыраак. Эки кÿндÿк jерде. Бу jаҥы тöзöлгöн jаҥ корып та болбос. Оныҥ бойында кÿч jок. Мында, анчадала бу jаратта, кем бöкö – ол jаҥ, ол бий, ол каан. Уу, ийттер кижини базынгылап. Кайран агам... öлтÿрерим ончозын! Эртен ле бу jолго тозуп аларым... Экÿÿчÿзин тÿҥей ле бого тоголодып койорым... Ээ, акыр, акыр, токуна, токуна – дейле, ак аттыҥ оозын jаҥы божотты. Ады да, бойы да коркыганынаҥ изип калган ошкош. – Сеге сананар керек, сананар... Сÿрекей jакшы сананар. А меҥдеер неме jок – jол ачык. Jе не болды?.. Не болды?.. Тутурттыҥ. Бу чын эмеш пе? Чын эмей а, ��ын. Бу мени канча ченеген, кандый саҥ башка тÿн болды? Тÿш jерим болор бо? Jок, jок, чын. Айдарда, ак-jарыктыҥ ÿстинде jирме бир ле jаш jÿретен салымду бÿткен турум. Мындый керекке тартырткан кийнинде, тирÿ артатаныҥ кÿч ле болбой. Эки бука сÿзÿшсе, ортозына туруп кöр. Канайдар, канайдар?..»\nУчардыҥ кöстöрине сыгын кöрÿнет. Ол су-кадык, бöкö. Бу Jÿрÿмге, бу Кÿнге, бу Алтайга сÿÿнип, кöкип, jиит ле jараш jытанган мыйгакты кийнинеҥ jедижип браадат. Jе бу ла тушта сакыбас jанынаҥ та не де бажына jырс тийет, сандарын иÿлий согот. Сыгын нениде оҥдобой, бу богобÿтпей, санаазы, кÿÿни öчпöй, айры 1 мÿÿзин чеберлеп, мыйгактаҥ артпай маҥтап ла браадат.\nJе удабас ла... удабас ла...Jаҥыс ла агаш-таштыҥ, jырааныҥ баjырт эткени угулып калар... Оноҥ не де болбогондый, айландыра тымып, токунап калар. А эмди де не де болбогондый. Тууларга ÿч толуктай ÿлгелеткен | гапчы теҥери ол ло бойы айас, ару. Jылдыстары сыр биjеде. Караҥуйдыҥ тÿбинде Кадын шуулайт. Табыжы гокуналу, амыр. Калыҥ jышта табыш та jок, кыймык j га jок. Теҥериге сайылган тыттар чаганазы jаарсып, чебер тургулайт. Jаҥыс ла бу караҥуй тымыкта та кандый да куш – байла, уйазынаҥ астыккан болбайсын, – чочыдулу чыйкылдап, учуп ла jат, учуп ла jат. Оноҥ бу ла куш чылап, jÿреги кöдÿрилип, санааларыныҥ бажына чыгып болбой, Учар браадат.\n«Ӧнöтийин тоскылаган... Аиса мен олорго учурай бергем бе? Jок, тоскылаган болор. А не тоскылаар? Ол кире улус Каллистраттаҥ не коркыган?.. Ээ, мениҥ колымла Каллистратты... Белен. Табыш jок. Бойлорынаҥ бпр де jылыйту болбос. Оноҥ – мени... Ээ, ийттердеҥ коркыган. Тöрт казыр ийт. Айуны jара согуп турган ийттерге кижи не де эмес. Анчадала Тайгыл... А меге не бÿткÿлеген? Не пженгилеер? Каллистрат, Аграфена меге туш ла улус эмес. А Федосья... Кижи кайкаар? Айса коркыдарыс дешкен бе? Шыраҥкайдаҥ бери билгилеер. Ончозын jок эдерис дешти. Адаҥ да, энеҥ де, сыйныҥ да. Олорго болуп, Каллистраттыҥ уйазын... jок, jок, олöрдыҥ санаазында эки уйаны jоголтор дешкен улус болор. А нениҥ учун? Та. Кижи кайкаар?..» – деп, Учар нени де оҥдоп болбоды.\n«А Каллистрат олорго нениҥ jаманын эткен? Каллистраттаҥ нени аларга тургулаган? Байла, ондо тоногодый та не де бар. А не бар? Аҥныҥ мÿÿзи? Чын. Мÿÿстер бар. Jирме алты мÿÿс. Оноҥ эки мÿÿсти агам ла мен туку Кара-Тайга jаар jÿреле, экелип бердибис. Байла, мÿÿстерге болгылап тургулаган. А ол мÿÿстерди кайдар?.. Мöткö болуп турган болор бо? Мöтти jаҥы кезип турган. Каллистратта мöт jок. Кöп jок... Мöт олордыҥ бойлорында толтыра. Оноҥ уурыныҥ мöдин Кадынды кечире кемеле апарып jатканчаҥ, улус кöрÿп ийер. Jаҥдарга угула берер... Каллистратта артык не •бар? Сарjузы база кöптöгöлöк. Бот, кулур бар. Сугуп алган кулур. Оны кайдар?.. Алтын дешкилейт. Каллистрат ол керегинде нени де айтпайтан. Бар болзо – бар. Jе ол оны «айдаҥ алар? Азыйда актарга кöп бергем деп туратан. Актар ого алтын берердеҥ, оны адып койбогоны jакшы. Кызылдарга база бергем д��ер. Jе кызылдарда алтын кайдаҥ келетен?.. Ээ, Учар, сен алтынныҥ барынjогын кайдарга туруҥ? Бу тÿбектеҥ канай чыгар, бот, оны шÿÿр керек. Канайып чыгар, канайып... деп, Учар jылдыстарга сиркетиген теҥериге шым-ыранып браадат. – Эҥ ле баштап, бу болгон.керекги Каллистратка айдар ба, айтпас па? Ого болужар ба, болушпас па?.. Эмди ле кача берди?.. Бот, кача берзек, jетирÿ артарыҥ. Алтай jаан, табылбай ла каларыҥ. Jок jок, улус сени коркынчак деер, качкын деер. Уйат болор. Ээ, «ача да берзеҥ, ол тонокчылар уйаҥды кырып j салар. А тонокчыларга болужып ийди? Ол тушта кижи j бойына бойы канай кöрÿп jÿретен?! Кандый jÿсле jÿреj тен?! Канай jÿретен?! Айдатан эмтирим, айдатан... А Каллистрат сениҥ нееҥ? Адаҥ ба, карындажыҥ ба? Та... jок, jок...»\nОл тушта база ла jай турган. Jажыл jай. Jер де, агаш та, таш та, теҥери де, суу да, кей де – ончозы jажыл болгон. Учар, алты jашту уулчак, Кадынныҥ тымык кожоозында балыктап jÿрген. Суу мында Кадындагызындый эмес, jылу. Ол ару сууда jиргилjинденген таштардыҥ алдын чебер сыймадап, ушта-башта карыш кире узун сöлöмдöр тудуп, олорды азырап турган кÿчÿгине апарып берерге, jаратта казып койгон ойдыкка jууп турган. Кÿнниҥ чогы сууга тийип, кöсти кылбыктырган, башты айландырган. Балыктыҥ балдарыныҥ – балбакбаштардыҥ кöби чын ла булут. Кезикте олор öдöр болзо, сууныҥ тÿби карарып, караҥуйлана берип туррган. Учар суудаҥ соксойгон кип-килеҥ ташты эбирип келзе, экчелип jаткан будак-тазылдардыҥ ортозында тилбек кызыл бöс кöрÿнген. Бу ла тушта адылта чачылган толкуныҥ ары jанынаҥ кемелÿ кижи чыгып келген. Орус кижи. Кара сагалду, килтиреген кызыл jÿстÿ. Ак чамчазы терге карарып калган. Учардыҥ коркыганы коркуш: бу та сууныҥ ээзи эмезе Алтайдыҥ ээзи.\n– Сере кöрдиҥ бе, балам? – деп, кижи кайыктажын чÿрчеге токтодып, сууныҥ шуулты öткÿре кÿчтÿ ÿниле кыйгырган. – Учына кызыл бöс буулап койгон сере.\n– Кöрдим, кöрдим! Бу jадыры!\nБайагы кижи кемезин jаратка сÿстÿре кайыктайла, талдаҥ буулап ийген.\n– Батаа, балам, jакшы бала эмтириҥ – дейле, балыкты кеме jаар jÿк арайдаҥ чыгарган. – Кöр, кандый балык. Кöстиҥ одын берерим, балам, кöстиҥ одын. Ырысту бала эмтириҥ – деп, байагы кижи коркушту сÿÿнип турган. – Мен бу балыкла не аайлу истешкем. 1 Мындый балык учун не де карам эмес. Мен оны кече эҥирде туку Айры-Ташта сереелегем. Чыдап болбогом. Канча кире иетешкем, о-о, узак, узак...\nБу кижи эмдиги Каллистрат. А балык кöлдӧ сÿрекей jаан болгон. Улустар келип, ол балыкты атка артып ийерде, бажы, куйругы jерди чийип барган. Учар бу бого jетире база кöп балыктаган, ,jе ол кирелу jаан балыкты тутпаган да, öскö дö улус тутканын кӧрбöгöн. .... \" А Каллистрат ол балыкка не суунген дезе... Бу балыкты эҥ ле баштап бу jердиҥ эҥ jаан байы, бийи,кааны – Филарет деп карган кöргöн. Ол оны баштап сууга чöҥÿп калган jыгын деп бодогон. Оноҥ jазап jарыткажын, чын ла балык: айлангыш иримде бели карарып, канаттарын араайын кыймыктадып, уйуктап jаткан. Филарет чек ле тынбай барган, балыкка кемезин jууктадып келеле, ÿч тиштÿ серезин талайып чыккан. Jе бу тушта кеме та нениҥ де учуа келтес эткен.Филарет балыкты сооро кадаган... Бот мыныҥ ла кийнинде Филарет карганак торт jÿÿлерге jеткен. Тÿни-тÿжи Кадыннаҥ айрылбас. Бедрегени – jаҥыс ла балыкÖскö балыктарды керексибес те. «Ол балык эмес, ол меге кудайдыҥ ийген ченелтези – деер. – Тош тоҥгончо öлтÿрбезем, менде jÿрÿм jок, jок – деп отурар.Jердиҥ ээзи – мен, сууныҥ ээзи – ол. Та кажыбыс jеҥбегей» – дейле, ыйлай согуп ийер. Канча бала-барказын, тöрöгöн-туганын ол балыкты бедреткен. Jе кÿскери бир тÿнде ол балык Филаретке туштаган. Серелеердиҥ кажы jанында кеме база ла келтес эткен. Филарет база ла сооро кадап калган. Ол аай-коой jок ачынып,сагалын jула тартып турала, кеме тÿрген чакпынга кире конгонын кöрбöй калган. Чакпын кемени бозого ташка оодо согуп ийген. «Ол балыкты öлтÿрген кижи мениҥ салымым алзын, jаржакстанныҥ бийи болзын» – дейле, сууга чöҥö берген. Мыны ого тос jарыдып jÿрген батрак айдып «елген. Мыныҥ кийнинде ол балыкла кöп улус истешкен, jе ол jыл оны öлтÿргилеп болбогон. Келер jылда Каллистратка учураганы ол...\nКаллистрат ол тушта Учарды учкаштырала, айлына апарган. Сакыр-пряниктÿ чай ичирген, эки аршын ак бӧстӧҥ энези ол бöстöҥ ого чамча ла штан кöктöгöн. Бот мынаҥ ла ары башталган: Учар Кадынды кечеле, Каллистрат-ээшке jедип барар. Федосьяны ойноп турганын сÿÿр. Jе чын ла сÿÿгени – ак сÿт кулун. Азыран ты кулун. Учар ол кулуннаҥ чек ле айрылбас боло бер. ген. Jчардыҥ адазы бойы да ÿч айгыр малду болгон\nJе Учар та нениҥ де учун ол сÿттий ак Кулунды сÿÿген. Ол кулун эмди минип jÿрген ак ат. Бот мынаҥ ла ары ол бир эмештеҥ jÿре-jÿре, Каллистрат-эшке ÿренип калган.\n«Каллистрат меге не jакшы эткен? – деп, Учар сананып браадат. – Адамдый азыраган. Курсагын бир карамдабаган. Федосья школго барарда, кожо ÿреткен. Бойы кандый ишти билер, нени ле иштеп билер – ончозына ÿреткен. Мыны мынайтпа, онойт деген, мынайтсаҥ – jакшы, jе онойтсоҥ оноҥ артык деген. Билинбес оору jадарымда, тожы тургалак Кадынды кечеле, туку аймакка jедип, эм экелип берген. Jакшыны кöпэткен, оны тоолоп то jетпезиҥ. А мен... Мен Каллистратка не jакшы эткем? Иштегем. Камык ижин эткем. Койын кабыргам, уйларын кабыргам, туразын тудушкам. Öлöҥин, одынын эдишкем. Тирÿ кижи, кижиге санаа-кÿÿни бар болзо, кандый ла jакшы этпей. А канча кире аҥ тудуп бердим... – дейле, ол тискинин бош салып ийгенин билбей калды. Ак ат бу тушта öлöҥгö кадала берди.\nУч jыл мынаҥ кайра сÿрекей jаан карлу кыш болгон. Учар аҥдап jÿреле, Таш-Чеден дейтен капчалда кÿртке, кар кöчкöгö туйуктадып койгон бир ÿÿр аҥга учураган. Бастыразы он алты тын болгон. Учар мыны Каллистратка келип айткан. Оноҥ олор экÿ барала, кап чалдыҥ оозында карды эки кÿнге ыраак казала, ол олорды чыгарып алган. Мыныҥ кийнинде Каллистрат аҥ тудуп турар боло берген. Бу аҥдарла кожо Каллистрат сыраҥай öскö кижи боло берген. Jиидиркеп, кöкип чыккан. Тоомjылу, чала кату, соок бÿдÿмдÿ кижи jареылдада каткырып, колын чабынып ийип турар боло берген. Кара-Тууны айландыра туй чедендеген. Учарла кожо ло чеденди тудуп, ишке арай öлгилебей калган. Учы jаар Каллистрат, карын,улус jууп, «момош» эдипийген. А башкыjыл кышкыда керек дезе аҥ тударга барыпjÿрген. Jе jажы jаандай берген кижи аҥга jедижип болбогон. Ээ, аҥ тудары jеҥил иш эмес. Ого jаҥыс ла бекбылча санаалу, сÿрекей чыдым, эрдиҥ эри, кÿлÿктиҥ кÿлÿги керек. Учар jаскары кыш аҥ чала арып, кар дезе чанага jапшынбай, чарактый эжилип келер тушта истеп чыгар. Учÿ jарышкылаган: Учар агазыла, оноҥ Салкын. Бутка кийгени – аҥ бычкагы jабынчылу чана, колго тутканы – армакчы, койнына сукканы – бир бÿдÿн курут. Артык jÿк алар арга jок. Керек дезе мылтык та алгылабайтан. Куруттаҥ öскö курсак база jарабас. Аҥныҥ jаҥы изине чыккан кийнинде, ÿчÿ ÿч башка базып ийгилеер. Бу jерди де, аҥныҥ баргадый jолын да jакшы билетен улус аҥды ээчип, кöп jер чарыптагылабас. Аҥныҥ бажын корып, отойтон, конотон jерин кöстбп баргылаар. Аҥ олорго jаан ла болзо, ÿч-тöрт кÿн чыдажар. Арга-чагы чыгала, карга jада берер. Бу тушта олор аҥды чалмадайла, тыттаҥ буулап алгылаар. Эмди аҥга öлöҥ jулуп берип, оныҥ jанына алты-jетикÿн jадар керек. Jе мынайып jадатан улус öскö – экикарган келгилеер. Уч нöкöр база öскö аҥныҥ изин кезип баргылаар.\nАҥ кижиге азырадып, бууга турала, эмеш jобожый берер. Айдарда, эмди аҥды jединерге де кем jок. Бир карган аҥды мÿÿзинеҥ jединип, озо jортор. Экинчизи база ла аҥныҥ мÿÿзинеҥ буулайла, терепчилеп алган, армакчыла аҥды кийнинеҥ тудуп, айдап келедер. Аҥды эки кижилеп jединетен неме. Кийнинде кижи тутпаза, аҥ алдындагы кижини ады-бойыла чапчып та айабас... Мынайда-мынайда аҥды Каллистратка jетирип келзе, ол кунан-тöнöн кире чар эмезе кунаjын берер...\n«Ээ, сен база ла öскö неме сананып jадыҥ – деп. Учар бойын токтотты. Ак аттыҥ тискинин ойто тыҥ тартып, jортуп ийди. – Бу тÿбектеҥ айрыларын санан, айрыларын... Каллистратка айтпаганча болбос. Jаҥыс ла Федосья учун айдарга турар эмес пе. Олор Каллистратты ожоткылап алза, Федосьяга килеер деп пе... Jаман неме де эткилеп айабас... Удурлажар керек, удурлажар. А бот канайып удурлажар? Каллистратла бис экÿ олорды канайып ийерис? Федосья бар. Мылтык адып jакшы билер. Таҥма адарда, чечени сÿрекей турбайты. Jе мында кижи адар керек. Адар ба? Атпай а. Бойыныҥ тынын корып. Ада-энезин корып, айлы-jуртын. Келетен jÿрÿмин... Бу jараттаҥ улус айдып алар керек. А кемди айдып алар? Улус болор бо? Бу тÿрмениҥ кереги ине. Оноҥ баланыҥ балазына jетире öч, öлтÿрижÿ... öрööртинде jаткан Jамануулды айдып алды?.. Угаштыруны... База кемди?.. Та болгылаар, та jок? Каллистратка олор болушкылаар ба? Улуска jакшы ла этсеҥ – jакшы, а jаман эткен болзоҥ... Каллистратта чеден jаандадарга келгилеген эки батрак бар. Олорды не айтпас?.. Jе Каллистрат бойы куучындашсын. Айса болзо jалдап та ийер... Ээ, ол jаратка барып келер арга бар болзо. Салкын нöкöримди айдып алар эдим. Ол комсомолдорын алганча келер эди. Ол тушта ол тонокчылдар ончозы jоголор, тудулар эди. Jаскам мен, jаскам. «Кел. Бисле кожо бол!» – деп, Салкын канча кире айткан. Jе кожо до болгон болзом, эмди не туза? Олор мениҥ тÿбекке тÿшкенимди тÿҥей ле билгилеер эмес. Jок, jок, не-не болзо, мен учун кем öчимди алар? Олор алар эди, олор... Айса болзо ол jараттаҥ кем-кем кечип келер? Кем де кечпес. Сок jаҥыс «емени «олор» бÿгÿн ле jоголтып койгылаар... Ыраактаҥ балыкчылар келетен болзо... Jе ол балыкчыларды «олорлор» база божоткылабас... Мындый болор деп кем бодогон? Ээ, jÿрÿм, jÿрÿм... Бастыра сурактары, тазыл-тамырлары тудуш, бир...»\nУчар кырлактыҥ ÿстине чыгара jортуп келерде, Кÿркÿрек сууныҥ табыжы угула берди. Кÿркÿрек суу – Кадынныҥ кожоозы. Тÿҥей ле jаан суу. Тÿргени, табыштузы öткÿре. Ап-апагаш агыны Кадынга ирбистий чурап барала, оны кечире бууй согуп койгон. Бу сууга кижи эжинердеҥ, кечердеҥ болгой, суу jаар колын, будын сугарга коркор. Кижини тургуза ла уужай-муужай тудала, таштарга былча улдап ийер. Кижи jанына jууктагажын, табыжына «улагы тунар, учуп брааткан толкуларын кöрÿп, бажы айланар. Ак кöбÿк болуп аҥданып, кайнап jаткан сууныҥ ÿсти быркыруун тумантып, солоҥыланып турар. Бот бу «ойу аралына оронгон, чакпыга тÿшкен казыр аҥдый аркыраган сууныҥ бийик тöстöгинде, калыҥ арканыҥ ортозында бир кичинек акталгакта Каллистраттыҥ туразы турат. Тура эки кижиниҥ сыныла теҥ jосло туй чеденделген. Jе андый да болзо, тура бастыра бойы кöрÿнип турар. Бу нениҥучун дезе, тура тöстöктиҥ чике бажында. Эмди бу турада öчöмик от кÿйет. Jайгыда олор лампа кÿйдÿргилебейтен. Бу от, байла, Учарга кÿйдÿрилген, оны сакыган темдек болор. От Учарга керек jок: ол эмди jайгы кухнядаҥ • чайлап алар, оноҥ бÿркÿниҥ алдындагы тöжöги jаар чыга берер.\nТураныҥ jанында база он кире содон айылдар, ÿкпек турачактар карарыжат. Мында бу jуукта кöчкилеп келген алтайлар jаткылап jат. Олор экидеҥ-ÿчтеҥ уйлу, тöрттöҥ-бештеҥ малду, он беш-jирмедеҥ койэчкилÿ. База бир алаканча jерге арба, картошко салгылаар. Аҥдагылаар, балыктагылаар. Арткан öйлöрдö кезиги Каллистратка болушкылаар: jер сÿргÿлеер, öлöҥ чабышкылаар, аҥныҥ чеденин тудушкылаар. Аҥныҥ бойын тудуп экелгилеер, алу тапкылаар. Jалчы, кул, батрак тударга бу jаҥда jарабас. Jе онызы мында jаан\nбуудак эмес: jаҥга jетире ыраак, бого кем де келбес, кöрбöс. А jаҥныҥ ийген бийи jастыра деп кату сöс айткажын, не де болуп айабас. Кадын суу jаан, jеткерлÿ... А канайдар – курсак jиирге керек. Каллистраттаҥ «ичинек тÿжÿм тÿҥей ле болор. Устеҥ тамар, бардаҥ jедер эмес беди.\nУчар тыттардаҥ чыгып ла келерде, чеденниҥ ары jанында ийт казыр ÿрÿп ийди. Ол Тайгыл. Ого ÿу ийт кожулып, арка-тууны силке jаҥыландырып, чеденниҥ ичиле айландыра маҥташкылай бердилер. Бу ийттер эҥир ле кирзе, кÿнÿҥ ле мынайда божодылып турар. Öскö кижи кирердеҥ болгой, чеденге jууктап та болбос. Каллистрат ийттерин jаҥыс ла бойы 'азыраар. Кезиктерде Учар азырап та ийейин дезе, болдырбас. Арга jок, айлында эмес болзо, ол ийттерди азыразын дёп, jаҥыс ла Федосьяны jакыыр. Батрактарын ийттердиҥ jанына jууктаттырбас. А Учарга ол ийттер аҥдап jÿрген туштарда jаҥыс одуда конуп турала, ÿренгилеп калган. Оноҥ олор Учарды кÿчÿк тужынаҥ бери «öргилеген ине. Учар jос паратага jеднп келгенче, ийттер ÿргÿледи.Jе оноҥ танып ийеле, кыҥзыгылап, паратаны тырмай бергиледи. Азырабайтан да болзо, jе jаантайын кöрÿп туратан кижизин ийттер тÿҥей ле санап калатан болгодый.\n– А ну, jаткыла, сволочьтор! – деген, Каллистраттыҥ ÿни угулды. Ол паратаныҥ сомокторын, илjирмелерин, туура темирлерин калырадып, узак ачты. – Jе кандый jÿрÿп келдиҥ, уул? – деп, табышту мыжлактап, таҥкызыныҥ оды караҥуйда кызарып турды. Алдында болзо Каллистрат Учардаҥ эрмек те сурабас эди. Сомокты ачала, уур алтап, туразы jаар jÿрÿп калар. Учар паратаны бойы сомоктоор.\n– Коомой jорук болды. Неге де туштабадым.\n– Мен андый болор деп бодогом – деп, Каллистрат кÿҥÿрт этти. Унинеҥ бодозо, кÿчтÿ де, кÿркет те, чойдый уур да, бек те кижи болгодый. – Эмди суу кирÿ, кирлÿ, караҥуй. Jараттаҥ кижи немени кöрÿп алатан? Мен сеге айттым ине. Чÿрче бу мöтти кезип алайын, оноҥ кемелÿ барарыс деп. Эмди бар. Чайла, уйукта. Эртен барып jадыс.\nУчар унчукпады. Экÿ тура jаар базып ийдилер. Каллистраттыҥ алтамы уур, тыныжы jаан. Оныҥ алдында jер тыыдынып ийип тургандый.\n–Уу, Учар jедип келген. Бу тÿнде кандый орой jӱрген. Мен коркор. Оспо jиирер, орыыр, орыыр – деп, узун jикпелÿ эмеген, эттÿ-канду да болзо, jеп-jеҥил jÿгÿрип келди. – Кадынды кайткан кижи тюнде кечер? Консо не болор. Бис мында алдырбас. Ээ, ойой-ой, кеме jок кечкен! Кеме jок!\n– Мен кечип ле келдим. Не де болбоды.\n– Не де болбоды... – деп, Каллистрат кату унчукты. – Сен Кадынла ойноп jадыҥ, ченежип jадыҥ. Эмди анайдар болзоҥ... Мен сеге калганчы катап айдып jадым.\n– Мен эмди качан да кечпезим. Тÿште де кечпезим.\n– Сен тöгÿндебе, уул. Ыраланба. Смотри.\n– Атты канайдатан?\n– Атты агыдып ий. Уÿрине барып кожула бербей.\n– Агыт, тӱрген агыт. Мен пирожоктор быжыргам. Тӱште мылча одыргам. Эмди де йылу болор...\nБÿркÿниҥ алды караҥуй. Кÿнчыгыш келтейинде сок jаҥыс кöзнöктöҥ тамыраган боромтык jаркын караҥуйды билдирер-билдирбес чейдемдеп jат. АJылчага сабанатан кайыҥныҥ бÿрлериле, тÿште коркушту изиген тыт jосло jытанат. Бÿркÿниҥ алды тинчÿ, кургак. Кÿркÿректиҥ табыжы тÿнниҥ тымыгында там тыҥ бодолот. Jе бу табыш мындагы jердиҥ улузына тымыкла тÿҥей. Керексип тыҥдаланган ла кижи угар. Öскö jердиҥ улузы бу табышты чаптыксынып, уйуктап болбой до турар. «Койу jыш арал эмес болзо, бу Кÿркÿректиҥ табыжы мынаҥ тыҥ болор эди» – деп, Учар та нениҥ де учун сананып jатты.\n– Jе айтканыҥ jакшы, уулым, – деп, öткÿре узак унчукпай jадала, Каллистрат öрö öҥдöйди. Ол, Учар, кичинек тужында, оны каа-jаада «уулым» эмезе «балам» дейтен. Учар кандый бир jакшы керек эдип ийгежин, айдатан: табылбай турган маска табылгажын, Каллистраттаҥ озо аҥ кöрÿп ийгежин эмезе ис таап ийгежин. Jе Учар jаандап келерде, Каллистрат оны качан да, канайтса да «уулым» дебейтен. – Ол... ол улус... Чын. Олор Савелий ле Евлампий. Экÿ кудалар. А сениҥ таныбаган кижиҥ... Ол тискиниҥди туткан кижи – Платон. Бандиттердиҥ командири ол. Мен олордыҥ келерин сакыгам. Качан бир келер керек болгон. Айткан сöстбри бар. Jе нениҥ учун бу öйдö? Мен олорды кÿскиде, бастыра jööжö jуулып калган тужында «айылдаар» деп бодогом.\n– Байла та нениҥ де учун меҥдегилеп jат – деп, Учар унчукты. Jе нениҥ учун деп, чыгара айдып болбоды. Оныҥ санаазында бандиттердиҥ меҥдеген шылтагы – Каллистрат кызын Учарга берип ийгелекте дешкен болор деген шÿÿлте. Олорды шайрак Митька тÿргедедип турган. Бу санаадаҥ оныҥ jÿзи кызара берди. Учар караҥуйды маказыранды.\n– Чын. Неге де меҥдегилеп jат. Байла, мÿÿстерге. Банданыҥ кереги уйадап турган болор. Олорды jоголтколок тушта, бисти тоноп, jип аларга тургулаган. Ээ, мÿÿстерди олор база jаан керексигилебес. Бисте бир алмар буудай, кулур бар. Ого ÿстÿгип тургулаган болор. Олор бойыныҥ ажын кыжыла jигилеп алган ине. Бандада тÿкÿ ичкертинеҥ келген ак бандиттер де бар. Олор, бу jердиҥ улузы чылап, jаҥыс ла этле чыдажып болбос. А Савелий ле Евлампийге jаҥыс ла шылтак керек. Олор мениҥ азыйдаҥ бери öштÿлерим. Бот, олор сеге не бÿткен? Сениҥ меге тÿҥей ле айдып ийериҥди олор билер ине. Сен олорло канайып та тудуш болорыҥ ба?\n– Тудуш?..\n– Акыр, акыр, ачынба. Jастыра эрмек айдып ийип калтырым. Jе, чындап та, сеге нениҥ учун айдар?.. Олор мени сенизи jокко до...\n– Олор слерди орус, мени алтай, бистиҥ ортобыста не де jок деп бодоп тургулаган – деп, Учар узак болгон кийнинде унчукты. – Олоо бойлорына тÿҥей бодогылап турган. Мени слердиҥ jалчыгар деп jат. Айдарда, меге jакшы тöлöп берзе, мен слерди садып ийерим деп бодогылап jат. Мынайда санангылап турган болор бо?\n– Та. Сананып кöрöр керек... Бир бодозом, олор меге темдек эдип тургулаган. Коркыткылап, кезеткилеп: «Сен,Каллистрат, билеҥди алганча кач. Айлы-jурттыҥда jок бол. Бис келеле, биске не керек, алып алалы. Сен мыны билбеечи бол. Оноҥ öскö – сеге öлÿм».\n– Ээ, бу база чын санаа. Слер мынайда эдерге бе?\n– Та. Сананып кöрöр керек... Сен, Учар, уйукта. Се-\nге jазап уйуктап алар керек. Оноҥ öскö сенеҥ кандый болушчы. А ÿй улуска эртен таҥда айдарыс.\n– А айтпаза кайдар?\n– Jок, Учар, айдар керек, айдар. Олор до улуе. Кандый бир эп-сÿме де таап берип айабас... Jе сен уйукта.\n–• Jок, мен уйуктап болбозым. Сананадым.\n– Jе, jе, онызы бойыҥда – дейле, Каллистрат онтоп, уур кöдÿрилди. – Таҥкым бар эмтир – деп, карманын сыймадайла, текпишти тöмöн келтегей сопогы чыкырап, тÿже берди.\nКаллистрат бу ла кече jаҥы jазап тур��п туй чаганалап алган кемезине келеле, онызына такталанып алды. Калтазын чыгарып, меҥдебей таҥкы ороды. Оныҥ санаазы, кыймыгы токуналу болды.\n«Ачынба, маҥзаарба. Сен уулчак эмезиҥ. Окпööрийле, нени де эдип болбозыҥ. Мен олордый болгон болзом, база анайда кылынып айабас эдим. Арга бар да, кÿч бар да – этпей а, этпей. Чындькк, килеш, уйат деп сöстöрди ундыыр, jоголтор. Шÿÿп кöрöр керек. Айса болзо айрылып чыккадый арга табыла берер. Канайып коруланар?.. Азыйда, jиит чагымда, ары ла тыш кача берип туратам. Бу jерди, бу öзöкти ал. Бу туткан турамды, бу jазалду кырамды ал. А мен... Öскö jер база бар. Кÿчим бар, эмеш акчам бар. Кем jок. Мен тÿҥей ле ойто оҥдоло берерим» – дейтем. Эмди барар jер jок. Jе jер табылар. Кÿркÿрек сууныҥол jаныjаар кöчö дö берерге кем jок. Jе бот кöчöр кÿч jок. Акча бар, jе ол акчала эмди немеэттирерге мÿч. Белен батрактарды jалдап болбозыҥ. Оноҥ jаҥы jурт та тöзöп алып кайдар. Советтер, 'jоктуjойулар тыҥып клеет. Учы-тÿбинде олор тегине ле айрып алардаҥ айабас. Айалганы шÿÿр болзо, андый... Эмди меге база не керек. Jатпаза да jаткан. Сок jаҥыс кыс арткан. Мынаҥ барарга jарабас, jарабас. Бого jурттаар, бого öлöр... Удурлажар, удурлажар! – деп, ол туруп чыкты. Байагы ууры jылыйып, сыны тÿзелип, ары-бери баскындай берди. – Олор тöртÿ болгон. Эртен келгежин, база улус кожуп алгылаар. Jе он кижидеҥ кöп болбос. Савелий ле Евлампийге кöп улус керек jок. Олор аш эмес, мÿÿс керексигилеп jат. Jööжö-табынтыны не де болзо ас улус ÿлешсе, артык дешкилеер... А бис дезе – экÿ. Эки батракты айдып аларыс. Олор jöпсингежин тöрт кижи. Бу мынаартында эки карганак – алту боло берерис. Улус кöп болор эди. Ончозы сыгындап jÿргÿлей берген. Сыгынныҥ мÿÿзи каткалакта дешкилеген. Олор, кече атанган улус, та качан-качан келгилеер. Неделе де болуп келгилезе –кÿÿни. А мында дезе – эртен... Ээ, «олорлор» улус мында ба деп кайып jÿрген туру ине. А Учар дезе «олорго» туштажа берген... Айдарда, алтыдаҥ кöп кижи табылбас. Ээ, Федосья... Jетÿ. Кечÿге тозуп алды... Кемеле кечкилеп келеткен тужында... Jе та качан кечер? Кайдаҥ кечер? Айса болзо «олор» бу jаратта белетенип алган улус?.. Jолго тозуул этти?.. А кажы jолло келгилеер? Айса болзо арканыҥ ортозыла бирдеҥ-экидеҥ келгилеер. Бир уунда тÿҥей ле кыра адып болбозыҥ. Оноҥ тÿн болор – караҥуй. Ого jÿк айдыҥ jаҥызы болгон болзо... Эмди чел булуттар тартылып туру. Эртенги тÿн мынаҥ караҥуй болуп айабас. Керек дезе jуттаар, jаҥмырлаар. Ол тушта коомой болор... Айдарда, бу бого чеденниҥ jанына тартыжар. Бу наратадаҥ кийдирип jадып... Ээ, олор парата jаар не келгилеер. Бу jос чеденниҥ учураган ла jеринеҥ кирип келгилеер. Малтала кажып эмезе jара чаап ийер... А малталап не ойноор. Оттоҥ тудуп ийгилеер. Канча jылга какшап калган jос чаазындый jалбырт эдер. От камылган кийнинде, бастыразы кÿйер. Божогоныс ол болор. Бого ло тозоло, ончобысты аткылап койор. Jок, jок, олор от салгылабас. Jалбыш олорды jарыдар. А оноҥ от салып, ончо немени кÿйдÿрип ийзе, «олор» мынаҥ нени тоногылаар... Канайтса jакшы, канайтса?.. Мылтыктар jеткил. Патрондор база jедер. Jаҥыс ла олор мында эмес, туку Кызыл-Кайада куйда. Учарды таҥла ол jаар ийер керек. Кайдагызын ол билер. А бойым?.. Бойым улусла куучындажар. Эҥ ле баштап, мылтык берерим деер, оноҥ ат эмезе уй. Тонокчылардыҥ мылтыгын, аттарын бойлорыгар ÿлежип аларыгар деер. Учар ла мен ÿлÿге киришпезис деер. Болгылабаза, база та нени берерим деер. Нени де карамдабас. Бойыҥ канай-кунай аjтыртып койзоҥ, ÿлÿÿҥди балдарыҥ алар деер...\n«Э-эх, Савелий, сен база jаман, jыду ла кижи! – деп, Каллистрат келтей сопогы чыкырап, туразыныҥ чаҥкыр будукту серÿÿн текпижине отурып алды. – Ачап ла кÿрÿм сен. Алтайдыҥ камык jööжöзин ичкеҥ, jигеҥ, артканын суккаҥ, саткаҥ. Туку Кыдат, Монголдоҥ бери садышкаҥ, öткÿришкеҥ – эмдиге тойбогоҥ. Актардыҥ,качкындардыҥ акча-алтынын бастыра шÿÿргеҥ – ас болуп турган. Сеге туку туйук тайгада бÿдÿн банда иштеп jат – база jетпей турган. Эмди мени ле тонойло, тойор болорыҥ. Сен качан да тойбозыҥ...»\nСавелий ле Каллистраттыҥ таадалары бу jерге кожо келгилеген. Кайда да чöл jаартында рудниктеҥ качкылап келген улус дежетен. Мыныҥ учун аалга-туйук jер бедрегендер. Тилдеҥ, jаҥдардаҥ коркып, орустаргз барбай, алтайларды jакшызынгандар. Кержактар jокту-jойу олорго кыстарын бербесте, алтайлардаҥ кижи алып алгандар. Jаан удабай ла арга-чакту боло бергендер. Байыырга мында, анчадала алтайларла билишсе, jеҥил, тÿрген. Агаш толтыра, jер jеткил, jаҥыс ла иште – сенде ончозы'болор. Алтай тилди jакшы ÿренип алгандар, нениҥ учун дезе тил билбезе, бого jуртап болбос. А алтайлар келген улуска «илеп, минип jÿрзин деп ат, саап ичсин деп уй бергендер. Керек дезе аҥдык jерлерин jажырбагандар.\nА Савелийдиҥ адазын – Прокопийди – Каллистрат кöрÿп jÿретен. Бу ла эмдиги шайрак Митька ошкош узун, бастыра бойы атрайышкан сары тÿктÿ кижи болгон. Ол Каллистраттыҥ адазы Маркел-эшке jаантайын келетен. Байрамдар болгондо, зки-ÿч кÿн коноло, jанатан. Бу ла эмдиги Савелийди ээчиткенче келетен. Каллистрат ла Савелий сыр билинбес ойында. Оноҥ Каллистраттыҥ адазы Савелийдиҥ адазын айылдаар. Каллистрат кожо барар. Экÿ, кураалаш уулдар, сÿрекей jакшы нöкöрлöр боло бергендер. Он jети jашка jеткенче кожо jÿргендер. Jе оноҥ... Та кандый да байрамда Савелийдиҥ адазы Каллистраттыҥ адазы-эшке айылдап келеле, билинбес эзирик кижи тышкары чыгала, тентирилген бойынча, адаруныҥ тöҥöжин аҥтарган. Ачуурканган адарулар оны öлтÿре чагып койгон. Эзирик кижи öрö туруп, олордоҥ качып болбогон. Каллистраттыҥ адазы дезе, бойы база эзирик кижи, мыны «öрбöгöн. Бу керектиҥ кийнинде Каллистрат ла Савелийдиҥ ортозы ыраган. Кайда-кайда тушташса, кÿн эртеде ле эки башка баргылайтан. Ол ло jылда кышкыда Каллистраттыҥ адазы аҥдап jÿреле, кар-кöчкöгö алдырткан. Улус айдыжар болзо, ол кöчкö тÿшкен капчалдыҥ бажында чананыҥ изи jаткан. Чаначы дезе карга тайагыла: «Мен – Савелий!» – деп, бичип койгон дешкилеер. Jе Каллистрат мыны бойы кöрбöгöн, оныҥ 46\nучуй бÿтпеген. Андый неме эдер деп, ÿч санаазына да кирбеген.\nОл ло jыл Каллистраттыҥ эки уйы öлгöн. Куjурчы эмеенниҥ белгезиле болзо, ол Савелийдиҥ тармазы. Jе Каллистрат бого база бÿтпеген. А келер jаскыда Каллистраттыҥ адын та кем де бажы дööн адып койгон... Бот, бу тушта Каллистрат отурып болбогон. Оныҥ санаазына Савелийдиҥ айткан сöстöри кирген: «Каллистрат, бу Кадын кечире Койонду-Оозында карган эмеенниҥ кызын кöргёҥ бö? Кööркийдиҥ jаражы тен... – дейле, Савелий уур ÿшкÿрген. Меге бойыма тыҥ jарап jат. Jаҥыс ла ада-энем jууктатпас болор. Кайлык дежер. Адазы jок. Та кандый да алтай болгон. Энези карган, оору. Jе оноҥ бойым да... Бир сананза, кандый да болзо, аргалу-чактузын албай...» Jе адазы öлгöн «ийнинде Савелий ол баланы эки такып сöстöгöн дежетен. Ол бала та нениҥ де ÿчун болбогон, Савелийди буунардыҥ бери jанында jÿрÿ дешкилеген. Каллистрат мыны угала, ол баланы öнöтийин кöрöр деген.\nКадынныҥ кажат jарадында jудрукча турачактыҥ тыштында мыйгактый jеп-jеҥил кызычак картошко отургузып jÿрген. Кайлык кызычак, jе алтай бÿдÿми эркедеп койгон: узун «ара кеjегелÿ, кара от кöстöрлÿ, jе тумчугы, кöстöриниҥ оҥкокторы – орус кижидий. Оныҥ jанында энези, карган орус эмеен: «Эмди болзо, картошко до отургузарга кÿчим jетпей барды!» – деп комудап, тизелерин сыймап отурган.\nКаллистрат ол кысты кöргöн jерде та канайда-канайда берген. Бу бастыра телекей, jÿрÿм «енете ле öскö, кенете ле jакшы боло берген. Бастыра бойы шыҥ-ҥ эделе, нени де сананбай, укпай барган. Савелийдеҥ болгой, бойын да ундып ийген. Каллистрат кÿректи колына тутканын билбей калган. Мыныҥ кийнинде ол бу огородты та ка.чан тÿгезе отургускан, та качан, канайда ойто jанган – эмдиге билбес. Санаазында туулар айлангылап, Кадын кÿндий jалтырап, кожоҥдоп турган ошкош эди.\nБот, мыныҥ кийнинде Каллистраткÿнÿҥ ле Кадынды канайда кече конгонын билбей калатан. Савелий мыны билген, керек дезе кезеткен де ошкош эди, jе Каллистрат оны кулактыҥ кырына да албаган. «Э-э, кижи.эмди ле jииттерди ай-уй деп турар. А бойы jиит тушта...»Кÿскиде той эткилеген. Савелий тойго келип jÿрген.\nСÿрекей jаан эзирик болгон эмезе эзиреечи болгон бо, jе согуш баштаарга jÿрерде, улус оны кÿлигилеп койгон. Ол кÿн Каллистрат-эштиҥ обоозы кÿйген. Улус jÿк арайдаҥ öчÿрген. Бу кемниҥ шогы болгонын Каллистрат jарт билген де болзо, jе кöргöн эмес, тушан эмес.\nКелин сÿрекей jараган. «Кунаjын уй балазак, кул кижи тöрööнзöк» деген чилеп, öскÿс öскöн, jабыс jÿрген кижиниҥ эдип ле билбези jок. Оноҥ кайлык кижи алтайлардыҥ да jаҥын, ижин билер, орустардыйын да билер. Кандый ла ишти кÿчсинбес, чыдамыр, тегин отурарын эпjоксына берер келин болгон. Улуска jалакай, айлы-jуртынаҥ öскö нени де сананбас, арылык-берилик болбоб. Та качан ортозында уйларын саап, бозуларын азырап,сÿтти сепараторго öткÿрип ийетен. Бу ла тушта курсактаҥ азала, столго тургузып ийер, чыга jÿгÿреле, мал-ажын бастыра öлöҥдöйлö, азырайла, ойто туразына кийдире jÿгÿреле, бастыра не-немени арутап ийер. «Сен эр кижи агаш-ташла уруш, аҥла бериш» – деер. Бойы тере илеер, чулук-меелей тÿÿр, тон кöктööр. Керек дезе эм öлöҥдöр дö jууп алган отурар. Анчадала мааланы кичеегенин кöргöн болзогор: jапкан, кÿбÿреткен, чöп-баргааны jулган, сугарган – кöндÿре jÿгÿрип турар. Огурчыны, помидоры ончо улустыйынаҥ озо быжар, jаан да, jакшы да болорМыныҥ учун Каллистраттыҥ мал-ажы кöптöгöн, кыра-маалазы элбеген. Кырага аш таштаза, анчадала серипле аш кезип, сноптор буулаза, Аграфенага jедер кижи jок. Кандый ла ишке чыдамыр. Мыныҥ учун Каллистратка кöп jалчылар керек jок. А öлöҥ чабар болзо... jараш, омок келин сыр-кожоҥло иштеп jÿрер. Оны «öрÿп, оныҥ jанына иштеер, иштеер кÿÿниҥ келер. Арыганыҥ билдирбес, аштаганыҥ сезилбес.\nJе бу jакшынактыра, чыт этире jазап алган jуртты таштаарга келишкен. Савелий – мында ол бурулу. Jакшы ла нöкöр, jакшы ла кижи болгон. Та канайткан, канайткан?.. Бойынаҥ он jашка jаан, jе сÿрекей бай келин алып ийген. Андый келинле кижи койдоныжардаҥ, коштой отурарга кÿч. Jе онызы Савелийге керек беди. Jööжöзи кенете ле кöптöгöн, jаҥыс сöслö «Алтай öткöн малду, албаты öткöн тöрööндÿ» боло берген. Оноҥ бир jылда Каллистратка тил jеткен: «Бу öзöктиҥ ичинде эмезе – мен, эмезе – Каллистрат!» Каллистрат арга jокто качкан. Амыр ла тыш ары качса торт. Оноҥ öскö... Jе эмди Савелий öзö-öзö, база ла jедип келди. Учинчи такып jедижип jат. Былтыр кÿскиде уулы шайрак Митькала кожо кудалагылап келген. Кудалдп та эмес: «Бу jаткан jериҥ меге jарады. Эмезе – бис, эмезе – сен! Эмезе кызыҥды бер!» – дежип, кезедÿ темдек эдип jÿргÿлеген улус ине. Каллистрат олорды тургуза ла сÿрÿп ийбеске, jÿк арайдаҥ тудунып отурган. «Кызым – кызылгадым бар, jе ол бышкалак. Бышкан тужында куучындажып кöргöйис, «кудалар», – деген. «Кудалар» jанар тушта еенекте илип койгон ööрмö ÿйген,. нокто ло кыл армакчыны уурдагылай берген. Анайда кылынбаган болзо, ол Савелий болбос эмей.\n«Тÿÿк, кижи балазын олорго бергенче! –. дейле, Каллистрат ойто ло баскындай берди. – Учарга берзе, торт эмей. Jакшы уул. Jакшы кижи. Jакшы эр болор. Jаҥыс ла чырайы öскö деердеҥ башка. Jе кижиниҥ чырайы не керекJаҥыс ла jакшы кижи болзын. А сен бойыҥ... Таадаҥ ла карган энеҥ канай jуртагылаган. Федосья да кайлык эмей. Ээ, мениҥ санаамла болотон болзо... Бу ончозы мынайда ла артып калала, бу чеденниҥ ичинде Учар ла Федосьяныҥ балдары jÿгÿрÿшкилеп jÿргÿлейтен болзо...»\nА ол Савелийлер... Сок jаҥыс кызы олорго батрак болуп турган алтай уулга качкан. Савелий одузы оныҥ учун не аайлу тилденбеди, не аайлу тоскынбады. Jииттерди кайдаҥ бедребеди. «Экилезин öлтÿрерис. Кöргöн кижи адып койзын, ол учун jаан сый берерис» – дешкилеген. Алтай jииттиҥ ада-энезин канайып кезеткилебеген. Jе jииттерди коркыдып болбогонОлор арка-туула кача-кача, туку Бийскте тöс серкпеге jеткен. Уул анда креске тÿшкен. Абыс олорды öбöгöн-эмеген эдип, кудайдыҥ алдына бириктирип койгон. Мыиыҥ кийнинде jииттер «бисти канайтсагар – анайдыгар» деп, jангылап келеле, jер тура, чадыр айыл туткулап алала, jуртагылай берген. Канайдар, кудайдыҥ jаҥынаҥ чыгар арга jок – той эткендер. Савелий одузы ол тойдо болгон, jе бир чööчöй аракы, бир тилим калаш амзабаган дешкилеер. Ол jииттер эмди jакшы ла jуртагылап jат. Jе Савелий олордыҥ айлына эмдиге бир кирбеген, балазыныҥ балдарын бир jаҥыс кöрбöгöн.\n«Ээ, Савелий, Савелий, сениле тартыжарга кем jо.к. Эмезе мен сени, эмезе сен мени. Эртен кöрÿнзеҥ ле, мен сени адып койорым. Айса болзо сен мени... Jе бистиҥ тартыжудаҥ тирÿ артарга кем jок. А бот Советтиҥ jаҥытыагып jат. Jоктулар баш кöдÿрип jат. Олор «елген кийнинде, jаҥыс ла теермендеп койор. Удурлажып та болбозыҥ. Jе эм тургуза кем jок. Аалга jер, олор бого jедип турганча-.. Ээ, Савелий, биске öштöжöр эмес, биске бирнгер керек ине... Jе сен оны оҥдобозыҥ... Бис экÿ öлгöнчö сÿзÿжип jадыс, а мылтыкту аҥчы бис экÿни кöрÿп туруп jат... Мени бир сÿÿндирген санаа: сен мениҥ jööжöмди тоноп то алзаҥ, оны тузаланып болбозыҥ. Учытÿбинде Советтер тÿҥей ле айрып алар... А бу jööжö меге не керек? Сок jаҥыс кыс арткаҥ Сениҥ jööжöҥди ол та керектеер, та jок. Кижиге барар. Та кандый кижиге барар. Кандый да бир неме сениҥ jööжöҥди тузаланар. Jазап тузаланза, jакшы туру. А каткырды, шоотты, маказыранды.Jок, jок! Бербезим! Бербезим! Мен чилеп иштезин, мен чилеп эптезин, тапсын! Мен чилеп, jиен чилеп...\nКаллнстрат: «Иш эткени – бойына jакшы этке,ни» – деп отурар. Темдектеп алза-, агаш jыккажын. Тытты jыккажын, канча ла кире уур, узак болгожын, Каллистратка карын jакшы. Бу нениҥ учун дезе, мындый агаштаҥ кöп одын чыгар. Чирик jок, чаганазы кöп, кÿйгÿр болор. Ол агашты туурап кессе, jарза, кулаштаза, канча ла кире узак болзын – мында jаман jок, одын кöп болор. Эмезе эдип алган обооны тарткажын, канча ла кире кöп чанак болзын. Каллистрат ол öлöҥди тÿни-тÿжи тартар. Ээ, а бу чеден канча ла кире узак тудулзьш – чеден узун болор. Узун чеденге кöп jер кирер, аҥныҥ одоры кöп болор. Анчадала сумалдарла алмар jаар аш тажыыры, потполjыга картошко тажыыры. Мындый иштер неделе кире божобойтон до болзо кем.jок. А мÿÿс, мöт кезери... Оны кижи иш деп айдар ба?.. Jыргал, сÿÿнчи дебей. Керек дезе сойорго турган согумыҥ узакка удурлашсын. Андый согумнаҥ кöп эт чыгар, семис болор. Койлор канча ла кире узак кайчылалзын, айдарда, сениҥ койлорыҥ кöп, кайчылап алатан тÿгиҥ кöп. Канча ла кире ыраак, узак аҥда – jанып келеле, тапканыҥды тоолозоҥ, анча кире кöп болор. Ээ, кармакка илинген балыкты чыгара тартарын кнжи кÿчсинер бе?.. «Малыҥ кöп бол, кыраҥ элбек бол, ижиҥ тÿгенбес бол!» – бу Каллистраттыҥ эҥ jылу, эҥ бийик сöстöри.\nКаллистрат чеденниҥ ичин бир эбирип келди. Чеденди не де болзо jарык тÿште jазап кöрÿп, когузап калган кадуларын тыҥыда кадап койор деп шÿÿди. Чеденниҥ ичи-тыштындагы баргаа, чалкан, уактарды база чаап койор керек. Алмарлар бек, чыдым. Эжик-сомогын токпоктозоҥ до – болбозыҥ. Анчадала мÿÿс кургаткан алмар, аш, буудай, кулур урган алмар. Jаҥыс ла терелер ле тÿк суккан алмардыҥ эжиги шалтырап калган.\nJе терелерди тонокчылдар кайтсын. Айуныҥ ÿч терези бар оны керексигилеердеҥ башка. А алуны кижи, бар болзо, алмарга не сугатан. Оны бектеерге турада да jер табылар. Сарjу кичеейтен тошту jер турачакка база jеҥил кирип болбозыҥ. А погреб... погребте эмди картошко ло капусталу бочкодоҥ öскö не де jок... Ээ, беги бек, а от тудуп ийгежин... Анчадала уйлар туратан таскак, аттардыҥ дворы, койлордыҥ чедендери. Учар олордыҥ öтöгин арчыйла, салкынга кургап турзын деп, эжиктерин öнöтийин кайра ачып койгон... Ээ, узанатан мастерской! Анда не jок деер!\n«Бу ончозы эртен ле jок калар!.Jок, jок, бого кижи канай бÿдер?!. Бу тöгÿн, тöгÿн! Мынаҥ кижи канайып айрылар! Мында мениҥ бастыра jÿрÿмим, ижим, санаам. Бу не аайлу кöп иш болгон! А аҥдарым... аадаруларым!-. Jе бу ла турган турам... «Jаҥыс ла кажаазын улуска jалдап чаптыргам, а артканын бойым эткем. Бу алмарларды, бу кажаан-чедендерди – ончозын бойым чапкам. Jаандап келеле, Учар чабышкан...»\nТура алты кып. Кажы ла кыбы, абралу айланып ийгедий, телкем. Тура тыттардыҥ кызыл öзöгинеҥ чабылган, тудулганы jаан удабаган, салынган агажы карарар да, боророр до jетпеген – сарызымак-кызыл бойы. Тура тöзи-бажы билдирбес этире бир тÿҥей чаап койгон агаштардаҥ салынган. Уйелерин, толуктарын кöрöр болзогор, тÿп-тÿс, бÿркÿзи седеҥ, jеҥил кöрÿнер. Бÿркÿ чирибезин деп, эки кат тыт jосло jабылган. Он эки кöзнöктöри бир тÿҥей, ончолоры чÿм-чололорлу. Оны сÿрекей ус кижи.эткен. Каллистрат кажы ла кöзнöктиҥ чолозы учун тöрöйтöн бир jоон койдоҥ тöлöгöн. Тураны ыраактаҥ кöрзöгöр, мыкынданып алала, турган омок jиитке тÿҥей. Бу jиит эмди ле сÿÿнчилÿ кожоҥJ доп ийеле, ьгрызын бадырбай, биjелеп ийгедий.\nТураныҥ jылузы база сÿрекей. Кыштыҥ кандый да соок кÿндеринде эртен-эҥир ле от салза – болор. Бу нениҥ учун дезе jалдап алган батрактарды Каллистрат баштап турага jеҥес салдыртпай чаптырган. Мазыjнги кичинек ле келишпей турза, катап чаптыртатан. Оноҥ jеҥеске саларда, кажы ла тоормоштыҥ алдына бир сумалдаҥ jеҥес тыктаган. Тураныҥ полын мöштöҥ jарган. Эки кат мöш плаха. Будыбаган. Мöштöҥ jайган пол jылу болор. Андый полдыҥ ÿстине jылаҥаш ла конун каларыҥ.\n«Бу не аайлу иш, не аайлу иш! – деп, Каллистрат баскындап турды. – Jаҥыс ла аҥныҥ чеденин сананып ийзе. Jе ол чеденниҥ кезигин jалдап туттурткан болойын. А jÿс алты тöҥöш адару! Кажы ла тöҥöшти бойым эткем. Керек дезе ого jарагадый мöштöрди бойым jыккам, плахага бойым jаргам.-. Иштенген ле иштенген. Кажы ла кÿн иш эдилбегенче болбогон. Канайканайып нш эднлбей, калас öткöн кÿн– ол кÿн jÿрÿм jÿрÿлбеген деп бодолотон. Jок, jок, андый да кÿндер иш эдерге öткÿрилген эмей. Эмеш те болзо амырап, тыныш алынып аларга...»\nЧындап та, Каллистраттыҥ иш этпеген кÿндери ас болор. Бу бого келеле, ол тура, хозяйстволо кожо амыраар кÿндер де, кандый байрамдар да – ончозы ундылганПост тудатаны санаага кирбейтен. Иштебеген тоолу кÿндер – олор jут-jулакай болгон ло шуурган-jоткон тÿшкен ле кÿндер. Jе андый да кÿндердиҥ кöп сабазында Каллистрат айлында нени-нени узанып эмезе öдÿк кöктöп отуратан эмей. Jаҥыс ла каа-jаада аракыдаза иштебейтен. Jе оноҥ оҥдолып алган кийнинде, Каллистрат бир кÿнге эки кÿнниҥ ижин эдерге албаданатан. Аракыдаган кÿндери Каллистраттыҥ база ас. Jе мöттöҥ эткен сыра айлында jаантайын туратан. Кажы ла кирген кижини Аграфена качан да куру чыгарбас. Jаан сускуга сыра урала, jанар бажында бир бÿдÿн калаш па эмезе тÿÿсте варенье бе, айса мöт пö сугуп берер. Мыныҥ учун öрö-тöмöн öткöн улус га тегин болбос: неге-неге болужып ла ийген тургулаар. Агаштаҥ кöдÿришкилеер, jакшы кÿÿни туткажын, бир-эки тоормошты jандап та бергилер. Кезиктерде кандый бир кижи бош болзо, бойы ла базып келеле, оныҥ ижинеҥ эдижип jадар. А айбылаган кийнинде... Айбылаза, бойлоры кандый да иш эдип jаткан болзо, онызын таштайла, келип болушкылаар. А табылган алу-албаазын, камду-чокондойын öскö кижиге берери олордыҥ санаазына да кирбес.\nJе болушканы учун Каллистрат база тегин болбос. Каллистраттаҥ болуш кöп: мылтыктарды кем бургулдаар, эжикти, раманы, орынды, отургушты кем эдер? А бычак, малта, каду?.. Чöйгöн-казаныҥ ойыла берди? Jаҥыдаҥ кÿп, сокы, сокыбала керек боло берди?.. Jаҥыс сöслö айткажын, алтайлардыҥ кирее де курчыдып билбези бар эмей. А канайда этсе jакшы, эптÿ болор деп айдып беретен тöэööндÿ jöп кайда?.. Торо jаста келип, арбаҥ, картошкоҥ божой берди – кемнеҥ сураарыҥ? Малыҥныҥ öлöҥи тÿгенди?..\nКара-Тууныҥ сойогынаҥ кулайып, тырмактыҥ каразынча ай чыгып келди. Jер бозорып, jарыырга jÿрÿ. Адып келеткен таҥдактаҥ тектирдеш агаштар атрайыжа илелене берди. Чаҥкыр чейдем тÿдÿскек öзöккö jабызай тÿштиКаллистраттыҥ туразы бийик чедендÿ де болзо, jе мынаҥ ончо неме кöрÿнип турар. А кöрöр, аjыктаар неме мында толтыра. Канча ла кире кöрзö, кос талбас, кÿÿн сообос. Бу Кадынды туура чыккан öзöк. Чöрчöк jериндегндий öзöк. Jердиҥ ÿстинде jети jараш бар дежетен, оныҥ бир jаражы, байла, бу öзöк болор. Канайып ла ачынган-кородогон, санааркаган болзоҥ, бу мындый jарашты кöрöлö, jÿрегиҥ сÿÿнип, jабызап калар. Бу мындый jердиҥ ÿстине jÿрер, jÿрер кÿуниҥ келер. Теҥери öрö текпиштеле jÿткÿген туулар jайа салган элбек эдегинеҥ ала ак мöҥкÿ байактарына чыгара канча jÿзÿн агаштарга бÿркеткен: тыт, кайыҥ, мöш, jойгон, чиби, аспак, jодро, эргиш, бел'еА канча jÿзÿн jыраа, кызылгат, уйгат, jыjыргана, ийттаҥдалай – jе не jок деер. Ончозын тоолоп то jетпезиҥ. Jердиҥ ÿсти бастыра тийиҥгат, кайыҥат, jиилек, кайалар бастыра тожыла... Кажы ла öзÿм чечектеп, седеркеп, кÿн-энеге удура чöйилип, коштойындагызынаҥ бийиктеерге, jайылып кöп jер аларга умзанган. Мыныҥ учун кажызы ла бийик, коо, байбак. öлöҥ мында jыраа кире, jыраа мында агаш кире, агаштар мында-.. Jаҥыс ла бого jат, тузалан, эпте, не-неме неге керектÿ – бил, эт.\nÖзöкти чике ортозыла эрей согуп, койу аралына ороонып, Кÿркÿрек аркыраган, моҥдолгон, сыгырган, сыктаган учуртып браадат. «Ээ, Кÿркÿрек, сени комуттаар öй келип айабас. Канча теермен айландырарыҥ, сенеҥ де туза болор» – деп, Каллистрат паратадаҥ тышкары чыкты. Паратаны сомоктобой, артырып койды. Таҥ jарып келеткен, бу киреде кем келет эмеш деп сананды.\nЧеденге коштой табышту мыжылдагылап, балбайабалбайа бир тÿҥей jеерен-чоокыр уйлар jаткылады. Ончолоры Каллистрат jаар кöргиледи. Карыйла, мÿÿстери кайчыйыжып калган карган уй ыҥыранала, туруп чыктыКаллистрат он алты jоон уй, он бир чар, он эки бозу тоолоп алды. Айдарда ончо. Каллистраттыҥ уйлары мынаҥ кöп болгон, jе калганчы jылдарда аҥдар кöптöй берерде, уйларды астадып ийген. Шылтагы – öлöҥ. Öлöҥ эдерге кÿч. Jе андый да болзо бу сÿрекей сÿттÿ уйлар. Кажызынаҥ ла бир саагажын, бÿдÿн кöнöктöҥ чыгар. Уч jаан чочко база мында jаттылар. Бирÿзи балдарлу. Сегис балазы ончо эмтир. Чочколорды Каллистрат чын астаткан. Jимекейи коркуш. Бу быларды jаҥыс ла кышкыда пелмен эткежин, башка зт болзын деп тудуп турган. Аҥдап jÿргежин, оныҥ jуузын азыктанарга jакшы. Аҥчыларга ÿлеп турганча ла божоп калар.\n«Акыр, эмди бу мал-ашты канайдар? – деп, Каллистрат тура калды. – Тонокчылдар айдай берер эмес пе? Айса бир канчазын бого ло божоткылап койор. Анчадала аттарымды. Тен маказырап айдагылаар. Блаашкылап айабас. Кандый мал jок деер: комутчы бöкöзи де бар, jорго jеҥили де бар. Jажырар керек, jажырар. Эмезе чеденге сугуп алды? Jок, jок, jажырар. Туку Мöштÿ Айрыныҥ jыш-аралына сугуп койзо, оны кем табар. Ээ, а уйларды саар керек. Бозулары эмбей турган. Аграфенаны кожо ийип ийди? Jок, jок. Ол мында болзын. Бу Куjурчы эмеенди айбылаар... А чочколор мында болгой. Бÿгÿн балдарыныҥ ÿч кирезин сойып койор керек. Келип jаткан «айылчыларды» неле уткыырга?.. Кас, такаа мында ла арткай... Ээ, а аҥдарды канайдар? Олорды jажырып болбозыҥ. Чыгарып ийди? А канайканай «олор» келбеди? Эмезе бис jеҥнп ийдибис? Ол тушта ойто канай jуур? Чыгарбады? Ол тушта «олорго» база бир jем. Апарала, аҥдарына кожуп алгылаар. А мÿÿстерди канайдар? Кажыга сугар? Мÿÿстерди jажырар. Оноҥ узанатан мастерской. Анда кандый инструмент jок. Оны база сугар. Киш, камдуны база ырадар. Акчаны jажырар – деп, Каллистрат та нениҥ Де учун Кÿркÿрек суу jаар болды. Сууныҥ jарадында серÿÿн, тынарга jеҥил, сананарга jакшы.\nУчар бÿркÿниҥ алдында тöжöгинде канча ла аҥданган. Канайдар деген сурак тилинеҥ тÿшпей, меезинеҥ айрылбай, узак jатканJе оноҥ кенете ле... Ээ, Учар эмди бу тинчÿ бÿркÿниҥ алдында эмес. Учар чайакта öлöҥниҥ ÿстинде. Кöстöрин jумала, чалкойто jадып алган. Коштойында Федосья. Чанак оломо, тужулары чыкырап, карга jеҥил ле jымжак jылбырап, барып ла jат, барып ла jат. Какталып калган кату карга такалу туйгактар бир кеминде табышту чыкырагылайт, каа-jаада ат бышкырат. Эки-jаҥыс ÿн куш чыйкылдайт.\nУчар кабайда ошкош. Чайкалып ла jат, jайканып ла jат, чайкалып ла jат, jайканып ла jат. Айландыра соок, jе ол jÿзин кышкы кÿнниҥ моко чокторына тöгöп алган – jылу, jакшы. Ол эмдижöстöрин ачып ийзе, кÿнниҥ jаркынду чогы «кÿп» урулар. Оноҥ тÿбине jетире кöрÿнген шил айас теҥери турар. Айландыра кар, кар. Агаштар бастыра кар, бу кардаҥ улам олор там бийик, там байбак, коо ло jеҥил кöрÿнер. Тöҥöштöрдиҥ ÿстинде кар бугул .кире бар, а jыгынныҥ ÿстиндеги карды бир обоо до дезе jастыра болбос. Кайда да, бир де кыймык jок. Jаҥыс ла чанак jайканып, барып jат, jаҥыс ла туйгактар кöнÿ чыкырап jат. Кезикте шык ла эткен кара чибилер, мöштöр тууралап арткылайт, кезикте кÿн алдында мызылдаган jаркынду актар jаткылайт. Учар ла Федосья баштапкы чанакта. Коштой. Бирÿзи де унчукпайт. Кажызыныҥ ла санаазы бойындыйАйса болзо санаалары jаҥыс. Мынайда узак, узак барып jаткылаар. Учарга мынаҥ артык не де керек jок jанында Федосья. Бу jол качан да божобойтон до болзо – кем jок. Боожо бош jадар. Jаан карда аттар jолдоҥ бурызаҥ да чыкпас.\nБу мындый кÿндер былтыргы кышта болгон. Öткöн кышта Каллистрат та кижи таппаган, та jаҥдардаҥ коркыган, jе батрак jалдап албаган. Учар ла Федосья кыжыла öлöҥ тарткылаган. Экÿ экидеҥ тöрт чанакту. Тöрт чанак öлöҥ уйларга, койлорго, эчкилерге, аҥдарга, оноҥ аттарга ÿч кÿнге jедетен. Учар бу ÿчинчи кÿнди сÿрекей сакыйтан. Таҥла турала, ажанада, кажаандардыҥ öтöгин арчып турганча, кÿн кöзи jылый берер. Бу тушта Учар тöрт атты чанактап ийер. Оноҥ бу ла тушта Федосья уйларын саайла, айак-казанды башкарала, туразын jунуп, арутайла, тышкары чыгып келер. Учар ла чылап, öлöҥгö баратканына сÿÿнип турганы кÿлÿмзиренип койгон jÿзинеҥ билдирип турар. Кажы ла öлöҥгö баргажын, кандый бир кийимин öскöлöндире солып ийген турар. Кезикте алтай кураан тонын, тÿлкÿ бычкак бöрÿгин, бычкак öдÿгин де кийип алза кÿÿни. Теҥериде кÿн, бу кÿнге jÿстерин тöгöп алган туулар, Федосья ла чылап кÿлÿмзиренгилеп тургулаар. Федосьяны кöрöлö, аттар да омокшырагылай бергилеер.\nЭэ, кезиктерде олордыҥ öлöҥгö бараткылаганын кöргöн болзогорНе де аайы jок каткы, чыҥырыштаҥ тымык арка-туулар jаҥыланыжып тургулаар. Чанактыҥ ÿстине анаар ла тудушкылаар, тытпакташкылаар. Кем-кемизи чанактаҥ аҥтарылар, оноҥ кийнинеҥ сÿрÿжер. Чанактагызы ого jеттиртпеске адын камчылаар, аҥтарылган кижини кинчектеер. Бöрÿк, меелейлерин jол jаар ташташкылаар. Обоого кара сууга тÿжÿп калган jеткилеер. Учар обоого туруп алар, Федосья – чанакта. Учар jалбайа кадып калган узун öлöҥди айрууштап, Федосьяга таштаар ла таштаар: «Ме, сеге лепешка! Ме, сеге блины!» Учарга кере тÿжине де таштаза кем jок – jанында Фед��сья. Федосья чанактыҥ ÿстинде эптÿ jеҥил кыймыктанып, öлöҥди jайа салып турар. Чанакка öлöҥ саларга база jаан ÿредÿ керек. Сыраҥай jалбак здерге база jарабас, бийик эдерге база. Эмеш ле кыйа, jайа салып койгон чанак бу мындый jаан карлу, канча бурулчыктарлу, келтеҥдерлÿ, кезем тÿжÿт-чыгыттарлу jолло öдÿп болбос. А барадып чанак аҥтарылар болзо, оны ойто саларынаҥ кÿч ле jаман иш jок. Jе Федосьяныҥ салган öлöҥи качан да jайыдбас... Бот олор чанакты салып, бастырыкты сÿрекей тыҥ тартып, .буулап алгылаар. Оноҥ кÿн jаан болзо, саҥыттагылаар эмезе от одырып, jылынгылап, Федосьяныҥ экелген кандый бир курсагын jигилеер. Jе jаан удаöай,\" jанар керек. Айылда нш кöп: канча малды азыраар керек... Байагы таштап ийген бöрÿк, меелейлерин ойто тергилеп келеткилеер. Олордыҥ jолын кааjаада койон кечер эмезе jыраалардыҥ ортозы jаар элес эдип, элик кире берер. Мынайып ла кÿнниҥ öткöни билдирбей калар. Ээ, кÿнниҥ эмес, а бÿткÿл кыштыҥ öткöни билдирбей калган. Бу нениҥ учун дезе – jанында Федосья. Ээ, кööркийди окшогон кижи... Jе тидинип болбос. Агалу-сыйындудый öскилеп калган... Школдоҥ, Кадын олjонноҥ jангылап клееткилеер. Jолой ойнойтон ÿч }ер бар: jергелешкен чибилерге айыл тудуп ойногылаар, тöö ошкош ташжа минеле, «jарышкылаар», айылга jетпей jÿрÿп, ак той балкаш jаратка ичеген каскылаар. Мынайып турганча, кÿн ажа бергенин, айылдагы улустаҥ арбыш jийтенин jаҥы сескплеер...\n«Эмди кижи кышты база такып та кöрöр, та jок? – деп, Учар база ла аҥданды. – А удабас öлоҥ чабарыс... Ойто ло Кадынныҥ jарады... jапаш... Оду... Федосья... Ээ, Учар, кудай сеге jирме бир ле jаш берген туру. Салымыҥ андый болгон туру... Jок, jок, – дейле, ол öҥдöйип келди. – «Олорды» тöгÿндеер. Эжикти мен олорго ачып берерим. «Олор» бери кирип келгилеер. Бого ло кыра аткылап койор. Jе кезиктери киргилебес. Кайдалык. Киргилебегени корколо, бойлоры качкылаар... А боиым?.. А мен?.. Мени ого ло катай.-. Jок, jок, не де болзо – jок! Мени атпайтан болзын. А канай таныыр?.. Ак чамча кийип алды? Ол тушта мен кöрÿнип турарым. Ак чамчаны не кийгеҥ дешкиледи? Jок, сеспес болор бо?.. Ээ, jеткерлÿ, jеткерлÿ... Аткан кийнинде бир-бир ок тÿҥей ле тийер... Мени öнöтийин адар да кижи чыгып айабас. Jе мен улуска не jаман эткем? Кайдаҥ кöрöр, кайдаҥ? Адары чыгып та айабас... Шак бу мÿÿстер суккан алмардыҥ эжигине экелип алды. Бу мынаҥ, jирме кулаш jердеҥ, кижи кижина jазар ба? А ак чамчалу кижнни jап-1jарт таныыр. А мен эжикти ачып бердим?.. Олор киргилей берзе, ойто сомоктоп ийди? Бу тушта ончолорын тудуп аларга кем jок. Керек болзо, ого ло öрФöп койор. Jок, олор тенек эмес. Озо мени кир дешкилеер. Ээ, а мен кире конгон бойынча, эжикти jаап ийдим?.. Бу ла тушта тозуп алган улус «кÿп-кÿп»! А мен – алмарда. Ээ, ол алмарга мылтык салып койды. Устинеҥ адыжатан jыртык эдип салды?.. Бу мынайтса, сÿреен jараар эмес пе?.. Ээ, Учар, эп-арганы таап ийген болдыҥ?.. Мында кандый jастыра болор?.. Санан, санан –дейле, Учар узак jатты. Канайып ла шÿÿзе, jастыра jок ошкош. А бу санааны Каллистратка айдар ба?.. Чындап, ол меге балазын берер бе? Ол бербейин деп сананза, ого «jок» деп айдарга jеҥил. «Слер экилегер мениҥ балдарым – деер. – Агалу-сыйынду. Андый улус алышпайтан». Бого удура нени айдарыҥ, канайып ачынарыҥ?.. Каллистратка айтпады?.. «Олорлор» jеткилеп келди? Удура адышты? «Олор» коп, бис ас. «Олор» jеҥнп ийер. Ол тушта... Менде тÿҥей ле jÿрÿм jок. А Федосьяны... узун Митька... jок, jок! Айдар! Каллистрат тÿҥей адам. Аграфена энеме тÿҥей. Öлöйин...»\nТаҥ jаҥы ла jарып келетти.\nКаллистрат Кÿркÿректиҥ jарадынаҥ чыгала, белин jÿктенип, айлы jаар базып ийди. Ол кезик тÿндерде мынайда узак базып jÿретен. А нениҥ учун базатан дезе, уйку jок. Уйку санаалардаҥ jок. Тегине ле санаалардаҥ улам уйку jок. Темдектезе, турага сенек керек дегён санаа. Тÿнде сананып jадар: ол сенекти канайда тудар? Тулку агашла тутса jакшы ба айса jосло бо? Тулку агашла болзо, сенек бек, чынык, тозындалбас болор. Jе тулку агашла тударга кÿч, узак. Бу нениҥ учун дезе, тутса jаращ этире чабар керек, jик jок этире мастаар керек. Ол агашты барып jыгар. Сенекке jарагадый коо, чала чичке агаштар кайда бар? Тÿжÿре тартарга тоҥ каjу эмес болзын, оноҥ чанакла тартарга эптÿ, jуук болзын. Ээ, агаш jыккан кийнинде, кижи айбылаар керек. Jаҥыскан колло агаш jыгып бош jалкыган. Кöп лö болзо, он беш-он jети агаш jыгарыҥ. Эҥирде чын ла öлгöн-талган jанарыҥ. Эки кижи болзо, кирееле jыгар, одус кире агашты jыгала, канча кире узун агаш керек – туурайла, будап ийер. Тоҥ ло тыҥ арыбазыҥ. А бот кемди айбылаар? Ого нени берер?.. А jосло тутты? Jосты jарар керек. Бу сÿрекей кÿч иш. Jе jарып алган кийнинде, тударга jеҥил. Jостоҥ туткан сенекти кöрöргö эптÿ. Чындап, ол сенектиҥ jааны кажы кире болор? Кöзнöк, эжигин кайдаҥ чыгарар? Канайтса артык?.. Ээ, jос тÿҥей ле керек болотон туру ине! Бÿркÿзин артык неле jабарга! Jоо, jоо, шак ол бÿркÿ. Бÿркежи де кÿч эмес, а бот ол jосторго суу агатан jолдор ырары! О.ноҥ кÿч иш бар эмеш пе?! Стругыҥ jеҥил кöнÿ барып ла jадала, кенете «jырс!» – будакка келип согулар... Бастыра бойыҥ, мееҥе jетире тоҥдоло, силкиле берериҥ... Бот, мынайда сананып jадала, уйку jоголор. Каллистрат тышкары чыгар. Чеденди тыштынаҥ айланар, тöстöк öрö болор, Кÿркÿрекке барар... Мынайда базарын сÿрекей сÿÿр: туулар тым, амыр тургулаар, кижиге токунал, амыр бергилеер. Сын jеҥилер, серÿÿн болор. Анчадала jай болзо.\nОо, jай! Jайым öй! Канча кире сакыган! Тÿнде уйуктап jадарда кычырган, эртен тура туруп келеле, келди бе, jууктады ба, jытанат па, билдирет пе деп аjыктаган. Öлöҥ jедер бе деп, мал-аш кыштаҥ табыш jок чыгар ба деп баш буурайганча санааркап туруп сакыган! Эх, «олорлор» эмес болзо!\n– Бу мындый jараш, бай öзöк кемниҥ?\n– Каллистраттыҥ.\n– Бу тöстöКтö теҥкейген алты кып тура-öргö, айландыра чеден-шибее кемдийи болбогой?\n– Каллистраттыҥ эмей а.\n– Туку тыттардыҥ ортозында айры мÿÿстери сарбайышкан, тоҥкоҥдууш кийни агарышкан аҥдар кемниҥ? А бу jолдыҥ эки jанында jаткылаган уйлар кемниҥ? Тöҥниҥ ÿстинде бышкыргылап, каjырада отогылап, киштежип ÿн алышкан аттар кемниҥ?\n– Олор ончозы Каллистрат деп jокту кижиниҥ.\n– Ол аттардыҥ ары jанында чыт ла эткен чедендÿ, койу jажыл кыраны та кем ээлеген болбогой?\n– Каллистрат деп кижидеҥ öскö кем болор деп.\n– Ол кыраныҥ кырында агарган кулаш та кемниҥ?\n– База ла Каллистраттыҥ. Ол оны кыш тÿшкежин, чанакла тартып алар.\n– А бу алтайлардыҥ турачактарыныҥ ортозында бир ÿкпейген неме не атазы боло берди?\n– Ол база Каллистраттыҥ. Каллистрат – сÿмелÿ таҥма. Эмди батрак тударга jарабас. Каллистрат дезе олорды алтайларла кожо jаттыргызып койор. «Бу не улус?» – деп, jаҥдар келип сураза: «Мен олорды кайдаҥ кöрöтöм» – деер...\n– Ээ, Каллистратта не ле бар туру ине. Jакшызынай, макалузынай. Каллистрат – эр. Каллистрат – кнжи, Каллистрат – бий!\nБот бу мындый санаалардаҥ Каллистрат токунап калар. Айлына келеле, шык ла уйуктап калар.\nJе эмди Каллистраттыҥ санаалары ол керегинде эмес.\n– Эйе, анайып ла эдер – деп, ол араай куучынданып браатты. – «Олорды» тöгÿндеер. Учар меге нени де айтпаган болзын. Айдарда мында бастыра неме кандый болгон, анайда ла артар. Мал-аш та, бастыра jööжö дö анайда ла артсын. Jе тыштынаҥ кöрÿнбес, билдирбес jööжöни. не де болзо jажырар... Учар паратаны ачып береин. Бу ла тушта бис олорды.-. А Учар мениҥ сöзимди угар ба? Угар керек. Ол меге ÿренип калган. Удура сöс айтпас учурлу. Мен ого jаман темдек кöргÿспегем. Jаштаҥ ала кижиге болушчаҥ болгон. А эмди канай-канай... Учарды база катай... Ада-энезине не деп айдарым? Бойым ак-jарыкка канай jÿрерим?..\n«Ээ, Петро, Петро... Петька... – дейле, Каллистрат тура тÿшти. Кöкси бöктöлип, кöзи jаштала берди. – Уулым... Балам... Сен не jастырдыҥ? Мен сени андый болзын деп азырагам ба? Сöзимди не укпадыҥ?.. Сен тирÿ болгон болзоҥ, ол тушта бу эмди мени базынар дешкен ийттер jыду санааларынаҥ бойлоры коркор эди... Jакшынак ла уулчак болуп öскöҥ. Jымжак jÿректÿ. Неме сойып jаткан jер jаар jууктап та болбойтоҥКан ла кöрзöҥ, талып, jыгылып калатаҥ. Томонокты былча сокпой, ÿркÿдип отуратаҥ. Öзÿмдер сÿÿйтеҥ, тындулар сÿÿйтеҥ... Jе оноҥ кенете ле... Ол Кайгородовко не бириккеҥ? Кижи кайкаар сöстöр айдар боло бергеҥ: «Алтайларды jоголтор. Алтайды арутаар. Мындый jараш, мындый jакшы jер орус jытла, орус чöрчöклö jытанзын – дейтеҥ. Алтайларды кöрбöс боло бергеҥ. Керек дезе тилин ундып койдым деп мактанатаҥ. – Мында ару орус телекей тöзööрис» – дейтеҥ. «Jок, балам, сен jастырып jадыҥ – деп, мен сеге канча ла айткам. – Олор jÿргÿлезин. Бу – алтайлардыҥ jери, олордыҥ тöрöли. А jер ончобыска jедер. Олор, кööркийлер, биске бир де jаман этпес: Бис олорды тегин де кунурадып, колго кийдирип, jобожыдып, бойыбыска ÿредип алганыс. Олордоҥ – туза: биске мал азырап, алу таап, иш иштежип, jалчы болуп jат. Олор – бу jердиҥ чолозы, чÿми, тыны. Бу туулардыҥ балдары, тындулары. Сенде де, балам, карган энеҥ ажыра алтай кан бар. Jе сен болбодыҥ. Колыҥа мылтык, ÿлдÿ алдыҥ. Jаржактардыҥ сыраҥай jаманыла бириктиҥ. «Орус. Алтай» – деп чаптыҥ. Öлтÿрдиҥ, öртöдиҥ. Jе не болбодыҥ?.. «Улуска эткен jаманыҥ качан да бойыҥныҥ бажыҥа тÿжер» – дейтем. Jе токтободыҥ. Чын ла мениҥ айтканымла болуп калды. Jанып келедериҥде-.. Та кем де... Бир сананзам, сениҥ карын jоголгоныҥ. Айса болзо оноҥ jаман кылыктар эдер эдшг.. Кижи кöрÿп, чыдап болбос каршулар эдер эдиҥ... Не анайттыҥ?.. Кижи мыны арга jокто айдып турбай. Кандый да болзо, jÿрген болзоҥ... Мен бу jööжöни кемге jööгöм? Неге болуп тургам? Jаан чак тÿжерде, турушпаганча, байла, болбос болгоҥ. Мен чилеп, арка-туу jаар кача беретен. Камык малымды актар jиди, кызылдары база jиди. Jе малда бай jок. Сени jылыйттым... Эмди мен кемге тайанарым? Сен тирÿ болгон болзоҥ,. мен öскö кижиниҥ уулына мынайып jалынар бедим? Оскö jшжиниҥ балазын мындый jеткерлÿ керекке тузаланар бедим-.. Ээ, Кÿреҥдей, – дейле, ол колын Кадынныҥ ол jарады jаар уулады. – Уулыҥды мен алып jадым, алып jадым! Сенеҥ jöп jокко, уурдаган кептÿ алып jадым. Jаман сананала, алып jаткан эмезим – арга jокто, кÿч jетпесте. Эр кижи кемге де jакшы эдер учурлу. Ээ, Кÿреҥдей, бойыҥа эткен jакшы jаҥыс да бойыҥа болор, ундылып калатан эмтир. Оскö кижиге эткен jакшы бир тушта jакшы болуп, ойто сеге келетен эмтир. Бу мынайда сананала, алып jадым. Сениҥ уулыҥа качан да, качан бирде jакшы jетсин деп jадым. А канай-канай уулыҥды... Ол тушта канайдарын билбей jадым. Jе кöзöргö салып jадым. Оскö аргам jок... Ээ, Кÿреҥдей, сен меге уулыҥды не бергениҥди мен билерим. Меге, биске удура турзын деп бергеҥ. Качан бирде бис экÿ тÿҥей ле согулыжарыс, удурлажарысБу нениҥ учун дезе бистиҥ jÿрÿмис башка, угыс башка. Мен мыны биле тура уулыҥды ÿреткем. Jе ÿреткен ле эмезим. Jаҥыс ла бу мен чилеп эт, бойыҥ кöр, ылга, санан деп ÿреткем. Кижи бол деп ÿреткем. Уулыҥ учында тÿҥей ле jанып барар. Каны, jыды тартып ийер... Билерим, сен мени кыйа кöргöҥ, аргаҥ бар болзо сÿрÿн те ийер эдиҥ. А мен сени база... Jе, чындап та, удабас ла меге бу öзöк тар боло берер. Мен сен jаар Кадынды кечип барар эдим. Сен мени база оҥдо, Кÿреҥдей. Бу jерди мениҥ тöрöлим, мениҥ jерим, мениҥ айлым эмес болор деп тургаҥ ба? Меге база ла бу Алтай керек. Бу ла öзöк болзын, jанымда Кÿркÿрек суум кÿркÿрезин. Кöстöримде jыш бÿркеген тууларым болзын, кöксиме алтайымныҥ jыды-таалы тынылзын. Мынаар jортсом, jалтырт эдип Кадыным кöрÿнзин. Мени Алтай азыраган, Алтай кабайлаган. Сабаза да, Алтайымныҥ салкыны салкындазын, чарчатса да, Алтайымныҥ соогы чарчатсын. Сен, Кÿреҥдей, бу jерле киндигиҥле, каныҥла тудуш. Сениҥ артык барар jериҥ jок. А мен... Мени öокö jерде база кем сакып jаткан болор деп? Мен мында чыккам, öлзöм бого ло jадайын деп... Ээ, jе эмди блаажар неме jок. Эмди öскö jаҥ. Ончобыс тÿҥей. Бу jаҥ сеге – jакшы. А меге?.. Удабас jеде коноло, «jирдеҥ кезе каап алып айабас – дейле, Каллистрат тизелене отура тÿшти. – Алтайым, Кудайым, аргадагар, болужыгар! Учарга болужыгар. Учар ла Федосьяга! –■ дейле, кенете öрö туруп, айлы jаар меҥдеди. Бир де токтобой, кöндÿре келип, туразына кирди. Тöринде кып jаар öдöлö, Аграфенаны ойгосты.\n– Бу jер jарып калган туру ине – деп, Аграфена кыртыштанып унчукты. – Канайдат!..\nТаҥ jарып келетти.\nКÿреҥдей öбööн Кадынныҥ jарадында тын jок отурды. Карган бу тÿнде санаазы чыккан, чаксыраган. Уулын ойында болор деп, сакыган ла сакыган. Оноҥ jазап кöрöр болгожын, уулыныҥ ээр-токумы, арчымагы, мылтыгы jок. Тöҥниҥ ÿстинде армакчылаган атка барза, онызы база jок. Обööн Кадындагы кеме jаар ÿрбедеген. Кеме байагы ла бойы илjирмелÿ jаткан. Оноҥ таштарта бÿдÿрилбеске, jылгажактап браатканча, будына jымжак неме согулган. Сыймадап кöрöр болзо, токумныҥ учыУулыныҥ ээри, арчымагы, кийими мында болгон. Уул jок. öбööнниҥ коркыганы коркуш. Jе оноҥ ойто токунаган: ат база jок. Ат jок болгон кийнинде, уул Кадынды кечкен. Ээр-токумын, кийимин бого таштап ийген. А бот кечип чыккан ба, чыкпаган ба? Мыны билер арга jок. Jе, байла, кечкен. Кече ле берип туратан уул эди. Jе эмди Кадынныҥ эҥ ле коркымчылу тужы – суузы кирÿ, соок. Мыныҥ ÿстине тÿн, ай-караҥуй тÿн.\n«Кайткан бала, кайткан?.. – деп, Кÿреҥдей öбööн маҥдайын тудуп,. бажын jайкады. – Ада-энезине килезе кайдар?.. Кижини не санааркадар, не чаксырадар. Бисти темир болор деп турган ба? Ада-энези тегин де... Канай билбейт, не сананбайт?.. Айлына бир не конбос?.. Ээ, ол уулдыҥ айлына конбогоны эки jыл боло берген туру ине... Кечкен болзын, кечпеген болзын – уулымды Каллистрат алып койтыр. Уредип, колго кийдирип алтыр. Санаазын алтыр, кÿÿнин алтыр. Шак ол Федосья... А мен санангам... Уренип алар, jанып келер деп. Кайдаҥ... ÿреткен кийнинде öскöгö ÿредетен эмтир, тынын, сÿнезин алып jÿре беретен эмтир. Jастырдым,\njастырдым... Кулбатрак бодолду jÿрген. Jок, jок, азыраган, кийимдеген. Уулыгардыҥ бистиҥ айылда иштеге алган jалы деп, акча ба айса база не-не бе экелер, «Нени ле эттир, канайып ла кату тут, сöс укпаган кийнинде сабап та тур» – деп, Каллистратты бойым jакыгам. «Каллистраттыҥ сöзинеҥ чыкпа, канайтса да удура болбой. Неге де ÿретсе – ÿрен. Бойыҥа ла jакшы болор» – деп, уулымды jакаргам. Эмди кöрöр болгожын, мен – адазы кижи уулымныҥ jаҥыс ла этбалтырыныҥ, каныныҥ ээзи эмтирим. Санаазы, кÿÿни – Каллистраттый эмтир. Jе, jе, акыр, акыр, «бöрÿниҥ балазы качан да бöрÿ болор» деген кеп сöс бар jокпо. Бир тушта...»\n«Уулымды бер, Каллистрат, бер! деп шымыранып, карган туруп чыкты. Эки колын Кадынды кечире сунды. – Бер, бер! Эмди менде база уул jок. Jе эки де уулду тужымда бу уулым меге артык болбогон. Ол меге керек болгон. Оныҥ учун сеге ийгем... Ээ, Каллистрат, бис экÿ нöкöрлöр, наjылар. Каа-jаада айылдажып, арнjööжöдöҥ алыжып, аш-курсактаҥ амзажып та турадыс. Jе мен сени де нöкöр деп чотобогом, сен – мени де. А канайып чотоорыс? Мениҥ бастыра jÿрÿмимде эткен керегим – сеге удура, сениҥ эткен керегиҥ – меге удура».\n«Мениҥ бу ак-jарыктыҥ алдында эҥ ле баштап кöргöним, сескеним – чöлдий элбек öзöк болгон. Ат курлага jеткен торко-мандык öлöҥи толкуланып, jылдысчечектери солоҥыланып, öзöк алдымда араай айланып jадатан. Седеҥ туулар согоон баштары «шаҥк» согулыжып, ол öзöкти эбире биjелегилеп тургулайтан, Кажы ла кертектеҥ сыгын карайтан,кажы ла кайада айу отуратан, кажы ла jыраада элик, койон jадатан. Кажы ла кобы-jиктеҥ ол öзöккö jыш аралын ээчиткенче, балыктарыла jарыжып, аржан кöбÿк суу тÿшкен, Муҥ кире jылкы ол öзöккö киргежин, ийнениҥ сыныгындый, jылыйып калатан. Бистиҥ айлыбьхс тöҥниҥ бажында шуулашкан тыттардыҥ ортозында туратан. Кöп лö öрöкö айылдар болгоныс.. Санаама кирет: бастыра телекей кызыл. Айылдыҥ иргезинеҥ ары jерге jаба ээлип калган кызыл эт кызылгат. Саҥ öрö jер болгожын, базып та болбозыҥ. Jылаҥаш буттарыҥ jиилекке тайкылала, jыгылып каларыҥ. Ат аҥданала, туруп келгежин, уй кöскö бастыра бойы «кып-кызыл болоберер.\nКандый да эки jаан кижи мени «балам, балам» дешкилеер. Олор jаныҥда болзо, сеге jылу, амыр, ток. Jе оноҥ бир катап-.. Та не болгон, мен билбезим. Билер тужымда öскö öзöк, öскö айыл, айылда öскö улус отуратан. Мен эчкилер кабырып jÿретем. Карган эмеен ле öбöгöн шымыраныжып унчугатан: «Унчукпай jÿр, уулчак, улуска кöрÿнбей jÿр, уулчак. Биске быйан айдып jÿр, уулчак. Бис сени jажытту азырап алганыс. Сенде эне де jок, ада да jок. Чыккан jериҥ болгожын, туку ол кары кажайган Каҥыл-Бажы ары jанында. Jе сениҥ анда базар учурыҥ jок. Сениҥ адаҥ орус кудайдыҥ алдьшда jаан бурулу. Ол оныҥ серкпезин öртöгöн. Абыс сени билзе, та канайда бербегей. Бисти та канайып салбагай. Бис сени ыйыҥнаҥ, аралдаҥ таап алганыс. Капка сугала, бери артынып келгенис. Адаҥ Адучы деп кижи болор, энеҥ Эмчи деп кижи болор. Сööгиҥ майман болор, таайларыҥ кергилдер болор. Мыны би.лип jÿр, уулчакСени jаҥыс ла азыраган бу тууларыҥ аргадаар, алтай-кудайыҥ, ÿстибисте турган Уч-Курбустан, аргадаар».\n«А мен?.. Мен эчкилеримди кабырып ла jÿрерим. Эҥирде айылга jедип келеле, бир айак сÿт ичерим, бир болчок курут jиирим. Оноҥ сок jаҥыс зчки терези туу. лагыма тыйрыйа jадала, уйуктап каларым. Сок jаҥыс jаргак тоным бар, сок jаҥыс jаргак штаным бар, сок jаҥыс jаргак чамчам бар. Jе артык меге не де керек jок. Jайдыҥ изÿзин де сеспезим, кыштыҥ соогын да билбезим. Каргандардыҥ сöзин керекке де албазым. Jе оноҥ бир кÿн... Сары тÿктерлÿ, саҥ башка куучынду улустар келген, кааза айылды jемирип ийгилеген. Каргандар калактажып, сыктажып, бор-боткозын артынып, эки уйын, jирме эчкизин айдаганча кöчкилеп ийген. Санаама кирет: сÿрекей узак чыгытту jаан боочы ашканыс. Кöкö тÿштиҥ бойында тÿндий караҥуй jыш öткöнис. Бис узак барганыс. Кöк уйыс кайадаҥ ашкаҥ Мен кийнинеҥ карап кöрöлö, бажым айланып, капшай ла отура тÿшкем. Туку алдыбыста, тамыныҥ тÿбинде, Кадын jалтыраган. Агашт��рдыҥ баштары jыдалардыҥ мизиндий кöрÿнген. Та канча кÿн барганыс, санайма кирбейт. Улай ла jыду jааш тыбыраган. Бир кöргожин, каjу кажат болор. Сай кумак саҥды тöмöн араайын эжилип, бу ла барган исти jоголтып jадар. Jол 1ок. Аттар алдында jерди jыткарып, бышкыргылап, бойло-\nры ла барып jаткылаар. Кезикте килеҥ чыгыт боло берер. Аттар ÿзÿле-сöгÿле бергедий ÿкÿстегилеп, тыныжын бадырып болбой бараткылаар. Мынайып мен бу jÿрÿмимде ÿч такып сÿрдÿрткем. Калганчызында – мен айылду-jуртту, бала-баркалу... Ол чыккан-бÿткен алтайымда мен не jуртабагам? Бу jаантайын сÿрдÿртип jадар мен кижи бе айса ийт пе? Jеезелÿ jуртынаҥ айрылары кижиге jеҥил бе? Jаҥыдаҥ jурт тöзööри ойын ба? Бу мындый капчалга мен не келгем? Нениҥ jакшызын бедреп келгем? «Мынаҥ ары мен кайда да барбазым. Öлтÿргиле бого!» – дегем.\n«Баштап ла, сен чилеп, бир-эки биле келер. Бис ол-орго килеп, бастыра jанынаҥ болужа берерис. Анайтканча, олордыҥ кийнинеҥ абыс jедер. Мынайып тургулайла, кöптöгилеп, серкпени туткулап ийер. А серкпе тудулган кийнинде бийлер келгилеп, бу серкпениҥ бажынаҥ кöрÿыген jер Христос кудайдыҥ, бу серкпениҥ деер. «Кöч, jÿр!» – дешкилеер. Сÿрдÿртерге мен не?.. Бу мениҥ jерим, бу ада-öбöкöмниҥ jери! Jе канайдар да аргаҥ jок. Кöчпöс болзоҥ – öрт, керек болзо – öлÿм. Айса малыҥды кырдыртып аларыҥ. Тыш ла качсаҥ торт. Эмезе креске тÿш дешкилеер. Jок ло jок. Мында jаман кылык, ууры, шок эткен кижи jок. Бу ла мениле коштой jаткан Кодурул балазын кудалап кижи келерде, ачынган бойынча, байагы кижини очоктыҥ jебе-балазыла соккон. Очоктыҥ балазы та канайып та уЧурап, учкур бажыла ол кижиниҥ кöкснне кадала берген. Кижи божогон. А Кодурул дезе чапканча барала, серкпеге креске тÿшкен. Бот, божогоны öл – алтайлар оны jаргылап болбос. Кижи öлтÿргенде, мынайып актап койып турганда, öскö керек эткенде актаары серкпеге не де эмес. А кезиктери, анчадала батрак болуп тургандары, креске тÿшкÿлеп jаткылаар. «Тÿ-ÿк, чокыдып койгон таҥма! Алтайын, кудайын, ада-öбöкöзин саткан кÿрÿмдер!» – дежип, каргандар олорды канча каргабаган деер. Jе олор мыны jаан керекке албас. Jаҥ анайда тектерип турганда, каргандардыҥ сöзин кем капка салатан. «А креске тÿшкенде, ондо бай бар ба? – дешкилеер. – Кижи батрак болуп иштеер ле иштеер. Сен ле чилеп иштеген улус тöрдö столго отурып ажанар, а сен дезе эжиктиҥ jаагына отурала, ийт-кискениҥ айагынаҥ ажанар. А байрам болгожын, бойыҥ ла ошкош батрак нöкöриҥ айлына кычырар. Бойы сыразын тöрдö ичип отурар, а сен дезе – бозогодо. Мыныҥ кийнинде сениҥ нöкöриҥниҥ ÿйине ле чак: сен ле тийген jерди бастыра jунар, jыжар керек. Анчадала эжиктиҥ тутказын кумактабаганча болбос. Бу не jÿрÿм? Кижи кижи бе? Айса тен ийт пе? Бодозоор. А абыс Jыманак кижини тöрт jердеҥ чокып ийгенде ондо не бар? Оноҥ кижи канайерер? А эмди? Эмди мен олордыҥ столын чек ле айра минип алып jадым, салып берген курсагын jара-jулдай ап берип' аладым. А айлына jанган кийнинде кижи, алдында ла чылап, малдыҥ эдинеҥ jип, Алтайына, кудайына мÿргип отурбай. «Jок, jок, jе мен ле анайда кудайды тöгÿндеп болбозым. А креске тÿшпей де кижи бойыныҥ jерине jатпас па? Серкпеге jер jетпес пе, курсан jетнес пе? Бу jердиҥ ээзи мен! Олор келген улус. «Jок! Сен нехрист! Сениҥ бисле кожо jадар учурыҥ jок. Сенеҥ Христос кудай jескинер!» Бодоор болзо, бу jÿк ле шылтак. А чынын алза: «Сениҥ jаткан jериҥ биске jарады, сен мынаҥ jайла, бис бого jурттöзööргö турубыс!» – деген jакару. Л1ен бу сöс.тöргö удура нени эдерим деп, бастыра jÿрÿмимде санангам. Бедрегем. Учында тапкам. Бу «алганчы токтогон jерге серкпе тудар деп шÿÿгем. Бойыс серкпелÿ'болорыс, бойыс Христос кудайлу болорыс, бойыс алтай абьгсту болорыс. Бот, уулымды сеге ийген шылтак бу. Тил ÿренип алзын деп, бичик ÿренип алзын деп. Jе мыны сен бойыҥ jакшы билбезиҥ де. Уулым ус болуп калган. Эмдиги jÿрÿмге карын jакшы келижип калды.\nСеркпени тудуп алзабыс, бистиҥ серкпеге jер база керек болор эмес пе? Христос деген кудай бу jердиҥ ÿстинде, байла, сок jаҥыс болбой? Бу тушта бисти не деп сÿргÿлеер? Не деп öскöлööр? Бу ончозы чын шÿÿлте. Jе jаҥыс ла серкпени канайып тудар? Акчаны кайдаҥ алар? Бистиҥ бу jурт серкпе тудардаҥ, калан тöлööр акчазы jок. Канчубыс канча jылга jайзаҥнаҥ чыбык jип jат. Агашты бис бойыс кезип, тартып аларыс. Jе тудуп болбозыс. Устар jалдаар керек. Бот мыныҥ учун мен суранып баштагам. Уч jылга улай сурангам. Кÿскери кыш jедип, аш-тус jуунадылып, иштер когузап, улустыҥ санаа-jÿреги jайымжыган öйдö баратам. Jойу. Белимде – таар, «олымда – тайак. Учураган ла айылга кирип барарым, учураган ла кижидеҥ суранарым. Крестенип, бажырып ийеле: «Христос кудайга серкпе тудуп jадыбыс, болужыгар?» –: деп суранатам.\nКажы кижи бир-эки акча, кемизи jарым калаш, айак кулур, кöнöк картошко берер. Ултÿреп калган чамча да болзо аларым. Бу мыны ончозын садып, толыштырып, акчага кöчÿрерим.\nЭр кижиге, анчадала алтай кижиге, суранарга эпjок. Jе бойыма эмес, кудай учун деп санангам. Ээ, кудай учун эмес, албатым, jерим, jÿрÿмим учун деп албадангам.\nJе улустыҥ кандыйы ла бар. Кезиги ол до кичинек jууп алган акчаны айрып, бойымды кородып койор деп умзангандары бар. Андый немелерле кожо кородожып, корондожып та турбай база. Ол.jуулган акчаныҥ бир jемдигин де бойыма албагам, бойыма тузаланбагам. Кÿнине jийтеним бир тилим калаш, ÿч болчок картошко.\nТуку Jаш-Тура, Том-Тура, Барнаул, Омсктоҥ бери jÿргем. Нени кöрпöм, нени билгем, не деп санангам? Эҥ ле баштап, орус албаты калыҥ, элбек эмтир деп билгем. Jакшы албаты эмтир деп санангам. Jалакай, буурзак албаты. Кожо jаткадый албаты эмтир деп бÿткем. Нени шÿÿбегем, нени сананбагам? Jерлердиҥ адын сураар болзоҥ, кöп сабада ады алтай болор. Оны сонуркагам. «Бу jердиҥ ады не?» – «Карасук». «Бу сууныҥ ады не?» – «Суузын». «Бу не кöл?» – «Тускöл». «Бу не туу?» –«Бештуу». «Бу не чöл?» – «Кулунду», Бу тушта каргандардыҥ айтканы санаама кирген: «Кускун учуп jетпеген куба чöл, саҥыскан учуп jетпеген сары чöл». Ол чöлдöр бу ине. «Кулундуныҥ куу чблиле кöчÿп jÿретенис – дежетен. – Jайыла ол jум чöлгö, куjурлу кöлдöргö малыбысты тойгызып, семиртип аларыс. Кÿскиде Бабырган тууныҥ эдегине jуулыжып, байрамдап, бала-барканы тойлоп, jыргап ийерис. Оноҥ туулар jаар чыгарыс. Мында кары jок одорлор. Аҥдык-куштык, одынду, ыжык. Jе оноҥ орус каан – Бала-каан – jаш агашты кезеле, Jаш-Тура деп шибее туткан. Тоҥ агашты томырала, Том-Тура деп шибее туткан. «Ээ, а шибее тудулган кийнинде, чöл jаар ол кезилип калбай. Jол кезилген кийнинде – jер, одор астаган. Jер, одор астаарда – мал-аш астаган. А мал-аш астаарда – албаты астаган. Албаты астаган кийнинде – jÿрÿм кунураган, санаа мокоорыган. Кööгö уймалган, кÿлге булгалган. Тутактарга туттурган, jедикпеске jеҥдирткен. Мындый шÿÿлтеге келгем. Мынайда санана-санана,ачымчым келер. Jе оноҥ, оноҥ: «Кара агаштый кал черÿ Кан-Алтайга табарды. Эр jакшызы jеҥ jаетанып jыгылды, эрjине jакшызы jал jастанып jыгылды. Арчынду туулар сööктöргö бÿркетти, аржан суулар канга кызарды. Алкы бойысты, ак малысты армакчылап, камчылап, албанга айдады. Ал-санаадаҥ, ачÿ тÿбектеҥ Алтайдыҥ бажы салактап буурайды...» Бу не сöстöр, бу не комудал, бу не ый? Jе кемдер табарбаган? Ээ, мениҥ карган энемниҥ энезин казах-кул эмеген дежетен. Ерчиш сууныҥ ары jанынаҥ олjолоп экелген кижи... Мыны бодозо, шÿÿзе, Алтайга орустар келбеген болзо, кыдат-моҥолдор келер эди. Кырып, тоноп койор эди. Ол тушта та кандый болорыс? Та канайып jÿрерис? Та канайда jадарыс? Айса болзо чек jок болорыс? А эмди дезе бис* тер бар! Бис тирÿ! Одыбыс öчпöгöн, ончобыс öлбöгöн!\nЭмди уулымды бер, Каллистрат, jандыр? Бистиҥ тартыжу божогон. Кемибис те jеҥдиртпеди, кемибис те jеҥбеди. Алтын Совет jаҥ келди. Ончозын аайлап койды. Кижи – кижиге тÿҥей, кижи – кижиге теҥ деди. Эмди меге серкпе керек jок, Христос керек jок. Бисти бу jеристеҥ кем де сÿрÿп болбос. Бис jайым. Бис öзöрис, öҥжиирис. Уулым керек. Jаҥы jÿрÿм тöзööргö керек. Мен бу jÿрÿм учун бойым кызыл канымды тöккöм, канча кыйналгам, шыралагам. Jаан уулымды, Учурымды, бергем... Кайран уулымды Кайгородов jип салт! Бойым барган болзом кайдар. Уулым эмди Советке менеҥ артык керек болор эди... Ээ, а сениҥ уулыҥ... Jажы jеткелек теней балалыҥ санаазын кижи канайдар?-. Балазы кижиге карам болбой...\nОл jетире тудулбаган серкпе... Сен эмезе Савелий оны öртöп койор болор деп j аантайын каруулдап туратаныс. Эмди, карын, калык-jонго туза боло берди. Ондо балдар ÿренип jат.\nМени ол чöлдий элбек öзöктöҥ кем де чыгара сÿрÿп болбогон. Мен эмдиге ле ол öзöктö... Тÿш jеримде анда jÿгÿрип-jÿгÿрип jÿрерим.\nБу мынайып ла jÿргем. Мыныҥ учун бойыма jакшы тура да тудуп болбодым, мал-аш та азырап, öскÿрип албадым. Оҥду курсак jибедим, öҥжÿк кийим кийбедим. А эмди меге не керек? А сен, Каллистрат, санан, санан. Öткÿре байыба, ачаптанба. Бажыҥ базылбады. А мениҥ уулым сениле кожо... Jаман тÿш кöргöм: сары айгырыҥды сойорго бычак курчыдып отургаҥ...\nКаллистрат эмеш те болзо тууjырап аларга, бÿркÿ• ниҥ алды öрö уур кöдÿрилди. Айу терези тöжöгине jадып алды. (Бу саҥ башка сÿрекей jаан айу болгон. Оны Каллистрат ла Учар эки jыл кайра Кызыл-Кайада ичегенинеҥ чыгарала, аткан. Учарды арай ла болзо, jара тартпаган айу бу. Каллистрат айрып алган. Полго jада-jада, тÿги тактала берерде, терени бери чыгарып алгылаган).\nКаллистрат байа шÿÿп алган санаазын айдарга, Учарды ойгозып ийейин бе дейле, jе уулдыҥ уйкузын карамдады. Учар дезе Каллистратты чочыда, бойы унчукты.\n– Билеригер бе, мен не деп санандым?–-деп, Учар Каллистрат jаар бурылды. – Мен «олорды» тöгÿндейтен эмтирим. Мен сöстöрине кирейин. Паратаны ачып берейин. А слерлер бу тушта... Мÿÿс суккан амбардыҥ эжиги орто...\n– Кайкайдым. Кайкап jадым – деп, Каллистрат удаган кийнинде унчукты. – Мен база онойдо санангам.\n– Артык арга jок то. Оныҥ учун болбой.\n– Jе jакшы, Учар, jакшы. Кем jок – дейле, Каллистрат Учардыҥ колын тыҥ тутты. – Эмди токунайлы, Уйуктайлы. Биске амыр керек, уйку керек.-.\nКерек сÿрекей тÿрген божогон.\nКечегизинеҥ караҥуй тÿн турган. Кара чой булут* тар чыгып, теҥерини туй тартып койгон. Jаҥыс ла кÿн* бадышта чичкечек айас теҥериде туулар сомдолгон, чыкту, тиҥчÿ болгон. А Кÿркÿректиҥ табыжын бу jерде тымык дежетен,\nТа нениҥ де учун тужап койгон ак ат киштеген ле киштеген.\nТÿн ортозына jетире сакып отургандар. Унчугушпаган, кыймыкташпаган. Турада сок jаҥыс лампа кÿйÿп турган.\nМылтыкту улус бежÿ болгон. Каллистрат, Федосья, эки батрак, эки алтай айылдаш карганактар. Бастыразы алты кижи. Аграфена, мылтык адып билбес кижи, «айылчылар» дööн ийттер тукурарга белен отурган, Учар мылтыкту улустыҥ тоозына киришпей турган. Ол парата ачар, «олорды» кийдирер, мÿÿс суккан амбарыҥ эжигине апарар. Алмар jаар кире коноло, бöктöнöлö, отурар эмезе, келишкедий болзо, адыжар. Олорло кожо Бÿтен деп карган база бар болгон. Jе ол Каллистраттыҥ сöстöрине кирбеген: «Кижи jаар мылтык\nуулабазым. Кинчек этпезим» – деген. Каллистрат беш ат берерим деерде, «бежени де керек jок» деген. Улус: «Олорлор» jеҥип ийзе, слерди катай öлтÿрип койор.. Мыны сананзаар» – дешкилеген. Бÿтен: «Öлтÿргилегей» деп, колын jаҥыган. Бу карганакты чеденнеҥ чыгарбагандар. Койон jÿректÿ таҥма тозул бар деп айдып ийердеҥ айабас. Мыныҥ учун оны мылчага сугала, нени jийтен эдй, jизин дежеле, аш-курсактаҥ салып бергендер.\nJöптöшкöн аайынча, тÿн ортозында ÿч такып ÿкÿ кÿҥкÿлдеген. Бош ийттер та нени де тыдарлап, чеденниҥ ичиле маҥтажа бергендер.\nУчар чамчазы кажаҥдап, паратага jедип барды.\n– Бу кем? – деп, билбечеҥ болды.\n– Jедип келдис – деп, jаҥыс кижи унчукты. Унинеҥ – шайрак Митька.\n– Мен ийттерди буулап ийейин – дейле, ол тура jаар кыйгырды. – Нöкöрим келтир. Мен ийттерди буулап ийейин.\n– Jе-jе – деп, бÿркÿниҥ алдынаҥ Каллистрат эстеп унчукты.\nУчар ийттерди тÿрген илjирмелеп ийди. Аграфена эмеген олорды ойто божодып ийерге, мында белен отурды. Ол барып jаткан Учарды тудала, меҥдештÿ крестеп ийди. .\nУчар сÿрекей коркып, бастыра тыркырап, паратага jедип келди. Оныҥ коркыганы кöрÿнбес деп, караҥуйды jакшызынды. Jе оноҥ: «Паратаныҥ ары jанында шайрак Митька!.. Мен оны!.. Ух!» – деп сананала, коркыганы jоголып калды. Тыҥдаланза, чеденниҥ ары jанында улус кöптöп калган эмтир.\n– Каллистрат билбес. А мылтыктарыныҥ окторын jажырып койгом. Мÿÿс суккан алмардаҥ баштаарыс.\nПаратаныҥ ары jанынаҥ аракызы jаарсыгылап, «Jе jе» дештилер.\nУчар паратаныҥ илjирмезиниҥ туура салгыш теми. риниҥ сомокторын ачып ла ийерде, тыштындагы улус яаратаны ача ийде салып ийдилер. Баштапкы кижи шайрак Митька болгодый. Учарды мылтыгыла туура\njайладала, ичкери болды. Оны ээчий арткандары бир уунда кийдире jÿгÿрдилер. Тура jаар болдылар.\n– Э-эй, алмар мында, мында! – деп, Учар олордыҥ кийнинеҥ jÿгÿрди.\njок, бис баштап Каллистраттыҥ бойын! – деп,\nкем де öчöп унчукты. Бу ла тушта Учарды кызыл jалбыш öртöп ийди. Учар jерге барып тÿшти. Кöксин öткÿре öрÿмдеген ооруга чыдажып болбой, чарчалып, толголып jатты... Бу оорудаҥ канайып айрылар? Оноҥ канайтса качар? Ээ, бу jердиҥ алды дööн кире берзе кайдар? Ол тушта оору оны таппай калар... Мынайып jатканча, ого кенете сÿрекей jакшы, jеҥил боло берди. «Алмар мында, мында!» – деп, ол такып кыйгырарга сананды, jе тили кыймыктанбады. Кöстöри база ачылбады. Jе андый да болзо, ол не бöлуп турганын jапjарт кöрÿп, угуп jатты.\nОлор таскактыҥ алдында эртен тура ажанып отургылаган эмтир.\n– Учар, сен ол бистиҥ Кызыл-Кайада сугуп койгон мылтыктарысты, патрондорысты барып экел – деп, Каллистрат тöҥмöктиҥ jилигин чукчьтп отурды. – Jаҥыс адма уур болор. База бир ат jединип ал. Jедингир, jобожы аайынча, мениҥ кер адымды...\n– Мен кожо баратам – деп, кенетийин Федосья унчукты.\n– Сен барбазаҥ кайдар, балам? Бÿгÿн айылда нш кöп болор.\n– Эйе, эйе – деп, Аграфена Каллистратты jöмöди,\n– Jок! Баратам! – деп, Федосьяныҥ кöстöри jалт этти. Ол jетире ичилбеген айагын туураладала, кезем туруп чыкты. Сопогын кийерге болбой, тура jаар болды. Ого кем де, нени де айдарга болбоды...\n– Ээй, алмар мында, мында! – деп, Учар jÿгÿрип браатты. Бу ла кöрзö, Каллистрат оны тураныҥ бÿркÿзиниҥ алдынаҥ мылтыгын чыгарып, шыкап алтыр. «Бу мен, мен! Токтогор, токтогор!» – деп, Учар кыйгырды. Оноҥ кöрзö, ол кижи Каллистрат эмес, шайрак Митька. Оныҥ мылтыгыныҥ караҥуй оозы корÿнип келди. Ыжы агара «бурт» эделе, тумтур башту огы öрÿмделе айланып, сыгырганча келип jатты. Учар оноҥ кыйар дейле, jалпас эттиJе ок оны тÿҥей ле табала, кöксине кадала берди. Учар ооруга чыдажып болбой, чарчала, толголо берди. «Ээ, учар керек, эмди ле учуп чыгар керек! – деп, Учар колыла талбый берди. – Ол ту.шта оору мында артып калар!» Чындап та, талбыган сайын ол там ла бийиктеп, jайы��жып, ого сÿрекей jакшы, jеҥил боло берди. «Учуп jÿрерде кандый jакшы, кандый jайым!» – деп, ол кöкип, кööрöп, бийик jаар албаданды.\nАлтай бастыразы Учардыҥ алдында. Ээ, а туку Кызыл-Кайаныҥ тектиринде тургулаган атту эки jиит кем бологон? Олор Учар ла Федосья туру ине. Айлынаҥ байа кÿнле кожо атанган улус удура тÿште jаҥы jеткилеген туру. Аттары кара тер, чымылтыгылап, токтоныкпайт. Кöр, Учар jаҥыс jерде тургулаган тöрт jоон мöштиҥ алдындагы кÿбÿрди эжип ийди. Темир курчулу агаш кайырчак чыгып келди. Сомогы jок кайырчактыҥ какпагын ачып ийерде, тöрт карабин ле патрондорлу тöрт корголjын кайырчак jатты. Мылтыктар да, кайырчактар да калыҥ сÿркÿштÿ. Бу мöштöрдиҥ тöзине тамчы тÿжер эмес, олор сÿркÿш jокко до jатпайзын.\nУчар патрондорлу кайырчактарды эки аттыҥ арчымактарына салып ийди. Тöрт карабинди теркилеп салды. Терин арчып, чÿрчеге тура тÿшти. А айландыра туулар, туулар, туулар... Ыйыктар... Чаҥкырлыкка чейилген, jажылыкка бÿркеткен. Кöрбöйин де дезеҥ, кöрÿп ийериҥ, кöкибейин де дезеҥ, кöкип 'чыгарыҥ! Казан ошкош тегерик öзöк. Эмезе сÿрекей jаан ойдык, оро. Тÿби jок оро. Jе анда кайда да jабыста Кадын бар. Ол мынаҥ учуктаҥ чичке кöрÿнет. Кажы ла агаш – jажыл ийик, а мöш дезе бажын кырпый кезип койгон куштыҥ jуҥына тÿҥей. Тегерийте турган туулар. Кÿчтÿ туулар, баатыр туулар. Jе олордыҥ ортозынаҥ УчСÿмер кöгÿс бойго бийиктеп, содойып чыкканТууларга – туу, мöҥкÿлерге –мöҥкÿ! Бий, каан! Кудай!.. Алтын мыс бöрÿги кÿнге jалтырап, Учарга удура кöрöт. Сÿÿрÿлери ÿчÿ. Эки кырында сÿмерлер учкур, бийик, ортозындагызы jатыра тумтук та болзо, jе талар-j 'как, jаан. Бастыра Эне-Алтайдыҥ сÿÿрÿзи бу! Корыган, j быйан берген. Мыс болгон тожы ару ла килеҥ. ОртозынДа каа-jаа кара темдектер бар. Анда, байла, тош токтоп болбос эҥмек кайалар... Ээ, бу ончозы Учардыҥ алj тайы. Учар бу jердиҥ кажы тужында болбогон! Туку удура кÿреҥшиген корумдарда тарбаган тозуп отурган, туку чибилерде тийиҥдеген, а ол кайаныҥ ойдыгында jаҥмырдаҥ jажынган, бу кичинек акталгакта баштапкы сыгынды аткан.. А ол ло Уч-Сÿмердиҥ чике алдында... Карган таадазы, кöзи уйадай берген öрöкöн, Учарды ээчидип алатан. «Аҥ кайда jÿрÿ, балам, кöр, кöр» дейтен. Учар таҥдактаҥ кызара jалбыраган тошторды аjыктап отурганча, тектирге он беш кире аҥ чыгып келген. Кööркийлердиҥ jаражын... «Туку jÿргÿлери, туку, таада, – деп, Учар шымыранып, кол уулаган. – Кöрзööр, кöрзööр, мÿÿстери атрайышкан, маҥдайлары кажаҥдашкан». Бот мыныҥ кийнинде улуска каткыкуучын болгон эмей. Учардаҥ эмдиге ле: «Аҥдардыҥ\nмаҥдайлары «анайып кажаҥдашкан эди, уул?» – деп, кÿлÿмзиренип сурагылаар. Эмди кöрöр болгожын, ол аҥдар ары jÿргÿлеп jаткан болтыр. Мÿÿстери^ чын ла атрайышкан, а кажаҥдаган немелери – кийниндеги актары... А туку Кöчкöлÿ де... Кандый jакшы, кандый! Учар унчукпайт. Федосья база. Учар Федосьяныҥ санаазын билер. Федосья Учардыҥ санаазын билер. Не унчугужар... Федосьяныҥ кöстöр��нде Уч-Сÿмер агара чечектейт. Учардыҥ кöстöринде Уч-Сÿмер агара чечектейт..\n– Сÿт ичирер керек, сÿт – деген, Аграфенаныҥ ÿни угулат.\n–Jок, меге сÿт эмес, суу керек, суу – деп, Учар айдарга сананат, jе айдып болбойт.\n«Ээ, бу мен Учар эмес, а шайрак Митька турум ине – деп, Учар сананып jадат. – Шайрак Митька дезе Гринька болуп кубулала, Каллистратка батрак болуп кирип алган. Ээ, мен батрак Гринька эмтирим. Байа меге Каллистрат айткан: «Бот мындый керек. Гринька, болуш» – деген. «А меге оныҥ учун не болор?» – «Сеге, Грин-ька, бир уй, бир ат болор. Устине сары бее». «Бу канайда бердиҥ, Гринька?» – «Мен кöп куучындашпазым. Эмезе сары бее, эмезе мен эмди ле Бÿтенге кожулала, уйуктап jада берерим». «Jöп – деп, Каллистрат колын берген. – Мойнымды бычак jокко кес jадыҥ, jе канайдар да аргам jок».\nБир ат, бир уй. Устине сары бее. Баштап тарыйын меге jедер. Кÿркÿрек бажы jаар тегерик ак jалаҥ кöр-гöм. Ого тура тудар. Огород болор. Адару. Аҥ. Уй кижи... Балдар...\nЭэ, бу jÿгÿрÿшкилеп келет. Адар олорды, адар! Оноҥ öскö кижини бойын-.. Уй керек, ат керек, сары бее керек... Олордыҥ кийнинде чамчазы «ажаҥдап, Учар jÿгÿрип келет. Ок ого тийбезин. Jок, адар! Керек беди! Тийзе, карын jакшы. Айса болзо Каллистраттыҥ кызы келижер. Ол тушта мен...\nУчардыҥ кöксин от ойто ло öртöй берди.\n– Атты капшай теергендегер! – деп, Аграфенаныҥ маҥзаарган ÿни угулды.\n– Jобожынча мениҥ кер адымды! – деп, Каллистрат кыйгырды.\n– Мени адып сал! Тÿрген ат, Каллистрат, ат! – деп, Савелий тижин баjырадып, кöчÿк бойын сÿÿртеп алган, тозында октолып jатты.\n– Мен сени атпазым, Савелий, – деп, Каллистрат тыркырууш ÿнле айдат. – Сен меге тирÿге керек. Мен сени jаҥдарга тирÿге апарарым. кöр, нени эдип койгоҥ! Бу учун каруузына турарыҥ!\n– Сен бурулу, Каллистрат, сен! – деп, Савелий тижин оодо чайнанып ийди ошкош. – Канча улусты öлтÿрип салдыҥ. Jööжöҥ сениҥ улустаҥ баалу болгон.\n– А сен, Савелий, jööжöгö болуп, öлÿмге не келгеҥ? Сен бурулу! Мен сени мынайда «уткыбаган» болзом, эйе, сен меге килеер эдиҥ!\n«Бу мен Учар эмес, мен Каллистрат турум ине!» – деп, Учар бодонып калды. Jÿреги кöдÿрилип, кöксине бадышпай, бастыра бойын jара тартынып ийерге белен турды: «Кайран уулым, Учарым!.. Кайттым, мек кайттым? Не jастырдым! Не, мынайттым! Мен бурулу! Ээ, бу jööжö бурулу! Jööжö учун мынайттым. Ээ, бу бастыра jööжöҥ Учардыҥ jаҥыс чычакайына турар ба? Мыны канайып билбегем? Ончозын таштап ийер керек болгон! Jи, тоно деер керек болгон! А мен, мен... Мен кижи эмезим... Учарды канайып аргадаар? Канайып? Öртöйдим мен бу jööжöни! Jоголтодым мен бу jööжöни! Сереҥке беригер, сереҥке! От салып ийейин! Божодыгар, улус, мени божодыгар!.. Ээ, jÿрÿм бурулу туру ине! Бу бистиҥ jÿрÿм!»\nJе улус Каллистратты божотпойт. Туразына кийдирип орынга jаба буулагылайт...\nУчар бир ле кöргöжин, чанакта öлöҥниҥ ÿстинде барадат. Ол чалкойто jадала, кöстöрин jумуп алган. Чанак jымжак jылбырап, Учарды кабайдый jайкайт. Карла, чыкла jытанат. Бу чанак канча ла кире барза кем jок –jанында Федосья. Учар кöстöрин ачып ийзе, оныҥ ÿстинде тÿбине jетире кöрÿнген теҥери болор. Ак карга бÿркеткен агаштар будактары сарбайыжып, тескери öткилеер. Ак кары мызылдашкан айаҥдар араайын айлангылаар...\nУчар кöстöрин ачып ийди. Оныҥ кöстöри чыпчынга ачыла берди. Чындап та, тÿбине jетире кöрÿнген, jаркынду чаҥкыр теҥери кöрÿнди. А бу теҥериниҥ тÿбинде кемниҥ jÿзи? Федосьяныҥ? Jок, Шыраҥкайдыҥ. Jок, Федосьяныҥ. Jок, Шыраҥкайдыҥ. Федосьяныйы туру ине!-. Ол тÿби jок кöстöрдö агарып, Уч-Сÿмер чечектейт.\nУчар бойын кемеде эмтир деп билип ийди.\n– Чыдаш, Учар, чыдаш – деп, Федосья шымыранды. Ол узун кÿргÿл чачы салкынга элбиреп, ичкери кö-. рÿп алган, кайыктап ла jат, кайыктап ла jат. Толкулар кемени кÿчтÿ тÿртÿргилеп, Учардыҥ jÿзине чачылгылайт. Jе Федосья – jакшы кемечи. – Чыдаш, Учар, чыдаш – деп, кыс теҥери öрö шымыранат. – Кöр, туку jаратта Салкын, Шыраҥкай тургулары... Ол jаратта–• jÿрÿм...\nКУУЧЫНДАР\nБАЛДАРЫМ, БАЛДАРЫМ...\n...Айдарда, сениҥ jÿрÿмиҥ андый болды ба? Jакшы эмтир, jакшы. Jакшы ла болгоны – jакшы эмей база. А мениҥ jÿрÿмимди-.. Jок ло jок, база да jакшы деп айдарым. Комудабазым, jамандабазым. Баш ла болзын ол öрöкöнгö – jÿрÿмге..\nКöрÿшпегенис канча jыл болды? Ол ло школдо, интернатта ÿÿре-jеле болгоныстаҥ бери тушташпаган эмес бедис. Jаҥыс партага отурган, jаҥыс орында уйуктаган...Канча öй öдÿп калган турбай...\nА бу больницага, бу бир изолятор деп немезине келип киргенис бÿдÿн jарым ай болуп браат. Кöрмöстиҥ сары оорузы, эдÿниҥ эдÿзи табарган. Jе мыны неге айдар... Jети баланыҥ тöртÿзи оорыган. Бирÿзи ле оорыганда, ончозы керий оорыбаганча, токтобос эмей... Эҥ учында келип, бу отурган кызычакка, эҥ кичинегине – Эркелейге jедишти... Туку изÿ августта келген улус бис. Эмди де, ас ла болзо, jарым ай jадып ийер , улус болбойыс. Бодоныш jедер ле... Канайып-канайып база бир баламды бери экелгилебезин деп, jÿрегим чочып ла отурым. Ол тушта кижи тен... Jе канайдар, оорудаҥ jаан неме бар эмес. Оорыыры jеҥил, jазылары– кÿч. Jадар ла. Jазылатан ла болзо, jадышта не болзын. Jылына да jатпай... Ончолоры бир уунда оорыгылаган болзо, база да jеҥил болотон болбайсын. Бирÿзиле кожо jатканча, онызы jазылып ла клееткежин, база бирÿзи оорый берер. Мыныҥ коронын неге айдар...\nБу кызычагым эки jарымду. Оны jаҥыскандыра ка-\nнай таштаар?.. Jаан балдарым бар. Jе олор эмди бого келип, мени солып болбос – школ, ÿредÿ башталып калган. Оноҥ кижи бу мындый jерге бала экелерге серенип ле турбай. Бу jерди изолятор деп не адаган болор деп. Не де болзо, бойым ла. А бу бого jадыш кÿÿнге чек ле тийген. Мыны айтпаза торт. Кÿнниҥ узагы тен jыл кире... Иштеп jÿргени – ол jыргал эмей.\nJети бала... Jааны черÿдеҥ jуукта келген, кичинеги – бу. Тöрт уул, ÿч кыс. Айылда эки ле бала, арткандары, школдо. Тартыжып ла jадыс.. Адабыс jовко. Jаҥыскандыра... Курсагыс та jеткил, кийимис те бÿдÿн. Jе кÿч ле э��ей база, кÿч... Адабыс бар болгон болзо, бу кире балдарды кижи балдар азырап отурым деп бодоор бо? Карын балдарлу мен деп. сÿÿнип, макатып jÿрбей.\nА балдардыҥ адазы... Божогоны ÿч jыл болды. Бу ла трактордыҥ кереги. Jаскы иштиҥ сыраҥай ла кидим öйи. Jер сÿрÿп турган. Солыйтан уул, бир болор-болбос таҥма, аракыдайла келбеген. Бистиҥ адабыс, эки тÿн кöс jÿмбаган кижи, таҥары jуук уйкуга соктырала, тракторыла катай jар ашкан-.. Jе кайткан кижи деер. Бир эмеш тууjырап алза кайдар. Jе андый кижи эмес ине. Иштеген кийнинде ары торт öлö берейин деер. Ончозынаҥ озочыл болор керек, ончозынаҥ кöп акча иштеер керек. Иштеҥкейи тен öткÿре кижи. Айла этпези, таппазы да jок. Бу бир öлöҥ обоолойтон стогомет деп немегердеҥ бери таап эдер. А нени jазап билбес болгон деер. Машина-мотоциклдÿ уулдар оноҥ чек айрылбас. «Бу мында бу бир неме та канайда да берди – чÿрче кöрÿп берзеҥ?» – деп келгилеер. А кöргöн кийнинде кайдаҥ «чÿрче болзын ол. Jаҥыс ла туку кара-ҥуй тÿнде бастыра бойы балкаш, сÿркÿш, арыган-аштаган, буттарын сÿÿртеп алган келбей. Мыныҥ учун менеҥ канча арбыш jибеен деп. «Бу сен нё? Бастыра jонго jалы jок jалчы болгоҥ бо? Айлыҥда иш jок по?– деп ачуурканып, jок, ачыркап ла турбай кижи. «Алдырбас, энези, – деер. – Шак ол Jымайдыҥ мотоцикли нениҥ учун забаjиталбайтан болотон. Ончо ло немелери бÿдÿн, jакшы. Контакттарынаҥ бери арчыгам. Эртен иштиҥ кийнинде такып jазап каспаганча». «Jымай Jымай... Jымай сеге нени-нени берер болор деп!» «Jе оны кайдарга»... Комустаҥ бери эдип алган отурар. Учында почтого канча салковой акча берип туруп, час jазайтан темирлерлÿ бÿдÿн кайырчак та алдыртып а!лган jокпо. Онызы меге ле чак болгон. Бастыра jурттыjг частарын ÿзе jууган. Тÿжиле тракторло кожо талымзрБ рай силкилип калган кижи, тÿниле ол частарды бир шил öткÿре шыгалап, шибегей ошкош темириле казып, чукчып отурар. Мен бого сÿрекей кыртыштанатам. Ол кайырчагын туткан jерде уборный jаар тÿжÿрип ийер кÿÿним келип отуратам. Чыидап, картышка соготом деп тапканы база бар. Ичижин – каа-jаада ла ичер. Аракыны бойы качан да истебес. Ичпеген кийнинде, айлында аракы канча ла кире турар :– оны керексибес те. Jе ол до кире ичкени учун берjендеги кижидеҥ арбыш ла jип турбай база. Удура актанып, нени де айтпас. «Мм» ла деп, кöкси кÿркÿреп, кÿлÿмзиренип отурар... «Унчуксаҥ тен, бир сöзиҥ учун бир салковой берейин!» – деерим. Jок, унчукпас... Тен кол-бут jок кöгÿссокы да болуп артып калган болзо кайдар. Балдарын кöрÿп, ай-уй деп айдып, ÿредип отурар ине. Салымы андый болгон туру. Jакшы немениҥ салымы кыска деген чилеп...\nЫйлаган, сыктаган... Jе канчазын ыйлаар, канчазын сыктаар. Ыйла кижи ойто тургузып алар эмес. «Балдарым бар – олорды кижи эдер керек» – мынайып ла кату сананган. А балдар jок болгон болзö, та канайдар эдим... Кижи бойы да jаш, балдары да jаш. Бу самтак башту кызычак –' карында. Адазын кöрбöгöн бала бу. Айла адазыныҥ баш терезин чын ла ��ийип алган, тэ канайып оной тöзöгöн. Адазы бу ла мындый коҥкок коҥжоорлу,jес кара неме. Билбес улус бу мыны мениҥ балам болор деп тен бÿтпес те.\nJе, карын, тура-немени тудуп койгон болгон. Jадар jерис jок болгон болзо, не болор эдибис. Колхоз – кижи тирÿде ле колхоз. Мынаар jыгыЛган кийнинде, туза jок боло берген кийнинде – керек кÿч ле. Jе мынаҥ да артык колхоз канайып болушсын: машина-тракторын\nбаза берип ле турбай... Эмди пенсиязы бар. Мöҥкÿзпн jуур тушта сÿрекей болушкылаган. Иштиҥ кидим öйи де болзо, механизатор, шопырлар ончозы келгилеген. ӱйдежип койгылаган...\nJе кижи чöкöбöс, бÿтпес ле неме. Эмдиге ле тирÿ ошкош. Бу ла эмди гаражтаҥ сÿркÿш-солярказы jаарсып, кÿлÿмзиренип койгöн, jанып келгедий. Кезикте чын ла куучыны, ÿниниҥ кÿÿзи, каҥыртазы кенете угулып келер. Jÿрегим шимирт ле эдер. Кöрöр болзо, уулдарым... Jеj карын туразы-jурты арткан. Кажы ла агашта малтазыныҥ изи – ончозын бойы чапкан, бойы туткан ине. Кджы ла кадуны бойы кадаган. Кажы ла jосты бойы . jарадып, келиштирген... Ол тушта оныҥ черÿдеҥ келген туjкыАгаш-тажын jаҥыскан чаап ла jадар, чаап ла jадар. Иштиҥ кийнинде караҥуй киргенче чабар иштеҥ озо таҥ бÿрÿҥкийле чабар, öрö-тöмöн öткöн улус тоормошторын туразыныҥ кажаазы öрö чыгарыжып бергилеер. Jе оноҥ ло – бойы. Мен дезе коштой jаткан кызычак. Кижи оны кöрÿп, ичи ачып, килей бербей база. Аргалу болзо, агаш-тажыныҥ учынаҥ тудужып та берер эдим деп сананбай. Jеэп jок. Улусне деер?Jе учында, бойлу бала, эп-jок то болзо, ол jаҥыскан агаш киреелеп jадарда, чыдажып болбой, барып болушкам. Сÿрекей jоон тоормош болгон – тураныҥ белине чыгаратан. Киреениҥ бир тутказынаҥ келип туткам ла. Кезе ле бердибис. Экилебистиҥ jÿстерис – кып ла кызыл. Тыс та унчугушпайдыс. А тартарга кандый кÿч! Киреени чагана тудуп койгонОноҥ агаш бойы да эмеш кыстап турган. Jе бирÿбис те баштап токтобогон. Мениҥ эки колым арай болзо ÿзÿле бербеген jокпо... Jе оноҥ ло бир эмештеҥ... Мен jедип ле келзем, тен сÿÿнип чыгар. Солдат кийими бастыра чагана, тер, кирза сопогы канча jердеҥ малтага jырта чабылып калган, талайып ла jадар, талайып ла jадар – токтобос. Мен ол jаар кылчас эдип салып, такпай терип jÿрерим... Санаамда оныҥ иштенгенин кöрÿп, тÿжине де отургадыйым. Та нениҥ де учун, байла, адам андый болгон учун болбой, иштеҥкей ле улус сÿÿрим.\nТуразыныҥ кажаазын – тöрт кып тура – эки jыл туткан. Учинчи jылда тура турган: плаха, jос керек. Jардырайын дезе – пилорама сынган, белен садып алайын дезе – акча jок. Мыныҥ ÿстине тракторист кижи болзын, тракторы эски болзын – бош jок. Тöртинчи jылда – ол бистиҥ jаҥы бириккен тужыс – эжик, кöзнöктöрин тургусканыс, улустаҥ jууп алала, койдоҥ сойып береле, шыбаганыс... А оноҥ ары эдетен иштиҥ кöбин не деер: кажаан айыл керек, айландыра чеден керек, мал-аш сугар чулан-кажаан кайда, мылча-салча кайда. Учы jаар сенек керек боло берген, кöзнöктöрин наличниктеер,. ÿйелерин теҥдей кезер, эжиктеги текпишти чÿмдеер...\nJаҥы турага кирген... Бис экÿде не де jок. КерЬк дезе темир орын да jок... Кижи сананар болзо, jÿрÿм мындый неме туру ине: сен ак-jарыкка чыккаҥ, сени мында сакып ла jаткан неме jок; сеге белен азып крйгон курсак та jок, эдÿлÿ кийим де jок, тудуп койгjон тура да jок. Бойыҥ иште, бойыҥ jöö, эдип ал, азыран – jÿрÿм бу, jаҥ бу. Оноҥ бала азырап кой, jÿрÿмди улалтып кой.\nА иштебей а, иштебей. Экÿлеп туруп. Теҥ-таҥ. Колыҥа малта тут, мал тут, темир тут, тере тут – ончозы jакшы болор... Бис те байый бербей: акча керек дезе артыктажып, кассага салынып, туку «Урал» мотоциклге jедижип,туку «Дружба» кирее алынып, туку озочыл детиртип, канча кебис-ширдекле, алтын часла сыйлаттырып. Балдар дезе jетÿге чыгып. Бир кардаҥ ла балдар... Jе кöбизин адабыс иштебей база. Мен де тегин отурбагам ла. Балдарла кожо канча оорып, jаш эттеҥ улам арай öлбöй дö турза, кижи иштеп ле jÿрбей. Канча jыл бозу да азырагам.Уй улусла кожо айылдаҥ кире:чыга öлöҥ дö чапкам, сакман да болгöм, кой до кайчылагам. Кыш болгожын, школдо, интернатта техничка да бодгом. Айылда турган ма*л-ашты кöптöдип, öҥжиткенис. Мынайып ла jатканыс. Jе кенете...\nJаҥысканнаҥ jаман неме jок эмтир. Кижи кезикте тен чыга конгон бойынча, ай jаар бöрÿ чилеп, улып отура бергедий. Балдар... иштиҥ кöби... А сен дезе jаҥыскан, бу ла сабырт эткен ишти бойыҥ тудар, бойыҥ эдер керек. öлöҥ-чöп, одын, мал-аш, огород. Анчадала ол öлöҥ, ол одын – баш ла бол!.. Айбыланарыҥ, jÿгÿрериҥ, jайнаарыҥ. Бу ÿй кижиниҥ ижи эмес ине. А кайда барарыҥ – эдериҥ ле. Малта-маска туткан, лом, кÿрек туткан. Jе бу кой сойышты да сананар болзо... Канчазын улусты айбылаар -–бычак алган. Öлöҥди обоолоор керек, ого чанак, чеден эдер керек... Оноҥ jаҥыскандыра кижи –• базынчык. Базынып ийейин деп умзанатан немцлер бар ла эмей база. А .угузар кижиҥ jок, адааныҥ алар кижи jок. Ончозын бойыҥ, бойыҥ... Кайа кöрзöҥ – кöлöткöҥ, кармай тутсаҥ – кулагыҥ.\nА балдар – jал-jаш. Адазын jоктогон, jаман кöргöн, не ле болгон балдар. Кару керексиген, эрке керексиген. Эмеш ле оҥду jаанап келгени черÿде, кичинеги – чууда. Jаандары кыстар болгон болзо, база болуш болор ине. Уул баланыҥ кулагы кату, jÿреги кату. Jе кажаанды арчып, мал-ажын öлöҥдöп койгылаар, одынды jаргылап,сÿузын кийдирип алгыдаар. А мен – иште. Балдарды ка\/йайып та азыраар керек. Эмчек балалу да болзом, иште. Ток-идиргенде аш аруташкам. Канайдар, уулдарды пол jунушка, кийим jунушка, курсак азышка,. уй саашка ÿреткен. Ыйладып туруп, бойым ыйлап туруп. Сыймаар, килеер, мекелеер арга jок. Jети бала болзын, кижиниҥ бажына чыгып алзын – олорды канай тудар, Биске бош салыныш керек jок, арылык-|берилик сананыш jарабас. Мынаҥöскö канайыпкижи болорыс, канайып öрö чыгарыс? Биледеэп-jöп jок, бой-бойына килешпес, кериш-чуган чыгып, энениҥ сöзи керектелбей барза – божогоныс ол! Jе, карын, андыйболбоды: балдарйм иштеҥкей, сöс уккур. Jаҥыс ла бир уул бар – Адучы деп уул. Уредÿге уйан кижи. Канайып ла албаданар, jе* ÿредÿ бажына jакшы кирбес. Быjыл сегисти божодоло, Маймада СПТУ-га барып киретем деп тапкан. Ого оны jажыҥ jетпес дежип, алгылабаган. Техникумга кирейин дезе, экзамен табыштырып болбогодый. Бот бу уул' ÿредÿни таштап, уй кабырадым деген. Jайгы каникулда абазыла кожо тегин де уй кабырган уул. Jайгыда уйда кöп иш бар эмес, jилбиркей берген болбайсын... Бир сананза –чын: уул бала ÿредÿ jокко до кем jоктый ла, Мал-ашка да, машина-тракторго иштеп, айыл-jурт jööп,. курсагын азырана ла бербей, Карын бай, карын jакшьг jадарЭмдиги jÿрÿмде кижи эки колдыҥ бойыла да jатпад. Jок, jок, андый неме jок! Кижи jÿрерде кöстÿ болор керек, кöгÿстÿ болор керек. Он классты божотсын. Башкару анайда айдып jат, jаҥ анайда некеп jат. Мынаҥ ары черÿге барар. А ÿредÿ jок кижини андакайдатан? Уредÿлÿ кижиге jеҥил ине. А иштениш кайда. барар ол. Jааназа д.а иштебей. Бастыра jÿрÿминде иштенётен салым эмей. Айса болзо, jада тур санаа-укаа кире берер. Туку институт божодор. Кижи бойынаҥ бойыканайып чöкöйт? Бу jÿрÿмде албаданар ла керек,амадаар ла керек... Эмди Адучы тогуста ÿренип ле jат. Кем jок болгодый – качылар комудашпайт. Jе мен де.кайдаҥ кöрöйин –айылда эмезим. Балдардыҥ ÿренин турган ÿредÿзин база оҥдобос. Бис ол ло кожо jети классты божотколы база ÿренген эмес. Jе ойндо бистиҥ ол туштагы ÿредÿбисти... Арткан балдардыҥ ÿредÿзи jакшы. Анчадала кыстар – беш ле тöрттöҥ тöмöн тÿшкÿлебес.Быjыл бу jастаҥ бери jене болбодыс деер?.. Балдар, \"балдарым... Балдарыла кожо энениҥ кöстöри нени ле кöрöтöн, jÿреги нени ле кöдÿретен туру. Балдар... айдарда ла балдар. Олорды чыдадатаны. Апрельдеҥ ле 6ери... Баштап «грипп» азырап баштаганыс. Беш бала грипптеген. Айдаҥ ажыра чаксыру, коркыш, ÿркÿш. Эди изип, jÿÿлишке jеткилей ле бергилеер. Бери больницага экелер керек. А канай экелериҥ?.. Оны тен айтпаза торт... Мотоцикл бар да болзо, Адучы маҥтадып та ийип турган болзо, jе грипптÿ баланы ачык мотоциклге канайып отургузарыҥ?.. Тÿн-тÿш уйку jок. Бата-а, бала ла оорыганынаҥ кÿч, оноҥ jаман неме бар эмеш пе? Кижиниҥ сÿри бош ло тÿжÿп, кижи кураҥытый беретен эмей. А уйкуга чек ле jыга соктыртып браадатаны кайда?.. Бир кызычактыҥ, мынаҥ jааны – Чечештиҥ, грипп öкпöзине тÿшкен. Оныла «кожо бу больницага jирме эки конгон. Уч кÿнге бала бу jерде jок jаткан. Эдиниҥ'изÿзи тен – от... Мынайып jатканча, база бир кызычакты – Jаҥарды экелгилеген. Кижиниҥ санаа' зы тен арай чыга бербеоке турбай... Jе карын ол бала тÿрген jазыла берген. Мынайып грипп öткöн. Учÿ кожо ÿанганыс... Оноҥ бойым. Jай башталып ла турарда, лчим келип мушкулган. Сыстап ла турар, сыстап ла турар. Мен оны керексибей, кузуп алып туруп, эки кÿн кой кайчылагам. Больницага барайын дезем, кой кай; чылаш – акчалу иш, акча да иштеп алар керек, оноҥ бу кызычак эмип турган, оны канай таштаар. Мен jокко, айылда балдарга чын ла чак эдер ине ол. Öдö берер болор бо деп санантам. Кайдаҥ база... К��штой jаткан ÿÿремниҥ арбыжына чыдабай, больница тÿшкем. -Jедил келер болгожын – ме сеге! – аппендицит – кезетенис дешкен. КескилегенАрай öлбöй калгам. Ичеге-карынды, öзöк-буурды кодоро тарткылай ла бергилеген. Кöстöриме бастыра неме кызарып, jиргилjиндеп, тыным ÿзÿлип брааткандый болгон. Чыдажар арга jок. Ары ла тыш öлöр деп санангам. Jе оноҥ бир ле кöрзöм, кöзнöк jаар кылчас ла этсем, бу ла бу турган кыр, jапjажыл четТер, четтердиҥ ортозы jаар jÿре берген jол. Айландыра öлöҥ, чечек... Батаа, кижи ол jолло бу кырдыҥ бажы jаар чыгара баскан болзо, jер-алтайын кöрÿп алган болзо! Оноҥ jакшы не бар!.. О, кудай, алкамык балдарым кайда?! Ончолорыныҥ кöстöри алдым:да караҥдажып келген. Олорды кем азырайтан? Кем\nкижи эдетен? Jок ло jок! öлöр деп ол кандый бош салыныш, кандый jеҥил санаа! Операцияны эки час эткилеген. Кöрмöстиҥ аппендициди табылбай, сÿрекей качашкан. Ортозында от то öчкöн, а лампаларында дезе керосин де jок болуп калган. Доктор, санитарларыныҥ чакпыражын кижи аайлабас. А мен дезе бир де коркыбай jаткам. Олбöзим. Öлтÿрзеер де öлбöзим. Балдарымды кемге таштайтам?\nJе учы-учында операция эдилген. Оноҥ тöрт-беш кире кижи мени теҥдележеле, палатада орынга апарыҥ салгылаган. Баш ла бол! Анайып оорыдым эмеш пе? Олордыҥ мени апарган jирме алтам jери меге jирме-беристедий бодолгон. Кöктöп койгон jери ойто сöгÿле берди деп бодогом... Бу эски больницада болгон ине. Эмди ле тегеликтÿ абрага салала, апаргылап jаткылайт. Ол больницада абра палатага кирип болбос. Коридорына кажылып калатан... Jе оноҥ jажан. Суу ичпей^ эки кÿн чыдашкан. Jарым ай jаткан, а кескен jери jазылбас, бÿтпесJаан шыра: кижи jöткÿрип те болбос, керек дезе каткырып та болбос. Кöп улус jуулышкан jер jаарjууктабайтам. Улус. jуулган jерде каткы ине. Кижини: «Эй, Торколой, туку такаалар jÿргÿлери, бирÿзин тудуҥ кел, мÿн чыгарып ийерис!» – дешкилеер. Ичин jаба тудунып алган, коркойып, jантыйып калган кижи такааныҥ кийнинеҥ jÿгÿрердеҥ... А jадарга кÿч: jай,изÿ;\njыт-тан. Бот мынайып jÿргенче, алтынчыда ÿренип турган уулчагымды, Айдарды, экелгилеген. База ла аппендицит, база ла кескилеген. «Бу ак-jарьжтыҥ алдында кижи кандый кинчек эткен! Бу бистеҥ айрылбас кандый тÿбек, кайткан шыра, не jобол!» – дей бербей кижи... Jе карын ол уулчак тÿрген jазылган. Экÿ кожо jанганыс. Мыныҥ ла кийнинде эки айга токунаганыс. Оноҥ бойыска öлöҥ эдер деп jазанып jÿргенче, бу – кöрмöстиҥ сары оорузы...\nАкыр эмди бу бис jарым jылга чыгара оорыжып,. иштебей барарыста, бисти, от-тобрак улусты, кем азырайтан, кем бÿдÿндейтен? Анчадала ол уулдар, öзÿпjаандап турган улус,«урсактыҥ чын ла каптары, ополор ине. Адабыстыҥ пенсиязы бар. Больничный листле тöлöҥ турган бир кичинек акча. Оноҥ балдар учун государство берген одус алты салковой. (Сегис jашка jетпегеҥ. ÿч бала бар. Бада бажына он эки салковойдоҥ ине.) Jе бу ла айда бир кызычактыҥ сегис jажы толо берер.\nГосударствоныҥ азыралынд�� экÿзи артар. Jе, карын, ол государство деп немени. Ол до кире болзо, акчаны берип ле jат. А бербеген де болзо, оноҥ нени аларыҥ. Jаҥ-андый деер – божогоны ол. А бу больница. Мында jатканы учун тöлöйтöн болзобыс, бистиҥ бажыбыстыҥ тÿги де jетпес. Jе карын бу jÿрÿмниҥ jакшызына баш болзын! Бу jаҥныҥ, бу улустыҥ jакшызына баш болзын! Jанымда jаткан улус балдар jаҥыскан кандый jаткылары деп, кöрÿп салгылаар. Бери аймак тÿшсе, келип jолуккылаар, курсак экелип бергилеер, акча да бергилеер. Мынайып чучурап jада берерде, кижиге кижинйҥ кÿÿнзегенинеҥ артык не керек.\nКööркий балдарымды... Öлöҥин бойлоры эткилеп алган. Картошкозын каскылап алган. Кÿс удурум jийтен öлöҥди абабыс, «Беларусь» тракторлу кижи, тартып берген. Jе öлöҥ эдерге балдарым арай ла jаш ине. Чабарга кÿч. А öлöҥди тöзинеҥ ле jыгып алган болзоос, jууры, бугулдаары биске не де эмес. Матабыс бары кудайга баш. Jойу баспас, улустыҥ машиназына, абразына кысталышпас. Jетен эки бугул эдип алдыс дешкилеген. Та кандый обоолор болбогой – кöрбöгöм. Тен тоозы кöп, «толыгы» ас бугулдар бололо, кичинек обоолор болуп калды ба? Jе андый болбос ло керек – балдарым ишке албаданчак, анаар-мынаар этпейтен ле улус эди. А кыштайтан неме база бар ла: эки уй, эки бозу, алты кой, тöрт эчки. Колдогы мал-аш jаар кöрöр лö, оны ычкынбас ла. Ол jокко не болорыс бис.\nА оорышкан кийнйнде, кÿч ле эмей база. Jаан тöлÿге тÿшкенис – jÿс тöртöн салковой тöлÿ. Jаан билениҥ чыгымы да jаан: мынызы керек, онызы керек, мынызы jок, онызы jетпес. Jÿк калажынаҥ да бодозо: алтыjети калаш биске кÿнине не де эмес. Карын jаан уул кем jок – черÿде jÿрген, ого кийимдеткен, ого азыраткан. Jе уулдардыҥ чыгымы эмеш кирелÿ ине. Олордо чÿм-чам jок. Бирÿзиниҥ кийимин экинчизи кийер, оноҥ артканын ÿчинчизи... Эмеш оҥду штан, чамча ла болзо... Jаҥыс ла кийимге jеек улус ине. Ай-уй болбос: штанныҥ тизези jыртык чеден ажып jадала, будаккадуга илинген ле, мечик тееп турала, öдÿктиҥ таманы кодорылган jÿргÿлеер. Кöрмöстöр öнöтийин балкашка киргилеер. «Бу кургак jер анайда jадыры ине!» – деп, кижи канчазын арбабаган деер. Jок, jок, олорго айт, тöҥöшкö айт –тÿҥей. А ойногылап jÿреле, кийимин\nуштыган jерине ундып койотоны кайда? «Бу сениҥ купайкаҥ кайда, уул?» – «Бу ла мында jок по?» Камык улус айылдыҥ ичин чаксырада ла берерис. Таштап нйген неме кайдаҥ табылар ол? А уулдар кичинектушта, адазы калактай ла берер: «Бу, бу ла jаҥы мында jаткан бычак кайда?»–-Оны Эрчмен тудунып jÿрбайты». «Кайда эткеҥ, Эрчмен?» –«Бу мында». Адалууулду тышкары чыккылаар. «Бу ла бого бычакла ойногом». Jе бычак кайдаҥ ого келзин?.. А малтаны, анчадала масканы, кадуны тен айтпайтан да. Кадуны бастыразын jерге кадагылап койгон до отургылаза кÿÿни. «Бистиҥ айылда бастыра не-неме бутту-колду, канайып ла jажынгылап тургуЛаар» – дежип jадарыс. Кезикте чай ичер айак та jок отурарыс. Ары ла тыш телеҥир айактарга кöчкöнис. (Jе айылчы келгежин, кöргÿзÿге ту��гузып койгон шааjыҥ айактарын чыгарбай кижи.)\nА кыстар... Олорго керектÿ немелерди кижи тоолоп то jетпес. Эмеш ле эски-саскы болзо, кийгилебес. Бир кызычак бир катап: «Бу кижи эjемниҥ эскизин канчазын кийер? – деген. «Jок, балам, ол эjеҥниҥ эскизиэмес ине. Оны бис сеге садып алганыс. Jе сеге эмеш jаан болордо, эjеҥ кийген. Эмди сен бойыҥныҥ ол кийимиҥе öйлöжö jаандап келдиҥ. Кий, балам, кий» – деп, кижи балазын канайып ла мекелеп турбай. А бу кичинек кызычак-.. Jаҥы бир де кийим кийбеген бала. Чуÿларынаҥ бери... «Кийимиҥ jыртпайын кийер, книгаҥ ÿребе – сыйныҥ ÿренер» –бистиҥ биледе мындый jаҥ. «Ол балага оны садып бердиҥ, а меге нениҥ учун садып бербедиҥ?» – дейтен комудал бисте jок.\nJе андый да болзо тöлÿге тÿшкенис. Тогузынчыга баратан уулга – школго кийетен форма солынган – jаҥы костюм керек боло берген. Удабас кыш jедер, а эки кызычактардыҥ пальтолоры чаканчак-тизелерине чыга берген. Оноҥ бытком1бинатка тöрт пыйма соктырганыс. Jуртсоветке тöлöйтöн одус эки салковой налог. Öйин öткÿрип браадыгар деп кÿÿнге шыку алдырткылаар. Jе кыш алдында чыгым кöптöй беретен эмей: капуста, согоно алар керек, газетке бичидер керек. Чындап, бир уулга кулакту бöрÿк. Таҥмалардыҥ баштары казандар ошкош, jаан улусла теҥ кийгилеер... Jе бисти кöргилеп, улустыҥ чöкöбöй, тöлÿге акча да бергилеп jатканын. А бис-эки jашту чарыс бар болгон, оны садарыс, ол тöрт jÿс салковой кире боло берер, оныла тöлÿдеҥ чыга конорыс, артканыла да нени-нени jеткилдеп аларыс деп санайтаныс. Jе кöрмöс качажып... «Öскÿстиҥ колында öкпö дö jаан кöрÿнер» деген чилеп, чар табылбай калган. Та айдуга бараткан уй-торбокторго кожулган, та канайткан, канайткан. Jаан уул база бедреген ле. Jе jаш бала кайдаҥ тапсын? Бойым болгон болзом... Ол кумпаткзн чар ары öлÿп каЛган болзо, кижи оныҥ штраховказын да алар ине. Эмди такым кунаjыныс бар. Оны садып ийейин дезе, от-тобырак ополор узун кыжыла нени челдеерис. Сойотон тöрт курааныс бар, jе олор биске чам да болбос. Мен качан ишке чыгарым, ол тöлÿни качан иштеерим?.. А улуска тöлÿлÿ jÿретени.. Jе мыны айтпаза торт. Jок, jок, ылтам тöлö деп турган кижи jок. Кезиги керек jок то дегени бар. Jе тöлÿлÿ болгончо... Балдарым, балдарым... Балдарла кожо – тÿбек, балдарла кожо – ырыс. Тогус айга карынданатаны да аайлу ба? Ичи-карды чарбалган, чырай-бÿдÿжи ÿрелген jÿретени jеҥил бе? Бу байагы куучындаган орерация... Ол баланыҥ оорузына кöрö тен... Кижи jыргаарда, ооjэуга чыдашпай,, полдыҥ jыртыгы jаар кире бергедий jадатан беди... А оноҥ jылдаҥ ажыра, бала базарга jетпегенче, «тирÿ куклала ойнойтоны»...\nАзый кайда-кайда барып jаткажын, баланыҥ ыйы угулар. Кижи оны «керексибес те. Эмди дезе селт эткенин кижи бойы да билбей калар: «Мениҥ балам болбозын?!» Чындап, кижи кезикте керексибегенде, чын ла балазыныҥ ыйы болуп калатаны бар эмес беди. Балдары jаанап калган улус: «Батаа, jаш балдарлу сени, кööркийди, кöрöристе, кижиниҥ jÿреги ��орыйт»–дежер. Jе чын да кÿч эмей база. Кезиктерде кижи: «Бу блардыҥ кезиктери ары тыш öлÿп калатан болзо, ас немелерди азырап чыдадарга jеҥил ине» – деген ^санаага jедиже берип турганда. Бу кижи коркор санаа ине Уч сананбас санаа. Jе кижиге ушта-башта чÿрчеге кире конор. Мыны тÿрген ле jайладарыҥ: «Jок, jок, кедерет, кедерет, мен ле анай сананбадым, сананбадым! Ийт татай! Тÿÿк, тÿÿк, тÿÿк!» Кажы ла бала керектÿ, кажы ла бала баалу, эрке, кару. Балама тÿбек тÿшкенче, бойыма тÿшсин, балама jаман болгончо, бойыма болзын... Кижи алдында сананар: «Бата-а, бу улус баланы канай азырагылайт не? Кÿч ле неме болбайсын». Jе оноҥ кижиниҥ. бойыныҥ балдары ÿчке jеткен. Бу кире балдар тен не де эмес туру ине. «А бот беш балдарлу ак улуска не аайлу уур». Балдар беш болгон – артыктажып ла турган бала jок. «Бот jети балалу улуска чын ла кÿч болбайсын». Jе – jети балага jеткен. Кÿч ле неме jок. Кижи азырап ла ийгедий. Бис кöп лö улус эмезис. Бу коштой jуртта мениҥ таай эjем бар. Олор балдары jок улус. «Балдарыҥныҥ бирÿзин бер, азырап берек, кижи эдип салак» – деп келген. Jок ло jок! Кижи бойы чыгарган балазын канай берет! Кандый да jуугы болзын – jок ло jок! Jе оноҥ балдар jуулышкан. «Таай эjегер-эш jаар «ем барар? Чып ла чынга». Бойбойлоры jаар кöстöрин караҥдаткан. Барар ла кÿÿндÿзи jок. «Jе кемди берерис?» Аjыкташкан ла аjыкташкан, «Барган кижи jакшы кийим кийер, jаҥые ла шоколад, кампет jиир». – «Jок, кемибис те барбас, кемди де бербезис!» Ол сурагыла таай эjем бойына jаан чак эдип алган jокпо. Айылга келер болзо, балдар оноҥ качар, экелген немелерин тутпас... Чындап та, ол бала jаандаган кийнинде, кижи балазыныҥ кöзине кандый кöслö кӧрöр, jастыра jолго басса, «ай-уй» деп, кандый jÿсле jакыыр.\nБалдарым, балдарым... Олор jокко, адазы jок то, меге сок jаҥыскан кандый jÿрÿм болор эди?«Ба-таа, бу сен мениҥ jаҥыс балам эмес болзоҥ, мени бу ак-jарыкка оорый-оорый, бу чек ле аймаарга jеткенче, албадана-албадана не jÿрген болор деп туруҥ? Кижи сениҥ jÿрÿмиҥди кöрöргö jÿрбей» – бу мынайда мениҥ карган энем айдып отуратан. Ол тушта кижи jаш, андый сöстöрди баалаар, керектеер эмес. А эмди сананар болзо.\nКанайып та ачынган-кородогон, кунуюкан-карыккан болзоҥ, сÿÿндирип койотон улус ине. Бис бир катап адабысла та нениҥ де бажында кыйгалашканыс. Мен бу ла эмдиги тогузынчыдагы уулды кучактанганча, маалкадып, jангам. Эртезинде jазап сананар болзо, буруу менде эмтир. Эмди jанар керек, а бир маалкаткан кижи мындый тÿрген канайып jанар. Мынайып отурганчам, адабыс jеде ле конгон. А уулчак адазын кöргöн лö jерде, эки колы талбаҥдап, «талкан-кöчöни» согуп, сÿÿнгенине тен билинбей калган. Адазы балазын тÿрген ле кучактаган. А мен jаар кöрбöчиҥ кижи болуп турбай-.. Мынайып ойто jöптбшкöн jогыс па.\nБир катап иштеҥ келзем, бу jуукта ла черетеп койгон турамныҥ стенелери бастыра jурук, полдыҥ ÿсти терет. Тетрадьтиҥ чаазынына jурагылайла, jаан-jаан кадуларла стенеге к��дагылап алган. А нени jурагылабаган деер: уулдардыйы – баатырлар, танктар, самолеттор^, аттар, адыжып jаткан jуучылдар, кызьгчактардыйы – чечектер ле, айак-казан ла, бойлоры кызычактар ла, кöбöлöктöр лö эмейа. Мен арбагам, чаазындарынÿзе кодортком. Эмди сананып кöрöр болзом, jастырган ошкожым. Чындап та, балдардыҥ jуруктарынаҥ jараш jе не бар?.. Бир кызычак бар: ого-бого токтобос, бапылдууш неме. Jе канай-канай оныҥ табыжы jылыйып, тöринде кыпка эмезе столдыҥ алдына кирип ле алган болды ба?.. Бу тушта оны бедреер керек. Кандый бир немени апарып алала, ÿреп jаткан кижи ол: та куклазын бузуп jат, эмезе кийимин тиле кезип отурган, эмезе агаларыныҥ книгаларын jыртып jат. Тÿрген ле кыйгырар керек: «Сен кайда, балам?» – «Мен мырда jок, эне!» «Мында jок болзоҥ, сен кайда?» «Мен туку таайым-эште!» «Оноҥ качан jанарыҥ, балам?» «Кече jанарым, эне, кече».\nJок, jок, не де болзо, балдарлу ла айылдар сÿÿрим. Айла балдарлу айылдар тышкартынаҥ ла билдире берер ине: бууда кургадып койгон ал-камык кийим, чуулар. Айла ол кийимдердиҥ кичинектери де коркуш, оноҥ кöбизи де коркуш, jунарга, илерге чаптыгы да коркуш. Чеденниҥ ичинде таштап ийген кандый бир сынык ойынчык, уулдарлу айыл бöлзо, машина-тракторлордыҥ кöлöсöлöри, агаштаҥэткен мылтыктар, ÿлдÿлер, саадактар jаткылаар. Мениҥ уулдарым, бир кöрзöм, керек дезе«Беларусь» трактордыҥ jе ле деген кöлöсöзин экелгилеп алтыр. «Бу неге керек? Ыраткыла мыныҥды!» Мынайып jадып, кижи онызын ырадар, jе оноҥ база эмеш ' удаган кийнинде, ойто ло экелгилеп алган jадар.\nА колхозтыҥ механиги комбайнга керектÿ та кандый да темирди бистиҥ айылдыҥ jанынаҥ таап алдым деп, сÿÿнип барган jокпо... Балдарлу айылдар... Андый айылдарды ийт ле чычкан jакшызынатан деген чилеп. Балдар кол jедерде ле jаткан курсакты ийдине апарып бергилеер. А чычканга нези jакшы? Балдардыҥ тудунып алала, jÿгÿрип jÿрÿп, jиген курсагыныҥ оодыктары иолдыҥ ÿстинде толтыра jадар... Кижи киргелекте ле,. курсактыҥ jыды jытанып, балдардыҥ чур-чуманактабыжы угулып келер. Кирип барза, байагы тал-табыш кенете токтоп, «Кем келди? Кем?» – дежип, кöстöри багырайыжып, шымыраныжа бергилеер... А айылдыҥ ичин аjыктап отурза.-. Jе балдарлу айылдардыҥ ичи тÿҥей эмей база. Печкени айландыра кургадып койгон чуулар. Ол чуулардаҥ бис канча jылдардыҥ бажында бу jуукта jаҥы айрылдыбыс. Эжиктердиҥ эркиндерин, эки jанында стенени кöрзö, jабызы бастыра ылjалыпкалган, чойлошкондор ошкош сабарлардыҥ истери. Мынайда тудунып, тайанып, атпактанып jадып, бала öткöн. Эжикти туй тартатан бöстöр бар болгöн болзо, онызы уужалып, чылбаартып калган, бир келтейи дезе ÿзÿлип те калган турардаҥ айабас. Балдар андый бöстöргö селбектенерин сÿрекей сÿÿйтен улус эмей. Бистиҥ де айылдыҥ нези башка болор деп. Бир шифоньерис бар: оны балдардыҥ кемизи ÿребеди болбогой. Байла, солун кöргилейтен болбой: кампеттÿ, ÿстÿ колдорыла уймагылаар, кадула да чийгилеер. �� диванды оны айтпайтан да... Jе бу ончозы jÿк ле jööжö ине, jööжö, а олор дезе балдар – кижилер, келер öйдöги jÿрÿм, эмдиги ижемjи...\nКижи jÿрÿм jÿрерде, jакшыны да кöрöр керек, jаманды да öдöр керек. Оноҥ öскö ол jакшыга да сÿÿнбес, jаманга да кородобос. Бистиҥ jерде Тожыла деп эмеген бар. Он эки бала азыраган öрöкöн. Сок jаҥыскандыра. Jууныҥ-чактыҥ кызалаҥында. Jе оны балдарыла кожо кандый шыра кöрбöгöн деер!.. Jер тура, jыртык темир печке. Одынга jедер эмес, туразын ÿйезинеҥ ала кажаазына чыгара челчегилеп алган отургулайтан. Кышкыда балдарга чыгып барар арга jок: jаҥыс öдÿк, сок jаҥыс самтар тон. А ичкени – сöҥÿскен чай, jигени – арбаныҥ саазы табылза, тен jыргал. Кар чоокырайып келгежин, тындары jаҥы киргилеер – эмди öдÿк керек jок. Jе оноҥ... ол балдар кем jок чыдагылап ла калды. Карын су-кадык, карын бек, чыдым. Ончозы озочыл, ударник. А Тожыла эмеен. . Ол эмеен эмди балдарыныҥ ортозында тен кол бажында jÿрÿ. Балдары: «Эне, бистиҥ айылга jадыгар, бистиҥ айылга jадыгар»–дежип, чын ла чууганга jедиже бергилеер. Мыныҥ учун эмеен бир ай бир балазыныҥ айлында jÿрер, экинчи айда – база öскöзинде. Ончозын мынайып айланып келгенче, jыл öдÿп калар. А бистиҥ айылдыҥ jанында Одый-эш бар. Тогус уулду, бир кысту –тен кöрöргö jараш. Эки кып тура.Тöринде кыбы куруга jуук. Эҥирде балдардыҥ энези, Акчыш, тулкулап койгон кийисти бу кыпка толтыра jайып ийер – бот сеге тöжöнчик. Тогус уул jергелей jаткан кийнинде база бир кийисле базырып койор. Бир ле ажанышта тöрт-беш öтпöк калаш jок ло калар. Бот – бай улус олор ине...\nАзыйда бир сÿрекей бай кнжи jööжöзиле мактанар депг балдарлу jоктуны айлына кийдирген. Jе jоктуныҥ кöзҥ байдыҥ канча jööжöзине илинбеген де, иргеде байдыҥ jалчызыныҥ jаш балазы уйуктап jаткан – кöргöн лö сонуркаган немези ол болгон. Кижиниҥ байлыгы – балдары.Олор jаанаган кийнинде, канча кире болуш эдер, ада-энезине ырыс, оморкоду экелер. Бала ла болзын... Башказы jок... Бистиҥ jерде торбок кабырган Байду деп кижи бар. Уй кижизи аймакта роддомноҥ база бир уулды экелген ле. Та сегизинчи, та тогузынчы бала – санаама кирбейт. Балага бала кожулды, малга мал кожулды деп сÿÿнгилеп, ада-эне азырагылай ла берген. Бала ÿч айга jеткен. Кöрÿп турар болзо, баланыҥ кöстöри кöк, тен чаҥкыр-кöк, чачы ап-апагаш, чын ла кÿдели. А ол айылдыҥ балдары тен бир тÿҥей, бир калып – jес кара, чоҥ-чоҥ немелер. Адазы чала серенип. Jе канайып та шÿÿр болзо, бу кедери jерге орус кижидеҥ болгой, алтай да кижи jÿрбеген. «Акыр, jаш баланыҥ jÿзи jÿс катап кубулатан эмей» – деп, адазы тогус ай сакыган. «Бу балаҥ кандый башка бала эди?» – учы-тÿбинде чыдажып болбогон. «Чындап, адазы – деп, энези jаҥы оҥдогон. – Мениле кожо бир кÿн туку Карачардаҥ бир орус келинниҥ кöзи jарыган эди. База ла уул бала эди. Солынган болор бо?» Байду эртезинде ле Карачарга чапканча jеткен. Ол келинниҥ айлын таап, кирип келзе, полдо jес кара уул эҥмектеп jÿрген. «Бу бала ме��иҥ эмтир.ине!» – деген... Jе бу керек канай божогон деп? Эки эне кöстöшкöн, санааркашкан, ыйлашкан. Балдарын солыжайын дезе, тогус айга чыгара эмчек-сÿдин эмискен, уйкузы jок канча тÿндер öткÿрген. Солышпайын дезе бойыныҥ эди-каны... Мыйайып ла арылык-берилик jÿргенче, балдар jаанап ла турбай. Учында сананар болзо, баланыҥ не башказы бар. Азыраган ла кийнинде – ол бойыҥныҥ балаҥ. Андый эмей а, андый.\nА бу ла кече балама лимонад садып алайын деп барала, ол ло Карачардаҥ бир карган эмегенге туштадым. Эмеен автобус сакып отуры. «Эмди кайдаар браадаар, карган?»' – деп сурадым. – «Туку ÿч кöрбööн Мурманск jаар» – дейт. Таныш эмеен. Тилмеш. Азыйда ол Карачар дööн абралу керосин-солярка тартарда, jаантайын бистиҥ айылга конотон. «Мурманск браадым, ортон уулым анда балыктап турган» – дейт.-Эмеенниҥ тöрт балазы та кайда jаткылабай турган деер. Эҥ jааны, Петр, туку Камчаткада, база балыкчы, кызы, Нина, Барнаулда бöс согот. Эҥ кичинеги – Иван Киевте, та нени эдип турган, билбезим: черÿде ле турган, оноҥ анда кижи алала, артып калган. Эмеен Карачарда сок jаҥыскан. А балдарыныҥ ол ончозында болгон. Карыыр jöбинде келип, канча jер кöргöн. Jе бир сананза, jоруктаган да эмес, барып, балдарыныҥ балдарын.алган, олорды чыдадышкан. А алдында, ол тушта jууныҥ чын ла кату öйи. «Госпитальда jадырым, келип jолугып бар» – деп, ого бу ла Бийскийдеҥ, öбööнинеҥ, письмо келген. Кайдаҥ барып jолугып. Айылда тöрт jаш бала. Jе ле деген ишчизин колхоз öлöҥ ижинде божотпос то. Оноҥ ол Бийский деп jер та кажы талада, ого та канайып jедер. «Ээ, jе кайткан деер, кайткан? Бу кижиде санаа бар болгон бо, айса тен jок по? –деп, эмеген эмдиге комудаар. – Барып келетен немени. Балдарымныҥ адазын калганчыда кöрÿп алатан немени»...\nКижи мындый ине, мындый. Jе эмди бис кем jок болуп клеедис ошкош. Оорышкан, чаксырашкан. А эмди болор, jетти. Бу кижиде салым, ырыс деп неме бар болор ине. Кажы ла биледе бойыныҥ бир оорыйтан, jудайтан öйи бар болгодый. Оноҥ ло öдÿп алза, токунаар, оору-jобол ыраар.\nЭмди jанар. Нени-нени иштеер. Балдарды азыраар ла. Эмдиги öйдö кижи бого jаан санааркаар ба? Кыштыҥ öйинде иш табылбаза, улуска öдÿк-тон до кöктöп, тере-бычкак та нлеп отурбайт па кижи? Ноокыдаҥ арчуул, тÿктеҥ чулук та тÿÿрим. Мынайып ла балдарымды азыраарым... Jаҥыслателёкей амыр турзын. Jекижи кандый да болзо, амыр ла болор, jÿрÿм там jаранар ла деп иженбей. Кижи, не де болзо, балдарым менеҥ ырысту болзын, менеҥ jакшы болзын деп кÿÿнзебей. «Балдарым»... ла деп jÿрбей. Мениҥ кийнимде jÿрÿм артар: тöрт jе деген эр–уулдарым, ÿч эне – кыстарым. Олор бала-баркалу болор, олордыҥ балдары бала-баркалу болор. Анайып сананза, jаҥыс мениҥ jÿрÿмим неме бе? Ол балдарым улуска, байла, jакшы эдер, туза экелерКижи бойында мынайып ла сананат...\nЧындап, тöлÿ деп айттым. Башкÿн ол тöлÿдеҥ канайып айрылар деп, база ла санааркап отурганчам, черÿдеҥ\njанган jаан уулым келт. Эки jÿс бежен салковой акча экелди. «Бу кандый акча?!» – деп, мен тен коркый бертирим. «Иштеп алган акча, эне» – дейт. Уул кел-ген ле бойынча, айга шыку школдыҥ одынын jарган эмтир. А отдых кÿндерде беш кижи баргылайтан эмтир. Тöрт уул, бир кыс. Jаандары jаргылаар, кичинектери кулаштагылаар. Бот сеге – камык ишти эткилеген, камык акчаны иштегилеген! Бот сеге – энезин тöлÿдеҥ айрыгылаган! Арткан акчазыла бор-боткозын садып алгылаган!\nУулым эмди адамныҥ «Дружба» киреезин jазап аларым деп барган. Ол тушта кулашты бойы кезер, бойы jарар. «Акчаны мынаҥ кöп иштеерим, эне» – деген. Оноҥ бир jыл бу мынайып иштейле, институт барарым, машина-трактордыҥ ннженери болорым деер...\nБалдарым, балдарым...\n(Колхозтыҥ председателиниҥ jуундарда айткан куучындарынаҥ)\nНöкöрлöр крммунисттер, комсомолдор, jурттыҥ акjиптери!\nБистиҥ бÿгÿнги jуун андый öйдö öдÿп jаткан болуп jат, качан бастыра совет албаты бойыбыстыҥ партиябыстыҥ съездтериниҥ, пленумдарыныҥ jöптöрин jÿрÿмде бÿдÿрерине барjок кÿчтерин салып, ак-чек санаазыла иштеп jаткан öйдö öдÿп jаткан болуп jат.\nJе, нöкöрлöр, jыл божоды. Календарьдыҥ jылы тÿгенетени эмди де ыраак болбайсын, jе бистердиҥ, jурт албатыныҥ, jылыбыстыҥ божогоны бу ла бу ине. Айдарда, итогторыбысты чотоп, jедикпес-тутактарыбысты тоолоп, объективный-субъективный шылтактарысты айдып та турзабыс кем jок. Андый эмес пе?\nJе, бистиҥ колхоз быjыл, нöкöрлöр, jаан jедим-jеҥÿлерге jетти. Чын, чын, jаан да дезебис, jастыра болбое, не jажырар оны – албаты-jонныҥ ижин. Эттиҥ, тÿктиҥ пландары чик jок ажыра бÿткен. «Кöмö тудуп ийерис» деген чилеп, сÿттиҥ планы буайдыҥ учы jаар база бÿде берер. Мында алаҥзу да jок. Бистиҥ эҥ jаан jедимис, мен бодозом, – табыштырган мал семис барган. Тÿктиҥ зачет бескези де бийик болгонЭмди оныҥ учун областьтыҥ маанызы бу туру. Кöрзöгöр, нöкöрлöр, jаанын, jаражын! Тен кып-кызыл неме, бичиги-эжи алтын, а бöзи... Мыныла айдарга турган немем не деп: мааныны колго тудатаны jеҥил ле болбайсын, блаатпайтаны кÿч ине, блаатпайтаны. Айдарда, быjылгы да jылда биске бу мааныны ычкынбас керек, нöкöрлöр! Jартын айтеа, сабынаҥ тудала, кöҥкöрö jада берер керек. Ол ло!\nБис мындый бийик jедимдерге мындый нöкöрлöрдиҥ jакшынак ижи учун jеттибис. Олор кемдер, нöкöрлöр? Чабандар: Капшуун, Суркаш, Кактанчы, Jашканчы; уй кабыраачылар малын jакшы семирткилеген: Чöймöшкö, Оруской, Папылка; уй саачылар: Чийне,\nКожоҥчы.Учук; механизаторлор: Ортонул, Табыл, Берден, Сÿÿнер... – ончозын тоологон кийнинде кижиниҥ тили суулантый берер болбой. Шопырларыс – Эрешкин, Jуҥма, Меҥдеш кайда? А Ойбой, Кöскÿр деген малчыларыбысты не ундыган улус бис? А Черткиш, Сорул, Тайа, Кöжнö, Jыҥылдай деген, айылдаҥ чыга-кире иштеген, биске ал-камык кураан тöрöдишкен, öлöҥ эдип берген, бала-баркабысты азыраган, айыл-jуртысты кичееген ÿй улустарыбысты бÿгÿн не айтпас? Jе бу мындый улусты кижи не адабас, канайып мактабас? Мындый улусла кижи канай��п оморкобос? Тен, тен..Баш болзын! Эҥ jаан байлыгыс... Алтын улус... Олорды сананза, кижиниҥ jÿрегине jеҥил. Буды jерге тийип-тийбей, биjелеп ийер кÿÿни келер.\nJе, нöкöрлöр, jедимдер –jедимдер ле болбайсын... Бис тыҥ кööрöбöйлик те, тыҥ кöдÿринбейлик те, байа, «кайатуткандар» да болбойлык, айалга кÿч, нöкöрлöр! Кÿч, кÿч! Кÿч те эмес – коркымчылу! Эдип алган öлöҥибис ас. Кÿйгек болгон. Объективный-субъективный шылтактар кöп. Оны ончогор билеригер, незин тоолоор. Аш база ас. Тегиндегидий, эжилип, jайрап jадатан неме быjыл jок. Коркып jадым, нöкöрлöр, коркып jадым... Санааркашка баш тöҥÿреп калт. Бакрулдаҥ курсак ашпайт, уйку jок. Кирер-барар jерим таппай jÿрÿм. Бу jылды, бу кышты бойыгар кöрÿп jадыгар ине. Ат курлаазы кар jаадыТеҥериде кардыҥ jолы jылыйбайт – база кар болор. Канайдар, нöкöрлöр, канайдар?! Эдип алган öлöҥисти jазап jиген кийнинде, jаҥыс ла айга «кап» кöрÿнбей калар неме ине. Алтайга толтыра мал... Тегин де тапчы одор – кар алдында. Бот, кыштаҥ чык!\nЭки кÿн кедери jÿрдим. Уй деп неме кар чапчыбас, каҥжайып.ла калган турар эмтир. А кой кööркийдиҥ кайда да барар аргазы jок. Карды эмеш ырып барала, аайланып болбой, туруп калатан эмтир. Куду-уй, кудуй! Коронын, коронын! Мал ач, мал торо! Кар, кар, нöкöрлöр! Кардаҥ мал нени jиир?! Эмдигештеҥ ала чыгым баштала берди. Эмди кÿс ине, нöкöрлöр, кÿс! А мынаҥ ары не болор? Бис быjыл та кыштаҥ мал-ажыбысты чыга' рып, «ак jадыкты» алтайтан улус, та канайдатан улус?\nМен бодозом, бис jаан бычак ла курчыдып jаткан -албаты. Чын да, jе кöрзöгöр, ÿл-jал эдип алган öлöҥибисти канайып салганыс, канайып jадыбыс? Jе канайып jадыс деерде?! Бис бу ла бойынча барзабыс, чорт то болбозыс! Слер jаткая jурт, jаҥыс ла jылга колхозтыҥ экономиказын ÿзеле, jарык тоскуурлу артатан туругар, а мен деп кижи, башлык кижи, кату каруузына туруп... Jе кажы баратанымды бойыгар билер болбойыгар. Бу ла. Артык jол jок. Jе öлöҥибисти канайттыс деерде?! Изÿ кÿсте мал-ашка тепседип, jидиртищ аҥтара сÿстÿртип алдыбыс. Jакшы эмтирис, оҥдолып jатканыс ла бу эмтир. Кöрмöстÿ-Кобыныҥ öлöҥин уйлар jидиАк-Салааныҥ обоолорын койлор тепседи, деремнени айландыра обоолор аҥтарыларга jетти. Jе бу не? Не?! Jе бисте кайда бÿдÿн обоо бар? Jе кайда, айдып беригер? Шак ол койчы Ыынбасты кöрзöгöр: беш кÿн деремнеде аракыдаган. Койлоры Кош-Арканыҥ öлöҥине беш кон; гон. Jанып барала, Ыынбас балдарын тоскырган! Jе бис бу мындый немелерге не кöрöрис, не килеерис?! Сÿрер керек андыйнемелерди колхозтоҥ! Тайылзын, тапшыланзьш, тебискелензин! Jыды да jок болзын! Ол ло! 'Койго jидирген Öлöҥ учун уйларыныҥ бирÿзин айрып алар керек. Jе бу мыны неге айдар... Уйын кайдак бис юныҥ, биске öлöҥ керек, öлöҥ!\nöлöҥгö кирген уйлардыҥ ээлерин штраптаганыс та, штраптап та jадыс. Мындый улус керек дезе слерлерде, коммунистерде де, бар. Jÿк слерлер албатыга тем болуп, уйларыгарды чедендеген болзогор. Оноҥ öскö бу -ла jууктарда карган [коммунист Капшык эмегенниҥ кажаганьшыҥ куйнула öдÿп jатсам, маказыраган ÿн угулды: «Jееренегим ичи тастайып, сÿттенип калган– колхозтыҥ обоозына конгон болбайсын» –дийт. Бу не куучын, бу неге jараар?.. А бу мыны куучындабаска болбос, Слерлер ары-бери jаантайын jортуп jадыгар.\nКöстÿ, кулакту улус обоодо турган мал-ашты кöргилеҥ турган инегер. Jе оны чÿрче туура айдап салза кайдар.. Ай-уй деп ÿркÿдип не ийбес. Слер ол öлöҥди jаҥыс ла председатель мениҥ ле бригадирдиҥ, ойндо бу мынаар фуражирдиҥ öлöҥи деп бодобозоор. Ол öлöҥ – слердиҥ, слердиҥ!\nОйндо... ойндо... ыы... Мен туку качаннаҥ берн кекенип келдим. Бу бир Тылыр деп немениҥ обоозы кайда, улус, кайда? Меге айдып беригер. Мен тен эртен ле барала, сереҥкедеҥ тудуп ийейҥн! Бойсын, jаҥыс уйы куру артсын! Бойсын, акту бойым кату каруузына турайын! Jе ол «е? Не? Не аайлу мен оны jайнадым, не аайлу айттым. Алган ÿйимди де ол кире эребеген болорым. Бу jылдый узун jайда ол Тылыр колхозко бир кÿн öлöҥ чапты ба? Jе кем кöргöн, улус, мыны, кем? А мен не? Колхозтыҥ башлыгы дебегей, jе мениҥ кижи адым, эр адым база бар. Канчазын jайнаар, канчазын мекелеер, канчазын какшыыр! Ого айт, jерге айт... jок, jок, ийдиме тийбе, тийбе!\nА бу ла туку отурган Jепсеҥге мен jе нени эдип бербезим. Колхозтыҥ öлöҥи кандый да ас болзо, jе Jепсеҥ jайыла иштеп алган натура öлöҥин алзын. Алзын эмес, мен алардыҥ ÿстине öлöҥин тартарга трактор берерим, öлöҥ салыжар улус та чыгарарым. Фуражирди jакшы кöк обоо бер деп jакыырым. Jепсеҥ jайыла колхозтыҥ ижинеҥ бир кÿн тутатты ба? А бойына эдип алган обоозын кöргöм: эки ле айрууш неме турган...\nКоркымчылу, нöкöрлöр, коркымчылу! Билбей jадым,. нöкöрлöр, билбей jадым! Тен, тен... Быjыл jаҥыдаҥ алты турлу туттыбыс. Алдындагы эски турлу-кыштуларды jазадыбыс. Эмди кар кÿп берип койды, а бистерде дезе Шалjааныҥ, Сарыкÿчÿктиҥ, Эбечектиҥ, Чаалду-Бутта Сабалайдыҥ, Карасуу-Оозында Агыртуныҥ кажагандарында эмдиге jетире бÿркÿ jок. А Кызыл-Ташта Кыjыктуныҥ кажаганын кöчÿрер керек – öтöк базып койгон, кой турар эмес. Иш баштаҥ ажыра, нöкöрлöр, ажыра! Быjыл, кар jаан тÿжерде, öзöк баштай кыштуларда одор бар эмес, байла, ончозын Кара-Куjурдыҥ сазына тÿжÿрер. Кече сегис чабан анда jеткилеп барган. Jе олордыҥ jадынын адам айткай оны. Ак-jалаҥ саста база не желген болор деп? Эмди öлöҥ, отход jетиргежин, салар чеден де jок. Чеден не болзын, кижи кирер ÿйт jок. Jашканчы кайдаҥ да бир чöбрö таап алала, оныла жороткы эдип, конуп турган эмтир. Одын деп немедеҥ – ийт согор агаш jок. Эртеннеҥ ле бастыра машина-трактор ол Кара-Куjурдыҥ сазында болзын! Эдетен иш баштаҥ ажыра, нöкöрлöр, баштаҥ ажыра! Слерлер, мында отурган улÿс, эмди келер отдых-воскресенде ончогор штурм-момошко келигер. Малта-киреелÿ, айруушту келигер. Jе курсак jаны менде болгой. Келигер, келигер, кычырып турум! Кажы ла кижи база иштÿ деп билип jадым, jе бастырабыс jуулыжып келзеес, ал ла камык ишти jапаза базып саларыс.\nБисте, кедери кыштуларда, jер полду туралар jок ло, jе айакча болчок ÿкпектер толтыра. Темдектезе, Серкениҥ jадып турган туразын кижи тура деер бе? Ол деремнедеги Акардыҥ мылчазы ине. Jё канайдар, андый тураларды эмди jада-тура кöрöрдöҥ башка. Кÿч jетпей jат, нöкöрлöр, кол jетпей jат. Бойыгар бодозоор: jетеннеҥ ажыра турлу – ончозы ла, jок, jе ончозы ла эмес – кöп сабазы эски эмезе.jетире тудулгалак. Керек дезе ончо кедери тураларга печке де салып jетпей jадыбыс. Кирпич jок, нöкöрлöр, кирпич деп неме jок! Кийе-баат кöзнöгиниҥ шилинеҥ бери табылбай барды. А черет?! Тÿÿк оны, черетти! Ого болуп jе кемнеҥ суранбадым, кемге jалынбадым деер! Куучындаар да эмес... ойтыкчортык...\nКööркий чабан тÿжине койлойло, соокко, шуурганга алдырткан, jанып ла келетен болбайсын. Келер болзо, туразы öткÿре согуш болзо, öдÿк-тон кургадар jер jок болзо, jе ол кижи та не деп сананатан болбогой? Оныҥ. ÿстине автолавка келбей, чайы-тузы, калаш-кабыры тÿгенип калган болды... Jе мыныҥ кийнинде ол кижйдеҥ кандый иш сураар, ол кижиниҥ кöзине берjенде кижи чике канайып кöрöр? Кÿч неме, нöкöрлöр, кÿч! Билбей jадым, билбей jадым! Эҥ ле баштап'–кижи! Кижиге килеек, кижини кичеек! Ойндо мал, ойндо кажаган! Ол ло!\nЭмди база бир айдарга турган немем – кой ÿрендеш башталарга jат. Кой ÿрендеер пункттардаҥ jаҥыс ла Чаҥкыр-Оозында пункттыҥ кöэнöк-эжиги jазалгалак болор. Осеменаторлорго бир кижи керек. Чындап, одыны... Jе бу не де эмес. Jаҥыс ла мында бир тÿÿлип калган неме бар – алдыгар орто чечип, тöкпöгöнчö болбос. Болбос, нöкöрлöр, болбос! Jе бу неге jарар неме?! Тен, тен... Былтыр бис ума jок акча тöлöп туруп, туку Ары-нурдаҥ бери ромни-марш деп укту куча тарттыбыс. Эмди ол кучаныҥ кураандары кайда, jе кайда?.. Jÿрегим оорыйт... Кезик чабандар нени эткилеген: бойыбыстыҥ. бöрÿкче кучаларыбысты тÿнде койлорына кошкылап турган. Мынайдар болзобыс, бис койыбыстыҥ угын канайып jарандырарыс? Этти, тÿкти кайдаҥ аларыбыс? Jе бис кандый улус? – санаалу ба айса бис тен кöстÿ тöҥöштöр бö?.. Быjыл анайткан чабанды та канайдып ийбейин?! Зоотехниктер, ветеринарлар кöргилезин. Йштеҥ чыгарзын! Чыгарзын эмес, штраптайла, чыгарзын! Андый койчы биске тужак! Тён, тен, кижиниҥ короны курыыр... Jе, jе бойсын... Бодозоор, нöкöрлöр, сананзаар: бисте бежен муҥга jуук кой-эчки. Jе малыбысты мынаҥ ары кöптöдöр арга бисте jок – одор тапчы, jер тапчы. Мынаҥ ары бистиҥ öзÿмис – jаҥыс ла мал-аштыҥÿгын jарандырары! Бу ла. Артык jол jок, jок!\nЭмди иш-тош эмеш когузаган айас аракы-чеген кöптöди. Jе улус кар j.аагалак тушта эмеш jыргабай да аа. Jай-кÿс, иштиҥ кидим öйинде, магазинде аракы болгон эмес. Мында бир эмеш мен де бурулу. Садучы курсак экелерге машина сурап келзе, jакып jадым: «Аракы Да экелер болзоҥ, машина деп баспа». Бир jанынаҥ Тосударствоныҥ садузын канай токтодойын... Jе экинчи jанынаҥ, jай изÿстиҥ кааҥдарында, сакман, кой кайчыдашта камык иш тура калза, кижи тала берер болбой. Кем-кем кандый, jе мен ле кол��озтыҥ канча ат кÿчтÿ тракторы калас тура берзе, jарыла бергедий турарым. Jок, jок, кöргöнчöм кöрбöйин, укканчам укпайын!\nЭмди ол сельпоныҥ аракызын ойто токтодор. Коркыгар, нöкöрлöр, сананыгар! Тынар-тынду неме – ончозы кедери! Тудунганыс – айрууш, кÿрек! Кече jÿс темир кÿрек, jÿс бежен агаш кÿрек jедип келген. Мылтыгыс – кÿрек! Быjыл бис кÿректи jастанып уйуктабаанчаас болбос! Jас болгон болзо, тракторло ÿчтолук сÿÿртейле, одорысты арчып алар эдибис, а эмди – кÿс! Jорткон jер шак тоҥуп калар. Jе колло арчыбаганчаас болбос. Байла, бистерге ойто ло школдыҥ балдарына кычыру эдерге.келижер. Болуш сурабанчаас болбос...\nУлус jедишпей jат, нöкöрлöр, jедишпей jат. Тогус чабан керек, он ÿч чабанда эмдиге болушчы jок. Ак-Айрыныҥ ла Чаал-Четтиҥ фермаларына эки уй саачы, тöрт уй кабыраачы керек. Улус, улус!.. Батаа, кижи эдип турган завод бар болзо, та канча кире заказтабас\nэдис. Та канча да салковой дезе, баалузынбас эдис. Мал-аш кöп, эдер-тудар ишти адам кöрзин деердеҥ башка: улус керек, кол керек! Бу отурган улустаҥ кем чабан болотон, кем болушчы болуп баратан, кем уй кабыратан, кем уй 'саайтан – айтсын, айтсын. Андый кижиниҥ алдына jаҥыс ла бöрÿк уштыырдаҥ башка. Не керек – болужарыс. Байа мениҥ алдымда башлык болгон öгööнниҥ кожоҥы аайынча: «Кой до болзо, берерим, уй да болзо, берерим, акча да болзо, берерим, аш та болзо, берерим – сурагыҥды бÿдÿрерим. Керек дезе минген адымды ал – jаҥыс ла jакшы иште, тыҥыда jазап тудун».\nБыjыл jаҥыдаҥ чабан болуп коммунисттер-Санакул, Ыргай, Jиит чыктылар. Он беш комсомол чабандарга болушчы болуп баргылады. Школды быjыл божоткон ÿч бала –Jабылактыҥ, Керекшинниҥ, Узун-Уулдыҥ кыстары ÿй саачы болгылап калт. Бот, олордоҥ тем алар керек. Кедери барар жÿÿндÿ кижи нени де эдип турган болзо, ижинеҥ божодорыс. Jаҥыс ла «jе» дегер, нöкöрлöр, «jе» дегер.\nЭмди база бир кÿч неме – мен билбей jадым – jе чын да, улустар, мен кем, та кем? Jе ада-öбöжöмди ончогор билер болбойоор: Алдырбасов Алдырбас Алдырбасович. Сööгимди де айдып берейин ле – тодош. Мен нени иштеп турган кижи? Школ сабырт ла этсе, кабинедимде суракту отурар, магазин келер, почто, ветпункт... Jе кемизи келбейт деер? Ончозы ла суракту. Ойндо улус... Колхозтоҥ сурабас ла немези jок боло берди. Jе акча-манатты, эт-сатты, машина-трактырды сурабай аа, – иштеп турган jери колхоз то. Улустыҥ сураганы: шифр, кирпич, печкениҥ темирлери, шил, каду, будук, олиф. Керек дезе зжиктиҥ тутказынаҥ бери сураар. Бу не? Колхоз по айса хозяйственный . магазин бе? Мен председатель бе айса магазинниҥ агенти бе? Ол, ол районныҥ jаандары нени эткилеп турган? Райпотребсоюз, райбыткомбинат... Jÿс абызын «райлар» толтыра. А берjендеги кижиниҥ дезе бойыныҥ койчы-малчылары тала печкелÿ отургылары... Кой сураш калганчы öйлöрдö база кöптöди. Койыбысты ончозын бойыбыс ла керзеҥjöргöмдöп алзабыс, кирелте акча биске кайдаҥ киретен? Jе койу кöчö, той-сай, кон��к-кÿн болгожын, бербей а. Бооро jаскыда бу Эпишке келт: «Jе, öгööн, ÿй кижи «керектÿни тапты ла» – дийт. Койды бичиҥ ле бердим.\nОноҥ jайгыда Эпишкем база ла келди: «Ээ, öгööн, ÿй кижи база бир «керектÿни...» «А бу сениҥ ÿйиҥ канча айдыҥ бажында»...–дебей кижи. Jе оны не куучындаар...\nJе акыр... Ишке аймап браадым, улус. Уйку jок, курсак ашпайт деп айдадым ине. Айалга кÿч, нöкöрлöр!\nЭмди нени эдер? Канайдар? Штурм-момыш дегем – келигер. Чабандарды, болушчыларды, уй кабыраачыларды, уй саачыларды табар керек. Комсомолдорды кöдÿрер керек, нöкöрлöр. Олорго не керек, берер: чурана, баян беди. Алар кÿÿндÿ болгожын, пианино до садып бербей – акча карамдап турган кижи jок. Бу бир кÿрс-мырс оркестри де болзо. Политико-массовый ишти кезем тыҥыдар. Öлöҥди, ашты кымсаак, нöкöрлöр, кымакайлаак. Баетыра турлуларда тоокуурлар болзын. Тегинде де ак кар кышта келип, «дугала öлöҥ чапкылап туратан кайракандар» бар болуп туратан эди. Ол андый немелерге кÿн эртеде jарлап салып jадым – токтозын! Керек дезе санангылабазын да. Туткан кийнинде – тÿрме! Сöс тö jок – тÿрме!\nОйндо. Jе, чабандар, ончогор ло öзöк тÿжедис дешпегер. Кара-Куjурдыҥ сазына база канча табынкой кыштаар болор деп. Одорыгарды кичеегер. Быjылкойын бош салып кабырган койчы – ол не айлу кижи эмес. Карлу jылда койды jаҥыс jерге айландырар керек – ол тушта отоор. Jÿм салып ийген кой тегине ле арыыр, карды тоҥура базып, одор ÿреер.\nКажы ла кижи кÿч айалганы билер керек – эки кижи учун иштеер керек. Дисциплина бусканга jай-бериш jок: кан-jинин тöгÿлте jыга чабар! Андый таҥмаларда ÿн де jок! Бу ла.\nJе, нöкöрлöр, бодозогор. Бу кижи кÿндÿ-айлу алтайдыҥ ÿстинде бир jÿрерде, коммунист билеттÿ болгон кийнинде, иштеер керек, кÿйер керек. Бастыра кÿчин, jÿрÿмин коммунист партияныҥ кереги учун не бербес? Албатыныҥ кереги учун не оорыбас, не турушпас? Öлÿ, jÿк ле тынду коммунист биске керек jок. Jалтанчактар, jалкулар кызыл биледин столдыҥ ÿстине салып койзын! Обоочо коозо болгончо, айакча арба болзобыс торт.\nJок, jок, улус, бис jедикпес-тутактарга jаба бастырып койгон албаты эмезис! Урей jаҥданбайлык, оозонбойлык. Бистиҥ партийный организация кÿчтÿ, бистиҥ албаты иштеҥкей. Бир кöдÿрилген кийнинде öлö-тала берер, jе ишти бÿдÿрип койотон улус инебис бнс. Эмди тургуза кÿчибис те бар, аргабыс та бар, акчабыс та бар. Карманыс куру эмес, нöкöрлöр, какту, какту! Колхозыетыҥ малын эмди де кыштаҥ öҥ чыгарып аларыс, пландарысты, молjубысты бис эзенде де ончозын бÿдÿрерис. А государство... Бисти качан да таштабас, болужар, болужар... Мааныбысты ычкынбазыс, бербезис, блаатпазыс! Иштеер керек, нöкöрлöр, иштеер керек. Мойынды теркилеерге jарабас!\nJе, нöкöрлöр, мениҥ куучын бу ла... Калак, кыштаҥ коркыбайлык, улус, коркыбаилык... Jе ол ло...А л д ы б ы с та j а с...\nНöкöрлöр коммунисттер, комсомолдор, jурттыҥ ак jиптери!\nБистиҥ бÿгÿнги jуун андый öйдö öдÿп jаткан болуп jат, качан бис, бастыра совет албаты, баатыр колыбысты шыманып алып, бойыбыстыҥ тöрöл партиябыстыҥ съездтериниҥ, пленумдарыныҥ jöптöрин jÿрÿмде бÿдÿрип, бар-jок кÿчибисти, санаабысты салып, ак-чек иштеп турган öйдö öдÿп jаткан бояуп jат.\nJе, нöкöрлöр, кыштаҥ та чыктыс, та jок. Та ла та, та ла та. Чьгктыбыс деп, кижиниҥ оозы ачылат эмеш пе? Март ай башталды ла – «кокок» ло ай эди, билбей jадым. Эмди де курлаага jетире «кÿп» берип ийип айабас. Чын ла кой сойыш деп неме боло бербезин.\nJе кандый да болзо, ак jадыкты алтап ла клеедис ошкош. Чабандар: Капшуун, Jашканчы, Кактанчы, Суркаш койлорынаҥ чыгым чыгарбады. Jе бу мыны не деп айдар? Мындый кату jылда чыгым чыгарбаган, jаҥыс ла эрлер деердеҥ башка. Чöймöшкö, Папылка деп улус база табыш jок кыштаҥ чыккылады. Эҥ кöп сÿтти Кожоҥчы ла Учуксаады. Малдаjакшы турды. А бир де кÿнде тура калбас, шуурганды шуурган дебес, соокты соок дебес, одын-öлöҥ тарткан механизатор шопырларыс кайда? Эрешкин, Меҥдеш, Берден, Ортонул, Табыл... Кöп, кöп, нöкöрлöр. Бу мындый кышта мындый jедимдерге jеткен улусты кижи канайып адабас?! Кижи канайып оморкобос?! Мындый улус барда, кижиге бу ак-jарыктыҥ ÿстине jÿрерге де jакшы ине.\nJе, эмди айдар болзо, кыжыла канайтпадыс деер, не болбодыс деер? Кар кÿреш те болды, корон соокто кö-\nчÿш-чаксыраш та болды. Jок, jок, канчубыс чарчабады. Сананып келер болгожын, тен бистиҥ албатыны кижи кайкабас эмес. Jе ол Капшуун öгööнди де бодозогор: шуурганга алдыртала, Ташту-Боочыныҥ арjанына койлорыла кожо ÿч конгон. öлöргö jедип брааткан, jе койлорын таштабаган. Орjын беретен jаҥду болгон болзом, оныҥ тöжине ол ло тушта тагып берер эдим\nА Кара-Куjурдыҥ сазына не болбодыс деер?.. Адам айткай оны. Эске алынарга да кÿч. Кижиниҥ эмди де соогы jайылар... Бульдозерле jÿк öлбöгöндö jедип барарыҥ. Ойто jанар болзоҥ, байагы чыгарып алган jолыҥныҥ орды да jок. Туу-тайга кире кÿртле ойто ло согужарыҥ, ойто ло уружарыҥ.\nЭэ, нöкöрлöр, кижи бу бистиҥ государствого, бу ишмекчи класока jаан быйан айтпаганча болбос. Бу мындый кÿч öйдö биске комбикорм берген. Ол комбикормды öйинде ле jылыйту jогынаҥ биске jетирип берген шопырларга база jаан быйан.\nJе, акыр, кыш бойсын. Биске тескери кöрöргö jарабас. Алдыбыста эмди асфальт jол деп пё? Jок, jок! Ищ баштаҥ ажыра!\nБу кÿндерде мениҥ канайып jÿргенймди.сестигер бе? «Бу сен оорып-эштеп турган болдыҥ?» – деп, Санал öгööннöҥ бери сураган. А канайткан болор деп? Санаага бош аймап браадым. А нени сананган? Öлöҥ эмей база, öлöҥ. Артык не болор деп? Арткан öлöҥис jетен, ле обоо. Мыны канайдар, нöкöрлöр, канайдар? Бу канчыjан – кажы ла кыштуга бир обоодоҥ ине. Jе бу мындый болгон болзо, санааркаар да шылтак jок болор эди. Бу бистиҥ бир уй деп моомобыс кайда? Салып берген кийнинде, эки ле кÿнге jалай согулып калатан öлöҥ. Бу öлöҥди эмди бёретен бе, айса база ла jÿк ыраагынаҥ кöрÿп отуратан ба? А малдыҥ кÿчи кирелÿ. Кирелÿ, кирелÿ! Эмди ле бир эмеш азырал керек. Оноҥ öскö чыгы�� болуп айабас. . А -öлöҥди берийейин дезе... – Jе оны бойыгар билеригер ине. Jасты jакшы болор деп кем айдар. «Кÿп» берип лё ийди... а мында дезе кызыл-тае кураан, jаҥы тöрöгöн кой. Jе мыны шÿÿжигер, нöкöрлöр.шÿÿжигер!\nЭмди бистиҥ алдыбыста турган задача кандый? Jе кажы ла.кижиге jарт ине; jаскы ищ, кой тöрöдиш. Сананар болзо, кижиниҥ чын ла jÿреги оорыыр. Иш деп неме астап бараткан эмес, кöптöп келеткен ине.\nУдабас ла, jаан болзо, ай болуп, jер эрий берер. Бистиҥ бежен алты тракторыбыстыҥ дезе он бежи ремонтолбогон. Бу ла кÿндерде чыгаратан Сериптиҥ, Каруулдыҥ, Кöмÿрдиҥ трактырларын чотко сокпозо, он беш. Мыныҥ ÿстине салда, сеелке, тырмууш талортолой jазалбаган. Jе бу неге jараар неме? Канайдар, канайдар?! Билбей jадым, улус, билбей jадым! Кыжыла бастыра трактырлар одын-öлöҥ тарткылаган, jол чыгаргылаган, мыныҥ учун ремонтко тургузылбаган. Jе андый да болзо...\nСÿретен jерибис алты муҥ га. Кÿскиде бир канча jерди солок эдип койгон болзобыс, эмди бир ле канча jеҥил болор эди. Jе мыны не-куучындаар: кÿскиде кыра сÿрÿп jаткан тракторды чабан кöрÿп ийзе, алдына jада тÿжер болбой: одор jок!\nЭмди трактористтерди койдоҥ айрыйын дезе, койго кпжи керек. Тÿжÿрбейин дезе, трактыр ремонтоор керек. Бот, чык мынаҥ! Куду-уй, кижи деп немени кайдаҥ табар?! Бу ла кÿндерде ирцит Jыманга апрель айда курортко келзнн депбичик келтир. Мыны бис. правление, шÿÿштис, кöрдис. Санандыс, санандыс, чын ла курорт керектÿ, ийгедий де кижи болзо, jе божотпос дештис. Jе ле деген тракторизис jаскы иш тушта курортой берзе, не болорыс? Бодозоор: сменный тракторист эдип jирме кире кижи табар керек. Jок, jок, бойсын. Ойндо, ойндо!\nБис, нöкöрлöр, jылдыҥ ла jылдыҥ öтöк тартар деп, улус, трактыр чыгарып jадыс. Jе мынаҥ бир де толык jок. Улус иштеп баштап ла ийер, оноҥ ол керек бир ле кöрзö, токтоп калган турар. Канайдар, кар кÿп ле берзе, кижиниҥ санаазы мал-аш тööн боло берип турган да. А jерибис бистнҥ эскирген, нöкöрлöр. Тÿжÿм jылдыҥ сайын там ла астап барып jат. Коркымчылу, нöкöрлöр, – мынаҥ ары бисте кыра эмес, сай-кумак чöл jада берип айабас. Бис jер учун карулу. Бистиҥ кийнистеҥ келген ÿйе бисти тÿкÿрип, каргап айабас. Эмди ол öтöк тартатан бригаданы ойто кыймыктадар. Эртеннеҥ ле ары! Оноҥ jазап иштегилезин. Öрт тö болуп jатса, олорды ижинеҥ айрыбас. Бисти азырап jаткан jериске бис килеер, оны кичеер учурлу.\nАтрактор ремонтойтон мастерской ижин кезем jарандырзын. Кажы ла тракторист тракторын бойы jазап, ремонтоп алзын. Jаскы иштеп ол тракторыла бойы иштеер.\nНе-не болзо, бойы шыралаар. Ол алты муҥ га jерди бойыс сÿрерис, бойыс ÿрендеерис – кем де болушпас!\nЭмди кой тöрöдиш кереги... Тöрöйтöн кой одус муҥ. Карын бир канча табындарды кышкыда тöрöдип алганыс. Jе эмди де шÿÿжетен, сананатан сурактар баштаҥ ажыра. Кезик чабандардыҥ тöрöйтöн койлоры jети jÿстеҥ. Суркаштыҥ эне койлоры сегис jÿске шыку болор. Тартынактыҥ, Сакылтаныҥ койлоры кайда? А Калапты��ы? Бу кире кöп кой jаҥыс jерге тöрöп болбос – онызы j арт. Бу мындый ÿÿрлерди ончозын астада бöлиир керек. А кайдööн бöлиир? Ол койлорды кем кабырар? Кезик кой тöрöйтöн jерлерде суу jок. Кышкыда койлор кар jип jÿрген болзо, эмди кар кайыла берер. Бу койлорды кайдööн кöчÿретен? А кой тöрöгöдий jылу кажагандарды кайдаҥ алар? Кезик койлор сугатка кыра öдÿп барар. Мыны канайдатан? Бу мыны ончозын jаҥыс сöслö айжажын–. каша, нöкöрлöр, каша!\nЭмдиги öйдиҥ каруулузын билигер, нöкöрлöр. Кураан албатан кийнинде, бисте алыш-кирелте jок. Оозыбысты ачала, как куру отура каларыс. Бу бистиҥ ижибистиҥ итогы. Кураан – ол кураан эмес, алтын! Jаҥыс ла базып jÿрÿп терип ал, корула! Оноҥ öскö канча муҥ койды камык акча, кÿч чыгымдап туруп, не кыштадар, не шыралаар?!\nЭмди биске алты турлуга jылу кажаган тудар керек. Чабандар бойлоры эмдигештеҥ jуулыжып, мöмошштурм здип баштагылазын. Агажын jыккылазын. А тракторло бис тартып берерис.\nМен, нöкöрлöр, бу отурган слерлерди келер отдыхвоскресенде штурмга кычырып jадым. Малта, киреелÿ келигер. Кажаан тудатан агаш jыгарыс, пилорамага jос, плаха jарарыс. А курсак jаны менде болзын. Келигер, келигер. öмö-jöмöлö деген сöс – jаан сöс. Андый эмес пе?\nЭмди школдыҥ балдары керегинде. Олорды кой тöрöДишке сурайтан турубыс. Олор jокко, мен кÿн эртеде айдып jадым, бис чорт то болбозыс. Ол тушта jаҥыс ла колды бош салып ийеле, отура берердеҥ башка. Камык кураан кара jерге барар. А ол балдар кемдердиҥ? Бистердиҥ, бойыстыҥ. Балдарды эмдигештеҥ ала ишке ÿредер керек. Бу ойын эмес, бу jаан сурак, бистиҥ jÿрÿмис мында. Öлöҥибистиҥ кöп сабазын кем эдет? БалДар. Койлорысты кем тöрöдижет, кем jунат? Балдар.\nАрканыҥ будактарын чабын эдип кем арчыйт? База ла балдар. Jе олордыҥ ла этпей турган ижи jок... Мен эмди мындый неме кöрÿп jÿредим. Бистиҥ jурттаҥ чыгып, кайда да барбаган балдар jаҥы чыккан, азатпайлу ку; раанды кöргöн лö jерде, кучактай алатан эмтир. А бу ла мынаар районго бо айса городко бо ÿренип келген | бала татаалjып, бир ле канча турар. Öйндо jÿк ле саба; рыныҥ бажыла... Бу неге jараар неме? Бистиҥ балдар ада-энези ле чилеп, тÿни-тÿжи нштеп jÿрер, а мынаар ла барып келгежин, меге иштейтен час керек, отдыхвоскресен керек дей берер. Чын да, бу ончозы керек ; болбайсын, jе канайдар, улус, канайдар?! Кажыбыс ла онойдо берзебис, бис чорт то болбозыс! Бу кире ишти канай бÿдÿрерис, мыны биске кем эдип берер? Jÿрÿмис андый да, улус, ижибис андый да. Бистиҥ jер бийик, ; кату jер. Бу мындый мойын чбйилер узун кышта алтайгатолгон малды азырайтаны ойын эмес. Jе боДозоор: эки , кижи – эмеген-öбöгöн муҥга шыку кой кабырып jат. Бештеҥ-онноҥ бала азырап jат. Кöрзöгöр Берденди. Былтыр jаскыда сменщиги оорый берерде, ÿч кÿн тÿни-тÿжи трактырдаҥ тÿшпеген. Мындагы кижи мыны билбес деп пе? Ордына ийер кижи jокто. Болбодым деп неме бар ине. Иркит Jыманныҥ курортын байа айдып салдым...\nБиске кандый улус. керек, нöкöрлöр? Мен сананар ; болзом, бир jе деген эр Чоҥ öгööнниҥ уулы болор. Бир катап бис ол öгööнниҥ кыштузына келзебис, кижи jо; гыла. Турада, та ÿчтÿ бе, та тöрттÿ бе, уулчак ыйлап отуры. «Бу не болгон, экем?» – «Бозуларымды эмис, j эмис» –дейт ошкош. Тили билдирер-билдирбес ле кижи. Канайдар, эмистис. Кöрöр болзо, ол уулчак jетеннеҥ ажыра кунаjындардыҥ бозузын кажы уйдыйы деп , бйлетен болуптыр. Бозуны тудала, öакö уйга эмизерге турзаҥ, ыйлай берер. Бот кандый бала!\nДеремнеде jаткан улусты ончозын кой тöрöдишке ийер керек. Бастыра бар-jок .учреждениелерди jабар, j ол ло! Карган-тижеҥди куучындажып база сураар керек. Кедери улуска чай да азып берзе, jакшы. Кудай, j кудай, jаш малды кырып салдыс! Ол тушта кижи jаҥыс бууга салынып ийердеҥ башка.\nЭмди база бир иш jууктап клееди. Jылула кожо бистиҥ армян-грузиндерис, гуцулдарыс jеде конор. Олорго туттурып алатан немелерис кöп.\nБис бу калганчы jылдарда трактыр ремонтоор\nмастерской, машина сугар jылу гараж, онjылдык школ тудуп алдыбыс. Аш келетен идиргенди бастыразын меха* низировать эдип, камык складтар тудуп алдыбыс. Алты jаҥы турлу, он jылу кажаган jаҥыс ла былтыр бÿтти, Малчыларга сегис тура, он беш мылча эттибис. Снециалисттериске ле качыларыска камьж квартира эдип бердис. Бу кöп-кöп иш, нöкöрлöр, jе биске керектÿ немелерди чотоп ийзе, бу ас. Быjыл биоке Культураныҥ туразын тудуп баштаар керек. Балдардыҥ ясляларын, больницаны, магазинди, мылчаны... Jе биске не керек jок деер? Jаҥыс ла ол камык чабандардыҥ тураларын ла кажагандарын сананып кöрзöшр. Иш кöп, кöп! А ол строительдер келгежин, олорды баштап, иштедетени тоҥ лоjеҥил эмес. Jеагашты олор бойлоры jыгып алгылаар, бойлоры тарткылап келгилеер. Пилорамада бойлоры jаргылап ийер. А бот олорго иштеерге цемент, шифр, каду-саду, будук-садык керек. Олорды öйинде jеткилдебей кöр. Туку алтай тÿбинеҥ келген улус би-р де кÿн иштебей отура калза, кижини челдей берер. Шак ол цемент деп немеле кожо бош буурайдым ошкош. Учы-тÿбинде, арга jокто, облисполкомноҥ чыкпай отура бергем. «Эмезе цемент, эмезе мен. Бу ла» – дегем. Мынайып jадып, бир эки машина алган... Биске дезе ол келген улусты –бисти тоноп то jаткан болзо – jазап иштедер керек. Бойыстыҥ кÿчибис jетпей турганда, канайдар, канайдар! Бу кижи сананып jÿргежин, биске нениҥучун кöп неме тудар керек дезе, бис мындый албаты ошкожыбыс, Öскö албатылар туку jебреннеҥ бери туралар туткан, jолдор. кÿрлер салган. Кем де книга бичиген, наука ачкан. Бис дезе бу мыны бу jуукта ла баштаган улус.инебис. Jе бодозогор: тöртöн лö jыл мынаҥ кайра бу бпстиҥ jурт турган jерибисте не болгон? Ат jарыжатан ак jалаҥ ине. Бис бу jергеэнедеҥчыккан jылаҥащ . та келгенис дезе, jастыра болбос. Эмди дезе бу jер – бистиҥ jер, бу Алтай – бистиҥ Алтай, мыны.бис jарандырарыс, бис öҥжидерис. Артык кем де эмес. Биске öскö кем де келип, jакшы jÿрÿмди тöзöп бербес. А jÿрÿмис кандый да болзо, jылдаҥ jылга кем jок болуп ла б��аат. Кылчыр öгööнниҥ айтканынаҥ да бодозогор: «Совёттиҥ балдары ончозы бир тÿҥей: узун-узун, семиссемие, эттÿ-канду-у. Мен ле ошжош jабакарыш сынду, кадып калган, jÿрÿмге кунурап калган неме.jок» – деген jок по.\nЭмди мен слердиҥ алдыгарда бойымныҥ jÿрÿмим керегинде комудайын деп турум. Бу jÿреле, кайкайдым, улус. Турамды аймак jаар кöчÿрейин бе 'кайдайын? Аймактаҥ бого келип иште – кандый,. мынаҥ аймак бар – кандый? Кÿнÿҥ ле кÿнÿҥ аймакташ: -не – jуун, не – бюро, не – пленум, не – тегине ле алдырткылаган. Сабырт ла этсе – аймак. А колхозты качан башкаратан? Кой, мал-ашта улусты качан керийтен, олорды качан кöрöтöн, олорло качан куучындажатан? Оноҥ кижи бир ле кöрзö, туку область барисалган jÿрер, оноҥ кöрзö – край. Бу, бу неге jараар неме? Мыныҥ бажына кем чыгар?.. Кемдн де болзо, бойыныҥ ижинеҥ айрыгылап, иштеерге бербей тургажын, jакшы ба?!. Незин jажырар, бойымды бойым айлымда айылчы кептÿ бодоп отурадым. Алган эжимннҥ карыганын, азыраган балдарымныҥ чыднганын сеспей jÿредим.\nJе, нöкöрлöр, айалга кÿч, кÿч! Jасты jаман кöрбöгöр, кыштаҥ кокок неме эди. Кар jаагажын, камык малыс кырыла берип айабас. Jаскы малга канчыйан керек тыйрыйа бербей. Калак ла калак, талканду баштыгыстыҥ тÿби jыртыла бергей. Иштиҥ кöбизин кöрзöгöр: эки jаан кампання – кой тöрöдиш ле кыра ижи коштоныжа берген де.\nБу мындый кату иш öйдö албатыны бар-jок немеле jазап jеткилдеер керек. Саду jаны бисте сÿрекей коомоҥ. Öскöзи бойсын – jÿк калашты биске öйлÿ-öйинде тартып, зкелгилеп туратан болзо кайдар. Кезиктерде бастыра jурт ÿч-тöрт кÿнге калаш jок отура берет. Кижи аймак jаар канчазын телефондоор?! Кезикте кулур да jок. Саду öйинеҥ öжöн, улус, öйинеҥ öткöн! Jÿзÿн-jÿÿр журсак кайда, кийим кайда? Базада jок дешкилеер. Билбей jадым, нöкöрлöр, билбей jадым. А бистеҥ этти, тÿкти, сÿтти сурагажын, силке тартып, тыныҥа jедишкилеп келгилеер. А бисти jеткилдеер дегежин – jок! Сельподо не jок деп сураганча, не бар деп сурагажын, торт болор.\nJе, нöкöрлöр, иш кöп дейле, «оркыбайлык! Иш ас болгончо, иш кöп болгоны jакшы. Бистиҥ партийный организация кÿчтÿ. Бистер ончобыс канча депутат, канча комсомол. Бис не аайлу кÿн! Ончобыс кöдÿрилип чыксабыс, бастыра албаты бисле кожо болор. А бистиҥ албаты иштеҥкей. Кöй jок албаты инебис! Бир кыймыктанып, сени мен деген кийнинде, бис тÿнн-тÿжин де\nаайлабазыс, алама-шикир курсагы да керек jок. Кампанпя деп немени «jап» эттирбегенче, jада тÿшпес улус бис.\nПартияныҥ айткан сöзи–биске сöс! Jакылтазы – jакылта! Амадузы – амаду! Тöрöлис там тыҥызын!.. Jе мениҥ куучын бу ла...\nКолдорыс шыйманак, нöкöрлöр! Фу, jастыра айттырым –шыманак, нöкöрлöр! Бу иштердеҥ jеҥÿлÿ чыксабыс, пландарыс та бÿдер, акча-кирелтебис те öзöр, машина-тракторыс там кöптööр, jаткан jоныс там öҥжиир. Санаабыс омок, карманыс тастак болор, нöкöрлöр! (Jе бу кокур. Jок, кокур да эмес.) Jе бу ла... Акыр,. акыр, ол jетен обоо... Олорло кожо бош аймап браадым. ��анайдар олорды? Куучын айткан улус айдыгар, айдыгар тен...Алдыбыста jай...\nНöкöрлöр коммунисттер, «комсомолдор, jурттыҥ акjиптери!\nБистиҥ бÿгÿнги jуун андый öйдö öдÿп jаткан болуп jат, канан бастыра советский албаты бойыныҥ партиязыныҥ съездтериниҥ, пленумдарыныҥ jöптöрин jÿрÿмде бÿдÿрерге умзанып, бар-jок кÿчин салып, ак-чек иштеп турган öйдö öдÿп jат. Бодозоор, улус, бис кандый öйдö jÿрÿп jадыбыс. Телекейде коммунизмниҥ ÿредÿзи там ла ичкерлеп барып jат. Советский албаты jарымjылдык планды ажыра бÿдÿрген. Бого кижи канайып сÿÿнбес? Бис те уйан иштебедис.\nJе, нöкöрлöр, эдил кÿÿги jыҥкылдап, jай |jеде конуп келди. Чабанныҥ кÿнин, фестиваль, байрамдаар деп отурыс. Байрамдабай а, не бис тоҥ ло андый! Керек дезе Баштапкы майды да jыргабай турганыс та. Jе ол туштагы иш-тошты кöрÿп, байрамдаардаҥ...\nJаскы иш jакшы öтти деп айдарга кем jок. Трактырлар да кöп сынгылабады, иштиҥ дисдиплиназы да бузулбады. Jаҥыс ла кемниҥ эди? Копейканыҥ беди? Трактыры поршени ÿзÿлеле, эки кÿн туруп ийген jок по. Бисте ол Берден, Ортонул ошкош улус бар бололо, иш тÿрген jылып турган ине. Олор нени этпес, кандый сÿме таппас? Бир уунда бастыра трактырды эмикле де jаба таҥала иштебайсын. Албаты тыҥ тудунган – мыны, чын немени, незин jажырар. Мынаҥ да бодозогор: Кайыҥ-\nСууныҥ совхозы ал ла камык трактырлу, а сÿрген jери бистеҥ jаан ла болзо муҥ ла гага кöп болор. Бис дезе jаекы ишти божодып, кир-торысты jунуп, терис кургап калган jÿрÿс. Кайыҥдуныҥ совхозында дезе эмдиги ле кÿнде ÿренделбеген эки jÿс га jер бар. Бот, бис чилеп иштеер керек. Öлö-тала берер керек. Эрте божотсобыс, бойыска ла jакшы... Jе акыр, кöп кöдÿринбейлик. Бистиҥ ижибис кÿскиде ле кöрÿнер. Jерди салданыҥ мизиле чоокырлап алала, кööрöп турган улус болдык.\nКой тöрöдиш база кем jок öтти. А бастыра jон туруп чыккан да. Туутаан эмегеннеҥ бери турушты ине. А не: иштеги улуска чай да азып бергени болуш... Школдыҥ балдарына баш болзын деердеҥ башка. Олорго jаан, быйан! Эмди школго сый эдип, нени-нени алып берер керек. Бистиҥ балдар ишке тен коркуш ине.\nМен бодозом, jаш малдаҥ jаан чыгым болбоды ошкош. Jе мыныҥ шылтагы «öрööрти» деп немедеҥ болгон ине. Ай-кÿнниҥ айалгазы деген сöс ол. Кÿн айасбололо, койлор кураандарын jерибей, кураандар тÿрген телчип-теҥкип, чыгым оныҥ учун ас болгон эмей. Jе мыны jаҥыс ла ай-кÿнниҥ айалгазыныҥ шылтузы деерге база jарабас – ол албаты-jонныҥ кара териниҥ тöлÿзи болор. Канча тÿнге кöс jумбай, канча кÿнге отура тÿшпей, иштеген, албаданган, амадаган учун jеҥÿ.\nБир jеткер эмди базакыйыжа берди: кой кöккö тойып калды. Анаҥ-мынаҥ эмеш чыгым угула берерде, jылдаҥ «ирелÿ чыккан койлордоҥ сÿрекей чочып jÿрген эдим.\nКойдыҥ тÿгин быjыл база jакшы деп кöрöдим. Тегинде де табынныҥ ортозында кызыл-тас койлор jÿре,тен. Эмди билдирбейт. Былтыр кÿс jут-jулакай да болгон болзо, койлорысты, карын, jунганьгсты. Оныҥ учун кодыр jок болуп турган ине, нöкöрлöр.\nJе эмд�� койлорысты кайчылап jадыбыс. Jаан кайкайдым, улус, кайкайдым. Бу ла мынайда кайчылаар болзобыс, öлöҥ ижине jетире койло согужа берерис. Бу jарабас, jарабас! Бистиҥ алдындагы ударный ижибис кайда? Эм-эм кайчылап, божодып браадар керек, бис дезе талортозына да jетпегенис. Бу не соот, бу не ойын? Кой кайчылаштыҥ учурын билигер, улус, билигер! Бу кой кайчылаш эмес, а öрöмö алыш ине, öрöмö алыш. Ол эмезе сумал jаар акча сугуш! Jе мыны не куучындаар... Эртеннеҥ ле ары ишти кезем тыҥыдар керек. Зоотехниктер, ветеринарлар, бригадирлер кой кайчылап турган кажаганнаҥ айрылбазын! Улусты ишке кöдÿрзин, кöкитсин! Jылдыҥ ла кÿнине jетен-сегизен койдоҥ кайчьыjайтан Шиҥе, Jеле, Арчын, Черткиш дейтен ÿй улустар «аставной» бис дежеле, быjыл отургылап калтыр. Бригадирлер олорло jазап не куучындашпас? Кой кайчылаш –ол jаҥыс jылга ÿрене беретен иш эмес ине. Тÿргендебезеес, аш jок отурып калатан улус бис. Ол койлорыс ÿрендеп койгон кырабыста jÿрÿп jат ине. А пырей чабатан кыраларыс эмдиге одор. Бис кандый аш аларыс, кандый öлöҥ аларыс! Тÿргендеп тайгалаар керек, тайгалаар.\nТайга... Баш деп неме бош айланарга jетти. Бодозогор. Jай ла дейле, jайымжыыр деп сананбагар. Иш астап jаткан эмес, карын, тыҥып клеет! Кой кайчылаш, кöчÿш, jол jазаш, öлöҥ ижине белетениш, поскотыйын тудуш. Ойндо байрам бисте база бар. А камык строительство кайда?!\nКолхозтыҥ бастыра малы быjыл тайга чыгар учурлу. Мында jаҥыс ла уй саар фермалар ла тайгага jедип болбос брак койлордыҥ эки табыны артып jат. Ол ло! Тайгага барбаган мал –ол биске чыгым. Тайганыҥ одорыла бу öзöктийин кижи тÿҥейлештирер бе? Онойдо мында артырган мал тегиндетапчы чабынысты тепсеер. Чабын бисте ас, ас! Былтыр Шушкуларда эки ле табын кой jайлаган, камык öлöҥ эдетен jерис тепселип калган. Мындый jастыра быjыл база болбос, болбос! Эмди кезик чабандар тайга барбазыс дежип, jÿзÿн-jÿÿр объективный-субъективный шылтактар бедрегилеп jат. Jок, бистиҥ кулагыс тунук, ол ло! Тайгалабас болзо, табынын табыштырзын. Jаҥыс мында Серке öгööн бар эмтир. Бала-барказы оору, больницадаҥ чыккалак, бойы да уколдорго öзöк тÿжÿп турган кижи. Тайгада доктыр jок ине. öгööнди мында артырар дезе, койы камык чабын ÿреер, тайгаладайын дезе, барар аргазы jок, иштеҥ чык дейин дезе, бастыра jÿрÿминде кой кабырган. Ойндо кижи койдоҥ айрылбас кÿÿндÿ. Jе бу мыны слер бойыгар кöригер, нöкöрлöр. Арткандарын керек дезе укпазыс та. Тайгалазын, ол ло!\nТайга дööн jол чыгарзын деп, эртен ле бульдозер ийер керек. Jÿк Кара-Боомго jетире jол чыга беретен болзо. Оноҥ ары не-немени, тусты артынып та алып, jетирип турбай Кöчÿшти тÿргендедер, меҥдедер.\nЭмди санана-санана, бош булгала бердим. Койлор кыраларды тепсеп jат, ÿреп jат. Койлорды эмди jÿрÿзер керек. А оноҥ... Кураан койлорды эмди ле кайяылайла, тайга jаар jÿргÿзейин дезе, тÿгиниҥ акары jетпей калгадый. Акары jетпеген тÿк биске jаан чы\/ым. Jоон койлорды кайчылайла, ийейин дезе, база коркымчылу. Кенете ле сооп, jашкандай берди – jаш кураандары кырыла берер. Кыштуда дезе кандый да болзо кажаан бар, не-не болзо, ого кире берер. Бот сананып кöр –• канайтса артык, канайтса jакшы.\nТайгага чыккан улустыҥ jалы он беш процентке кöп болор. Агитационно-массовый ишти быjыл тайгада тыҥыдар керек. Тус тартып турган трактырла кожо кинодоҥ бери jетирер. Уч-тöрт кире jерге радио тургузып берелик. Сереҥке, таҥкы садатан ларек то ачтырып айабазыс. Ишке брааткан малчыныҥ арчымагы эмеш jеҥил болзын деп, тайгада саду ачпаганча болбöс. Ол малчыга он-он беш кÿнге jийтен курсагын артынганча чыгар керек. Абусÿрекей кÿч. Фельдшерлер, ветеринарлар, агитаторлор нургулай jÿргÿлезин. Мен деп кижи быjыл тайгага кыйалта jок барарым. Былтыр болалбай калгам – öлöҥ ижи, камык строительство.\nÖлöҥ ижине биске сÿрекей jакшы белетенип алар керек. Мындый карлу кыштыҥ кийнинде öлöҥ болор, болор. Канча ла кире кöп öлöҥ эдип алалы. Оноҥ öскö быjыл чöлдö кÿйгек дежет. Айдарда, олордоҥ биске 'болуш келбес, Чöлгö, карын, бис болужып айабазыс. Сананзам, андый ла айалга болгодый.\nЭмди байрам кереги. Jе бис, правление, мынайда шÿÿштибис. Jакшы иштеген улуска муҥ салковойго турар сый-премиялар берер. Байрамга беш мал, беш уй сойорьгс. Город jаар жигуль сырага машиналар ийер. Jÿгÿрÿктеристи Саракай ла Кайкаш деп öгööндöр jараткылап, jазагылап тургулары. Эмди тургуза эҥ озо Калаптыҥ Чабдары, Калтар айгыр ла мениҥ Ак-Тöнöйим келип тургулары. Jеҥÿчилдерге jакшынак сый берерис.. Оноҥ ол аттардыҥ jарадыжын ÿспес керек. Аймактагы байга база да jууктап клееди. Былтыр аймактагы байгада кöп саба баштапкы jерди бистиҥ аргымактарыс алды ине. Мыны сананарга да jакшы, кöрöргö дö jараш. Быjыл база ла андыйболор учурлу. Jÿзÿн-jÿÿр мöрöйлöр: канча jÿзÿн тудуш, jÿгÿрÿш, футбол, волейбол, столмо чыгыш, канат тартыш – ончозы болор. Кÿчтÿлер, jеҥилайактулар эмдигештеҥ белетензин. Строитель грузин-\nдердиҥ, гуцулдардыҥ командалары база белетенгилеп jат. Былтыр бис олорды jеҥдеп ийгенис, быjыл та кайтпагайыс... Ойын-концерт болор. Шак ол, ол концерт деп немö... Бистиҥ бу мындый jаан jуртта баяннаҥ болгой, чурана да jазап чыҥыртып билер кижи jок. Эмди бис кульÿураныҥ эки jаташ туразын тудуп баштап ийдибис, а ол бÿткен кийнинде ого кем иштеер? Мыны эмдигештеҥ ала сананып, ÿредÿге улус ийер керек. Культура деп немени öрö тартпаганчаас, öҥжитпегенчеес болбос. Оноҥ öскö бис jаҥыс ла болчок кардыбысты толтырарга болуп иштеп jÿрген улуска бодолду болуп турганыста. Тÿжине иштеген ле иштеген, эҥирде jанып келген, тойо-о ажанып ийген, оноҥ«у-уп» деп ÿшкÿрип алала, эжикти кÿрчектейле, jаҥыс ла орын дööн. Калак, калак, бастыра jаткан jуртбу мындый кижи ошкош боло бербезин... Jе куруга да болзо, «онцерт болор. Ух, уйаттузын... А бистиҥ библиотекабыс кандый jокту... ээ... ии...\nБайрамды былтыргы ла jерде, Ташту-Тумчуктыҥ ичинде эдерис. Аймактыҥ бас��ыра автолавкаларын алдыртып аларыс. Улуска акча-манаттаҥ ÿлеп берерис. Jе jаҥыс ла jакшы байрамдаактар. Кериш-согуш чыкпа зын. Бу мында коммунистгер, комсомолдор тем кöргÿзер керак. Биске байрам да jдан иш эткендий болзын. Былтыр Элбре öгööнин, Jозулайды, бедреп, деремнени канча айланган эди: «Ой-уй! Улус! Бу Jозулай деп шÿткер кайда jÿрÿ? Меге Jозулай бойы керек те jок, меге оныҥ jÿс алтан салкобойдыҥ чаҥкыр сукно костюмы керек. Кÿрÿм уймап салар ине, эмезе таппай калар. Калак ла калак, бестибалга браадарда, мойнына коҥко илип койотон немени».\nJе, нöкöрлöр, иш кöп. Jай jай ла болбайсын, jе jайымданар öй бисте jок. Jайгыда нени эткеҥ деп, кыш бистеҥ сурап ийер. Jе кандый да болзо, бис бу иштерди ончозын бÿдÿрерис деп, мен алаҥзыбай турум. Бистиҥ партийный организация кÿчтÿ, партияныҥ сöзи биске jакылта, мындый болгон кийнинде, кандый да буудак биске не де эмес! Иштенелик, нöкöрлöр! Мен сананзам, бис быjыл пландарысты база ла ажыра бÿдÿрерис, а бÿткен кийнинде... Jе оны не куучындаар – jарт неме ине. Jаҥыс ла иштиҥ тебÿзин божотпос, jабызатпас керек. Балыкты чыгара тартып алала, калак, ычкындыс, ычкындыс!\nJе мениҥ баштык туузылды деген чилеп...\n...Алтын койлорын удабай ла турлуга айдап келер керек. Агырту дезе эжик алдындагы арка дööн jерге jыгарга чыккан, ол до удабас jанар болбой.\nЭртечи олорды сакып, кöмöлöк печкениҥ оозында jабыс отургушта такталанып алган отуры. Ол полдыҥ jыртыгы jаар тÿкÿрип салат, эмезе «бу былар эмдиге канайып калт?» – деп,чырыштарлу чичке мойнынчöйип, кöзнöк карайт. Ажарга jÿрген кÿнниҥ чогы удура чалыза да, jе Эртечиниҥ кöстöри кылбыкпайт.\nОтурарга кандый jакшы! Печке Эртечиниҥ сарсусапту, jаантайын ла сыстап jÿрер тизелерин макалÿ ла изидип jат. Эртечи дезе бÿгÿн бош ло арыган. А канайып арыбас: .айылдыҥ ижинеҥ чаптык иш бар эмеш пе. Ол ло jÿс-jÿкпÿрин кööлÿ казандарды ла ары-бери jылдырып турганча, кÿн öткöни билдирбей калар. Санаазында тыҥ ла иш эдилгендий бодолор, а кöрöр болзо – эдилип бÿткен ле неме jок. Ойндо тышкары чеденде сегизенге jуук азыранты койлор бар. Кажаганда эки jоон уй, эки бозу, бир чар туру. А уй деп неме чын ла моомоныҥ бойы ине.Тастак карды эмеш ле сенип келетсе, ыҥырана берер. Чыгала, таскактыҥ ÿстинеҥ öлöҥ тÿжÿрип бербегенче болбос. Ойндо талтÿште олорды азырантыла катай сугатка jетиретени кайда. Сугат дезе бу алтайда эмес. Оноҥ ойто келзе, теермендеп койгон арба jайып беретени база бар... Jе андый да болзо, Эртечи бу. иштерди ончозын бÿдÿре тудуп койды. Эмди тураныҥ ичи ару да, jылу да. Печкедеги кööш бортылдап, бир билинип, бир билинбей туру. Эртечи бÿгÿн Агыртуныҥ туку кÿакиде сöгумдап сойгон кара иригиниҥ кабыргаларын тÿлиген. Удабас чай да кайнап чыгар,\nЭртечи jакшызынып, кöстöрин jумуп алала, узак отурды, Оноҥ кенете, чочыган чылап, селт этти.\n– М-м, сен мени анайып па? М-м, эмди келерде öчöп по, öщтöп пö?.. Jок туру... Базынарыҥды базын, öчööриҥди ��чö. Токто ло токто! Бастыра албатыныҥ алдына айдарым. Уй, бу мен канайда бердим? Байагым тудуп jÿргён болбозын. Аҥ jобош, аҥ jобош. Jок, jок, а не? Айдып ла алган табы ба? Куду-уй, шилемирди ийт jибес, ийнеге кирбес эдип ийген кижи. Адаанын алар бала jок, карган-тижеҥ, jÿдек неме деп турган ине. Калак ла калак... Акыр-акыр, чын да бу канайда бердим?\n– Турага кирбейдим! – деп, шопыр Ырыс мап\/инаныҥ кöзнöгинеҥ бажын чыгарып, кыйгырган. – Келер, -отурыгар... Слерди парторг келзин дийт...\nЭртечи Ырыстаҥ «бу не болды, мени кайдарга jат?» – деп сураарга jетпеген, колхозтыҥ председателин тартып jÿретен «Волга» jуртка учуртканча кире коноло, клубтыҥ база ла кирнестезине тура тÿшкен. Машинаныҥ эжигин парторг Айылдаш Иванович бойы ачкан. Эртечи jаҥыс ла «бата-а, бу былар кижини jерге де бастырбайтан туру не» – деп сананып калган. Оноҥ ол анча-мынча болбой, Ленинниҥ сÿри jуралган клубтыҥ сценазында президиумда отурган. Эртечи маҥзаарала, чÿрчеде ле кара сууга тÿже берген. Аjыктанар болзо, айландыра бастыра кызыл: лозунгтар, маанылар, трибуна. Эртечиниҥ отурган столы да кызылбас jабынчылу. А албатыныҥ jÿзи – чын ла кызыл öрт, удура кижи кöргöдий эмес.\nКоштой отурган улус jаар кылчас этсе, ончозы ла jозочыл – «передобой» улус: колхозтыҥ председатели, парторг, озочыл тракторист Судур, озочыл уй саачы Коj жоҥ, школдыҥ директоры Кöмÿр–jе тегин ле борнкар кижи jок. Эртечи бойы дезе таныш эмес эки эр кижи| ниҥ ортозында болуп калган. Олордыҥ бирÿзи Верховный Советтиҥ депутадына кöстöлгöн кижи ле бирÿзи , обкомноҥ келген кижи деп, Эртечи соҥында уккан. Отура-отура, ол эпjоксына берген: кöрöр болзо, эр улус кара сукно костюмдарлу, ÿй улус тÿлкÿ бычкак бöрÿктерлÿ. Эртечи дезе ол ло улайына кийип jÿретен эки jеҥи шалбартып калган тонду келиптир. Ойндо jаантайын ла белдестенип алатан учун, öмÿринде топчы да jок. Мыныҥ ÿстине столдоҥ jÿк ле бажы содойып отурган кижини эки jе ле деген эрлердиҥ ортозына кыпчып салган. Оноҥ чачамтыгып jадып ажанган кижиниҥ jÿзинде кöö дö бар болуп айабас. Jе удабай ла бу ончозы ундыла берди. Jуун башталып, колхозтыҥ зоотехниги, Кызыл, куучын айткан:\n– Нöкöрлöр, нöкöр Торбоков Ерлен Чокынаровичти Верховный Советтиҥ депутадына кöстöгöнине jаткан jурт сÿрекей сÿÿнип jат. Jе бис оноҥ нени сураарыс? . Нöкöр Ерлен Чокынарович депутат болгон кийнинде биске ол эки jаташ школыбысты тударга болужып берзин. Акча-манадыбыс, арга-кÿчибис jетпеске jат. Ссуда керек. Оноҥ мастерской тударга цемент jок. Биске суражып берзин. Туку тöмöнги айылдарда электричество кероöин лампаныҥ одынаҥ öчöмиктеле берди. Биске jаан рлектростанция керек. Ойндо база... Jе ол ло.\n– Бу сен, зоотехник кижи, ол бир «шагом-марш» дейтен кучаларыҥды не сурабадыҥ, уул?\n–Эйе. Ромнимарш кучалар садыжып берзин. Кой малдыҥ угын jарандырарга. Jе, нöкöрлöр, мен... ы-ы... Торбоков Ерлен Чокынаровичти Верховный Советтиҥ депутадына кöстö��öнине сÿрекей сÿÿнип, оны поjа-а-ааршивайт эдип турум!\nКызылды ээчий трибунага Кылчыр öбööн аксас-бÿксес чыккан.\n– Албаты-jон, jаткан jурт! Азыйда jокту кижиниҥ балазы jол алган ба? Jок. Эмдиги jÿрÿм тен чек öскö ине. Jе бу Советтиҥ балдарын да кöрзöгöр. Ончозы бир тÿҥей бийик-бийик, jоон-jоон, эттÿ-канду-у. Бис ле ошкош jаба карыш сынду, кадып калган неме jок. От ол. А мен, Кадын ичинеҥ келген кижи, бу Эрленди богоно сööгинеҥ бери билерим. Уулды кöстööр «ерек... Фу, бу неге болерди?.. Jе депутат болзын, болзын. Оноҥ ол семент-самантыгарды чын ла сурашсын, табышсын. Мен поjаршыбайтап ла турум.\nПротоколды Сыйтынак бичип отурган. Ол, jаантайын бичийтен кижи, тен бир сöс тö болзо – тöгöт-чачат эмеш пе? Байа бойынча бажыи кöдÿрбеди де. Jаҥыс Сыйтынак эмди семирип, jÿзи адару чаккан немедийг борбойып jÿрген эмтир. Jе анайда бербей а. Колхоз jаан, иш кöп. Анайда jылдардаöдÿп jат. Эртечини jуунга экелигер деп, карын, Сыйтынак айткан болбозын. Парторг дезе бу jердиҥ кижизи эмес, ол Эртечиниҥ азыйдаҥ бери шнтегеннн кайдаҥ кöрзин.\nЭртечи сÿÿнип отурган. Чын да, ол мынайып качанкачан сÿÿнген бе? Jок, санаазына кирбейт. Jе албатыjон база jакшы ла. Кöрзöгöр, карган-тижеҥ, иш этпей турган деп ундыгылабай, jуунга алдырткылап алган,. тöргö чыгаргылаган, тоомjылу улус коштой отургускылаган. Байла, кижи дешкилегеҥ туру.\nЭртечи кööрöп, куучын айдар кÿÿни келген. Jе кенете ого та кем де оны залдаҥ öрÿмдей ширтеп отуры деп билдирген, «Бу кем не?» – деп, Эртечиниҥ куйкабажы jымырт эдип калган... .\n«Бусенкижи jабарлаарга турарыҥда, бойыҥ... – деп, Эртечи сананганын билбей калды. – Улус нени айдар.\nЧын ла нени айдар! Азыйда тыҥ ла болгон эдиҥ. Jÿгÿрÿк кер ат... Колыҥда камчы... Кем-кем мойнош, дура сöс айт... Сени ол jуунда та чын кижи ширтеген, та бойына анайда билдирген?.. А кем ширтеер деп?.. Кайаҥат па?.. Акчабай?.. Араjан?.. Кайаҥаттыҥ сок jаҥыс уйын бойыҥ апарып тырмуушка суктурдыҥ. Оноҥ ол уй бертинеле, öлÿп калды. Кайаҥаттыҥ алты балазы кызыл тын артты... Jок-jок, Кайаҥат эмди сени кайтсын. Бала; барказы jаанаган. Ончозы чабан, тракторист болгон.Олордыҥ ортозында блаашта jÿрÿ. А бу ла сени тарт, кан ырыс... Санааҥа кирет не? Кирбей а. Андый неме j ундылат эмеш пе?..»\nОл тушта jууныҥ ÿчинчи кыжы öдÿп, кыралар чоо; кырайып ла келерде, улус, jааны-jажы öнчозы, мажак терерге чыккан. Jе улус канчыйан терер: туку кÿскиде, керек дезе чычкандар да кÿлтелеер аш jок эдип тибирип койгон кыралар ине.\nБир кÿн Эртечи Jыландуны öрö алып, ферма брааткан. Андагы уйлар кöдÿртип, куйруктадышка jедип калган деп угулган. Баратканча культстанныҥ jанында тöрт пö, беш пе кире балдар мажак терип jÿргÿлеген. Эртечи, ачынып калган кижи, бÿкÿреҥ маҥла чек ле j олордыҥ ÿсти орто келген. Балдар оны кöрбöгöн ошкош. «Ко-ол салкын кел, салкын кел» – дежип, сыгыргылап, | кÿкпеҥдешкилеп отурган. Эртечини кöргöн лö jерде ; балдар jуугындагы кыр дööн тизирт эткилеген. Олордыҥ эҥ ��чында кичинек баштык jÿктенип алган, соколчо ло уулчак багырып, jÿгÿрип болбой брааткан. Эртечи ого jедижип ле jÿрерде, уулчак та тайкылган, та канайткан, jÿгÿрÿк керднҥ алдына кире конгон. Эртечи адынаҥ тÿже калыганын билбей калган. Уулчакка jÿгÿрип келзе, ол балкашту jÿзин корчоктып jарылып калган колдорыла арчып отурган. Оноҥ тура jÿгÿреле, талортолой толуп калган баштыгын Эртечиге таштап берген.\nОл уулчак бу ла jÿрген Ырыс. Эмди jе ле деген эр: бала-баркалу, мал-ашту. Эртечи эмди ол тушта öй кату, казыр болгон деп бойын канча ла катап арбап jÿретен. Jе андый да болзо, ичинде тÿÿлип калган не де бар ошкош. Сыраҥай ла jайым, jеҥил санаа келбес. Мыныҥ учун Эртечи ол öйлöрди коскорорын сÿÿбейтен. Ол тушта улус jуу-чак деп билип, те!ин де тÿнди тÿн дебей, тÿшти тÿш дебей, öлö-тала иштеген эмей. Jе Эртечи кижиниҥ оорузын, су-кадыгын, торöзын, тойузын, jылаҥажын, тондузын ылгабайтан. Керек дезе кече-бÿгÿн похорона да алган келинге килеер jаҥ jок болгон. Иштен! Ол ло!\nJе Эртечи улуска jакшыны да кöп jетирген эмей. Бу ла jÿрген Сыйтынак... Бир катап эҥиргери Эртечи-эшке Сыйтынактыҥ энези ле таай jеҥези келгилеген. Таай jеҥези эдегиниҥ алдынаҥ тажуур чыгарган. Jе ÿй улуска кöп керек эмес, удабай ла кожоҥдошкылап, ыйлашкылай берген. А ыйлаар-сыктаар корон баштаҥ ажыра ине. Сыйынактыҥ адазы ÿч уулыла, бир ийнизиле кожо jууга атанган. Олордыҥ бирÿзинеҥ де суручап jок. Эмди дезе ÿйде кактанчы уулга–-Сыйтынакка jеткен. Эртечиниҥ. бойыныҥ да öбööни, Темдек, jуÿда. Ойндо бу ла кÿндерде сок jаҥыс уулы, Санаа, jети класстыбожодоло, он алты jашту кижи фронт дööн кача берген... Ол ло ыйлашкылап, калакташкылап отурала, эки ÿй кижи кенете Эртечиниҥ алдына jылгылай берген. Jайналганныҥ аайын угар болзо, Сыйтынактыҥ jажын кичинектеде бичип беригер дешкилеп турганэмтир. Эртечи не болзо, болгой дбйле, jöпсинип ийген... Оноҥ чынынтöгÿнин коскоргылап турганча, jуу токтоп, Сыйтынак дезе амыр-энчÿ öйдö черÿге барала, эзен-амыр jанып келген. Мыныҥ учун Эртечи шыраны кöп лö кöргöн. Караҥуй jер jаар чÿрчедеҥ калган.\n...Jе Сыйтынак эмди бу куучын айдып туру. Тилиниҥ эптÿзи де сÿреен. Кижиниҥ тен угуп отурар кÿÿни келер. Эр болуп ла калт. Болор ÿстине кижидеҥ артык кижи болот, эрдеҥ артык эр болот. Эл-jонды башкарыжып ла jат.\n– Нöкöрлöр!–деп, парторг туруп чыккан. – Эмди дезе бис сöсти Эртечиге берип jадыбыс. Бу бастыра отурган бистер оныҥ кöзинче чыдап, бу мындый jакшынак jÿрÿмге jедип алдыбыс. Эртечи дезе байлардыҥ кырлу мылтьгктарынаҥ коркыбай, эҥ ле озо колхозко кирген. Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ кату öйинде ол jон баштап иштеген. Öноҥ дезе карыырдыҥ карыганйа, Jыланду бажында фермада уй саады.\nЭртечиниҥ маҥзаарганы коркуш. Ол трибунага чыгала, керек дезе «нöкöрлöр» дö деп айдып болбогон. Азый чакта частаҥ ажыра да «докладтап»,туратан эди.\nЭмди дезе кöкси бöктöлöлö, туруп калган. Jÿк ле угулар-угулбас «поjаршивайтап ла» турум деген ошкош эди. Ойндо трибунадаҥ тÿжеле, бойыныҥ jерине барбай, улустыҥ кийни jаар отурып алган. Албаты дезе нениҥ де учун узак кол чабышкан. Сыйтынак олорды графинди линейкала шыҥкырада согуп туруп токунаткан.\nАрт-учында jуун божогон. Jе улуска «таркабагар, акча тöлöбöс, тегин кино болор» дешкилеген. Эртечи артар ба, артпас па деп таталjый берген. Бир бодозо, тилин оҥдоор эмес, улустыҥ кöлöткöзин ширтеп алып кайдатан. Ойндо кöс тö бош уйадаган. Эмеш ле неме кöрöр болзо, jашкайактый берер. Бу ла öткöн кÿсте койдо jаткан Чырбык-эшке кирген. Келзе, отты айландыра j улус отурган. Эртечи кажызынаҥ ла «jакшы ба» деп сураган. Эҥ учында бойына коштой отурган кара чекпендÿ кижиге «jакшы ба» деген. Онызы унчукпаган. Эртечи ол кижини тÿлей болор бо дейле, катап тыҥыда сураган. Бу тушта улус каткыдаҥ jер тырмагылай берген. Кöрöр болзо, ол кара чекпендÿ кижизи Чырбыктыҥ отко изидинип отурган карган ийди болтыр.\nJе Эртечи артар деген: ол уй саачы болуп турарда, передвижканыҥ киномеханиги бир кнно экелип кöргÿскен. Андый кино болзо, Эртечи оны тил билбезе де, оҥдоор. Ол солдат уулчак керегинде кино болгон. Байагы уулчаккомандирдеҥэки ле кÿнгеотпуск сурап алала, энезиниҥ эски туразын бÿркеп беретем деп jанып ийген.\nJе jаткан jуртына jедип турганча, эки кÿн öдÿп калган. Айдарда, кööркий база канайтсын, энезине jалаҥда ла чала-была jолугала, айлына кирип чайлайла, ойто jууга сала берген... Оноҥ jанбаган. Ол уулчак чек ле Санаага тÿҥей. Андый ла куу-ак, шыйпык, чичке мойынду неме. Олор, байла, кураалаш болбайсын. Санаа база jанбады...\nЭртечи экранныҥ чек ле алдына отурып алган. От öчÿп, кино башталарга ла турарда, Эртечиниҥ ÿстине парторг эҥчейген.\n– Э-э, слер контора jаар бассагар. Ы-ы, ол еолун улусты ÿйдежип салар керек...\nАйдыҥ он беш толуны турган. Тÿштий jарык болгон. Кип-килеҥ теҥериде каа-jаа да болзо, jе jаан-jаан jаркынду jылдыстар чалыган. Шерjе чедендер, туралардыҥ бÿркÿлери, телефонныҥ тöҥöштöри сööктий кугарып тургулаган. Олордоҥ агара кырутып калган jерге каракöк кöлöткöлöр тÿшкен. Ором ээн, ыҥ-шыҥ болгон.\n«Бого келбегеним, э-э, удап калган турбай – деп,\nЭртечи jÿк ле ÿрбедеп бараткан. – Акыр, айла Кушкулы-эшке кирер. Оныҥ уулы шопыр кижи jаантайын jорук-jол jÿрÿп турган – кайдаҥ-кайдаҥ ачу таҥкы тапкан болор бо?» Jер тÿште карара эригенчилейле, тÿнде ойто шык тоҥуп калган. Эмеш ле тыҥыда, тÿргендей базып ийзе, кату öдÿктиҥ таманы кÿлÿрей берер. Ойндо Эртечи, тыныжы jаанайла, jöткÿрип ийип айабас. Ол тушта деремнениҥ ал-камык ийттери акшыгылап чыгар. Бирÿзи ле оос ачкан кийнинде, чай кайнадым кире токунабас. А Эртечиге дезе тымык керек. Ого сананар керек. Сананатан неме баштаҥ ажыра: нениҥ учун алдырткылаган, алдыртсын деп кем айткадый, ойндо байагы бир ширтеген-чилеген иöс база бар... Меҥдеер неме jок. Конторага база не кычыргылап турган болор деп? Байла, койдоҥ сойгылайла, аракыдаҥ алгылайла, ��л . айылчыларды кÿндÿлегилеп jаткан болбайсын. Кабак болзо, ичпес. Кызыл-эш болзо, бир тукураан тудардаҥ башка. Сÿттпҥ суузы эмди база кайдаҥ келзин. Jок-jок, торт ло ары амзабаза артык. Бойынаҥ бойы калажырап бараткан кижи кайдар оны. Ол ло аш ашкан кийнинде бош ыйлап-сыктап jада берер. Эдине тиш тыгынар эмес, ойндо карынныҥ оозында оору база бар-. Бир чööчöй чай ла ичсе, болор... Кöр, бу зки кып турадаҥ ыш чыгат. Муклай кööркий, байла, кöчÿп кирген туру. Энези, Курмакчы, туштаза ла, уулым айылду болбойт деп комудайтан. Муклай эмди кыймыктанар болор бо?.. А бу кем-эш боло берт? Э-э, Ынабас-эш. Jаҥы кажаган айыл тудуп ийген туру ине... А бу дезе Сыйтынак-эш. Jос сенектÿ тöрт кып jер-jалаҥ тура. Кöзнöктöри бастыра. от. Сыйтынакты jууннаҥ сакыгылап отурган болбайсын. Калаш быжыргылагйн ошкош. Баjа-а, Сыйтынактыҥ кулажыныҥ бийигин, узунын! А обоозы айрууш тийбеген, карлу бойы туру. Э-э, Сыйтынактыҥ мылчазы да кезик кижиниҥ туразы кире бар эмей. Эр андый болбогондо. Бала азырап jат, мал азырап jат...\nЭртечиниҥ алдында уй мööрöгöн. Мööрöжи ачу-у неме, байла, аштап турган болбайсын., Ол Кÿзештиҥ энезиниҥ уйы болор. Эмегенниҥ öлöҥи божогон болор. А эмди öлöҥди кем берер ого? Колхозтоҥ сур.аза, председатель: «Акыраар, буслер jÿÿлип-эштеп турган болдыгар» – деер болбой. Байла, улуска тере-эш ийлеп ле, тон кöктöп лö аргаданатан туру. Эртечи, Кÿзештиҥ энези, Jимекчи эмегенниҥ чеден jои болчак туразыныҥ jанына jсдип келзе, чын: чирик кажаганныҥ jанында öлöҥ кöрÿнбеген. Öлöҥи де божоп калган ошкош. Jе алдырбас; Орöкöнниҥ сок jаҥыс кызы, Кÿзеш, торсугы кöдÿрилип, кол-бут болуп' калганда. Ол эмди мындагы сегис класс школды божодоло, Jыланду бажында уй саап jат. Эртечи уйларын ого табыштырды ине. Эмди тоҥкур башту Тööнöйди, кöнöк сÿттÿ Тарлаҥды, jобо-ош jа-жу салаа öҥдÿ Öскÿзекти, бозу тушта кулактары, куйругы ужып калган Ээнекти Кÿзеш саап jат. Бир jошкын, тебеген, эби-кууды табылбас кара кунаjын бар. Кÿзеш та канайып ла туру болбогой... Куда-ай, кижиде бир андый кыс та болгон болзо кайдар. Бир де jуук неме jок. А Агырту ла Алтын... Jаан болзо, Агырту ла Эртечиниҥ сööктöри jаҥыс ине. Олорго, jиит улуска, айылга отурар карган керек нне.\n– Кÿзеш... Эмди Jыланду бажында Кÿзеш... – дейле, Эртечи кöзнöк карады. Jе-Агырту ла Алтынныҥ клееткени билдирбейт. – Jыланду бажыныҥ кары jаҥы ла шÿлÿреп jаткан болбайсын. Баш бол ол алтайга! Кандый да болзо, jирме эки jыл анда калган. Иштеген, иштеген. Эки колдор бÿктелбей барган. Эки буттар тÿзелбей барган. Оноҥ артык канайдар...\nИчпек öзöктиҥ туйук бажында кара арканыҥ эдегинде тоолу туралар, Эртечи кöстöрин jумза ла, кöрÿнгилеп келер. Туралардыҥ анча-мынча ыраагында «адам тушта тудулган» чирик кажаган турар. Кажагаяды айландыра камык короткы чедендер, обоолор, каҥча jылдарга корумдалган öтöктöр барчакталар. Эртечиниҥ jаткан бÿркÿзи jок, jÿрекче туразы ол туру... Эмди тÿш jеринде Эртечн ол турада jадар. Jос столдыҥ ÿстинде алаканча кöзнöктöҥ еоккон эзинге кылбыҥдап, шили jок.лампа суркураар. Эртечи кöстöрин сыкыйтып ла ийзе, лампаныҥ jалбыжынаҥ кызылзымак-сары jаркындар учукталып, чöйилип чыгар. Кöстöрин jумала, ойто кöрзö, jаркындар jоголып калар. Эртечи мынайып узак jадар. Эжиктиҥ jаагында эски тонныҥ эдегиле белдÿÿштеп койгон бозу мыжылдаар. Ол кезикте, байла, jаман тÿш кöрöтöн болбой, багыра берер. Эртечи унчуг.ып ийзе, токтоп калар. Потполjыда чычкандар шылырап, баштактангылап, чыҥырыжып тургулаар. Тöжöк арт-учында jылып, Эртечи атка бербес уйкузына jедижи.п браадар, jе бу ла тушта, öнöтийин качашкан чылап, кандый бир уй карды чыкырадып, тураныҥ толугына келеле, сöйкöнö берер. Уйдыҥ мÿÿстери стенеге такылдап, тура аҥтарыла бергедий бодолор. Эмди ле ол «кöрмöстиҥ катын» тоҥ бокло шыбаалап туруп, сÿрÿп ийер керек, jе Эртечи тöжöктöҥ айрылып болбос. Мынайып ла jадала, уйуктап калар. Уй дезе, байла, тÿниле сöйкöнöтöн болбой... Эртезинде таҥ кылайып ла клееткенде, ойгоно чарчаар керек. Кырутып калган полго тÿшпей, öдÿгин кийеле, тонын jабынала, туку кажы чакта öчÿп калган темир печкеге от салала, кечеги чайды изидип ичер керек. Оноҥ чыгып, кижиниҥ тыныжы буулар соокто кызыл колло уй саар. Сÿтти учетчикке табыштырып береле, турага келип, бÿгÿнги кÿнниҥ чайын азар. Оны чала-была ичкен кийнинде ойто ло кажаган барар. Талтÿш кыйганча öтöк эдектенер. Уй саачылар эмеш ле кыйгак болзо, «заводиттала» бергилеер. Кезикте уй саачылардыҥ кемизи-кемизи Эртечиниҥ ÿсти орто арт-урт калып келер. «И-и, сен отходты бойыҥныҥ уйларыҥа туйкайын не кöптöҥ jайып тургаҥ? Мениҥ уйларьш не? Сенийинеҥ уйан деп пе?.. Jамылу болгон кадыт! Чок сеге, чок! Сураган сурууҥ ол! Азыйгы темный улуска момон до бий болбой...». Батаа, ачузын, корондузын! Jе керектиҥ башталганы ла бу... Туралардаҥ балдардыҥ ыйы, сыгыды угулар. Олорды темир печкеге каардырар, эмезе шалдаҥ тышкары чыга jÿгÿреле, соокко ужыыр болор дейле, энелери орындардыҥ буттарына бöс курларла буулагылап койгон. Артык канайдар – айылда бала алып отургадый каргандар jокто...\n– Эмди анда Кÿзеш – деп, Эртечи араай ÿшкÿрди. –Jе эмди не болзын.Jе андый да болзо... Азыйгы ошкош эмес. Байла, кижи деп неме jакшьшы да кöрöр, jаманды да кöрöр. Андый ла неме болбой.\n...Эртечи Череттÿ кобыдагы jайлуда содон айылда jаҥыртык орынында jадар. Тÿндÿк öткÿре jаан-jаан jылдыстар караар. Очокто öчÿп бараткан чоктор кызарар. Айылдыҥ ичинде сÿттиҥ, öрöмöниҥ, аарчыныҥ тидÿ jыды ла такталгалак jаш öлöҥниҥ jылымсу jыды jытанар. Тышкары тойу уйлар уур онтогылаар, томоноктор кыҥылажар. Тöмöн сууалгышта ачыбазын деп сÿт сугатан оро дööн сууныҥ жоркырап тÿшкени, эжик алдында кезек тыттардыҥ ÿргÿлÿ шуулты jап-jарт угулар... Айылдардыҥ эжиктери ачылгылап, шаҥ-маҥ куучын чыгар. Мында бир де эр киндиктÿ кижи jок то болзо, «Э-эй, уулдар!» – деген кыйгы чöйилер. Оноҥ кожоҥ...\nКара ла тайын калыбас Кажаан-чеден деп туткан?\nКыйтылдажып ӧйикилбес Кату jадыгы кем тапкан?\nЭртечи тура jÿгÿреле, тыйткары болор. Улус эжик алдындагы ак jалаҥда карарышкылап, тегерийте тургулап ийген. Jайканышка киргилей берген... Эртечи ол jаар меҥдеер.\nКожоҥдой-кожоҥдой келгежин, араайын кÿÿлеген караҥуй арка, арканыҥ ÿстинеҥ эҥчейип карагылаган тоҥкур кайалардыҥ баштары, öксöп келген айдыҥ тырмак ошкош jемтиги, агара jолдолгон быркыруун jылдыстар – ончолоры, улусла кожо jайканышкылап тургандый бодолор. Эртезинде дезе тÿжине ле «таҥ атпактаҥ. таҥ атсын, такаа деген куш этсин» – деп, кулак кÿÿлеп, шыҥырап jÿрер...\n– Акыр, чайды чыгарбаганча – деп, Эртечи кöзнöкт.иҥ эркининеҥ тудунып, öрö турды. – Мынызы сооло кайнай бербезин... Тирÿ jÿрген кижи jыргал кöрбöй база.\n...Эртечи контора jаар барып ла jаткан. Ол эмди ийттердиҥ ÿрÿжинеҥ де, недеҥ де айабай, кöксин кеҥидип, jудругы дööн jöткÿрип браашан. Кирбегени jылдаҥ ажа берген'магазинди öткöн. Оноҥ Эртечиге jирме салкой пенсия берип турган почтоныҥ jанына эмеш тыныш алала, ичи-тышты jарык отту конторага jедип келген. Удура изÿ эттиҥ, кöчöниҥ jыды соккон. Эртечи арыганын, аштаганын jаҥы ла сезип калган. Ол тизеленип jадып, текпишти öрö кармаданып чыгала, кийисле jылулап койгон уур эжикти ачып, коридорго кирип келген. Бу ла тушта председательдиҥ кыбынаҥ эр улустыҥ каткызы jир эдип калган. Эртечи: «Акыр, каткырышкылап алгай»,– дейле, тура тÿшкен. Кöзине стенени кечире чöйилген кызыл лозунг кöрÿнген. Буквалары jаан болордо, Эртечи кычырар деген, jе лозунгтыҥ сӧстöри орус болуп калган.\nКенете Эртечиниҥ кийин jанында та кандый да кыптыҥ эжиги ачыла согулган. Кöрзö, бир кайырчак аракы тудунып алган Сыйтынакчыгып келген. Ол, шилдери шыҥкырап, тентириле-тентириле келип jаткан. Эртечини кöрöлö, кÿлÿмзиренип ийген. Эртечи ого эжик ачып берерге ичкери тап эткен. Бу ла тушта «Акыраар, акыраар, бу кайдööн jÿткип барадар?» –деген Сыйтынактыҥ кыйгызы угулган. Jе Эртечи мыны оҥдобой, эжиктиҥ тутказын ала койгон. «Бу кайдööн барадыгар деерде! Не керек?! Анда солун улус!» – деп, Сыйтынак катап кÿзÿрт эткен. Эртечи кайа кöрзö, Сыйтынак ÿстÿ эриндерин jаланып, семирип калган бÿдÿк кöстöриле Эртечиге соок кöргöн. Эртечи бажына тöбöлöдип ийгендий, конторадаҥ чыга конгон...\nМынаҥ ары не болгонын Эртечи jетире билбес. Бир ле кöрзö, деремнениҥ тыштында поскойтон чеденге артылып калган турган. Jÿреги чын ла тамагында согулып, кöкси та кандый да сыстаҥ изип, öртöлип, тыҥыскып турган. Бу ла кече jаҥы сок jаҥыс уулы Санаадаҥ похорона келгендий. Бу ла кече öбöгöни Темдектеҥ похорона келгендий... Алдына Сыйтынактыҥ бÿдÿк кöстöри ле ÿстÿ оозы кöрÿнген. Эртечи оныҥ jÿзин эки jаагына толтыра уурыныҥ ажын кептеп алган öркöгö тÿҥей кöргöн... Оноҥ Эртечи тÿнди тÿн дебей, jолдыҥ ыраагын ыраак дебей, Агыртуныҥ турлузына келген.\n– Акыр, акыр, аҥ jöбош, аҥ jобош – дейле, Эртечи öрöтурды. – Бала-баркалу немени оны. Ойндо база сен оны канайып ийейин деп? Сыйтынак сеге «бу аймап jÿрген болдыгар, öрöкöн» – деп каткырала ла, отурып калгай... Сени база неме адып ийип. Калайыҥ кайыла берер деп туруҥ ба база? Акыр, койлорды барып сугушпаганча... Куду-у-уй! Jарман ийт эмес болзо, кижи база мынайып jÿрер беди?..\nЭртечи койлор сугулган кийнинде ойто ло печкениҥ оозында отурар. Агырту ла Алтын ажангылаар, чайлагылаар. Оноҥ олор тöринде кыпка киргилейле, узак шымыранышкылаар. Кезикте баштактангылап, тытпакташкылай да берер. Оноҥ, арыган-чылаган улус, уйуктагылап калар. Эртечи печкеншг оозынаҥ эмдиге ле айрылбас.\nОл сананар ла сананар...\nJе оноҥ кой тöрöш башталган. Сананар чöлöö öй j,ок боло берген.\nБÿ ла кÿндерде Эртечи деремнеге ачу таҥкы бедреп тÿшкен. Ол оромло барып jатса, удура Сыйтынак келеткен. Jе Сыйтынактыҥ кöзине Эртечи керек дезе илинбеген де. Бу нениҥ учун дезег Сыйтынак «монгол айылчылар айылдап келеди, жой сой» деген jакару алала, буттары jерге тийбей бараткан...\nКарара терлеген алаканча кöзнöк бозорып келген таҥнаҥ агарып ла jÿрзе, Каака-эштиҥ эжик алдыла сыр jелишле аттар öдöр. Аттар бышкыргылап, шакталып калган карлу jолго туйгактары кажылгак чыкыражып,. самтак тÿктÿ сакактарына jаба тоҥгон jинjиче тожычактар шалыражып браадар. Кенете кандый бир кыjыраҥ мал ачу чыҥырар. Бастыра ÿÿр улай-телей тирсилдеде тебиже берер. «Ай, ай, кöрмöстöр, уй! – деп, кöнÿк Jабааныҥ кыйгызы jызырап чыгар. – Тÿÿк. Оноҥ ол бойы агаш ээри, чыкырап, араайын ыҥырана, кожоҥдоп, öдö Конор. Оныла кожо тибирт-тизирт оромды тöмöн алып, сугат jаар уулу ырап браадар.\nБу тушта Каака: «Болды, ÿй кижи, – дейле, час курчулу шааjыҥ айагын jабыс тегерик столго тургузып койор. – Бош ло терледим». Оноҥ бели, тизези сырт этпезин деп чеберленип, полго, орынга тайанып jадып туруп чыгар. Ийниниҥ бажында эки jерде jап-jаҥы тегерик jамачыларлу саргара эскирип брааткан торток тонын зжиктиҥ jаагындагы илÿдеҥ алып кийер. Оноҥ тап jÿктенишке бош ло ÿлтÿреп калган кÿреҥ сатин курын сырсак кöксине ороп, jырс этире курчанып ийер. Кургак jатсын деп, уйдыҥ ичи ошкош тастак балкаш печкениҥ ÿстине салып койгон ööрмöлÿ ÿйгенин ле капрон чылбырлу кыл ноктозын алып, колтуктанып алар.\n«Jе, ÿй кижи, браадым» –дейле, такталып калган чокондой бычкак бöрÿгин кичинек содон бажына кептей тартала, изÿ кейди кöксине толтыра тынала, тышкары чыгар. Чыккан ла бойынча Каака, темиккен аайынча, теҥери дööн каҥкас эдер. Теҥери соокко чек ле кажайа тоҥуп, шаҥтып калгантурар. Jуртта дезе бир детабыш jок: бу корон соокто, албан келген эмес, мындый эрте тышкары кем чыксын. Jаҥыс ла узак тÿнге аштап калган Тоҥкурак Кааканы кöрöлö, ыҥыранар. Туй тоштолгон каралга кöзнöктÿ туралардаҥ ыш чын ла коройлоп, агара тынаарсып, öзöкти кöжöгöлöп койгон турар.\nКааканыҥ кызылзымак суйук сагалы, тÿлкÿниҥ куйругынаҥ эткен jаказы чÿрчеде ле кырутый берер. Ол кичинек, куукак jÿзин уштугына сугала, тыйрык-мыйрык шерjе чедендерди кууп, коркоҥдодып ийер, Öдÿги бычкак та болзо, кар кыjырап турар. Тереҥ тынбас та – соок.\nКааканыҥ келетен jери – jурттыҥ сыраҥай ла учында, чын ла бÿдÿн тыттардаҥ туткан чеден. Уур бийик каалганы узада-а чыкырадала, Каака чеденге кирип келер. Мында не jок деер: канча jÿзÿн таскактар, болчок-калчак туралар, олорго jöлöп койгон талдар, кайыҥдар, мöштöр, чҥбилер, кыш болгоны амыр jаткан абралар,. сынык-бычык чанактар, плахалар, jостор – ончозы .ла карга бастырган jадар.\nКаака туралардыҥ бирÿзине jеделе, эркинниҥ jыртыгына jажырып койгон тÿлкÿÿрди алып, jаан чоҥ сомокты колын каардыра-каардыра ачып ийер. Тураныҥ ичи караҥуй, тышкартынаҥ да соок болор.\nУдабай ла бочкодоҥ эткен темир печкеде таптар кÿйÿп чыгар. Каака дезе болчок агашты такталанып алала, печкециҥ оозында таҥкылап отурар. Ол бу тушта та ÿргÿлеп отуратан, та нени-нени сананатан – бойы да билбес. Jе бу öйди Каака сÿрекей jакшызынар.\nОтурганча, эжиктеҥÿч бÿктелип jадып, УзунМикийтке кирер. Сооктыҥ ак буузыла кожо капустаныҥ, согононыҥ ачу jыды jедер. Узун Микийтке чичке ÿниле: «Якши ба, каркан», – дейле, печкениҥ кабыргазына, полго отура тÿжер. Оноҥ койон терези бöрÿгин уштыйла, чичке узун сабарларыла уймалып калган сары чачын, бир ле ууштам чырчык jÿзин, чыкчыттарын онтоп туруп ныкый берер. Байла, ол кöзнöктиҥ рамазын эдиҥ бер деп айбылаган Кабана-эшке барып jÿрген болбайсын. Эмезе отургуш эттирткен Чачак-эште болгон болор.\n– Ээ, башкам эмеш-эмеш сыргу-оору болор, каркан, – деп, Узун Микийтке jÿдешке бош камалгазы чыгып калган колын jаҥыыр. – Силер, каркан, аДаш тартар, белетеер, а Узун Микийтке чабар, чабаар. Йылу\nла болзо, чабар. А Узун Микийтке акаш чабарын билер. Узун Микийтке Ярманияда акаш чаикан, Японияда акаш чапкан. Архангельскте акаш чапкан. Силер, каркан, Архангельск билер? Узун Микийтке база да öскö jерлерде акаш чапкан. Узун Микийтке биле-ер, билер. Иазап, йазап, лаптап... Йаш акаш. Йулдама керек |\njок – кату, йаман...\nБу тураныҥ ээзи – Узун Микийтке. Ол бого колхозI тыҥ абра-чанактарыныҥ сыныктарын jазап ла, айрууштырмууштарыныҥ саптарын эдип ле – не ле бар бор; кар иштерин бÿдÿрип турган. Ого коштой улуска эжик; тер, отургуштар, столдор, адаруныҥ рамдарын эдер. Jаҥыс сöслö айтса, этпези ле jок.\nЭжик алдыла ойто ло ÿÿр-табын тибиреер. Аттар эмди еыр маҥда брааткылаар. Олор соок суу ичеле, калтырап, эмди Jабааныҥ jайып койгон сулазына, сöлöҥкöзине меҥдегилеп jат.\nМыныҥ кийнинде эжиктиҥ ачылыжы кöптöй берер. Уйген, нокто колтуктанган улус бирдеҥ-экидеҥ киргилеп, отурар jер табылбай барар. Улус терпек тере тондорлу, вата штандарлу да болзо, соокко jÿстери ырjайыо, тумчуктарыныҥ суулары агып калган келгилеер.\nБу öйдö печкениҥ кабыргазы кызара изип, кöзнöк-; тиҥ тожы jолдолып, тамчылай берер. Куучын дезе ат: тар керегинде болор. Аттар да керегинде эмес, а кандый бир jаҥыс ат керегинде. Куучынга кирген ат богоно сööгинеҥ бери тоололо берер: базыткыр ба, jелишкир бе, jÿгÿрÿк пе, jорго бо, сайгак па, кажаҥ ба... Оноҥ абрага кандый, чанакка кандый, таҥ атка кандый, тÿс jолго кандый, кырга чыгыжы кандый дешки-; леп келер. Эмезе jобош по, ÿркÿнчек пе, кедерлеҥкей бе, айса саракай 6а, тойынгыр ба, соодучыл ба дешки-1 леер. Анайда кем оны ÿреткен, кандый ÿреткен, кажы беениҥ, кажы айгырдыҥ кулуны дежип узак блаашкылаар. Керек дезе эрÿÿлге, эзирикке минзе кандыйынаҥ !\nбери куучынга кирер.\n– Ол, ол кара бее не?.. Бачаа, мал бол кööркий... Мен ол туштарда бу ла эмди Кезердиҥ минип jÿрген jÿгÿрÿк керин jелишле jаантайын чыгатам. Тен камылтпайтам да. Кара бее, кööркий, бир кулунду тушта ол 1 jÿгурÿк кердн эки jелепонныҥ тöҥöжине артырып туратан. А экинчи кулундуда бир тöҥбшкö озолой беретен. Учинчи кулун чыгарда, jарым да тöҥöшкö болзо, ак'а-\nлап ийетен. Jе оноҥ ло божогон. Мал ине, мал... Öктöми тен...\n– Чын, чын, ол кара бее бойы кирезинде база мал ла болгон эмей. Кöрзö лö уй ошкош, а маҥтаар болзо... Мен дезе ол кара беени минеле туку...\n– Акыр, акыр, ол кара беедеҥ эмди не арткан?\n– Та, чала билбей отурым. Jарбай öгööн, ол карн беениҥ кулундары кайда?\n– Тÿлкÿлер jип койды не база. Баштапкызын бил-т бей отурым, экинчи кулды бу Тегериктиҥ минип jÿрген Эрлен дейтен ак чамышту коо-jеерен ады эди. Эйе, эйе, артканы ла ол. Учинчизи, jок бу канайда бердим, тöртинчизи эмтир – jÿзинде чаҥмакту болгон – сарбаа тужында jоон чабдарга каjатты ине.\n– Ээ, ол Тегериктиҥ Эрлени чын энезин тöзöгöдий мал болгон эмей. Бу бир кöрмöс, Jырааты, кей-кебизин таҥма, Акбоочы дööн айылдап браадала, кöксин тÿжÿре чаап койды ине. Сööк-тайагын, арка-сынын кöрзö,. тен, jÿгÿрÿктиҥ бÿдÿми бар ине.\n– Акыр, акыр, ол Эрленигер кандый айгырдыҥ балазы болерди? Сыганныҥ беди?\n– Jок, jок, чеден калыйла, колы сынган Передобой болбой.\n– Jок, мынаар Аксалаадагы консботтоҥ келген Камыйныст jок по?\n– Бу канай отураар, Передобой jок по?\n– Камыйныст дийдим. Мен билбей. Ол туштарда айгыр азыраган кижи...\nБот, куучынныҥ айгырларга кöчкöнй бу. А айгырлар керегинде тÿжине де сöс блаажарга кем jок...\nКечеги кÿн отдых-выходной болгон болзо, кей-кебизин jазымы jоктоҥ акдаш керегинде болор.\n– ...Jе Кызыл-Ташты мынаар Куйкур турганынаҥ аштым ла. Бутты тöмöн тÿшкен кош арканы öрö jортоло, тегерик акка чыгып ла келдим.\n– Бу, бу кажы акты айдып отурыҥ? Бир башкыjыл мениҥ тÿлкÿ балулай аткан агым ба?\n– Эйе, эйе. Jе бот, адымды, Какай-бороны, минип jÿргем, jыраалардаҥ буулап ла койдым. Бойым айры тыттыҥ тöэине отурып алдым. Jок, jок, ол былтыр jалкын соккон тытка коштой айры тыт эмес,, а бу Сорпоньпг манакайланып тураачы кара тажы бар ине, бот ол кара таштыҥ алды jанындагы айры тыт.\n– Ээ, бу ÿул ол Тойтоҥ öгööнниҥ айа тартып туратан эки айры бырчыт тыдын айдып отурган туру ине.\n– Эйе, эйе. Jе акырзаар да... Отурым ла отурым. Агыртуныҥ ÿни де чыккалак; Оноҥ кöрзöм, кöк лö jарамас, алдымдагы кертектеҥ элик чыгып келт. Былтыргы ла керекшин болгодый. Оноҥ, фу, ойндо... бу, бу ондо jыгын jадатан jок пет? Тöзинеҥ кайыҥ корболоп келген jыгьгн. Бот, ол jыгынныҥ jаны орто меге талтууралай туруп бербейтен беди. Мен jазап туруп быжулай-былчаалай шыкап ла алдым! Мажыны базардыҥ кажы да jанында, кöрзöм, каруулым куру эмтир. Не де jогыла! Мен кайкап. Jок, jок, не де jок. Турайын дезем, агырту jууктап клееткен. Канайдар, отурдым ла, jе оноҥ агырту-эш божогон кийнинде jыгынныҥ jанына барып кöрзöм, чын – не де jогыла. Ис jок не, jок... Как курÿ.\n– Тöгÿне ле ÿрдÿртип отурган боддыҥ, уул?\n– Jок, jок деерде. Ол тушта слерге айап, айтпаган инем. Jе чала эҥиргери болгон ошкош эди.\n– Jе эҥиргери де болзо, ол айры тыт ла jерсил jыгынныҥ ортозына элик кöрÿп албас кöс кайдаҥ келетен? Канча jаан jер ол?\n– А мен бир катап база ол акка чыгып ла келзем...\n– Сениҥ куучыныҥды уккан .кижи тен ойык-чортык дегендий неме змтир. .\n– Jок, jок, улустар, ол, ол актыҥ камчы jанында кезек тыттарда азый мынаар бу койдо jаткан Саруулдыҥ энезиниҥ таайы Öксö деп кижиниҥ jурчыларыныҥ – бу отурган Jемзе кезектер олордоҥ таркаган эмей – бот, олордыҥ та кемизиниҥ де, ол кижини чала немени билип ийетен кижи дежетен, оны мынаар мундустардыҥ камы Аjый jип ийген бе кандый – бот, ол кижиниҥ\nсööгин анда туткан деп уккам...\nУй улустар мында база болор. Олор, бис «узун эдектÿ улус» дежип, печкениҥ ары jанындагы толукка «кыска эдектÿ улустаҥ» башка аалгаланып, jуулыжар. Каргандары таҥкылагылап, полдыҥ jарыгы дööн тÿкÿрип отургылаар.\n– Öскÿзек кööркийдиҥ учугы божоп келген. Кече тÿнибиле ÿч такып чыгып jÿрдим. Келдим эки такып кöрÿп jÿрген. Бача-а, бу мындый корон соокто бозу айуй болöр бо?\n–Калак, тижи ле бозу чыкса, мен алайын. Слерге тööнöйимниҥ туку кÿс чыккан буказын берейин.\n– Чалда-а, кööркий, бу мыны боородоҥ не айтпагаҥ? Мен коштой jаткан Селемер-эшке берер болдым ине. Тижи ле бозу чыкса, улус кижини бош эжиктей берер. Бирÿзи меге бер, бирÿзи меге бер деп келгилеер. Бойым уйланайын дезем, кижи эки уйдыҥ öлöҥин канайып эдип чыгар? Сÿттÿзи коркуш уй ине. Айла койу да. Ийинтизи тÿжине чай кадарга jеде берип 'турган да, БозулЗры база а.ндый. Баштапкы бозузы. Кööрöм-эште. Экинчизи Бöксö-эш барган. Оноҥ улай букалар боло берген. Чындап, бир бозузын Кööлöниҥ. балдары саапичип отуры ине. Уйи, Öлöҥчи кööркий, jаантайын ырынсырын неме, тебеген деп jектеп те отурар. Jе канайдар. сÿттÿ де, сÿттÿ де...\n– Акырзаар, öрöкöн, акырзаар. Бу ла бу Серпеҥ не\". Тÿÿк, Серпеҥди кöрÿп, кижи оны jе нени билер деер, кечеги баланы?.. Бу мениҥ Чоокырагым база ла эртендик-бÿгÿндик jеде берген. Тÿн бол, тÿш бол – кажааннаҥ кöс албай ла jадыс. Бу ла бÿгÿн дезе Чоокыракка öлöҥ берип jатсам, Серпеҥ келт. «Ээ, уйаар эмди де узак эмтир» – деди. Мен кайкап: «Мыны кайдаҥ билдиҥ, 'Серпеҥим?» – де. «А бу слердиҥ уйаардыҥ кöзи jарык туру ине» – дийт. Кöрзöм, чын да ошкош. Jууктап клеетсе, кöзи тумантый беретен неме бе кандый. Слер ол Öскÿзегерди кöрööр, Чоҥоштыҥ энези.\n– А мениҥ Ээнегим, байла, туулаан ай киреде тöрööр болор. Букага чала оройтып кирген эди.\n– Öлöҥди тен кымсап, jÿк ле jалаттырып ла jадыс, А jас jаар, jас jаар ла кöрÿп отурган неме эмей.\n– Бача-а, öлöҥди тен айтпа, кööркий, айтпа. JайЫла колхозтыҥ öлöҥине jÿргем. Быjыл чала уйадажып бар кел jÿрдим. Звеновод деп неме кижини айдап ла алар. Карган мен дезе, селсебет барак, jажыҥды кöрöк деер. А ол селсебеттиҥ бозогозын канайып алтаар? Кижи ойндо jиидиркеп калган болзо, канайдар? Jаш бичидип турарда, эки-ÿч jыл кире кичинектеде айткан ошкош эдим. А, байла, бу качан эди, былтыр беди, божоп калган. Jеекен öгööнниҥ кöзи тийери кандый деп кÿзеген болбайдарым..,\nМынайып отурганча, бригадир уул, Мыкыш, кирер. Ол сырсак сынын кöргÿспеске, öнöтийин мöрöнöс койдыҥ терелеринеҥ эткен некей кийген jедер. Каака оны бир кöрöрдö, Мыкыш кедери фермада уй саап турган энезине орынныҥ будынаҥ буулаттырып койгон оту-\nратан. А энези, Öлöбала, Мыкышты кöрÿп отурар карганы бар эмес, ишке барар тушта канайтсын база. Каака оноҥ база бир кöрöрдö, Мыкыш энезине кол-бут бслуп калган, öлöҥ чаап jÿрген. Ойндо та качан ортсзында ÿредÿзин божодып ийген, та качан ортодо бригадир боло берген, эмди албаты-jонды баштап, ал-камык ишти бÿдÿре тудуп, салып ла jÿрÿ. Улус: «Батаа, бу\nМыкыш бу киреге jеткенде, бу берjендеги кижи бу алтайдыҥ кижизй эмес болбой» – дешкилеер.\nМыкыш бого jаантайын ла отко-сууга тÿшкендий, чачамдыгып jедер. Ол кÿнÿҥ ле председательдеҥ арбыш jийле, келетен ошкош. А jаш кижи, арбышка шайыккан эмес, маҥзаарыыры да jолду. Ойндо бригадирдиҥ ижи чакту-колду иш ине: бу кöрзö, улус jедишпес, мы. наар болзоҥ, ат jедишпес, ол дööн болзоҥ, абра-чанэгы jок эмезе машина-трактыры сынык – jаҥыс сöслö айткажын, jер-тамыныҥ оозын туй тударга турган кижиниҥ ижи ошкош неме.\n– Слер, уулдар, – деп, Мыкыш ÿнин jоондодып, jакара берер. – Слер, уулдар, ол Jедекирдиҥ тракторыла Jелдебей-эшке агаш jетиререер. А слерлер öлöҥгö барараар. А слер, Эркин öгööн, Тожык керди комут: тайла, аралдаҥ чанакка тужу кезип келереер. А слер...\nУлус мыныҥ да кийнинде узак отургылаар. Куучын ÿзÿлбей, кöндÿгип ле jадар: кÿн öксöзин, соок сыныксын – бу бир шылтак, аттар Jабааныҥ jайган сöлöҥкöзин, сулазын тÿгезе jизин, тойзын – бу экинчи шылтак.\nКаака дезе печкедеҥ ырайла, улустыҥ сыраҥай ла кийни дööн кирип калган отурар. Куучын тÿжине де улалза, ол угар эди. Jе бойы кыҥыс та унчукпас. Аттар керегинде куучынга кирижейин дезе, jÿк ле эки бе, ÿч пе аттаныыр.аҥ керегинде куучындайын дезе, бу jажына тирÿ койон до кöрбöгöн. Каака ошкош каргандар «карыганду кой ÿркибес» дешкилеп, jаткан jонды баштап, ÿредип jÿргÿлеер. Каргандар эмди тоомjыда эмей. Келе-келе, олордоҥ эки бе, ÿч пе карган арткан да. Олордыҥ ÿйе jууга-чакка кырдырткан да, ишке-��ошко артаган да – не ле шыраны кöргöн ÿйе ине. Карганы jок той-jыргал, зртезинде байталбаш, айылчы-мöтöл, койу кöчö азыш болот эмеш пе. Кааканы улус öнöтийин алдыртып та тургулаар, jе Каака болбос. Керек дезе сок jаҥыс тöрöгöн jытту болуп турган Айдардыҥ уулы ки-\nжи аларда,, Каака тумчугына аай-коой jок тазымай урала, одын арбыдадарга качаннаҥ бери от салбаган балкаш печкени одырала, ÿстине чыгып, оорыдым дейле, чÿчкÿрип, тÿшпей jада берген. Байла, бÿткен бÿдÿми ле андый кижи.\nКезик каргандар чын ла айтпасты айткан, киришпеске киришкен турар. Бу Эркемдÿ бастыра jурт ичинде болуп турган jыргалдардыҥ, аракы-чегенниҥ бажын билип jÿрер. Сускур дезе тракторист уулдардыҥ сöгö тартып келген кызыл тыттарын шиҥжÿлеп, тÿжине ле jурт айланар. «Ээ, шак бу тыт Jыралуны öрö алза, jолдыҥ атанар jанында чаалдардыҥ ÿстинде тектирде туратан ошкош эди» –деер. Оноҥ улустыҥ куучынына кнрижерге сÿÿр. Эки ле кижи турза, олордыҥ ÿсти орто каплаҥдадып jедер. «Сен ого нени айттыҥ, ол сеге нени айтты?» – деер. Кезик уулдар: «А бу бис слерди ак-jарыктыҥ ÿстин канчазын быjартыдар» – дештис деп jалкыткылаза да болбос. Казанчы öбööн дезе бу jууктарда чын ла ыразы куулган. Канчын-jиит уулдарла нöкöрлöжöр болгон. Jыргалдарда олорло кожо отурар, басса, олорло кожо базар. Уч кире jиитти сакыбас jаньшаҥ тозоло, сабап та ийген: Эмди шÿÿп jÿрер болзо, Казанчы jиит абакай алсогуп ийеле, мынайып туратан ощкош.\n...Каака .турадаҥ улустыҥ эҥ ле учында чыгар. Узун Микийтке дезе: «Узун Микийтке эмди акаш структа-ар, Узун Микийтке терлеер, башказы йазыла-ар» – деп, jаҥыскан куучынданып артып калар.\nКаака аттардыҥ салам бÿркÿлÿ таскагына jедер. Jабаа чабдар адын комуттап алала, сÿрее-чöп, öтöк кÿрей тартып турар. Каака Jабааныҥ jаныла сöс тö айтпай, чала эпjоксынып öдöр. «Акыр ла, ол он эки салкой пензем келзин» – деп, сананып калар. Ол Jабаага Калтар атты кабырган учун эки ай кире тöлöбö. гöн. Öткöн куран айдыҥ пенсиязын аларда, качажып, туку та кажы чакта кожо партизанда jÿрген Кичинекпей jолуга берген. А оныҥ алдында ÿлÿрген айдыҥ пенсиязы jарым сумал экинчи сорт кулурга ла öй болуп калган.\nКалтар ат дезе Кааканыҥ клееткенин туку кажы алтайда кöрÿп ийеле, чеденниҥ эҥ ле арыгы учында аттардыҥ сыраҥай ла ортозына кирип калган турар. Ол эки кулагын кызынала, бажын чабандарга саду тар-\nтатан Шаҥкак-бороныҥ тöрт саныныҥ алды дööн jажырып алар, jе Каака ого эмештеҥ jууктайла, капрон чылбырлу ноктозын арказына арта чачып ийер. Оноҥ «трр, трр, калтар ат», – деп ÿйгендейле, чеденнеҥ jединип чыгар.\n– Не, öгööн, эмдигеер чаҥмага кап киреерди бе? – деп, Jабаа кÿлÿмзиренип сураар.\n«Карган кижилё ойнобо» – деп, уулды мокодып саларга керек ле, jе Каака унчукпас. Ол jердеҥ чарчага алала, калтар аттыҥ кырутып, саламмекийин болуп калган арказын кыра берер. Калтар ат дезе маказыранган бойынча, кöстöрин jумуп алар.\n– Jе не, Калтар, – деп, Каака бойын�� кимиректенер. – Сурууҥ канып туру ба соокко? Бÿгÿн сула jидиҥ бе, айса тен аттар база ла jууктатпады ба? Jе, jе, алдырбас. Jерсил jадыкты алтап, jыл чыга берер болбойыс. Кайттыс эмеш... Сеге кем jок ине. Сен ээлÿ-эштÿ. А ол аттарды кöрзöҥ: тутканы ла минип jадар, учураганы ла каан-бий болор. Бÿгÿн öлöҥ тартар, эртен агаш, соҥзун... Jе нени этпес, кайда барбас? Колхозтыҥ талкулары ине ол. Кем база олорды терин-эжин арчып, öлöҥдöп, сугарып, оҥдоп-баштап минид турган болор деп? Кöрзöҥ ол jеерен атты. Мынаар Казраҥ деп неме бÿдÿн тыт сÿÿртейле, кöдÿрип болбосто, кöзин будакла чупча согуп салган дежет. А сен дезе... Jе, акыр, jанак.\nКалтар атты бу jерге былтыр чоокыр айда чöлдöги Солонешенский районноҥ орус jединип келген. Каака, согумга мал сойгоны ундылып калган кижи, калтар атты кöрзö кайдар деген. Кöрöр болзо, ат оҥду ла эмес: кöдÿртке, карган, сÿре ле миндирткен ошкош. Ойндо куйругын бош ло тазада кыркып койгон. Кöдÿрткезин Каака керекке албаган –'jыл чыгып калган мал тойына бербей. Карганын да Каака чоткö салбаган – кÿске jетире jÿрбей деген. Ичке кирбеген немези – jаҥыс ла чолтук куйрук болгон. Минип jÿрзе, улусэлектегедий. Jе оноҥ jазап шÿÿр болзо, эмди мал баалу, керек дезе акча-манатка да бачым табылбас. Бу калганчы jылдарда кööркий эрjене малды ÿÿр ÿÿриле'кара тÿлкÿге jидирип, торбок-бозуга толып, jе канайып jукартпады деер.\nКаака, не болзо ол болзын, улус каткырышса каткырышсын, чолтук та куйруктузы белен табылып jатканына баш бол, электеген таҥмаларда мындыйы да jок, ойндо кÿоке jетире канчыйан дейле, калтар атты Тоҥкурактыҥ салаа öҥдÿ тöнöниле толып алган. Устине он беш салковой акча салган. Jединип келген учун сумал арба кошкон. Оноҥ кÿс келерде, Кааканыҥ санаазы кубула берген. öлöҥ быjыл чала кирелÿ де бÿткен болзо, jе Каакага jуугында эптÿ чабын келишкен. Ойндо öткöн jай кааҥ бололо, Каака бойы, сарсу-сабы кыймыктабай, кöп салгадабай, jакшы jÿрген. Калтар аттыҥ шылтуузы мында база бар. Оныҥ учун чала арбынду -öлöҥ эдиле берген. «Акыр, калтар атты кыштатса кайдар» – деген санаа килт кирген. Карган кижи айырчагында ат jок боло берзе, отурганы ла ол ине. Одын-öлöҥ тартар керек. Ого коштой быjыл Каака тура да тудар деп умзанып ийген. Машина-тракторлу уулдарга jалынарга база керек ле. Олор не де болзо, баштап тöрööндöри, нöкöрлöри jаар, ойндо аргалу-чакту, керек тушта болуш алып ийгедий, öмö-jöмöлö нени-нени эдижип ийер улус jаар кöрöр эмей. Деремнеде jаткан кижиниҥ jÿрÿми, кылыгы, ижи андый да, канайдар.\nКаажа калтар атты jединип алган, ÿрбедеп браадар. Удуратÿш болуп калган, кÿн кöзи jылу турар. Арал кечире Акjар кырда чаналу jыҥылаган балдар кыйгыкышкыда кыймырашкан-чуркурашкан тургулаар. Олор ол кырдаҥ бÿрÿҥкий кирбегенче айрылбас. Кезиктери ол ло ойын бажында аштаганын, арыганын билбей калала, айлына jÿк ле арайдаҥ jеткилеер.\nКедертинеҥ магазиндеп-эштеп тÿшкен кандый бир койчы: «Jакшы бо-о-о-у!» – деп öдöр. Трактор аай« коой jок ышталып, чанак сÿÿртеп алган, öлöҥгö браадар. Двордоҥ сабатту уй саачылар чыккылайла, ÿн алышкылап, айылдары дööн чайлаарга' баскылаар.\nОром бу тушта тÿп-тÿс. Туралар jаан-jаан, jаҥы-jаҥы, кöп сабазы – тöрт кыптаҥ. Ончолоры сенектерлÿ, штакетник чедендерлÿ. Кажы ла тура эжик алдында кажаган айылду, суу алар колонкалу. Jара какшап калган кулаш одындардыҥ бийиги кижиниҥ сыныла теҥ. Кöзнöктöрдиҥ алдында бу jууктарда отургускан чабаалдар, кайыҥдар, мöштöр, чибилер. Туралардыҥ ары jанында jер-jалаҥ огородтор, оноҥ ары барчакталышкан кажагандар, таскактар, мылчалар, ÿкпектер кöрÿнер. КÿскиДе кайыҥдарга эмезе тыт чанакка салала, бÿдÿнге тракторло сÿÿртеп экелген обöолор ÿсти карлу, айрууш тийбеген тургулаар.\nКаака бу туралардыҥ бирÿзиниҥ jанына. . токтой тÿшкенин бойы да билбес. Тура керек дезе кугарбаган да, чагана-jеҥезиниҥ jыды эмдиге чыккалак, Тöзибажы билдирбес бир тÿҥей агаштардаҥ салган кажагазында ийне де бадар jик jок. Кöзнöктöри jаан-jаан, толуктары тÿп-тÿе, шифер бÿркÿзин кайдаҥ да шиҥжÿлезе, кичинек те кыйык табылбас. Тураныҥ jÿзи кÿлÿмзиренип койгон, омок-седеҥ кöрÿнер. Мындый чынык, эдилгени эптÿ тура аймактыҥ тöс jуртынаҥ да Табылбас болор. Тура анчадала айдыҥ тÿнде jараш: кажагазы куулыдый шилитип турар, черетеп койгон ÿйёлери кöлöткöгö jап-jарт кажайып, jатыра бÿркÿзи теҥериге сомдолып, тура чын ла jуралган ошкош кöрÿнер. Улус бу тураныҥ мьшдыйын jаан кайкашпас та. Jаҥыс ла:. «А Каака чапканда, андый болбой ол» – дешкилеер.\nJурттыҥ ичи jаар ором кириштелип-чыгышталып, туралар бош карара эскиргилеп, бÿркÿлери jажара jеҥестелип браадар. Чедендер мында айрымаштап туткан шерjе боло берер. Кезик турага коштой содон кереге айыл да турар. Эжиги кÿнчыгыш тööн, кöзнöктöри кÿнбадыш тööц кöргöн туралар да учураар. Ол тушта улус оныҥ оҥорызын-тескеризин кайдаҥ билзин. Каа-jаада . айакча ла болчок туралар да туштаар. Каака бу мындьш туралардыҥ бирÿзине токтоп, калтар атты бузук чеденге буулап ийер. Оноҥ турага киреле, jабыс тегерик столдыҥ куйнына полго отурала, чайлаар ла чайлаар...\nКалтар ат дезе ÿргÿлеп бар келип, турар ла турар. Талтÿш кыйганча турар. Оноҥ кенете тураныҥ эжиги калырт ачыльш, ÿзеҥилер шыҥкырт эдер. Калтар ат чочыган бойынча, бажы каҥкас эделе, оноҥ кулактарын кызынып, мойны салактап, тымый берер. «Эмди та кайдööн лö болбогой? – деп, калтар аттыҥ jÿреги сыстап турар. – Деремнениҥ учында сууалгышка jетире болзо, jакшы туру. Калак ла калак, байа ла база арка-туу дööн чыгатай болуп. Карга-кÿртке тÿже-тÿже, камык jыраа ырдыртар керек, камык jыгын ажар керек. Бойрын ла бойсын. А аймак jаар болзо... Jок ло jок, мынызы там ары. Оойкок jолго тайкыла-тайкыла, jирме чакырым кÿйбÿҥдедер. Оноҥ кандый бир чеденге бууладып койгон, чарчай-чарчай, ичи дезе кыркырап, Каака jыл jанарын сакыыр. Ойндо бÿрÿҥкий, jажыл кайыр-\nчактар jÿктенип алган тосток кöстöрлÿ саҥ башка немелердеҥ коркыйтаны кайда? Олор та не, та не? Абра дейин дезе, комуттаган ады jок, аҥ дейин дезе, тöрт сандары тегелик. Таҥмалар бöрÿ чилеп ыркырангылап, кижиниҥ чек ле ÿсти орто келерге турар. Айла jыдыталыныҥ jаманы да коркуш...»\nКаака ÿлтÿреп jÿрген токумын, кöктöнчи кайыштары божойло, шалтырап калган ээрин калтар атка арта салар. Колоҥ тартар тушта, калтар ат ичин тастайтала, Кааканы чаканагынаҥ кап тударга турар. Олор экÿ мынайып узак сакыжа берер.\n– Ай-ай, Калтар, бÿгÿн jÿк ле сууалгышка jетире барарыс. Божот дейдим;\nJе калтар ат мыны оҥдобос. Учы-учында калтар аттыҥ тыныжы тÿгенип, ичи jабызай берер. Каака бу тушта колоҥды тыҥыда тартып ийер. Оноҥ «Jе бот, байадаҥ не мынайтпас» – дейле, кажаган jаар ла басса, калтар аттыҥ санаазы jарый тÿжер.\nКаака баргаа бÿркÿлÿ, jыртыктарьщ уйдыҥ тезегиле шыбап койгон чнрик кажаганын эмеш аjыктап турала, оноҥ Тоҥкурак дейтен карган уйын ла кара-чоокыр акта торбогын чыгарар. Келип, калтар атты минеле, уйларын айдаганча, оромды тöмöн jортор.\nБу киреде тышкары улус кöп болор. Килтиреген кара кийимдерлÿ, чылбак jÿстерлÿ уулдар ажангылап алала, эмди ойто ло темир-терсле уружарга айылдарынаҥ мастерской jаар табылу jайканышкылап брааткылар. «Ой-уй, Умчы, магазинге ак калаш ке-елт!» – дежип, бой-бöйлорына jарлажып, сумказына батпаган калаштарын кучактанып, кампеттерин курына тÿÿгилеп алган ÿй улустар талтаҥдашкылап браадар; талтÿштиҥ кийнинде ÿренгилейтен балдар сумкалары белдерине тапылдап, малдыҥ тоҥ тезегин тепкилеп. сыр jÿгÿрÿшле колдоры чычаҥ-чычаҥ öткилеер, эмезе кандый бир койчыныҥ ийдин деремнениҥ одус эки теп-тегин ийттери аралап алган тургулаар. Койчы: «Ай-уй, чык, чык! – деп, чанагынаҥ тÿже калыйла,' камчызын айландыра берер. – Бу кöрмöётöр кижиниҥ кой айдаттыратан сок jаҥыс ийдин каjагылап ийип!..»\nКаака сууалгыштаҥ сÿрекей ле удап jÿрÿп келер. Калтар атты ол ло бузук чеденге буулаар. Тоҥкурак ла кара-чоокыр торбокты кажаганга сугала, бир айрууш öлöҥ таштап берер. Оноҥ база ла туразына кйрер. Байагы ла тегерик столго коштой отурала, чайлаар ла, чайлаар ла... Кÿн Абай тууныҥ кертегине чылбыр бажы отура берген кийнинде jаҥыс чыгар. Калтар атты, ээрÿйгенин алып, агыдып ийер. Калтар ат тÿрген ле кажаганныҥ кийин jанында чокпойгон öтöккö jедер. Устиндеги карды эмеш чапчып ийеле, jада тÿжеле-, тöрт саны сарбаҥдап, камчы jаныла аҥдана берер. Оноҥ атанар jаныла аҥданар. Кезикте аҥданган сайын тырт эттирип те jатса кÿÿни. Учы-учында ол турала, силкинип, кактанып алар. Оноҥ Каака jаар кылчас эдип, алкамык иш бÿдÿреле, jанып брааткан кижидий, бир де меҥдебей, аттардыҥ чедени jаар базып ийер. Анайда оны Jабааныҥ jайып койшн сöлöҥкöзи эмезе пырей öлöҥи сакып jат. Jöлöнижип алып кожо туратан нöкöри – чабандарга саду тарткан Шаҥкак боро ат сакыйт.\nКаака калтар атты ээчий кöрÿп узак турар. Оноҥ турачагы jаар ÿрбедеп ийер. Эмди эдер неме jок, алдында дезе мойын чöйилер узун, узак кышкы тÿн...\nБÿгÿн дезе Каака туразынаҥ аттар сууны ичеле, тас? как jаар кайра öдö берген кийнинде чыкты. Ол Узун Микийткениҥ узанатан мастерекойы jаар кылчас та этпеди – кöндÿре аттарга келди. Jаҥы ла соок суу ичеле, сиркиреп турган «алтар атты тудала, айлы jаар болды. Jÿзинде, кыймыгында меҥдеп ле турган кижиниҥ бÿдÿми бар.\nÖзöк ичи байа ла база тызыраган, киркиреген сооктыҥ куу туманына, jурттыҥ ыжына туй туттуртып койгон турды,Туралар, кажагандар, чедендер, телефонныҥ тöҥöштöри ле эмиктери – не ле неме ак кыру. Ончозы соокко тыыдынып калган; эмеш ле кыймык эткен неме чыкырт эдер, тыҥ согуп ийзе, тоштый, оодыла бергедий. Бир де кыймык, табыш jöк öлÿмзиреп калган | койу туманныҥ, селбейген кыруныҥ ортозында гараж,jаартынаҥ трактор тиргизер деп, пускач кыҥылайт. Олу туку байа, Каака чайлап отурар тушта, ыылап чыккан.Л Эмдиге ле комудаганча. А, байла, трактор бу корон соокко öзöк-бууры öткÿре тоҥуп калган болбайсын.\nКаака калтар атты алдында чылап ' бузук чеденнеҥ буулабай, туразыныҥ чек ле эжигине экелди. Оноҥ кажаан айылга киреле, jарым кöнöк арба чыгарды.\nЧöö, сумал ла абра арттыр ине, Калтар, – деп, Каака аттыҥ курсакка ÿстÿкенин кöрÿп, кимиректен-\nди. – Кижи алдында, иштеген тушта, аш ÿлегенде, эмеш алып ийип туратан эди. А эмди та бергилеер, та jок. Арба керек ле: кас, такаа бар. Ойндо эмеген учтабашта талкан да согуп ийип айабас. Чайга jыт эдерге база jакшы ла... Акыр, ажан... Уй, а такаа jок туру ине – деп, ол айландыра кöрöлö, туразы jаар болды.\nКаака бу ла jайгыда тöртÿзи ак, экÿзи чоокыр – турганы алты такаалу болгон. Jуҥыныҥ öҥи öчÿп калган аксак кара пöтÿк олордыҥ бригадири болуп jÿретен. Каака-эшке такаа jарабайтан болбой – кышкыда jылу ÿкпектÿ де болзо, ÿзеге jуук чарчагылап калатан. Jе ас-мас та болзо, олордыҥ jымырткаларын сельпого табыштырып, калаш садып алып, jип отурарга эптÿ неме ине. Бир катап Каака-эшке Узун Микийтке jарым шил кабакту келген. Отурганча, эжикте блаажа-тартыжа какпактаҥ аарчы чокыгылап турган такаалар ончолоры пöтÿк болуп эткилей берген. Тен мойындарын öрö кöдÿргилеп, тен канаттарын пöтÿк чилеп jайа салгылап... «Кöр, кöр, кöк jарамас, канайда берт бу, бу мыныҥ! – деп, Кааканыҥ эмегени октолып чыккан. – Кийе-баат таҥмалар öлöристи сести бе, öзöристи билди бе?! Блардыҥ ыра-jоболыныҥ куулып турган немези не? Бÿрте чап кöрмöстöрди! Ылтам дейдим!» «Ээ, йаман, йаман, тьфу – деп, коштойынаҥ Узун Микийтке киришкен. Оноҥ кöрöр-угарга jетпеген, Узун Микийтке атпас-утпас ла эткен jерде алты такааны алтылазын тудала, мойындарын кезе чапкылап ий. ген. Каака: «Алтай кижи куштыҥ-курттыҥ эдин\nоны...» – дейле, такааларды сумалга сугала, Узун Микийткеге jÿктеп берген. Уч «онгон кийнинде Узун Микийтке сумал jетирип келген. «Ээ, каркан, – деген, – силер такаа йок, пöтÿкти кайдар, мен алар» – деген. Каака, чындап та, jаҥыс пöтÿк нениҥ мальг дейле, «Узун Микийтке, тудуп ал» – деген. Кийнинде угуп jÿрер болзо, ол такаалар Узун Микийткениҥ кабак аракыга чыктыдала, таштап берген калажын jийле, пöтÿксиген болтыр. ' ,\nКаака туразынаҥ jаан удабай чыгып келди. Кийген кийими ол ло торток тон, ол ло такталып калган чокондой бычкак бöрÿк. öскöлöнгöн неме jаҥыс ла ол ло тап тажышка бош ÿлтÿреген кÿреҥ сатин курында jес чололу отык болды. Алдында ол jаантайын отыкту jÿретен, jе быjыл оны уурзынып, тагынбай барган.\nКааканы ээчий коркос-коркос эдип, сырсак сынына\nкалкайып калган, карарганча кийип койгон тонду эмеген чыкты. Ол анаҥ-мынаҥ кайыштала тазап калган элик терези jакы тудунып алтыр.\nКааканыҥ ыраак jолго тергенгенин билип ийеле, калтар ат бош öлÿмзнреп-талымзырай берди. Каака оны чанакка jетире jÿк ле арайдаҥ албан-кÿчле jединди.\nКалтар ат мойнын комутка су-кпай, оломого кирбей, база тыҥ ла кедерлешти. Анайтканча эмеген аксас-бÿксес эдип, кажааннаҥ бир тудам öлöҥ экелеле, чанактыҥ тал кошевказына салды. Оноҥ айылдаҥ сумалдыҥ тÿбине арба экелди.\n– Калак, соокко чарчап калдыҥ.\n– Jе, jе, мени база неме адып ийип – дейле, Каака чанакка отурып, боожоны силке тартты. – Но-о, чу, кöрмöс!\nКалтар ат jайканып, алдындагы карды тепсеп алала, ÿкÿҥ эттн. Jаба тоҥуп калган чаиак чыкырт эдип, калтар ат коштыҥ jеҥилйн билеле, санаазы эмеш jарып, öткÿÿл дööн басты.\n– Чарчап калдыҥ дийдим! – деп, эмегени тиштери jок оозы jаан ачылып, кÿзÿрт этти. Оноҥ кажаганныҥ ары jаны jаар бололо, эдеги jайылып, отура тÿшти.\nКалтар ат куйругын шыйманы-п, кийин буттары чала тартылгакшып, оромды тöмöн кÿйбÿҥдеп браатты. Ол сельпоныҥ куйнула öдÿп jÿрерде, Каака оны токтодоло. телефонныҥ кÿҥÿреп турган тöҥöжинеҥ буулап ийди.\nМеҥдебей турган болзо, Каака сельпоныҥ туразын аjыктап, узак турар эди. Бу тура талортозы jерге кöмÿлип, кугара эскирип те калган болзо, Каака оны сÿрекей эптÿ кöрöр. Оны кем чапкан, та качан чапкан – Каака билбес. Ол канчын-jиит тужында бу тура Акайрыда Акопов деп коjойымныҥ заимказында алмар болуп туратан. Тура jеҥестелбей де тудулган болзо, коjойым ого кулурын сумал jокко ло сÿсектерге толтыра уруп' салатан. Салкын-эш кирер болор деп, кичинек те алаҥзыба-с. Ол Акопов деп коjойым бир катап Кааканыҥ адазына кирее экелнп берген. «Бу кирее деп неме, дружка. Агашты тен сÿреен кезер» – дейле, Кааканыҥ адазыныҥ тöнöн чарын айдай берген. Эртезинде Кааканыҥ ада-энези сыргакты кезип-кезип, бош болjадай берген. «Сен тартып билбей jадыҥ». – «Jок,\nсен бойыҥ колы-будыҥ кудай тескери jайаган кöрмöс» – дежип, чат-мат кыйгалажып барып та келген. Оноҥ коштой jаткан улустаҥ: «Бу кирее деп немени курчыдып туратан неме ошкош эт» – деп угулган. А курчыдып билетен кижи туку бÿдÿн jарым кÿндÿк jерде, чöлдиҥ бойында Пахом деп кижи дешкилеген. Кааканыҥ адазы бир ирикти артынала, киреезин öҥöрöлö, эки кÿн кире анаар jоруктап келген. Киреени кöрöр болзо, сыргакты чын ла шыйт эттирип ийген. Мыныҥ кийнинде Кааканыҥ адазы ириктеҥ артынып алып, Пахом деп орус тööн атаната.н. Киреезин улуска тутургуспайтан да. Кезинеле, ÿсле сÿркÿштейле, тöргö илип койотон...\n– Jе не jÿреер, карган? – деп, некей тонныҥ ÿстинеҥ ак халат кийип алган садучы келин Акуна унчукты..-\n– М-м, мен бе? Кампет алайын деп.\n– Кажы, уратан немегер?\nКаака унчукпады.\nБу, бу «айткан улус, кайткан албаты? – деп, Акуна чын ла jарыла берди. – Слерлерди кижи канчазын айдар, канчазын jайнаар? Как куру кызыл кол баскылап келгилеер. Мында не – чаазын эдип jаткан пабрык-сабот бар ба?.. Канча кире кемjийтен слерге?\n– Меге бе? Туку ол тегерик-тегериктеринеҥ.\n– Тегериктерин сурабай турум. Артык кампет бар эмес. Канча кире керек дейдим?\n– Эки jÿс кырам.\n– Jе бот, байадаҥ не айтпас мыны?\nКаака полкаларда кееркедип тургузып койгон балыктардыҥ консерваларын, таҥкыларды, калаштарды аjьгктап турды. Jе бу сельпо деп немеге не келбес деер? Чай болзо, сарызы да бар, чуйы да бар, тус сыраҥайÿзÿлбес. Кÿскиде яблоко деп öлöҥ-чö-бинеҥ бери кöрÿнер'. Озогы улус курсак öлöҥгö бодолор, jööжö öтöккö бодолор дежетен. Байла, ол öйдиҥ келгени бу туру. Jаткан jурт: «Сен ле менде jок не, сельподо не ле бар» – деп, тегиндÿ не айдышсын...\n–Куду-уй; кудуй, канайдайын, канайдайын! – деп, Акуна кампеттерди кемjиген айас калактап ла турды. – Бу бир ачу суузыны келбегени айга шыдар боло берген.. Бÿгÿн jарым машийназы келетен дежет. Бош куjурзып калган улус отко-сууга тÿшкендий jедер ине. А чам болбос, ÿл-jал немени ончозына канайып jедиштирер. Кезиктери, колхоз бу jууктарда акча ÿлеген эмес, кол куру келер. Короны-ын, коронын, jкыртыштузын! Акуна ла Акуна дежип, ай-кулакка амыр бербей баргылаар. Тöлÿге берип ийейин дезе, кандый да болзо, казнаныҥ jööжöзи. Бербейин дезе, кижиниҥ кÿÿни база бар...\nБу ла тушта эжик ачылып, почтальон келин, Уркене, соокко кызара тоҥуп, тыныжы буулып калган келди.\n– Каака, бу слер карын атангалак турбайыгар. Кече уккам... Мен слерди атана берген болор деп. Оноҥ кöрзöм, калтар ат мында туру. Санаам тен jар.ый берт... Меер, Суркашка баш аай апарып беригер – дейле, ол jаан березен сумказынаҥ калыҥ тÿрÿк газеттер чыгарды. Бир айдыҥ газеттери дегер. А бу журналы – «Старшина-сержант». А бу неменн... –дейле, ол койонынаҥ канча jерде сургуч печеттерлÿ экче пакет кодорды, – бу немени Суркаштыҥ акту колына туттуртыгар. Калак, тÿжÿрип койдыгар. Москвадаҥ, jаан jердеҥ, келген бичҥк болор. Jе оны бойыгар билбей...\n– Бач, бу Суркаштыҥ газеттериниҥ кöби-и-ин – деп, Акуна киришти. Кöрзöҥ, сумкаҥ талортолой jеҥиле берт. Ол оныҥ газеттериниҥ кезигин меге экелип беретен ине. Суркашка оны... Мындагы кижи чаазын jок бош шыралап jат.\nКаака Акунага акчазын тöлöйлö, сары чаазынга ороп берген кампедин кÿреҥ сатин курына тÿÿп алды. Пакетти бектеп, койнына сукты. Газеттерди колтуктанала, тышкары болды. Калтар атты чечеле, кошевкага отурала, элик тере jаканы jазап туруп кымынала, боожоны силке тартты.\nКалтар ат арга jокто чотпоҥ-катпаҥ jелип ийди. Школдыҥ jаны тужына кенете токтой тÿшти. «Бу кÿрÿм сельпоныҥ jанында турарда, бого öй болбогон бо?» деп, Каака jыттаҥ тумчугын туураладып, ачымчызы келди. Калтар атты камчылап ийейин бе дейле, jе ойто килеп, сакый берди.\nКалтар аттыҥ тура тÿшкен шылтагы тÿгенди. Jе ол туруп ла jадат. «Но-о, кÿрÿм! Эм база не боло берди!» – деген Кааканыҥ кыйгызыныҥ кийнинде, калтар ат ичкери болды. Алын колы чаап, кийин буды jелип, сокы согуп брааткандый, бÿкреҥ маҥга кöчö берди. Jе бу ла тушта ол Кааканы кажы бир айылга тÿжер болор бо деп каран иженип, öткÿÿлдердиҥ тужына араайлап, оромныҥ бир jанынаҥ бир jанына келип, кыйбаалап браатты.\nКаака улам ла jаактарын, тумчугын сыймап кöрöт. Соок коркуш, кижи ужытканын билбей де калар.\nКааканыҥ одожыла кара чекпендÿ, ак пыймалу председатель конторазы jаар коркоҥдоп öтти. Каака jаар ол кöрбöди де. Эмди оныҥ санаазына Каака илинет эмеш пе? Колхозтыҥ öлöҥи jукара берген, кар дезе ат курлаазында, сооктор до тыҥ, азыранты-кöдÿртке баштаҥ ашкан. Эмди ол jаҥыс jерге токунап отурып болбой, тамагынаҥ курсак ашпай, бойы канайдайын деп jÿрген болор... Jурттыҥ учы jаар Каака Узун Микийткени jаба jетти. Ол Каака jаар бурулала, jÿк ле бажын кекиди. Алдында болзо, «Йакши, каркан!» деп, кезем кыйгырып, колын jаҥыыр эди. Jе эмди кижи оос то ачар эмес – соок.\nКалтар ат кенете аай-коой jок маҥтап ийди. Чанак тоҥ jолго согулып, тоҥдоло калтылдай берди.\n– Бу мынызы канайда берет?! – деҥ, Каака оҥдонорго jеткелекте калтар ат поокотыйынныҥ öткÿÿлине jеделе, тура тÿшти.\n– Чуу.кöрмöс!–дейле, Каака камчызын jырсбердн.\nКалтар ат нчкери ÿкÿҥ эделе, оноҥ чанактыҥ ÿстине чыга Конгодый, тескери болды. «Уй!» – деп, Каака коркып, тÿже калыырга jÿреле, токтоп, калтар аттыҥ öкпöзин öчÿрип, сакый берди.\nАнча-мынча бололо, боожоны араайын кыймыктадып, «Чу-у» – деерде, калтар ат öткÿÿлди öдöлö, кöнÿ jелип ийди.\n– Кöрзöҥ оны, бурып турганын – деп, Каака токунап, куучынданып браатты.\n– Кöрзöҥ, амтажып турганын. Тойгон jерине тогус конотон чылап. Кöрзöҥ...\n-Каака ла Калтар быjыл кыралар jажарып келердеҥ ала jер тоҥуп, кар кöскö кöрÿнерге jетире бу öткÿÿлдиҥ jанында тургулаган. Келе-келе кÿч чыдаар иш чыкпай \"барган да, каруулчык та болгоны jакшы. Пенсияныҥ ÿстине кошмок эдип, эмеш те болзо, акча иштеп аларга база керек ле. Jайгы кижи эт jип турган эмес, кулурды, чайды кöп кородор ине.\n...Каака ла «алтар ат öткÿÿлдиҥ jанына кÿн туузылып брааткан тушта келетен. Каака чеденге артылып алдтан, Калтар ат дезе айрымашка бууладып койгон, ÿргÿлеп туратан, |\nСерÿÿн кприп, кöлöткöлöр узап, ажарга jÿрген кÿнниҥ чогына öлöҥ там jажарып келген тушта тöҥниҥ ары jанынаҥ машина чыга конор. Ол öлöҥ ижине айылдарынаҥ чыга-кире пштеп турган, бала-баркалу ÿй улустыҥ .машиназы. Jуртка чала jууктап ла jÿрзе, ÿй улус кожоҥдожып ийер:\nöзöккö тÿшкен аж ка,рды öкоöп чыкйан кÿи бшер.\nÖрӧ jашту бойысты Öрö турган кöк берер...\nУй улустар сыр кожоҥло öткÿÿлди öдö коноло, анчамынча jуугындагы ясляга барып токтоор. Балдар чуркуражып, кыйгырыжып, бош билингилебей турар.\nЭнелери тоҥ ло. кол куру келгилебес. Кемизи jиилек, кемизи саргай, кемизи чейне экелгилеген болор. А уй ба эме.зе кой бо сойгон кÿн болзо, паек-ÿлÿзинеҥ арткан эттерин экелер. Яслядаҥ ары ÿй улус бозуларына беретен таҥышкынду öлöҥдöрин – «чамадандарын» jÿктенген, балдарын ээчиткен айылдары сайын араан-тереен таркагылаар. Кезик ÿй кижиниҥ кийнинеҥ «бÿдÿн колхоз» браадар. Айылдар ыштальш, кыйгы-кышкы чöйилип, jурт тындана берер.\nУй улустыҥ кийнинеҥ уйлар келетен, сÿттиҥ, jаш öлöҥниҥ тынчу, jылымсу jыдын экелетен. Тоҥкурак Каака-ны кöрöлö, бажын булгай согуп, «мыш» эдетен. Оны ээчий куйругы саргара шалбаартып калган, салаа öҥдÿ кунан браадатан. Бу кунанды Каака кÿскиде этке тÿжÿрген.\nУйлар саамчып калган эмчектеринеҥ алчайып, ба. зып болбой, араайын онтогылап öдöтöн. Кажы ла уй айлына jетпей jÿрÿп, «Кö-ö-öп сÿт экеледим!» – деген чилеп, эки-ÿч оос чöйö мööрöп ийер. А бир кезек уйлар Jобол эмеген-эштиҥ öтöгине jуулыжар. Олор, кöстöри кылайгылап, огурыжып, бустажып, jерди чапчыгылай берер. Бу öйдö олор уй адын ундыгылап, кийик немелердий кöрÿнер. Бу канайып турган дезе, Jобол эмегенниҥ сок jаҥыс уйы бруцеллез оорулу болгон, уйлар оны сойгон jерге jуулыжып турган.\nУйларла кожо деремне чын ла шакпырап чыгар.\n– Ö-ö, кöк ийнек, кöк ийнек!\n– Алты-ы-ын, ой, Алтын! Бозууҥ эм jат, эм jат!\n– Ол, ол Jееренектиҥ бажын бери эт, бери эт!\n– Jе, jе алдырбас, балам, алдырбас. Ыйлаба, ыйлаба. Айла, мени тен, баланы тажып ийтирим ине. Адаҥ келзе, «Эне сокты» де, балам.сокты де. Сурузын берзин. Jерге тöгÿлген эмес, бозууҥ эмди не...\n– Мениҥ Акчамыжымды кем кöрт, кем кö-öрт?..\nБу ла öйдö öткÿÿлге экидеҥ-ÿчтеҥ келиндер, эмеген-\nдер jедер. Тÿжине ле бойлорына öлöҥ чабала, оноҥ jойу базала, буттары бош уладап калган улус jолдыҥ кьь рына чÿрче отура тÿжÿп, тыныш алынгылап алар.\n– Бата-а, бу быjыл та кайткан, та кайткан? Öлöҥ деп немениҥ суйугын, jÿдегин. Оны кижи эдип алар неме, та jок неме? Jе ойндо ÿч кÿнниҥ бажында бойына бир кÿн сурап алар болзо – jойу. Кинчеги-ин, кинчегин. Бу Аксалааныҥ туку бажына та не jÿÿлип чыктым болбогой? Ол ого айла г^ен ошкош бир тÿҥей jоктуjойу немелер не jуулдыс деер?Отурып алайындезе абралузы да jок, машиналузы да jок.' Ончозы ла jойу, тÿÿк, таҥмаларды.\n– Батаа, кööркий, айтпа, айтпа. Мениҥ чабыным база ла андый. Аламык-телемик. Ойндо бир талайза – öлöҥ чабылар, бир талайза – будак. Кижиниҥ короны курыыр неке...\n– Мыныҥ öлöҥин сананза, бу бир моомо деп немени бычактап та салза, маказы канбас. Jаҥыс ол jокко кижи кöзи еооло берер болбой. Аргаданып отурган неме ол до.\n– Jе бу иш иш пе, балдар? Иштешти азыйда бис иштеген эмейис. Ол туштагы курсак не курсак, ки��им ; не кийим?.. Эмди бош ло карыган. Камалга-чырайым чыккан... Бата-а, Сырга, бис ол иштеп jÿреле, нени куучындажатан эдибис. «Акыр ла, акыр ла, бала-барка чыдазын ла, торсугын кöдÿрзин ле, кол-öут болзын ла. Бис ол тушта печкеге чыгала, найт jадышты берерис» – дейтен jогыс па? Jе эмди не?.. Кöрöр болзо, бала-барка база балдарлу боло беретен туру ине. Бис jокко олор не болор? Чорт то болбос. Карын jаандаган сайын там баратан неме эмтир. Кижи ол ло кöрмöс\nэзирик болбозын, улус сабап салбазын эмезе кемге-кемге jыга чаптырып койбозын, айлына келеле, бала-барказын чаксыратпазын ла деп санааркап, коркып jяреле, jÿрегине оору таап турбай. Jе акыр базактар, балдар...\nКÿнÿҥ ле ыраактагы тайгадаҥ койчы ба эмезе малчы ба тÿжетен. Ол карара тоттолып, саргара ышталып, тÿк-сагалга бастырып койгон jедетен. Ол – улус бош ло санал болгон кижи – Кааканы качан да jÿм öдö конбос. Jакшылажар, мал-ажыныҥ амырын сураар, бастыра солундарын тöгöр. Тайгада зки кондыс – кар jааган, jе эмди кайылып калды деер. Тÿнде соокко арай чарчабай jадыс, jут-jулакайга jыдыырга jеттис деп айдар. Jе андый да болзо, тайга jакшы: одорды тепсеп jетпес, кей ару, чын курорт деп немениҥ бойы анда деп турар. Оноҥ «маjалай öрöкöнниҥ» келгенин, оны jыга атканын эмезе jасканын, нениҥ учун jасканын –; ончозын куучындаар. Учында арчымагынаҥ шыйдам эткедий jоон кöжнöбö эмезе арчын ба кодорор...\nБу öйдö «момош» деп неме кÿнде куру jок болотоя. «Момошко» jÿрген улус – он кирелÿ эрлер – абралу ба айса машиналу ба келетен. Олор толголып калган |\nтилдериле кожоҥдожып, кезиктерин тоормоштыҥ jаҥыла тарткылап алган браадар. Кезикте «момощ» эткен кижи ижим бÿтти деп, jÿреги аай-коой jок кöдÿрилип, Каакага стаканга толтыра алтай аракы ба эмезе сыра ба урала, кезер каразы jок болгон учун тÿгезе :: jип болбогон иригиниҥ тоҥуп калган jуузын берер...\nКезикте öткÿÿл jаар кедери коно-тÿне иштеп турган jаан бригада келип jадар. Бу тен бригада-эш эмес,. а кал черÿ клееди деп кöрÿнер. Кыйгы... Сыгырыш... Тибирт... Тозын деп неме кÿн бöктöгöн... Алдындагы уул кызыл маанылу... «Черÿчилер» – кöп сабазы школдыҥ ÿренчиктери. Керек дезе'Каака-эштиҥ коштойында jатг кан Чоҥырактыҥ чимириктÿ, азатпайы ' кургагалак уулчагынаҥ öрö сыр чабышла öдöр. Оныҥ буттары ÿзеҥиге jетпес. Адын дезе улус комуттап, ээртеп бернп турган. Ол ада-энези оны бригада jаар ойто божотпос болор деп, айлына бир ай кире jанбай jÿрген. Уулдар эмди караҥуй киргенче, оромды öрö-тöмöн тибиреер. Кажаҥ да болзо, аттарын каҥкайта тарткылап, биjелеткилеер.\nУчта-башта öлöҥ чабатан машиналар сÿÿртеп алган • трактор чöймöдöлип öдöр. Кöлöсöлöрн öлöҥгö jажара будылып калган браадар. Машиналардыҥ öрö кöдÿрип алган чалгылары калбаҥдап, кÿнге jалтырт эдип турар. Кажы ла машинада сагалдары jаҥы ла кирмеелтип келген уулдар отургылаар. Олордыҥ кийнинеҥ каралга адын камчылап, шадырлары калырап, «Колчак туштаҥ бери кашамар мен�� – дейтен эмеген браадар...\nСыраҥай ла учында отторын jарыдып алала, машиналу шоферлор ло бойлоры айрамингиш мотоциклдÿ улус jангылайт.\nКаака дезе турар ла турар. Jурт туку качан токунап, тымып калар. Jаҥыс ла караҥуйдаҥ каа-jаада кандый да кара темдек – уй ба, ат па:– öткÿÿл дööн келер. Каака оны ырада айдап салар; Оноҥ ойто ло чеденге артылып алар. Айылчы-мöлчилÿ тÿн болзо, jакшы – кожоҥдошкылаар. Оноҥ öскö ыҥ-шыҥ, турарга кунукчыл неме болор.\nТÿнниҥ та кажы кирёзинде болбогой, аймак дööн сÿт jетирип барган машина jанатан. Öл öткöн кийнинде,. Каака парата эжвкти илjирмеле шык этире таҥала, калтар адьш агыдала, айльг jаар базатан. Кап-кара . jолдо анда-мында агаргылап, амыр шыбыштангылап,. уйуктагылап jаткан кастарды ыраагынаҥ эбнрип браадар. Уйлар база нениҥ де учун jолго jадарын сÿÿр. Каака олоргоканча катап бÿдÿрилген. Чеденге jöлöнöлö, шымыранышкылап турган jииттер jазымы jоктоҥ учурагылаар. Олор Каакадаҥ чочып, jаҥыс кижи болуҥ кöрÿнерге jапшыныжа туруп, тымый бергилеер...\nКÿс jаар Каакага чын ла тирÿ чак боло берген. öткÿÿлдеҥ эмеш те ыраар арга jок. Ойндо тÿндердиҥ соогы да коркуш. Аш ижи дежип, машиналар тÿни-тÿжи кыймыражып чыккан, комбайн, жатка деп немелер табылган. Олор öдöр лö болзо, öткÿÿлдиҥ тöҥöжин аҥтара сÿскÿлеп койгон jадар, а öйто кондыргылабас. «Ээ, öгööн, – дешкилеер, – Öй биске эмди алтын, öгööн,. алтын. Комбайн бир ле такып «ÿп» этти бе, бугул кире саламды jудуп ийгени ол, öрööн».\nА уйлар аштыҥ jыдын сескилеп ийген. Олор кöстöрин jумгулайла, Кааканыҥ чек ле ÿсти орто келгилеп турар.\nОйндо бир чак: тÿжине ле токтоду jоктоҥ ÿÿр ÿÿриле юойлор, уйлар, торбоктор öткилеер. Олор тайганыҥ карына, соогына сÿрдÿртип, кыштулары jаар кöчкилеп брааткылаган. Мööрöш... Маараш... Кыйгы-кышкы... Камчы jаҥыс jырс ла jырс... Кцйнинеҥ абралар öдöр.Кажы ла абрада кÿп содойор, кöҥкöрö салган кÿлер казандар, саргара ышталган кийистер, тондор, кöчÿшке шалjырап калган буфеттер, столдор шаҥкыражып чыкыражып брааткылаар. Деремне дööн выбор до кÿнде тÿшпентен каргандар jаҥыс ла мында кöрÿнгилеер. Балдардыҥ кöби от-тобрак: абрада сегистеҥ, тогустаҥ, ас ла салза – бештеҥ, алтыдаҥ, алмастыҥ балдарындый сыралып калган отургылаар.\n...Кÿн текшилей чыгып, кöсти кылбыктыра берди. Калтар ат, байла, ыраак jорукка эптеже берген болбой, кöнÿ jелип браатты. Jаҥыс ла каа-jаада Кааканыҥ тумчугына чайналып калган öлöҥниҥ jылу jыды согор. Каака чыдажып болбой кайа кöрöр.\nТракторлор мынайда jаҥы тудуп турган школго агаш сÿÿртегилеген: jол jалбак, ÿсти килейе тоҥуп калтан, чанак бойы ла кыjырада jыҥылап браат. Каака бир ле кöрзö, аркага кирип калтыр. Теҥериге сайылган jоон-jоон кызыл тыттар тым тургулайт. Олордыҥ тöзинде элик, койон чарыптап койгон ак карга кöгöрип, самтак-самтак кöлöткöлöр jадат. Анда-мында карга бастырып койгон тöҥöштöр содойыжат. Jыгынга кижи jортор эмес. Бу jурттыҥ jуугындагы тыттар бырчыдына ��а болуп тургулаган ине. Олорды jыгарга бир кÿн керек, кирее де бачым jетпес. Трактор jÿк ле бирÿзине кÿч чыдап сÿÿртеер. Ойндо арайдаҥ-керейдеҥ айлына jетирип алза, кижи оны чуркалап, «анайып туураар.\nАлдындагы бурулчыктаҥ карас эдип, трактор чыга конды. Каака капшайлап, адыныҥ оозын jолдоҥ туура тартты. Калтар ат карга «кÿп» эдип, jолдыҥ кыры да болзо, арга jокто токтой бердн.\nТрактор jарыла бергедий баркырап, тамандары тазырап, кÿнге'jалтырап, меҥдештÿ öдö конды. Сÿÿртеген коо тыттары кÿҥÿрежип, аҥданыжып, карды чыкырада чийип öттн. Каака сегис тыт тоолоп калды. «Э-э, Тенибер агажын тартып турган турбай – деп, Каака ойто jолго кирип алды. – Тÿÿк, кöрмöстиҥ тракторы jолымды ÿреп салт... Бойдоҥ кижи меҥдебей а. Менийи дезе кыймык jок jады ла. Акыр, быргаjирдеҥ трактор сураар ба, канайдар?..»\nКаака бу кÿсте эки кып турага алтан агаш jыккан. Кар jука тушта удатпай, олорды кырдаҥ тÿжÿре тартып алар деген, jе ол ло болалбай турганча, кар «кÿп» берип салган. Эмди ол тыттарга тийбезе торт. Мынаҥ ары jаскары кышта кар арбадый эжилип jадар туш болор. Ол тушта кар агашка шыбалбас. Ойндо кÿндер де узап, jылый берер. Каака ол öйди сакып jÿрген. Jе эмди\nкöргöжин, Калтар ат агашла урушкан кийҥинде, кускукг конор боло берип айабас. Мыныҥ учун Каака тракторсураар деп турган. А трактористти тойгызатан сыраны Узун Микийткениҥ ÿйине ачыттырып алаачы болгон.\nКалтар ат,. комуды чупчыла бергедий, шукшузына jеде конуп, кезик jерлерге отура тÿжÿп туруп, каjу jаратты тöмöн тÿжеле, Ташту-Сууныҥ кечÿзине jедип келди. Каака бу кечÿдеҥ байадаҥ ла коркып келеткен. Ташту-Суудаҥ jайгыда кижи кöнöк тö тЬлтыра сузупболбос, а кыш ла келзе, та канайда, та канайда беретен – тыны киреле, калыбынаҥ аж;ынып, аралды туйалала, камык jерди килейте тоштоп койгон jадар. А такалабаган атту кижи оны канайып кечет? Jе эмди кöргöжин, сууныҥ jайкыны карын тоҥбогон, буулап jатты. Калтар ат шоокыра-шоокыра jаратка чыгып келди. Кааканыҥ сÿÿнгени коркуш. Jе бу ла тушта оныҥ jÿреги чым эдип калды. Каака чанактаҥ тÿже калыйла,. ичкери бололо, карга буттары боокырылып, jыгыла берди. Ол öҥдöйип келеле, бöрÿгин уштып, jÿзине шыбала берген карды арчыбай да,оллобойы туруп калды.\nБу, бу Марчалу туру ине! Кааканыҥ бÿткен-чыккан алтайы. Jолго атанарда.бу jер оныҥ санаазына да «ирбеген. Ойндо алдында ол мынайда Канча ла jÿретен, jе качан да мынайтпайтан.\n– Акыр, акыр, бу мен канайда бердим? – деп,, Каака змеш токунайын да деерде, jÿреги, чек ле болдыртпайт, кöкси бöктöлип турды. – Jайла-а, бу .кижҥ карыырда мындый ба? Ээ, чындап... Кижи бого калганчы катап келип jаткан болуп?..\nАрканыҥ бери jанында бырчыт тыт ол туру. Ол тыг Каака-эштиҥ сыраҥай ла тöринде туратан. Былтырга jетире чакы да бар болгон... Ол – Кааканыҥ кажык ойнойтон тöҥи... Согум сойотон ак ол jады... Суу кечиремундус сööктÿ Кабанай туратан...\nКааканыҥ адазы сÿрекей ус кижи болгон. Оныҥ эмди ле ээртенип j��рген ээрин ол эткен. Мöштиҥ тöзинеҥ малтала jандап эткен каптырга кайырчагы Jазырал-эште эмдиге турганча. Ойндо Каака-зште кайыҥныҥ урыиаҥ ойгон алча айактары, сускулары, тепшизибу ла öткöн jаста бар болгон. Олорды «Фестиваль бол jат, город браадыс, керексип турус» –деп, комсомолдыҥ качызы уул jууп алган. Ол ло бойынча jок...\nÖлöр алдында адазы чыгып келеткен кÿн jаар кöрÿп алала, куучынданып отуратаны Кааканыҥ санаазынаҥ чек ле чыкпас: «Алтайымныҥ ÿстине беш jедеен уул артырып jадым. Уч саар уй, бир айгыр малым jаткал jат. Байла, бис кезектердиҥ угы-тöзи ак-jарыктыҥ ÿстинде ÿзÿлбейтен jат, таш очогыс бузулбас туру, талкан кÿлис сообос туру...»\nБеш jедеен уул... Олордыҥ тöртÿзин ол ло адазы божогон jыл баштапкы jуу-чак тушта туку ол Сойокту тууга тынын алып чыга берген улусты та кызылдар ба, та актар ба туткулап алала, чакыныҥ jанына экелеле, кезе чапкылап койгон. Каака ол тушта бу аралда кöрÿн отурган... Ол чакыныҥ мынча кире, турганы да ол. Оноҥ öскö öрö-тöмöн улус оны, кургак немени, одын эдерге туку качан тарткылай бербей.\n– Ээ, а сенеҥ не артып jат?–деп, Каака эрди кыймыктанганын билбей калды, – Не де jок... кек куру... Jок, jок, а Бердеҥ?–дейле, ол тыныжы буулып, чанактыҥ ÿсти орто jыгылала, Калтар атты камчылап ийди. – Бердеҥ... Бердеҥ...\n...Каака сегис балалу болгон, jе олор токтобойтон. Арткан jаҥыс уул, Тодор, jууда божогöн. Каака дезе жонjепого jÿреле, jанып келген. Келзе, Тодор jок. Оноҥ ол ло ыйлап-сыктап, кородоп jÿргенче, Сары деп кыста Тодордоҥ сурас уул арткан деп угулган. Эмдиги Берден ол. Мыны уккан кийнинде сооп брааткан -кöгÿс jылый тÿшжен, jе оноҥ Эркин деп неме jуудаҥ jанып келеле, Сарьшы алып алган. Ол Эркин Сарыдаҥ Берденнеҥ башка беш балалу да болгон болзо, Кааканы эмдиге ле ийттеҥ ары кöрöр. Берден, jаш бала, база нени оҥдозын, карган ада табылды деп, Каака-эштеҥ чек ле айрылбас болгон. Jе ööй адазына бир сабаттырала, эмдиге jетире jаҥыс та катап эжик ачпаган. Jаандап та келерде, Каакага соок болгон. Туштажар болзо, jакшылашса ла jакшы. Каака дезе Берденди туйкайынаҥ да болзо, кöрöргö болуп, клубтап та турар болгон. Берден Тодордыҥ баш терезин чек ле кийип алган jÿрер ине. Андый ла быштак ошкош ак чырайлу, мышмак сары неме. Ÿни де Тодордыҥ, базыды, кыймыктаныжы да. Jаҥыс ла кылык-jаҥы Тодордыйынаҥ сыраҥай башка – саҥ тескери. Байа бир «кату учук укту» дейтен кÿркет, удурмак улус бар ине. Бот, Берден, байла, энези jанынаҥ болгон болбой, андый улус кезектердеҥ болгон. Оок, jаш та болзо, канча jылга иштеп койгон тракторист-бöрÿлердеҥ де артпайтан. Ичиш те jанынаҥ соҥдобос. Кезикте оромло тÿндÿктер карап jÿрер. Каака бу öйдö очогына чирик те салып туратан. Jе Берден тÿҥей ле кирбес... Эмди ол черÿде, Москвада туруп jат. Улус: «Суркаш, депутат кижи, Москыбага jуундап jÿреле, Берденге jолуктым дейт»–-дешкен. Каака бойы Суркашты кöрбöгöн. Суркаш келер ле кÿн эртезинде таҥла койлорым дейле, турлуз�� дööн чыга берген.\nБерден быjыл jаҥы jылдыҥ алдында jанып келер керек. Jе бу jууктарда оноҥ саҥ ла башка письмо келген. Каака ол письмоны уккан: туку Берденниҥ таайыэште улус кычыргылап jаткан.\nПривет из столицы Москвы.\nАк тайгалар ажыра, кöк теҥистер кечире алаканча ак чаазын эзенимди jетирзин. Карудаҥ кару кайран ада-энеме, ийнилериме, сыйындарыма, айландыра элтöрöгöнгö бичиген, оттоҥ изÿт, октоҥ тÿрген письмом. Ойногон-каткырган, омок-седеҥ, озогы бойыгар jÿргилеригер бе? Эдил куштыҥ ÿни болзо, элен-чакка серибес, jажыл агаш бÿри болзо, jажын-чакка саргарбас, эне болгон элкем-телкем алтайым – Ак-Кобыда кижи угаркöрöр не солун-собур бар? Солдатский служба айдары jок jакшы болуп jат. Кийим бÿдÿн, курсак тойу, jÿрÿм деп немени кирелÿ деп канайып бичийин, jакшы деп канайып айдайын, макалудаҥ эмеш артык дезем, чынга бодолып барар болор. Мен слерге узак письмо бичибегем. Бис бир ай учение деп немеге барып jÿрдибис. Талайга jетире барып jÿрдибис. Талайды кöрдим, бистиҥ Ак-Кобыныҥ суузына тÿҥейлеер-эштеер неме эмес болтыр. Jе бу керегинде бичиирге jарабас. Мен присяга деп неме алган кижи. Секрет.\nJе, энем-адам, ийнилерим, сыйындарым, бу кÿндерде мындый неме болт. Эмди канайдарын билбей jадырым. Бажыма чыгып болбой бардым. Уйку уйуктабайдым. Мени мында командир jанба дийт. Мен сени черÿге майор эдип артырып салайын дийт. Мен «ийиндерим, сыйындарым кйчинек, адам-энем оорып jÿрген» дезем, кулактыҥ кырына да албайт. Арт ла арт деп, кÿнÿҥ ле\nкабинедине алдыртар болт.\nJе мен слердеҥ сурап jадым: мен черÿге майор болуп артайын ба айса слерге jанып келеле, колхозко тракторист болойын ба? Jе слерлер jазап сананыгар. Бу ответственный сурак болуп jат. Меге письмо бичигер. Ада, слер аракыдап турган болдыгар. Энемниҥ сöзин угугарКалак, азыйгы Берден болор дебегер.\nПисьмоны бичиген кижи слердиҥ уулыгар. Акту колымды салып jадым. Алдырбасов Берден.\nБу письмого Берденниҥ ада-энези, тöрöгбндöри jуулыжала, койдоҥ сойып алып туруп, jазап шÿÿшкилейле, каруу берген. Ол письмоны Каака кöрбöгöн, jе улустыҥ айдышканыла болзо, «Балам, токто ло токто, jанып кел, балам» – деп бичигилеген дежер! Майордоҥ болгой, генерал да эдерге турган болзо, бойсын дешкен ошкош... Оноҥ ло бери Берденнеҥ суру jок. Суркаш jолугарда, Бсрден ого, байла, нени-нени айткан. Оноҥ öокö... Каака эмди эки кып тура туттуртарга jат. Оныҥ бойына ол до болчок туразы болбайсын. Jе Берден jанып келзе, байла, кижи алар. Ол тушта Берден оттобрак балдарлу ööй адазыла кожо канайып jадар. Не де болзо, эжик-тÿндÿк башказы jакшы деер болбой. Айса болзо, санаа алынып, карган адам деп, Каакаэшке келер. Келбезе де керек пе, Каака туразын канайып-канайып бÿдÿрип алза, тÿҥей ле Берденге артырар.\n...Каака бир ле кöрзö, Салкындаактыҥ боочызына чыгып келтир. Калтар ат кара сууга тÿжÿп, бош лö шÿÿлип калтыр. Каака дезе атанарда боочыныҥ алдына буулаар деп, jалама белетеп алган болгон. «Jе эмди оны канайдар?»–дейле, Каака чанактаҥ тÿшти. Бöрÿгин уштыйла, мÿргий берди. Кудайдыҥ барын-jогын ол былчанjарт билбейтен. Азый jиитчагында акjигит болуп, бир алым кудай jок то деп салган туш та болгон. Jе оноҥ канча jаман «öдÿрген кийнинде, онызын\" таштап ийген. Мÿргиир тушта нени айдатанын Каака билбес. Кемнеҥ-кемнеҥ сурайын дезе, кудайга ÿредип турган курс эмди jок ине.\nКöк теҥериниҥ алдыла чöйкöлип барган сындар... Олордыҥ кебери соок, курч: ыраактагылары кöктÿдÿнге кöмÿлип, jеҥилип калган ошкош. Устинеҥ кöргöндö, сындар арка-белдери атрайып, jыландый тÿрÿле, тÿрÿле, кöс jетпес дööн jарышкылап брааткандый кöрÿнер. Кезикте олор бой-бойлорына jууктажып келеле, согулыжала, ойто быргай чарчалыжып, араан-тереен барып jаткылаар.\nСындардыҥ аттары да саҥ башка: Тÿҥкерлик, Кöзÿрей, Ынабас. А туку тууларга туу болгон, тайгаларга тайга болгон Азыраткан содойот. Кезикте кижи та Азыратканныҥ бажы ба, та тенип jÿрген булут па деп, оҥдоштырарын кÿчсине берер. Ол тууныҥ а« карга бастырткан jер-jалаҥ айаҥдарына, нургун мöш jыштарына улам ла ууланып ийер кÿÿни келер. Ол мöш jыштар качалаҥ jылдарда канчаныҥ тынын алган эмей... Сындардыҥ ортозыла jер ээзи канча тÿмен öзöктöр jайылган, айрыланып, канча салаа кобы-jиктер чыккан, канча тамыр суулар тÿшкен. Сууларды ээчий карарып аралдар чöймöдöлгöн...\nКаакага кенете ыраакта сÿттий агарган тегерик öзöктиҥ ичи дööн согоондый кирип калган кара темдек кöрÿнди. Бу не деп, Каака алаатый тÿшти. Оноҥ лаптап кöрзö... деремне эмтир! Бу ла башкыjыл ол деремне мынаҥ кöрÿнбейтен. Öзöкти кечире тÿшкен ТаштуБуттыҥ межелнгн оны бöктöп туратан. А эмди дезе...\nКаака jуртты кöрÿп, узак турды.\n– Чын да, бу менеҥ ак-jарыкка не артып jат? – деп, катап ла шымыранды... – Байла, ол караган темдектиҥ тырмакчазы да болзо, менийи болор. Ээ, байла, артатан неме ол jат, ол jат...\nЧындап та, ол jурт турган jерде азыйда не болгон? Маргаандарда ат jарыжатан тап-так, тÿп-тÿс куру öзöк. Айландыра ээн, тымык. Öзöктиҥ ичиле, jердиҥ катаҥызы чылап, уйкучы корумдар тизилижип барган. Андамында тöстöлип, кöрмöстиҥ ийнези ле кулузын сарбайышкан. Олордыҥ ортозында öркö чатылдаган. Корумныҥ jанында кижи кебеделдÿ кыйын jыгылып брааткан сÿÿрÿ таштыҥ ÿстинде телеген ÿргÿлеп отурар. Кааjаада туку jатыра кырлаҥнаҥ атту кижи тÿжер. Ол, сок jаҥыскан, бир де меҥдебей, чотпоҥдодо jелип, öзöкти узак кечер. Оноҥ öзöктиҥ ол jанындагы кош-аркаларлу кобы-jиктериниҥ бирÿзине jедип, jыльшып калар. Кенете ийттер кÿҥкÿлдеп чыгар. Олордыҥ ÿргени кайа-таштарга анча-мынча jаҥыланып турала, токтой берер. Оноҥ ойто лоээн, ойтолошыҥ... Ургÿлjиге, элен-чакка... Jе бир кÿн бу öзбкжö кобы-jиктердеҥ, тайга-таштардыҥ ортозынаҥ улус jуулышкан. Улустыҥ тоозын jÿс те дезе, ас болор. jяс бежен де дезе ас болгодый, туй ла эки jус дезе, шыдар согор болор. Бу албаты jурт деп неме тöзöйтöн jаҥ чыккан дежип чаксыраган. Jе сÿÿнген ле кижи jок болор. Бу мындый кажаан ошкош кöҥдöй, шаҥкак .öзöккö кижи канайып jадар? Кышкыда шуурган-калап болзо, бу ыжык кобы эмес ине. Мында керек дезе ат буулаар казык та jок. Ойндо ол jурт деп немези та кандый неме, ол Собет деп jаҥы та кандый jаҥ?..\nЭҥ ле баштап jудрукча ла болчок тураны Каака бÿдÿре чапкан. Ого ÿч биле улус кирген. Кааканыҥ эмегениниҥ он сабат суула пол jунган тужы ол эмей. Эмеген кезиктерде оны каткы эдип куучындап та отурар. Ол туралардаҥ эмди эки-jаҥыс ла тура арткан болор. Ончозы чирип, бузулып-сайалып, мылчачкажаганга jÿре берген эмей. Jаҥыс ла школдыҥ куйнунда бир тура арткан болор керек. Сельсебет эмди ого бойдоҥ-бош ÿредÿчилер келзе, jаттыргызып турган.\n...Jе ончолоры ла туралана бергилеген. Керек дезе Jемитей öбööннöҥ бери jантык та болзо, ÿкпек ошкош тураны чаап ийген. Ол Jемитей öбööн куучынга кирген, ады jарлу кижи ине. Бир катап ол jайгыда туку Кадын ичи дööн айылдап jÿреле, ол ло аракы-чегенниҥ бажына чыгып болбой калала, айга шыку айлына айланып болбой «алтыр. Jанып келерде, бурулу кижи, ÿйин jарамзыдып, мынайда айда салып ийип калган дежер: «Ээ, элдеҥ-jонноҥ jööгöн эжим, Шаҥкылдуужым, бу сениҥ сокыҥ jарыларга jёде берген турбай» – дептир. Малтазын туткан бойынча, тура jÿгÿреле, эжик алдында jаткан jерсил jадыкла уружа бертир. Анча-мынча удап jÿрÿп, айлына кийдире jÿгÿртир, айткан сöзи бу болтыр: «Оо, калак, эжим, ол jадыктаҥ сокы чыкпаска jат. Сокыбала да болзо, эдип берейин бе?» «Уу, шилти-шилемир таҥма – деп, Шаҥкылдууш змеген сабузын ала койтыр, – эт, дейдим, эт. Кижи канчазын улустаҥ сокыбалалап jÿгÿрер».\nJемитей öбööн ойто ло чыктыр, удабай база ла jеттир: «Ээ, ÿй кижи, сокыбала болбоско jат. Тоскуур да болзо, эдип берзем кайдар?..» Jе Jемитей öбööнди нени этпсген деер? Тоскуур ÿрелген, малтасап чапкан, малтасап чыкпаста, бычактыҥ сабын jонгон, оноҥ шибеейге сап эдер деген. Келе-келе кой сойзо, кан ургажын,. мööнниҥ оозына сайатан тишке jедишкен. «Jе канайдар, бойсын –деп, арт-учында Шаҥкылдууш эмеген jымжай тÿшкен дежер. – Токто ло токто, адазы, узанбала узанба. Кижиге тиш те болзо, керек болбой» – дептир...\nБот ол Jемитей öбööнниҥ туразыныҥ эжигиниҥ эркинин Каака тургускан. Ээ, ол öйдöҥ бери Каака нени этпеди, нени чаппады деер? Сорпоныҥ айтканыла болзо, «jаҥыс ла ай дööн учатан ракет этпегенинеҥ башка...»\nКаака орынныҥ алдынаҥ малтазын алып, тышкары чыгар. Сÿрекей эрте, керек дезе уй саачылар да тургалак болор. Ол оромды öрö алала, эмезе тöмöн алала, кандый бир jаҥы тудулып jаткан тураныҥ jанына келер. Тракторло бÿдÿнге сÿÿртеп келген, чобразы балкашталып калган, коо тыттардыҥ бирÿзине отурала, малтазын курчыда берер. Курчыдыш сÿрекей чÿмдÿ болор... Баштап, сÿÿрÿ кара кайрула, оноҥ сары билÿниҥ jемтигиле, оноҥ база та неле де, учында отыкла. «Ээ, öгööн, jетпеген болбой – дежип jииттер оныла тегиндÿ аҥдышпайтан эмей.–Эмди jалап ийеер, öгööн. Тилле!. Тилле!»\nМалта курчыдыш божогон кийнинде, Каака jабынып алган акар тонын чеденге илер. Оноҥ jадык аjыкташ башталар. Jадыкты канча катап тöзинеҥ, бажынаҥтныкаар, ары-бери jайкап, аҥдандырар. Кимиректенбегенче качан да болбос.\n– Мм, кулугур, тыртык болдыҥ а? Бош ло карамыела ошкош. Будактарыҥ да кöп болтыр а? Байа ла база толгош болбайдарыҥ? Jе, jе алдырбас. Сенеҥ де болгой эрлер тÿзёле беретен эди ле...\nМыныҥ кийнинде Каака алакандарына тÿкÿрер. Оноҥ малтазыныҥ сабын тÿкÿрÿктеер. Темиккен аайынча кийнинде кижи jок по деп кöрÿп алала, табылу талайып чыгар. Jадык тунгак «чыт» эдип, Кааканыҥ дезе кöкси jелип брааткан аттыҥ ичиндий, койтылдап, шыйкынактый берер.\nИш башталар тушта Каака jаантайын мындый: бели, jарындары, анчадала сÿокенеги сыстаар, эки колдо чыдал чек ле jок. Ойто ло отура тÿжер кÿÿни келер. Jе анайдарга jарабас – там ары барар.\nЭмди тургуза Каака агаштыҥ чичке бажыныҥ чобразын ла ак кадарын jандап jат. Jе jадыктыҥ тöзи jаар чабатан jер там калыҥжып, будактар jоондоп, агаш бойы бырчыт, толгош болуп, катуланып браадар. Каака дезе талайган сайын тыны кирип, кöкси кеҥип турар. Эмди каа-jаада чÿрче токтоп, алакандарга тÿкÿрип те аларга кем jок. Таптардыҥ кызылынаҥ, арузынаҥ ала койоло, ооско сугуп та ийерге кем jок. Тап чайнаарын Каака сÿрекей сÿÿр. Тап тату, кычкыл, jыды дезе эмеш кÿч те кожуп турган немедий бодолор. Каака бу jÿрÿминде та канча кире тап лайнады болбогой!\nОйндо... ойндо Каака ондо кол, бут, бел барын, ол бир качалганду сÿскенек-эш барын билбес те. «Чыт» ла эткен jерде, jадыктыҥ кара чобразы тыдырт эдип, туура чарчап ла jат. «Чыт» ла эдерде, агаштыҥ ап-апаташ, jулукту кадары кöрÿнип ле келт! База ла «чыгыт»–ак таптар jер сайын болт! База ла «чыт» –эмдиги таптар дезе кызыл. База ла!.. Агаш jымжак, чын ла тоҥуп калган чоҥ эттий. Кес! Керт! Чабылган jер кип-килеҥ. Малтаныҥ изи де билдирбес. «Чыт» ла – агаштыҥ кыбынаҥ чагана сызылып чыкты. Öҥдöйип келген кÿнниҥ чогына jалтырт эделе, öчö берди. База ла...\n– Тÿҥк, тÿҥк! – jадык кÿҥÿреп, тÿҥкÿлдеп ле jат.\n– Тÿҥк, тÿҥк! –уй туратан кöҥдöй, куру кажаган öткöнип ле jат.\n– Тÿҥк, тÿҥк! – суу кечире кара арка jаҥыланып ла jат.\nКааканыҥ кöкси дезе эмди койтылдабас, шыйкынабас. Каака бу öйдö та не, та не? Ол jаҥыс ла коркушту суузап jат. Кажы ла талайган сайын суузыны канып тургандый. Jок, jок! Талайган сайын суузыны там тыҥып тургандый. Эмди Кааканыҥ jиит чагы, омок санаалары бир де öскöлöнбöй, ойто бурылган. Кааканы карган деп пе, согумдык деп пе?-Jок туру. Каака эмди де бöкö, эмдидетыҥ. Jууктап кöр! Бу öйдö Каака Каака эмес,ол Шаҥда. Каака деп оны улус байлап адагылаган эмей. Чын ады – Шаҥда...\n– Тап берзеҥ, Шаҥда? – деп, кенете jалакай ÿн ÿгулар. Алдында эди-каны шÿÿлип калган, суйук буурыл тулуҥду эмеген турар.Такып ла: «Тап берзеҥ, Шаҥда? – деер.\n...А бир тушта, бир öйдö... Бу ла мындый jаркынду кÿн, мындый ла кöк теҥери... Каака дезе jирме ле jашту уул...\n– Тап берзеҥ, ��аҥда? – деп, айактый jаан кара кöстöрлÿ, коо сынду кыс кÿлÿмзиренип, оныҥ jанына келген...\nОноҥ база ла: «Тап берзеҥ, Шаҥда?» Бу чырайында айдары jок сÿÿнчи-каткылу jиит келин. Оныҥ jикпезинеҥ майкак бутту уулчак атпактанып алган...\nЭмди jаҥыскан.\n– Шаҥда, чай кайнап калт. Jан.\n– Jе, jе, акыр, сыраҥай божодып ийейин.\n– Jе божот ло, божот ло. Эйе, сен ле колхозтыҥ ижин бÿдÿре тудуп ийетен туруҥ. Jыжын ла, jыжын ла...\nЭмеген таптарын jÿктенип алала, аксаҥдап jÿре берер..,\nАрт учында Каака таҥкылап отурар. Jанында стружтап койгондый килеҥ тÿс, тöзи-бажы билдирбес «заводской» агаш jадар. öрö-тöмöн öткöн улус: «Каака чапкан да – дешкилеер, – jадала да кöр, турала да кöр, – jолы jаҥыс...»\nКÿнÿҥ ле кÿнÿҥ бу болгон. Ойндо бир кат^п Кааканыҥ эмди jаантайын кöрÿп, шиҥжÿлеп öдöтöн туразына агаш чыгара тоголодор тушта кендир ÿзÿлген. Jадык Кааканыҥ jардына соккон... Кааканыҥ малтазы эмци байагы болчок турада орынныҥ алдында jады. Кааканыҥ санаазыла болзо, турада сöс тö jок – койлоры jок койчы да бар ине. Керек малтада...\nКаака тöҥгö чыгып келерде, Чабал-Айрыныҥ арказыныҥ эдегинде Суркаштыҥ турлузы: шифер бÿркÿлÿ, сенектÿ эки кып тура, оныҥ эжигинде содон айыл, анчамынча ыраагында салам-баргаа jабынчылу кажаан, кажаанды айландыра jÿс абызын чедендер, обоолор, чогулган öтöктöр карарып кöрÿнип келди. Кнака сÿÿне берди: кÿн ажарга jÿрген, удура jыбарлап келген, соок удабас ла тазырап чыгар. Калтар ат та куйругын шыймай согуп, jоругын меҥдедип ийди.\nКенете ийттер кÿҥкÿлдеп чыкты. Обоодоҥ ÿч кара темдек тÿжÿре калыйла, Каакага удура шуҥдуртып клеетти. Калтар ат шоокырып, кулактарын кызынып алды. Кааканыҥ jÿреги типилдеп чыкты. Каака ийттердеҥ сÿрекей коркыйтан. Бир катап – оноҥ бери jирме jыл •öдÿп калган болбой – Каака Салымдуда jаткан Бак деп кижиниҥ айлынаҥ атанып jадарда, адыныҥ куйругына ийт кадалган. Ат, ÿркÿнчек мал болгон, огурган бойынча, бастыра jыгын-jыраа арканыҥ ортозыла сÿÿртелип калган ийтти тепкилеп туруп, тундуртып ийген. Каака эрдиҥ кажынаҥ атпактанып алала, бирде билинип, бирде билинбей брааткан: ат беш беристе киреде Кара-Учукка jеткен кийнинде jаҥы оҥдонгон...\nЭҥ ле баштап jелбер кöк ийт – jааны торбок кире бар – кÿҥкÿлдеде ÿргенче jеде коноло, калтар аттыҥ ÿсти орто келди. Калтар ат бут бажына тура чыгарда, ийт j.ана болды. Оноҥ эки тÿҥей сырсак-сырсак сарычоокыр ийттер jеттилер. Олор шаҥкылдап, Кааканы тыдарлай бердилер. Калтар ат jол саҥ öрö, оноҥ каранты öтöк тö болзо, чеденге jелишле jетти. Оноҥ jÿреги эмеш jабызай берди ошкош: алдында чеден, кийнинде чанак, эки jаны оломо.\n– Чык, чык! Сыйт, сыйт! – деп, чичкечек öдÿ ÿн угулды. – Чык дейдим, Jедер! Адаҥ тен!\nКаака кöрзö, колында чырбаалду беш jашту кирези, арык кызычдк туру.\n– Адаҥ ÿйде бе? (\n– Ок. Адам одындай берген.\n– А энеҥ?\n– Ок. Энем койдо.\nКаака «айа болордо, ÿчтÿ ле бе та «анчалу, боп-болчок мышмак уулчак кöрÿнди. Ол бöрÿк те jок, jÿк л�� чамчачаҥ эмтир. Усти тоштоло тоҥуп калган колчанакты минип алган, чимир-иги салактап отурды.\n– Бу не? Кайткан? – деп, Каака кыйгырг.ан бойынча, чанактаҥ тура jÿгÿреле, уулчакты туткан ла jерде тура jаар болды.\n– Jок, jок, мен jыҥыла-а-айтам, jыҥылайтам дейдим – деп, уулчак кÿҥÿреде багырып, тепкиленет.\nКöк ийт Кааканыҥ эдегине кадалардыҥ кажы jанында Каака сенекке киреле, эжикти jаап ийди. Уулчакты турага кийдиреле, орынга отургузала, байагы конфедин курынаҥ кодорып берди.\nJи, экем, jи. Амтанду-у. Эjеҥле кожо ÿлежип jи –' дейле, тышкары чыкты. – Бу сен ийниҥди не jылаҥаш салып ийгеҥ? Кöрзöҥ, кöгöрö тоҥуп калтыр.\nКызычак тура jаар jÿре берди.\nИйттер эмдиге ле ÿргенче. Jе алдындагы казыры сенип калган болгодый. Анайдарда, Каака коркый-коркый чанагына jеделе, калтар аттыҥкомудын алып ийди. Оноҥ «ошевказынаҥ öлöҥ алала, калтар аттыҥ терлел калган jылу арказын арчый берди. Анайтканча кажааныҥ ары jанында тыттардыҥ ортозында не де быjырт этти. Анча-мынча болбой, чабдар атту Суркаш кöрÿнди. Ол кÿҥÿреде сыргак сÿÿртеп келетти. Кÿски бойы семис чабдар сыргактыҥ барын-jогын керексибейт те ошкош.\n– Абаайым? – деп, Суркаш одын jаргышка jеделе\" кайкай тÿшти. – Бу слер бе? Jакшы ба?\n– Эйе, мен. Jакшы jакшы ба?\n– Jакшы. Бу слер канайып келдигер?\n– Та. Jедип ле келдим. Jаман куш jут-jулакайда учатан деген чилеп.\n– Оо, бу канай туругар, абаай? Сооктор слердеҥ озо башталган эмей.\nБу тушта тöҥниҥ ары jанынаҥ келип jаткан койлордыҥ мааражы угулды.\n– Абаай, слер тура дööн барыгар. Мен чÿрче ле... – дейле, Суркаш адынаҥ тÿжеле, березен бууны сыргактаҥ чечип ийди. Оноҥ чабдар адыныҥ мойнынаҥ комутты ушта тартала, ээрге чыга калып, тапшыланып ийди. Чабдар ичкери болуп, теркидеги резина капту малтазыныҥ сабы кеjимге тапылдап, jÿрÿп калды.\n– Кöрзöҥ, Суркашты – деп, Каака калтар адын ойто ло арчый берди. – Депутат... Москыба барып кел jат... Jаан улусла кожо jуундайт, кощтой отурат. А öскÿс ле öскöн уул ачына, торо jылдарда... Акыр, сени кажаганга коштой jыбар jок jерге каҥкайта тартып койбогончо. Соодууҥ канзын... Jе не оҥду неме эди. А эмди кöрзöҥ... Эр ине, эр. Андый болбогондо. Он эки койдыҥ терезинеҥ тон эдинер. Ол аайлу обор бо? А иштеер болзо... Кöй jок кижи ине. Бир га jерди талтÿшке ле jетире чаап койор. А андый кижиниҥ койлоры не jаман турзын... Кичееп, килеп брааткан да. Jаҥыс ла тил jанынаҥ чала эмеш боду, öлÿ кижи. Jе кижи jаҥыс кызыл тилле де база нени эдип...\nСуркаштыҥ кÿчтÿзин бастыра jурт билер. «Ол, ол Суркаштыҥ тадйлары Ирбизек баатырдаҥ таркаган ошкош эди. Байла, олордоҥ тöс тÿшкен туру» – дешкилеер. А уйчукпазы, кемзинчеги база да jарлу. Бу ла эмди кожо отурган Арчынды jылга шыку айланган болтыр. Эптÿ сöс айдар эмес, база та канча jыл айланбагай, jе карын Jелечи эмеген онызын эки ле кÿнге сöстöп бертир. Байла, мыныҥ учун болбой, кичинек те тöрöгöн кыбы jок то болзо, Арчын ол Jелечи эмегенге сÿрекей карузыыр. Не ле немези�� jедиштирип jадар. Суркаш дезе ол эмегенниҥ мöҥкÿзине бойы барыжып jÿрген, Jети коногына кой сойгон.\nКойлор чеденгетир-мар jеттилер. Ач-торо ийттердий, турлуны бастыра jемзеп, айланыжа бердилер.\n«Байла, тус бедрегилеп турган болбайсын – деп, ЯКаака сананды. – Быjыл мыныҥ тузы байлу-чÿмдÿ боло •берген. Кайдаҥ бери бедрегилеп, тапкылабай jат».\nКойлордыҥ кийнинеҥ ады, бойы бастыратуй кырутып жалган Арчын келди.\n– Jакшы ба, абаайыс? – деп, ол jоон, jардак ÿниле сурады. Арчынныҥ сыны да, оборы да Суркаштыйынаҥ бери эмес. Олор экÿ теҥ-таҥ ла улус. Эпишке деп уулдыҥ тойы тушта толтыра кöчöлÿ кÿлер казанды келиндер очоктоҥ чыгарар дежип, ол ло jуулышкылап бол•бой, ол ло туткуш тапкылабай шакпырап турганча, Арчын уштугын тартынала, «у-уп» ла деген бойынча, эки койдыҥ эди кайнаган кÿлер казанды тудала, чеп-чек кöдÿрип чыккан дежер.\nОл та чын, та тöгÿн – Каака билбес. Jе башкыjыл бого келерде, Арчын бир уунда ÿч уйдыҥ сÿди бадып кайнай беретён казанды чыгарганын кöргöн. Сÿттиҥ ÿстинде чел öрöмöзи чайпалып, jарылбаган да турган. Ол jÿрерде Каака Суркаш-эшке Оҥдойдоҥ айылчы тÿшкен тушта учураган. Арчын оозы изип келзе, Суркашты тен ого-бого согултып ийетен турган. Тен öкпööриҥкей неме. «Сениле кожо бу тайга-таштыҥ ортозына jети классым jерге кöмÿлди, тогус классым тобракка кöмÿл,ди» – деп, калаптанып отурган...\n– Бÿгÿн тоолобок jе бе, Арчын? – деп, Суркаш jаҥыjетти.\n– Jе, jе. Кöслö jоктозом, ончо ло ошкош. Jаҥыс ол контракта барган сыҥар мÿÿстÿ сары койдыҥ балазы – бу ла jуукта сен оны азырантыга кожор деп турбайтыҥ – бот, ол кураан аксаҥдап jÿрди. Оноҥ jол баштайтан ак кой тытка сöйкöнип туру деп кöрÿп калган ошкош эдим.\n– Энем келт, э-э-э, энем келт, э-э-э! – деп, байагы уулчак чыгара jÿгÿрди.\n– И-и, куду-уй, кудуй канайийейин мен сени, канайийейин, и-и! – деп, Арчын адынаҥ тÿжеле, уулчакка удура болды. -– Сениҥ шалдаҥ чыгара jÿгÿрип турган немеҥ не, учкан? Эй, адазы, кöр, кöр. Кайыш кайда, кайда?\n– Алдырбас, неме адып ийип база – деп, Суркаш кÿлÿмзиренип турды.\n– Балкаш jиген – бай, тобрак jиген – ток... Jе, öрöкöн, быjыл jыл кандый болгой не?\n– Кижи кайдаҥ кöрöр оны. Байла, оҥду болор бо~ лор бо.\n– Та. Jакшы ла болзо кайдат. Канайдар, байла,, кöк jаар ла кöрÿп отурар туру.\n– Э-э, кöрöр лö, а канайдар.\n...Койлор чеденге кирип, толо берди. Суркаш öткÿÿлди бöктöйлö, тöҥöштиҥ бажынаҥ jылтырууш кыскаш алды. Оноҥ койлордыҥ ортозы jаар басты. Койлор «тир-р» эдип айланыжа берди. Суркаш айудый бöкöйип алып, аjыктанып базып jÿреле, кенете атпас эделе, кандый да кураанды будынаҥ каап алды.\n– Эй, öгööн, мыны кöрзöгöр!\nКаака кöрзö, кураанныҥ туйгактары чана ошкош болуп öзÿп калтыр.\n– Бу jаҥы келген «ромни-марш» деп кучалардыҥ балазы ине, öгööн, – деп, Суркаш куучынданып, кураанныҥ туйгактарын кезе берди. – Бу мынаар Öтпöй öгööнниҥ, «шагом-марш» дейле, каткы чыгарган кучазы ине... Jе, Каака, слер тура дööн барыгар. Мен ол ак койды эмеш корондоп салайын. Кöрмöс кодыр табала, кинчек эдерге турган болбозын... Адыгарды аттарымла кожо сугарала, öлöҥдöп койорым. Барыгар, барыгар. Jолго jÿрген кижи арып-чылап калбай.\nКаака меҥдебей тура jаар басты. Азырантыныҥ чедениниҥ jаныла öдÿп jатса, кураан койлор турды. Олордыҥ ортозында кара-чоокыр алтай тÿктÿ ирик jерди «тирс» тееп, кедеҥдеп jÿрди. Байла, Суркаш ол ирикти jаска белетеп турган болбайсын. Кызыҥы öйдö сакмандарга сойып берерге турган болор. Оныҥ учун кÿчи чыкпазын деп, азырантыга кожуп салган.\nКаака оноҥ ары барып jатса, эки ÿйе кажаганныҥ jанында ÿч уй jатты. Бирÿзи ак чамышту кöк уй, экÿзи ак башту, jееренектер эмтир. Олордыҥ эмеш ыраагында тöнöнгö jеде берген кара чар килтиреп турды. Кажаганныҥ эжигиндеги кичинек чеденде ÿч бозу jÿрди.\nКаака, чанагына келеле, комудын, сöдöлкöзин алып, сенекке кийдирип койды. Оноҥ ойто келишке jакызын ла байагы тÿрÿктеп салган газеттерди апарды. Турага кирип келзе, Арчын кöмöлöк печкениҥ оозында чöмчöйип алала, уулчагын эмчектеп отуры. Тураныҥ ичи изÿ, эттиҥ jыды jытанат. Кызычак уйуктап калтыр. Арчын тура jÿгÿреле, орынныҥ алдынаҥ мал терези jеерен тöжöк чыгарып келди. Оноҥ: «Öрö öдигер,ӧрöкöн, – дейле, кÿптеҥ чеген урды. – Каака абаайыс jакшы jÿрген бе?»\n– А кем jок ло jÿрÿм. Бу корон кышты кöрöлö, кижи не jыгылат. Кандый да болзо, улуска тоҥ jёр кастырбайдым дебей – деп, Каака чегенди амзаййа, Арчынга ойто берди. – Jе мындагы улус, бала-барка, мал.аш кандый?\n– Jакшы.\n– Андый ла болзын. Мен бу слердиҥ газеттеригерди экелдйм – дейле, Каака пузырьлу лампа турган столго газеттерди салып койды. Ойндо база бу бир мындый... – деп jÿреле, куйка-бажы jимирт эдип калды. Койнын сыймадады-сыймадады, jе печеттÿ пакет jок: «Акыр, акыр... jок, чын эмтир, jогыла... канайттым не?.. Москыбадаҥ келген... jаан улус ийген... письмо эмес -ине... ээ, карыыр jöбинде караҥуй jер jаар кирип... jок, jок. Чын ла jок эмтир... айдар ба?»\n– Бу кенете канайда бердеер, Каака? – деп, Арчын кöстöри тазырайа берди. – Кайттыгар?\n– Jок, jок – дейле, Каака тöжöнчикке отура тÿшти. «Кайттым не, кайттым не? Канайдар?.. Кайда тÿшти не?.. Москбадаҥ келген».\n– Бу сениҥ оозыҥ айландыра не тÿктÿ? Ийттатай деп, уулчак тизиреде jÿгÿрип келди.\nКаака айдар неме таппады.\n– Jарыжып кöрöк пö? –деп, уулчак айрылбайт.\n– Jоо, калак, экем, бу мен, карган кижи, сениле жожо канайып jÿгÿрейин?\n– Jе айса кÿрежек.\n– О-о, сени баатыр кижини, мен «анайып jыгатам?\n– Айса мени бий-и-ик кöдÿр. Адам чылап. Jаҥыс < ҥолло.\n– Токто, учкан, мен сени! – деп, Арчын кÿзÿрт этти. – Саҥ ла башка бала. Улус ла келзе, тыйбалада берер.\nБу тушта Суркаш кирди. Он эки койдыҥ терезинеҥ эткен некейин уштыйла, орынныҥ ÿсти дööн таштап ийди. Оноҥ келип, Каакага коштой тöжöнчикке отура тÿшти. Каака эмеш чыгалап алды.. Суркаш чамчачаҥ да болзо, тулуп кийип алган бодолду кижи нне.\n– Jе, öгööн, деремнегерде не бар?\n– Ок. Солун ла неме jок. Jа��ыс ла:..\n– Jе бис те кем jок ло. Jаҥыс ла бу бир быргаjир\nболушчы бербеген. Бош мууканып jадыбыс. Акыр ол уул меге кöрÿнет эмеш пе. Кижизи де jок, бойы да jок.\n– Бу сениҥ jаактарыҥ канайып ÿжÿген, Суркаш?\n– А бу бир кой ло деп немёле кожо тоҥдым не база. Тöртöн эки кой бöлинген. Арайдаҥ ла таптым кöрмöстöрди.\nАрчын олордыҥ алды дööн jабыс тегерик стол jыл дырып экелди. Толтыра тепши малдыҥ эдин салды. Jаан шаjыҥ айактарга кöчö урды. «Jе, öрöкöн, тепшиге киригер» – деди.\nКаака кынынаҥ бычагын уштыйла, бир болчок эг алды. Тÿжине соокко аштап та калган болзо, jе курсактыҥ амтанын билбей отурды. «Акыр, Суркашка эмди нени айдар?.. Кайттым не, кайттым не?.. Кайда тÿшти не?..»\n– Арчын! Ол бир неме кайда эди? Ка, чыгар!\nАрчын айак салгыштыҥ алдынаҥ чоокыр бичиктÿ бÿ-\nрÿҥкий-кÿреҥ шил экелди. Суркаш оны ачып, стаканга урала, от дööн jаҥдап ийди. Оноҥ Каакага туурам берди. Каака ичип ийди. Ол кызыл аракы деп бодогон, jе бу аракы ичи-буурын öртöп öтти.\n– Москвадаҥ келген неме эди. Ады конjак – дейле, Суркаш чööчöйин тутты.\nАрчын туурамын Каакага амзап берди.\n– Jе канайдар, арсак тиштерим, ак бажым алатан туруҥ – дейле, Каака ичип ийди. Мыныҥ кийнинде ого уулчактыйы деп, база чööчöй бергиледи. Уулчак бойы дезе: «Jиит тужымда тойгончо биjелеп алатам» – деп, баштактанып секирип турды. Энези: «Акыр, акыр, баштап чимиригиҥди арчып ал, балам, арчып ал. Ойндо биjелеериҥ» – деп айтса да, укпайт.\nКаака эди-каны изип, «jетире кÿреҥге» jеде берди.\n– Jе, Суркаш, Москыбаҥда не бар?\n– Москвада не jок деер, öгööн. Оны кижи тоолоп jетпес ине – деп, Суркаш суракка сÿÿне берди. Улус кöргöни удап калган кижиниҥ тили кычып калган ошкош, – jе не ле бар. Jуун jуундадыс. Jаан улус кöрÿнди де... Мм, jе ондо не jок деер? Ончозы ла мындый эмес, мынаҥ башка ине, öгööн. Jе тöс jер андый болбой а.\n– А база андый ла туру.\n– Эйе. Туралар деп немени кöрöр болзоор, чын ла тургузып койгон туу-кайа ине. Артык оны база не деп айдар? Кезиктери дезе шил. Йчиндеги улус тыштынаҥ\nкöрÿнер, тыштындагы улус ичинеҥ кöрÿнер. Меге оноҥ ло келгели jер ээзи öргöлöр тÿжелер болды. Чын ла чöрчöк jеринде неме ошкош. А албаты деп неме – чымалы. Öдöр jер таппай, бош бастыгыжып jадар... Тöгÿндепэштеп отуры деп бодобогор, öгööн. Айла, албаты-jон до бистийинеҥ башка ине. Эртен тура чыгып келзе, теҥери jаар кылчас та этпес. Jаҥмыр бол, корон соок бол – олорго тÿҥей ле.\n– Мм, андый ба?\n– Эйе. Jе ол албаты андый да болбайсын. Кÿн бнр уунда чыкпай да калган болзо, олорго не керек... Jе туйук тураныҥ ичине киреле, иштенип jаткан албаты анайып та калбай. А бу ай деп неме не, öгööн, ол город jерге эш кереги jок неме болтыр. Тÿнде кижи оны, кööркийди, кöргöжин, ичи ачыыр. Бош öчöмиктелип калган турар. А jылдыстар?.. Jе оны... Тÿни-тÿжи тÿҥей неме ине, öгööн. Ийнениҥ сыныгы jерге тÿшсе, jе тапсагар ла табараар. Онызын jарт деп айтпай отурым. А бÿдÿн ийне тÿшкен кийнинде, табылбай кайда да барбас... А машин��лар деп неме бу бистиҥ тÿк jишкен койлорыбыстаҥ кöп болор. Кöп болбой а. Оромго чек ле бадышпай браадар. Олордоҥ чала jалтанып jÿрдим. Тегин ле jерге бастырып салза, оноҥ нени алатан. А албаты-jон jыпылдап турган от ло дööн кöрÿп салып, чубажып jадар. Мен баштап оны кайдаҥ билейин – плажымныҥ эдегин арай ла болзо алсоктырып ийип jастадым.\n– Бача-а, Арасайдыҥ тÿбинде аjарынып jÿрбей а.\n– Айса. Ээ, оныҥ тал-табыжын не деер? Кÿÿлеп ле jат, кÿзÿреп ле jат. Тÿни-тÿжи токтоор, чылаар jаҥы jок, öгööн. Ол андый табышка улус та канайып чыдажат болбогой.\n– А, байла, jаткан jадыны ла ол туру.\n– Jе jериниҥ алдында теликтÿ де jер jок болгодый. Тарбагандар чылап öткÿштейле, оттоҥ кÿйдÿргилеп алган jатлары. «Метро» дежер оны. Киререер ле, беш акчаны салараар ла, бир jылып брааткан эресинкедеҥ тудунала, jер тамыныҥ тÿби дööн калырада ла береригер...\n–Эйе, андый дешкен. Былтыр Минбода, Кислода, Кэрачы деп jер дööн аржандап jÿркелген Окыраҥ база андый деп отурбайты.\n– Jе оноҥ ары уксатар да, öгööн. Бир солун неме...\nТÿниле ле кар jаады. Тадыра ла jаады. Мен ол ло тал табышка уйуктап болбой jадала, таҥары jуук ÿргÿлей бертирим. Туруп келзем, кöк jарамас!.. Байагы кар jогыла! Каранты! Кöрöр болзо, камьгк машинага салала, jÿргÿзе бериптир.\n– Ээ, андый болбой а, – Каака jÿзин, кыскарта кайчылап койгон буурыл чачын, сагалын ÿстÿ колыла еÿркÿштеп алды. Оноҥ öдÿгиниҥ кончын jыжып алар деп, карбас этсе, онызы бычкак болуп каларда, кол арчыыр неме таппады.\n– Андый, андый, öгööн. Ол ло машиналарын бого экелетен болзо, кижи ол тушта кыштаҥ айаар ба?\n– А сельполоп jÿреле, канайткан эдиҥ, куучында'заҥ, Суркаш, – деп, Арчын киришти.\n– Чындап. О-о, оныҥ магазиндерине кижиниҥ бажы айланар. Jе анда «не бар» эмес, а «не jок» деп сураардаҥ башка. Бирÿзине кирип ле баргам, унимермак бет, та не эт, адын ундып койдым. А бу ла Арчынныҥ кинчегине шаjыҥ айактар бедреген инем. Jе кирип ле бардым. Бир ле кып турган, ондо айактар кöрÿнген ошкöш эди. Мен ол дööн болгом, jе бу ла тушта неме маҥдайыма jырс ла эдип калды. Кöрöр болзо – кÿскÿ! Бастыра стене кÿокÿ болордо, кижи оны кайдаҥ билет.\n– Акыр, Суркаш, сен анда бистиҥ jердеҥ кемдикемди кöрдиҥ бе?\n– Jолукпай а. Берден бар ине анда. Мен айттым ла. «Бнстиҥ jердеҥ мында мындый кижи бар. Мен ого jолугарга турум» – дедим. Айдарымда ле чÿрчеде ле телефонды соккылап ла ийгиледи. Берденди алдырып ла келгиледи. Мен «Москва» деп гостиницада jаткан инем. Берденди кöрöлö, бош ло алаҥ кайкап jадып калдым. Уулдыҥ jаандаганын, öскöлöнгöнин jе не деп айдар. Бир шил база мындый конjак деп аракы ичтибис. Берден айлым ла... – дейле, Суркаш кенете токтой берди.\n– Ээ, уул, Суркаш, – деп, Каака тÿрген унчукты. – Мен туку боро кÿсте бир jудрукча торбок табыштыргам. Акчазын эмдиге ле алып болбой jадым. Барзам ла, jок дешкилеер – дейле, Каака эпjоксына берди.\nЧынынча болзо, ол акчаны аларга тоҥ ло меҥдебей турган. Ол тураныҥ кажагазын тударга белетеген акча ине. А узун Микийтке тураны jылу болгон кийнинде чабар. Ойндо ого озолодо тöлöп койзо, ол меҥдебес.\nА государстводогы акча кайда барар, ÿрелбес, тÿгенбес, jадар ла.\n– О-о, ондо база сöс келген бе, öгööн, – деп, Суркаш колын jаҥыды. – Мындадаҥ не келбегенигер? Jе эртен мен слерге бир чаазын берейин. Бот, слер ол чаазынга бойыгардыҥ сурагаарды jазап туруп орустап бичиттирип алыгар. Бу ÿредÿчи Jыман Jыманович эптÿ бичийтен эди. Тен мастыр – ус неме.\n-– Jе, jе, Суркаш.\n– Бот ол мениҥ чаазынымды ла кöргÿзип ийзегер, акчагарды берип ийгилеер. Jе ол ло, öгööн... Бу бистиҥ jер болзо, бир ле машина öткöжин, jыды-талы тен узак jаарсып турар ине. Ол ондогы бастыгыжып jаткаи машинаныҥ jыдын кижи билбейтен болтыр. Байла, бастыра кейи андый болбой.. Бу слер карын газеттер экелген туругар ине. Акыр эртен jазап кычырар туру – дейле, Суркаш бир газетти алала, таҥкы тартар эдип бÿктей берди. – А бу радио деп неме унчукпас болуп калган. Курсагы тÿгенген болбой кöрмöстиҥ... Jол-jоруктыҥ ыраагын сыраҥай ла билбейдим, öгöён, Самолетко экелип, отургускылап ла ийгилеер. Самолет деп немези огурып ийген бойынча, ак бырканга шуҥуи ла чыгар. Оноҥ jаҥыс ла «шуу-шуу» эдип браадар. Jерjеҥис бирде кöрÿнер, бирде кöрÿнбес. А кÿн дезе кижиниҥ алдында чыгып клеедер. Теи кып ла кызыл неме болотон эмтир. А отурган улустыҥ кезиги уйадажа беретен бе кандый. Jе мен канайтпадым да. Jаҥыс ла учар кÿн оозыма курсак тутпайтам. Ол ак бырканга кижи чыдажар керек ине. Öрöртинеҥ айдыҥ-кÿнниҥ кöзин канайып быjартыдар. Эп jок неме болор болбой.\n– Эз, андый болбой а – деп, Каакатили толголып, эзиригине бастырып, jÿзÿн-базын журналдардаҥ алган jаркынду jуруктардаҥ кöстöрин алып болбой отурды. Суркаш база та нени де jаркырада куучындай берди. Оноҥ Суркаш : «Эй, öгööн, кöрöк!» – деп, оҥыҥ jардына таптап ийерде, эмеш оҥдонып келди.\n– Ка, энези, тÿлкÿÿрди экел! – деп, Суркаш öрö турды. – Мыны кöрзöгöр, öгööн. Тÿлкÿ аткам. Базылбаган таҥма jаҥы ла базылды. Кулугур кезикте койлордыҥ ортозына киреле, чычкандап jÿрер. Эмди барып чычканда – дейле, Суркдш темирле курчап койгон баш жайырчактаҥ тÿлкÿниҥ терезин чыгарып келди. – Кöрзööр, öгööн, кöрзööр! Кылгазын, кызылын.; Узуны\nтен беш карыш боло берер. Тöрт jедеен jака чыгар ла.\nА кол бычкактары бу Арчынныҥ jедикпезин jетирер...\nJе Каака тÿлкÿ jаар кöрбöй дö отурды. Оныҥ кöзине илинген неме – баш кайырчактыҥ талортозына jэдип калган пакеттер. Олор чек ле Кааканыҥ клеедип тÿжÿрген пакеди ошкош. Айла ончолоры ачылбаган,печеттери бÿдÿн.\nМынаҥ ары Каака «чоокыр-теекирге» кöчö берген.\nОртозында jÿÿлип те барып келген ошкош эди. Каака туразына тыттар jыгып jÿрген. А кÿн дезе ажып брааткан, тÿргендеп jанар керек. Оноҥ кенете Каакага кырдыҥ чек ле кырында теҥериге jап-jарт сомдолып, тÿптÿс, коо тыт кöрÿнди. Каака сÿÿнген бойынча, jырааjыгын öткÿре, кöҥкöрö jыгыла, саҥ öрö jÿткиди. Арайдаҥ-ке��ейдеҥ тытка jеделе, тöзинеҥ шыказа, онызы тыртык болуп калды. Каака агашка ачынып, тÿкÿринип турала, ойто билинип келди. Суркаш куучынданып туруп, база бир шил экелип jатты. «Jе эмештеҥ ур, астаҥ ур» – деп, Каака арайдаҥ ла айдынды. Суркаш дезе: «Астаҥ урарга не, öгööн, баалуга сÿртерге турган эмес» – деди. Ойндо ло Каака нени де билбёс...\nКааканыҥ Суркаш-эшке jетире jÿргенинеҥ бери ÿчг jыл öтти. öрöкöн ол ло jаста, jер эрип келерде, эне-адазына, сегис балазына, тöрт карындаштарына jер-боочыны ажып jана берген. Мöҥкÿзин тударда улус кöп jуулган. Кереес эдип нени тургузар дежип, улус узак шÿÿшкен. Чолмонду тöҥöш кондырайын дезе, Каака черÿге-эшке jÿрбеген, jÿк ле кондепо болуп, монголдоҥ мал айдаган. А баштапкы jуу-чакта та партизан болгон, та бандит болгон – билер кижи чыкпаган. Крест тургузар дезе, Каака серкпениҥ jаныла сегис те беристе öтпбгöн болор. Jе арт-учында бир тоормошты эки кулаш эдип кезеле, эмеш-убаш . jандайла, кондырып салгылаган. Улус калганчы сöзин айдар тушта ончолоры ла Кааканы мактагылаган эмтир. «Jакшы кижи болгоныгар – дежиптир. – Эмди jазап ла амырагар – дежиптир. Калак, öрöкöн, ööн-öч бар деп, бисти истеже бердигер...дештир. Ыйлаган, кородогон кижи jок ло. Jе ÿле-коногы jеде берген карганга андый да болбой. Jаҥыс ла эмегени: «Ы-ы, бу айлу кÿндÿ алтайга не аайлу jÿрдибис, нениҥ jакшызын кöрдибис. Азыраган балдарыс болзо.. – деп, эки-ÿч оос ло кадеген, jарышкылаган, тыназактагылаган улус. Байкал Сапыевич ÿредÿчилердиҥ кезиктерин jаба jедер. Öдÿп jада, ол чычаҥдаган бош сол колын кара папахазыныҥ маҥдайына тийгизип, «эзендер!» – деп, jабыс эҥчейер. Уренчиктер тÿрген бараткылаар, олорды Байкал Сапыевич jедип болбос. Jе кÿнÿҥ ле мынайда меҥдеп jадар: кейди öрÿмдеп бараткандый, бажы соксоҥдоп, jарындары jайканып, бош сол колы чычаҥдап, jайгы чаҥкыр пальтозыныҥ эдеги jайылып. А оҥ колында кÿреҥ папка, колтугында дезе калыраган шахмат. Шахмат неге керектÿ дезе урокторы jок «кöзнöктöр» болор, а кемниҥ меези кöп деп, тартыжатан «öштÿлер» школдо толтыра.\nУдура келеткен улус база кöп болор. Олор гараж jаар табылу алтаган механизаторлор, шоферлор, кочегарлар, контора jаар меҥдеген jурт специалисттер, бригадирлер, чотчылар. Кажызы ла Байкал Сапыевичле эзендежип öдöр. Олордыҥ кöп сабазы Байкал Сапыевичтиҥ алдындагы ÿренчиктери эмезе нöкöрлöри: кемизи ого öлöҥ, одын тарткан, кемизи кой-эчкизин, уй-торбогын кабырган, огородын сÿрген, öлöҥин чабышкан, чеден-кажаан тудушкан, мотоциклин jазашкан, сöгумын сойышкан. А кемизине Байкал Сапыевич бойы ол ло тоологон иштерди эдишкен. Jуртта jаткан кижи, ÿредÿчи де болзо, айылда эдип турган иштери ончозына тÿҥей болбой. Кемди де айбылаар, кемге де болужар, кемге де берер, кемнеҥ де алар.\nБÿгÿн дезе Байкал Сапыевич олорго jÿк ле бажын кекип öдöт. Бу нениҥ учун дезе, эртен ле облонодоҥ шиҥжÿ келер. Олор контрольный иш öткÿрер. Кезик уйан ÿренчиктер бар, контрольныйларды бодоп та болгылаар, та jок. А 10-чы класс. Уредÿни божодып jаткан, карулу класс. Байкал Сапыевичтиҥ туку тöртинчи класс-' таҥ ала jети jылдыҥ туркунына ÿредип келген балдары. Билери коомой болгожьш – уйат, эп jок.\nБайкал Сапыевич кöргöжин, столовыйдыҥ эжигинде сары «Мооквич» турды. Кийнин ачык кузов эдип койгон «Москвич». Мындый «Москвичтер» кöп jÿргÿлеп jат. Олорло колхоз-совхозтордыҥ инженерлери, механиктери маҥтаткылаар. Машина-тракторлорына запчастьтар бедреп jÿргÿлеер. Байкал Сапыевич бойына машина аларга мууканып jÿрген, мыныҥ учун ол машина ла болзо сонуркап турар болуп калган. Байкал (£аjпыевич байагы «Москвичтиҥ» кабиназы jаар кылчас\nэтти. Бу ла тушта оныҥ jÿреги содос эдип калды. Анда отурган кижи кем?! Саксабай ба?! Jе – Саксабай ла эмтир! «Чын эмеш пе?!» – деген бойынча, Байкал Сапыевич кабинаныҥ эжигин ача тартканын билбей калды. Чындап та, анда отурган кижи Саксабай эмтир. Удура чыга конды. Сÿÿнгени база коркушту.\n– Байкал!..\n– Саксабай!..\nЭкÿ эзендештилер, jарындарын «кÿч!» тапташтылар, силкиштилер.\n– Сен бу бого кайдаҥ келгеҥ, Саксабай? Канай келгеҥ?\n– Айлымнаҥ ла келдим. Машиналу ла келдим – деп, Саксабай табылу унчукты. Кайдаҥ озогы Саксабай. Азый атрак сары чачту арык öҥ-чöл jок уулчак jÿретен. Эмди тöртöнгö jууктап jÿрерде jе ле деген, «тар эжиктеҥ батпас, тай ат кöдÿрип болбос» эр болуп калтыр. Кураан тере кöгÿспектÿ, ийт конычту «унты» öдÿктÿ. Сары мышмак jÿзи кÿнге, салкынга терпейип калган. – Бу слердиҥ jерге jетире jÿрÿм.\n– Бу мениҥ jерим эмес ине. Мениҥ jерим –бистиҥ кожо öскöн Корболу -– деп, Байкал Сапыевич каткырды.\n– Эйе. Онызы андый ла... Бу мында списайтап койгон «УАЗ» бар дежерде келдим. Меге оныҥ раздатказы ла экинчи скоростыҥ тиштери керек.\n– Ээ, оны сеге бергилебес болгылайт па. Мында öскö «УАЗ»-тар база бар. Ончолоры ла эски-тоскы... Jе кандый jÿрÿҥ?\n– А кем jок. Jÿрÿм ле.\n– Энемдер кандый jадыры?\n– Jаткылары ла... – деп, Саксабай чала кедейе туруп ийди. Чырайында чала jамылу, кезем сöс айдып ийетен кижиниҥ бÿдÿми билдирди. – Бергилеер. Кайда да барбас – бергилеер. Мен слердиҥ автомеханигердиҥ тынын бир катап база алган ла эмейим.\n– Акыр... Ээ, Саксабай, беш ле минут артыптыр.\nЭэ... – деп, Байкал Сапыевич сол колын, темиккен аайынча, öрö сунуп, чазын кöрди. – Баштапкы урогым... Онынчы класста. Jÿгÿрейин, jÿгÿрейин. Ээ... а айлым... Туку бöкöҥ антенналу кызыл бÿркÿ кöрÿнет пе? Бот оныҥ ары jанында чаҥкыр кöзнöктÿ тура. Эмезе ол экиквартиралу тураларды чотоп ийзеҥ – «ÿчинчи тура. Эжиги бери jанында. Айса Гагарин. Ӱйимде бÿгÿн уроктор jок. Айлында болор. Акыр, акыр...\n– Jе, jе. Мен обедке jетире ле болор болорым. Ол запчастьтары келишпезе де, бу машинаныҥ алдында\nкоҥкорылган jери бар, оны каҥдадарым. А сен...\n– Jÿгÿрейин, jÿгÿрейин. Менде ÿч урок. Он бир часта айлымда болорым – дейле, Байкал Сапыевич jÿгÿре базып, ичкери болды. – Кöрзööр... Карын кылчас эткенимди. Бот Саксабай... Jе ле деген эр. «УАЗ» машина деерде, автомеханик болбайсын. Канча jылга тракторист, шофер болгон. Картычказы газетте jаантайын чыгатан. Орден .алган. Депутат та болор керек... Та канча балалу болбогой?.. Кöрÿшкенис?.. Jаҥыс jыл айылду болгоныс, Оноҥ ло мен бого келгем. Бир катап айлына кирип jÿргем. Ээ, беш jыл болуп калтыр. Чек ле jаратта турадаҥ jаан тура. Гаражта «Лада». А иштеҥкей де, иштеҥкей де... Jерлеш, куралаш, нöкöр, наjы. Jаштаҥ ала кожо... Он класска jетире jаҥыс партада, интернатта jаҥыс орында. Кожо öркöлöгöн, кузуктаган, jиилектеген, маҥырлаган, балыктаган, арба терген. Торолошкон, шыралашкан. Мен ле чилеп, ада jок öскöн. Канча кире кожо ойногон: jажыныш, мечик согуш, шаГай, матка, «слердийи – бистийи» деп адыжыш, jыҥылаш, тудужыш, jаандап келерде – волейбол, футбол, байга. Кожо клубтаган, кыстардыҥ кийнинеҥ jÿгÿргилеген. Канча jажыттарын, амадуларын, ижемjилерин айдышкан. Оноҥ черÿ. Тÿштÿктиҥ кызу кумактары. Алтай улустаҥ бис ле экÿ. Алтайга санааркаш. Jаантайын кожо. Солоҥыдый jаш тужыста, «кожо, согоондый jиит тужыста – кожо. Эмди тÿш jеристе кожо. Бир катап... ол тушта... А энези кандый jакшы кижи болгон...\n– Балдар, – деп, Байкал Сапыевич урокты баштап унчукты. О-ныҥ jÿзи бу тушта сÿрекей санаалу ла токуналу болды. Кажы ла сöсти ол öрö кöрöлö, сананып таап, ол сöсти шÿÿлтелеп, баалап, бастыра кÿÿнинеҥ айтты. – Балдар, кижи бу ак-jарыктыҥ алдында бир jÿрерде, бир jуук, антыгарлу нöкöрлÿ болор керек. Андый нöкöр сениҥ jÿрÿмиҥде тайак, кöс болор. Ижемjи, куйак болор. Тÿбекке тÿшсеҥ, аргадаар, jастыраҥды чике кöскö айдып, jакшы-jаманыҥды ылгаар. Ол нöкöр сеге нени де карамдабас, сенеҥ нени де сурабас. Коромjыҥа чын кородоор, ырызыҥа чын сÿÿнер. Керек дезе ага-карындажыҥнаҥ, тöрööндöриҥнеҥ артык бодолор. Нöкöр – бу бир дегени, кожо дегени. Санаазы бир, кÿÿни бир. Андый нöкöрлÿ болзоҥ, jÿрериҥе jеҥил; сананарыҥа телкем... Мындый нöкöр кайдаҥ табылар? Канай табылар? Сананар болзом, эҥ чындык нöкöр – ол jаштаҥ ала кожо öскöн, кожо ойногон, кожо ÿренген, jаандаган кийнинде кожо иштеген улустаҥ табылар. Оныҥ чын нöкöр болгоны jаандап келген тужыгарда билдирер –деп, Байкал Сапыевич узун чичкечек сабарлары агарганча столдоҥ тудунып, балдардыҥ ÿсти jаар кöрÿп алган, бу класста эмес бодолду турды. – Улусты иш бириктирип jат, улусты иш нöкöрлöштирип jат. Оноҥ jерлеш, кураалаш, айылдаш деген сöстöр база бириктирип, база нöкöрлöштирип jат. Эмди бу ла отурган слерлерди алалы: jерлеш, кураалаш, jаҥыс улус слерлер. Амадугар бир, сананганыгар бир. Jе слерлер бой-бойыгарды эмди тургуза баалабай jадылар, керексибей jадыгар. Бу бойыгардыҥ, бу тöрöл улузыгардыҥ, бу тöрöл jернгердиҥ баалузын, керектÿзин jаандаган кийнинде сезеригер. Анчадала ыраактаҥ билеригер. Эмди ле бой-бойлорыгарла челдежип, кырмалажып jадыгар, а мынаар ыраган кийнинде... Керек дезе бу jолдыҥ кырында jаткан кем��е де керек jок кара таш баалудаҥ баалу бодолор.\n...Байкал Сапыевич айлында эки часка jетире отурды. Саксабайды сакыды ла сакыды... Jаш тужын эске алынды...\nБайкал Сапыевич ол баштапкы урокты öткÿрип ле ийеле, айлында ÿйи jаар телефон соккон: «Нöкöрим келген, jазап, jакшы курсак белетеп кой, магазин барып кел» – деген. Бойы дезе урокторы божоордо ло, айлы jаар jÿгÿрген. Келер болзо, нöкöри келбеген. Эмдиге келбеген. Öбед öдö бергенде, та келер кижи, та jок.\nБайкал Сапыевич ачынып барып келип, jе оноҥ бойын ойто токтодынып отурала, – ÿредÿчи кижиниҥ нервалары бош эмей, – совхозтыҥ баш инженерине телефон сокты.\n– Jакшылар, Айучы Кыпчакович. Саксабай деп кижи слерде болды ба?\n– Болбой а.\n– Ол эмди кайда?\nКайда? Байа jанатам деген. Он эки час киреде.\nБот сеге нöкöр... Бот сеге байа балдарга айткан ÿредÿ куучын... Нениҥ учун кирбеген? Саксабай нениҥ учун анайдар? Нениҥ учун а н д ы й болуп калган?.. Сÿрекей меҥдеген?.. Тургуза эдетен кереги бар болгон?.. Меге не ачынар?.. Иш-тош... Колхозтыҥ jаандары ылтам тÿрген бурыл дешкилеген?.. Айлында кандый бир шылтак боло берген?.. Бала-барказынаҥ кемизи оору?.. Айса öткÿре мактанган, байыган? «Öскö улустыҥ айлына кирбес, öскö айылдаҥ курсак ичпес» дежетен улус база табылган эмес беди?.. Ээ, эмезе jаандайла, кожо эткен керегис jок болордо, ортобыс ырап калган болор бо?.. Ырап та эмес, а бой-бойыска керектÿбис астаган?.. Jок, jок, андый болбос учурлу... Саксабай анайтпас учурлу. Мен оны билбей, билбей, Байла, не де болгон – мыныҥ учун кирбеген. Тирÿ кижиле не ле болбой база. Оноҥ öскö... А сен болзоҥ, кирер бедиҥ?.. Кирбей а, кирбей. Öнöтийин кирер эдим – деп, Байкал Сапыевич тöринде кыбында баскындайт. Саксабай jÿре бергенин билер де болзо, кöзнöк jаар кылчас эдет. – Jол база jаман. Канча боочы, боом...\n– Jе не, нöкöриҥ келди бе? – деп, Байкал Сапыевичтиҥ ÿйи Jопонноҥ келген айактарын jуунадып тура унчукты. – Эйе, сени ле улус керексип турган болор. Бойыҥды мынаҥ да бодозоҥ. Чык, «ажааныҥды арчы! Мындагы jÿрÿмиҥ, мындагы кылыктарыҥ jериҥе угулбай турган болор деп пе? Саксабайыҥ столовыйда ажанып отурган дешпайты.\n«Эй, эй, эй... Ыы, ыы... Канайдар... Jÿрÿм мындый...»\n– Нöкöрим келер, келер. Кöрöриҥ, келер –дейле,. Байкал Сапыевич фуфайказын кийип, тышкары чыкты. Оромдо сары «Москвич» келетти. Саксабай jок, кузовту эмес, тегин ле «Москвич».\nКÿҥк, кÿҥк, кÿҥк!..\nТÿҥк, тÿҥк, тÿҥк!..\nТÿҥÿр тÿҥÿреп ле jат, тÿпÿлдеп ле jат. Тызыраган чедиргендÿ кÿркет кÿкÿрттий казырланып келет, кöчкöдий кÿзÿрей берет, ыраган туйгак тибиртиндий, караҥуй дööн алысталып калат...\nКара-Канат – атту-чуулу камныҥ манjы тонында кöктöгöн тоозы jок кÿзÿҥилер, кÿзÿҥичектер, коҥырайлар, jебрен кÿлердеҥ урулган кÿзÿҥилер, кÿзÿҥичектер, коҥыраалар шыҥкырагылайт ла, шаҥкырагьь лайт ла, шыҥырагылайт ла... Муҥ черÿ ÿлдÿлешкендий бодблду, муҥ ÿзеҥи тийишкен бодолду. Кезиктерде jаш балдардый каткырышкылап ла jат, jаш балд��рдый. ыйлашкылап ла jат...\nЭ-э-эй!\nJашмы|р1бы1ла тöгÿлген,\nJалкынбылjа кöрÿнгев Уч-Курбуютан кудайыю!\nКÿни jюкты бийлеген,\nКуйуи балуп кöрÿнген Эрлик бий!..\nКара-Канат – кату кыпчактардыҥ калыҥ билезиниҥ салымын билген улу кам, ийиктий айланат ла. Бирде кöрÿнип келет, бирде элестелип турат. Jаламалар ак jалбыш тегелик болуп калган, тÿлкÿ jаканыҥ эки булуҥында ÿчтеҥ таккан алты jутпа jыланбаштар илинижет, чиймелижет, чечилип jайылыжат.\nКара-Канат – киндиги болзо jерле тудуш, сÿнези болзо теҥериле тудуш, байга-чууга чыккан камныҥ кöбÿкшиген оозынаҥ, кöрÿктелген кöксинеҥ ада болгон тууларын, эмиске болгон сууларын, ада-öбöкöзин адаган, олордоҥ быйаниболуш сураган, jаркыраган ÿн-кожоҥ чыгат.\nТÿҥÿрдий толун ай билдирер-билдирбес тыркырап турат, туулардыҥ адырман сомдоры кöскö илелене толкуланып jат, jабыста jалтыраган тегерик кöл араайын чайбалып jадат.\nJара кÿйген отты айландыра улус. Улустыҥ кийнинде тоозы jок койлор, койлордыҥ ортозында балбайган уйлар, каҥкайган аттар, тöҥкöйишкен тööлöр – ончозыныҥ кöстöри отко кöгöрö суркуражып, кÿйÿп турат, айакча jаан болуп чагылып чыгат, «jап» öчö берет, кÿйÿп чыгат... – отты айландыра суркураган, кöгöргöн, чагылган, чоктыган jÿс кöстöр, jок, jети jÿс кöстöр, jок, тÿмен кöстöр!\nКÿҥкÿлдеп ле jат, тÿҥкÿлдеп ле jат, jырсылдап ла jат, шаҥкырап ла jат, коҥырап ла jат...\nКара-Канат караҥуйдагы Эрликти jымжадып билер, jарыктагы Удгенди каткыртып отурар, оноҥ бала ÿстине бала сурап келер, малга коштой мал алып келер,алдын кечпес кам, Эрликтнҥ алдында эреп jайнайт ла, мÿргийт ле, суранат ла...\n– Баланыҥ сÿнезин беригер, акы, – дийт. – Каг ра кÿлер кайырчагаарда jады, кöр отурым – днйт. – Слердиҥ карган кöрмöзööр, ады Кара-Кöмÿр ощкош эди оноордыҥ, кече эҥиргери тÿн баланыҥ алтындый суркураган сÿнезин койнына сугуп алала, öзöкти öрö jÿгÿрип брааткан – jетпегем – дийт. – Бала энедеҥ чыккан jаш – бурузы jок – дийт. – Он айгыр мал алаканымда – алыгар, акы, – дийт.\nТöгöттий кара Эрлик бий кÿлер ширеезинде байдастанып алган, кара тÿктÿ тöжин jалтыраган алмас тырмактарлу колыла сыймап, jöпеинбейт.\n– Эҥ баалу немеҥди бер! – дийт. – Оноҥ бери бакпазым.\nКара-Канат – Алтай ичинде эҥ быйанду, эҥ томду кам. Тöлöстöрдиҥ камын ол jиген, маймандардыҥ камын сÿрген. Телеҥиттердиҥ камыла, Борзаашла, jеезелериле адышкылаган – болалышкылабаган, jылан бажы jутпаларыла jиижишкилеген – болалышкылаöаган. Борзааш кам кöк куйругын айра минген, кандык тиштери арзайышкан бöрÿ болуп келген. Кара-Канат кам ого удура болот тырмактары jылтылдашкан, алтын сырты атрайган айу болуп чыккан. Борзааш кам тейлеген болуп теберге тÿжерде, Кара-Канат кам мÿркÿт болуп шуҥган. Арт-учында Борзааш кам тойбодымjутпа балык болуп, суула келген. Кара-Канат кам бу тушта jал-куйруктыҥ jаҥыс кылы бололо, jутпа балыкты jамакайынаҥ тузактайла, jаратка чыгара таштап ийген...\nКара-Канат камды теҥеридий ��лбек чöлдöрлÿ Эрчиштиҥ казахтары да билер. Олордыҥ алтайына аайкоой jок чак – джут тÿшкен: бастыра чöл карыш кире тоштоло тоҥоло, ак мал кырылып, албаты-jон ач-торого алдырта берген. Кара-Канат кам ÿч конокко тÿнитÿжи Улген кудайына jайнап мÿргийле, карыш тошты кайылтырып, суузын jер дööн шиҥдиртип ийген. Алтайына алты айгыр мал, алты тöö jööжö'артынып jанган.\nКара-Канат – улу камды, бийик камды, чалма тагынган Мухамед кудайлу, ийнебаш мечеттерлÿ кÿнге кызыган Бухара да алдырган туш болгон. Кара-Канат кам тööлöрдиҥ öркöштöриндий тÿҥей, тоозы jсж тöҥ кафлаҥдарлу, эжигиниҥ алдында кижиниҥ куу баштарын илген казыктарлу калка-моҥолдордо до болгон, кацыр jылым тууларлу, ак jалдарлу сууларлу сойоҥдордо до jÿрген. Кара jыш тайгалу, кара баткак састарлу байаттарга да алдырткан. Оныҥ быйаны Лу-цин – кьфат каанныҥ шакшактап койгон кичинегеш буттарлу кызына да jеткен, Эне-Сай1 – кыргыстардыҥ улу суузыныҥ толкузын да jымжаткан...\nКÿҥкÿлдеп ле jат, тÿҥкÿлдеп ле jат, jырсылдап ла jат, шаҥкылдап ла jат. Шыҥкырап ла jат, коҥырап ла jат..-.\nJылдыстар таркады – Кара-Канат кам Эрлик бийдиҥ алдында эреп jайнайт ла; jер jарыды – мÿргип ле jат, кÿн чыкты – суранат ла. «Калкалар, моҥолдор! Качыгар! Аргаданыгар!» – деген кыйгы чыкты. Кара-Канат кам Эрлик бийдиҥ алдында эреп jалынат ла. Богено сööктÿ куу-мышал аттарлу, самтайган-jелбейген кал черÿ ÿлдÿ-jыдазы чычаҥдап, аркыраган, кышкырган, чымалыдый урулып келди, улусты курчап, тудуп алды. – Кара-Канат кам Эрлик бийге «бала энедеҥ чыккан jаш, оныҥ сÿнезин беригер, айлу-кÿндÿ алтайга jандырыгар, акы», – дийт. Албаты-jон калактап, чуркурап, ыйлай берди, ак мал маарап, мööрöп, киштеп чыкты. Кара-Канат кам «кара кÿлер кайырчагаарды ачыгар, акы, бурузы jок, ап-ару сÿнени jайымдагар, акы», – деп jайнайт. Батпак, бардазын сындарлу, кандалган калjу кöстöрлÿ моҥолдор камды чуҥдагылап алды. Кара-Канат кам кара тери манjы тонды öткÿре сызы!цып калган, айланат ла, ийиктелет ле.\nЭрлик бий jöпсинбейт: «Баланыҥ сÿнезин ада-энезине апарып берерге турган болзоҥ, баалудаҥ баалу немеҥди бер!» – дийт. Кара-Канат: «Баалудаҥ баалу неме – ол jÿрÿм болбой – дейт. – Jÿрÿмимниҥ талортозын алгайыгар, акы», – дейт. Эрлик бий шелкелери селеҥдеп, карсылдада каткырып ийет: «Jок туру, уул. Сен мени мында да тöгÿндегеҥ. Тас-Кеjимниҥ сÿнези учун бир айгыр мал берер болгоҥ, бергениҥ сок jаҥыс таакылу jаöага! Jÿрÿмиҥди ончозын бер!»\nКара-Канат кам ак кöбÿги шуурап калган оозы ачылып: «Алыгар, акы!» – деди.\nЭрлик бий кара jÿзи килтирт эдип, jöп деп кекип ийди. Кара кÿлер ширеезинеҥ туруп чыгала, алмас тырмактары jалтырт эдип, Кара-Калтар ийдин Кара Канат атту-чуулу камныҥ ÿсти дööн тукурып ийди!.. '\nМоҥол башлыгы Эр-Чадак алтын оапту тыйрык ÿлдÿзин мöҥÿн чололорлу кынынаҥ чупчып алды. Кара-Канат кам jанына айланып ла келерде, ÿлдÿ jабыстагы кÿнге jалтырт эдип калды, кызара jалбырт этти. Эр-Чадак араайын кÿлÿмзиренип, ÿлдÿзин кöм öдÿгиниҥ кончына табылу jыжып, кызыл jалбыжын öчÿрип алды.\nКара-Канат камныҥ кöкси айланып, ийиктелип ле jат – баш jок!\nКара-Канат камныҥ бажы айланып, ийиктелип ле jат – кöгÿс jок!\nТÿҥÿр тÿҥкÿлдеп ле jат, кÿҥкÿлдеп ле jат – бойыЛа!\nКÿзÿҥилер, кÿзÿҥичектер, коҥыраалар, jебрен кÿлердеҥ урган кÿзÿҥилер, кÿзÿҥичектер, коҥыраалар шаҥкырап ла jат, коҥырап ла jат – бойлоры ла!..\nМоҥолдор кедес эдип, каткырыжып тургулайт.\nАйланып ла jат... Шаҥкырап, коҥырап ла jат...\nСонуркажат.\nЧай кайнадым öтти – айланганча ла, коҥыраганча ла...\nМоҥолдор чала коркып, кöстöри тозырайыжып.\nТалтÿш jетти – айланып ла jат, шаҥкырап, коҥырап ла jат...\nМоҥолдор чачтары атырайыжып, торсуктары тырлажып, кайа кöргилеп салып, теҥери öрö шымыранышкылап атангылады. Кöлöткöлöрдий jымжак, араай баргылады.\n– Jööжöзин алдыгар ба? – Эр-Чадак кöдöчилеринеҥ сурайт.\n– Эйе.\n– Алтын-мöҥÿни бар эмтир бе?\n– О-о, бир кайырчак! Алу-киштери кöп пö?\n– О-он арчымак.\n– Кебистери, ширдектери?\n– О-о, он jÿк!\n– Уйи jараш па?\n– Jо-ок. Каты карган. Тиш те jок.\nЭр-Чадактыҥ кийнинде тÿҥÿр кÿҥкÿлдеп ле jат,кÿлеп ле jат, кÿзÿҥилер, кÿзÿҥичектер, коҥыраалар шаҥкырап ла jат, коҥырап ла jат... Токтоор, айадар кирези jок...\n...Ыш ынаарлу боромтык теҥериде тÿҥÿрдий толун,. кызара кандалган ай турат. Jылдыстар билдирбейт. Туулар – бастыра кан jалбыш, öзöк ичи – тоозы jок оттор: кааза айылдар кÿйет, тÿмен черÿниҥ, олjогобараткан камык улустардыҥ jылдыстардый кöп одулары jарыйт. Изÿ, тинчÿ, быжырган этле jытанат.\nЭр-Чадак оттыҥ куйнында кату кеjимниҥ ÿстинде отуры. Тепшидеги эттеҥ ала койот, ойто салат, куру чööчöйине тажуурдагы аракыдаҥ урайын дейт, токтоп калат. Jÿрек токтоныкпайт.\nЭр-Чадак удабас ла тöрт талазында каруулчьгк тöҥдöрлÿ ак кийис öргöгö jедип барар. Чололу эжик ачылып, кудай берген каан – Намжыл-Сэрэн, Чынгыс каанныҥ jеени, кöдöчилерин баштаган, чыгып келер. Алтын чакыныҥ тöзинде чöмчöйö отурган Эр-Чадактыҥ колынаҥ баалу сыйларды алып... «Акыр, нени берер?.. – деп, Эр-Чадак jиткезин тырмай сокты. – Корум туткулап jаткан алтайларды кезеле, алтыннаФ урган jаш баланыҥ сÿрин блаап алганыс, оны берер. Ол арга jокто кайадаҥ калып öлгöн баатырдыҥ болот ÿлÿзин... Ээ, андый ÿлдÿлер тоолу ла. Оны бойым да алар эдим... Jе тил тÿҥей ле Намжыл-Сэрэнге jеде берер... Канайдар – берер ле... Чейнедий jараш он алты jашту кызычак олjого кирген – оны берер. База?..»\nНамжыл-Сэрэн баалу сыйларды алган кийнинде,. jарт ла, мынайда айдар:\n– Эр-Чадак, ат-нерелÿ баатырым! Эмди бастыра черÿÿмниҥ бажы сен. Бухэ-Сэрэнди тургузайын дегем, кöрмöс тöрбöттöргö тöбöлöдип алтыр. Jе мениҥ тергемде баатырлар кöп! Черÿ – сулуктап койгон ат – се-нийи! Jер-теҥери бирвккен jерге jетире ичкери, ичкери! – дейле, jерди башмагыла тирс тееп, ачу кышкырып ийеле, ÿкÿҥ здер. Анаҥ ойто токунап, Эр-Чадакка ат куйругы маанызын берер, алтын чокпорын туттургызар, jардын ажыра кызыл jалама тартар.\nЧындап та, эмди Бухэ-Сэрэн тöбöлöдип алган болзо – таҥманыҥ бажы макалду ла базылды, НамжылСэрэнге jалканчып, Эр-Чадакты шоодып, jабарлап отуратан эдÿ эди – эмди Намжыл-Сэрэнде Эр-Чадактаҥ öрöлöй ооккодый кандый баатыр бар! Тöртöн тöрт jылдыҥ туркунына кем черÿни баштады? Эр-Чадак. ЭрЧадак кайда болбоды? Нени кöрбöди? Канайтпады? Кемди оодо сокподы, кемди jеҥбеди? Jе кемдерди олjолободы? Нени олjолободы?! Кумак кÿрттерлÿ кызып калган чöлдöр дö кечкен, теҥерини тÿрткÿштеген, тоштоло тоҥгон сÿмерлер де ашкан.\nКуужайган jÿстерлÿ, куштардый чыйкылдууш ÿндерлÿ кара башту кыдаттарды да кырган, сары баргаадый чачтарлу орустардыҥ город-шибеелерин де öртöгöн. Казыр слондорлу, кызыл jылаҥаш та кемдер де анаҥ качкан, кöгöрö кырынган jаактарлу, кööрöм грузиндер де алдында jалынган... Тайга кептÿ сööктöр jаткан, талай кептÿ кан аккан – ол та кандый албатылар, та кажы jерлер, та кÿнчыгыжы, та кÿнбадыжы – öртöлгöн, öлтÿрилген, олjололгон! Булаjаансууучураар,булаталай толкуланып jадар. Jер-теҥери бириккени буба дезе,– jок!-–кечер болзо, база jер, база албаты... Ас черÿлер болгожын, базынчыктап, кырып ийер, кöп черÿлÿ болго-жын... Та кемдерле де согужар тушта Эр-Чадак качаачы болгон. Öштÿге муҥ кой' муҥ торбок таштап ийген. Эртезинде таҥ алдында ойто бура согор болзо, öштÿлер кой-торбок сÿрÿшкилеп, чöл сайын таркап калган jÿрген. Уч кÿнге тÿни-тÿжи олорды «теретен» иш болгон. Öштÿ.лерди тукурып ийер, оноҥ экилезин.,. бирÿзин бойына jаба тартып алар, оноҥ... jе канайтпаган деер, нени этпеген деер?! Кезигин jÿк ле jериҥле божот, öткÿр деп сураар, кезигдне айылдап браадым деер... Тÿштÿк тööн уулацала, тÿндÿктеҥ согор, кÿнчыгыш барала, кÿнбадыштаҥ келер. Черÿ дезе-–чын ла сулуктап койгон ат: ол дööн буры, бу дööн буры, силке тарт – мойну jок. Бирÿÿҥ согушта jалтанган болзо, он кижиҥ баш jок, он кижиҥ мойношкон болзо, jÿс кижи баш jок – кемгё де килебес! Ичкери, ичкери, ороон дööн ичкери! Кÿнчыгыш ороон дööн ичкери!.. Кÿнбадыш ороон дööн ичкерп! Тÿштÿк тööн ичкери, тÿштÿк jаар ичкери! Тöртöн тöрт jыл!.. Тöжöнгöни – кеjим, jабынганы – токум, jастанганы – ээр...\nА бу jол-jорук амыраш кептÿ болды. Адтай бастырага jуук олjолодып калды, черÿ дезе бÿдÿнге шыку. Эр-Чадак Казан городтоҥ келеле, Намжыл-Сэрэнге: «Алтай эмди öзÿп, байып калган болор» –дегени чын болды.\nЭр-Чадак Намжыл-Сэрэнге Казан городтоҥ орусг каандардыҥ каланын экелген. Jÿс тöö кош: алтын-мöҥÿн, торко-маҥдык, алу-киш, ÿлдÿ-бычак, очок-казан... Владислав каанныҥ чаҥкыр кöстÿ кызын, Иван каанныҥ сыргалjындый чичкечек ÿйин. Эмди дезе Алтайдыҥар-jööжöзин апарар. Чын да Намжыл-Сэрэн бастыра черÿниҥ бажына Эр-Чадактаҥ öскö кемди тудар!\nJок, jок, бу Алтай jеткерлÿ ле jер эди. Эр-Чадак эмди Алтайга ÿчинчи катап желип jат. Эҥ баштап ол он сегис jашту jиит уул jÿс черÿниҥ башлыгы болун келген. Канныҥ jалаҥында согушта беш тÿмен черÿ оодо соктыртарда, Эр-Чада�� öлгöн улустыҥ алдына кирип jажынала, тынын алган. Намжыл-Сэрэнниҥ адазы Хурал-Нимбу чололу эжиктеҥ чыгып келеле, Алтай дööн черÿ баштап jÿрген Шухэ-Баатырдыҥ мойнын алтын чакыныҥ тöзине сöс тö айтпай кезип ийген. Ол докерек учун Эр-Чадакты эмдиги öштÿлери кыстап jÿретен ошкош. Ол учун алтайларды öштööр керек, кара тобрак артырар керек...\nЭр-Чадактыҥ кулагына кенете алыс jердеҥ тÿҥÿртÿпÿлдеди деп угулганчылады. Удабай ла караҥуй jыраа шылырай берди. Эр-Чадак, байла, койон болбайсын деп керексибеди. Jе ол шылыраган неме кöндÿре ле Эр-Чадактыҥ алдына тоголонып келеле, токтой берди. Эр-Чадак бу не деп эҥчейеле, кöргöжин, кижиниҥ бажы болды.\n– Бу башты мен дööн кем тоголотты болбогой? – деп, Эр-Чадак öрö турды. – Мениле кожо ойножып турган неме болзо, бажын эмди ле кезип ийейин. Адаҥ,ойножотон уул тапкылап тур...\nЭр-Чадак тыҥдаланды, тыҥдаланды – улус ончозы уйкуда, Эр-Чадак ÿлдÿзин уштыйла, jырааныҥ ортозына кирди. Бедреди, бедреди – кижи ле бары билдирбеди. Каруулчыктаҥ неме кöрдиҥ бе деп сураарда, онызы jок деди.\nЭр-Чадак ойто оттыҥ jанына келди. Баш ол ло jерйнде эмтир. .Эр-Чадак тööн бурылып келди. Эр-Чадак.. башты ала койды... Кöстöрин jышты, ачты, ойто jышты, ачты, чымчынды. Jазап кöргöжин, ÿкÿниҥ ÿрпегинеҥ эткен бöрÿктÿ Кара-Кайат кам-ныҥ бажы эмтир.. Оттыҥ jарыгына экелеле, кöрди – чын, кам. Баш, ак ' кöбÿги шуурап калган оозы ачылып,jыду кегирип, та нени де айдып турганчылады. Эр-Чадак башты кулагына jаба тудуп укса, «эҥ ле баалу немемди алгаҥ – бер!» деди ошкош. Эр-Чадак башты jыраа дööн мергедеп ийди.\nБаш ойто ло Эр-Чадактыҥ алдына тоголонып келди.\nЭр-Чадак мыныҥ ла кийнинде билинбей калды. Ол учта-башта билинерде, башты jыгынныҥ ÿстине салала, jара чаад ла турган, чаап ла турган, баш дезе ойто биригип ле турган, от тööн таштаза, баш чыгара тоголонып келер, чоктыҥ ÿстине турунла jаппазып алза, керек дезе чачы да чалдыкпас.\nЭр-Чадак jакшы билинип келзе, jер jарып клеетти. Jыгын талортозынаҥ öткÿре кертймектелип калтыр. Баш jырааларды шалырадып, кырды öрö jÿрÿп браатты. Арттыҥ ÿстине баш jедип келерде:\n– Эҥ баалу немемди алгаҥ – бер, бер! – деген аай-коой jок кыйгы угулды. Тÿҥÿр кÿзÿрт эдип калды. Кÿзÿҥилер, кÿзÿҥичектер, коҥыраалар шаҥкырт этти... Анаҥ ла тымык, ыҥ-шыҥ.\nЭр-Чадак токумныҥ ÿстине отура тÿшти. Бастыра бойы тыркырап jат. Кол-будында камалга чек Де jок. Ол Кöö куйагын кийеле, ÿч кÿнге тÿни-тÿжи öштÿлерле ÿлдÿлежип туратан – арыганын билбейтен. Эмди дезе jаҥыс ла тÿнге, соокко алдырткан кöгöзиндий, шöлтÿреп калтыр.\n– Эй, ол Кара-Канат камныҥ jööжöзин ары таштап ийеер! Ачаптанып, öлÿмтигип, кижини айлана берт кöрмöс!..\nАлтайдыҥ ÿстинде билдирер-билдирбес jемтийип калган, кандалган тÿҥÿрдий ай турат. Туулар бастыра – кызыл jалбыш. Кезикте бÿдÿн арка тазырт эдип, jалбырап чыгат. Самтар jалбыштар jылдыстарды jалай согот, тÿн тÿштий jарый берет.\nЭр-Чадак ойто ло кеjимниҥ ÿстинде от��рат. Тепши\"деги этке тийбейт, тажуурдагы аракыны амзабайт та – санаазы ал-караҥуй.\n– Кайттым деер, кайттым деер? – деп, Эр-Чадак бажын булгап, араайын шымыранат. – Адыжатан немени, немени! Öлтÿрткен болзом, ары торт болор эди. Мыны бастыра черÿ кöргöн. Эмди мениҥ сöзимди та угар, та jок. Ол ло кöрмöстиҥ бажы эмес болзо...\nКече тÿниле башла согужала, айак чай ичер болбогон, кырдыҥ бажындагы каруулчык кыйгырган:\n– Эр-Чадак! Келигер дийт слерди!\n– Кем келзин дийт?\n– Та, бир ле кижи. Согужатам дийт слерле. Адыжар кÿÿндÿ öгööн болгодый.\nЭр-Чадак мыны керексибеген. Бу jÿрÿмде та канча кижи оны согушка кычырды болбогой, jе Эр-Чадак бирÿзине де jеҥдирпеген. Эмди де база ла кандый бир азатпайы кургагалак уулчак болбайсын. Эне-адазын öлтÿртеле эмезе олjолодоло, öзöк-буурыныҥ ачузына чыдашпай, öлÿм сурап jÿрген ине. А канайдар, согушка кычырган кийнинде, чыгатан jаҥду. Кöбркийди оны... Бот орустардыҥ Русланы болгон болзо. Ол öбööнниҥ темдеги эмдиге jарында jÿрÿ. Согужып билер jуучыл турган, jе jаҥыс ла ачынганына салдыртала, Эр-Чадакты тирÿге jип ийгедий, ÿсти орто чаап келеле, удура тудуп ийген jыдага кадаларын болгонбой калган. Эмезе Бухараныҥ баатыры Ибрагим... Бир тыҥ баатыр Цань Лун болгон. Эр-Чадакка удура jарым тÿш оролышкан. Алтайда ЭрЧадактыҥ колын тудар баатыр кайдаҥ келди эмеш.\nЭр-Чадак адын туттурып, ээртеттирип алала, кöö тонын кийип, кече тÿнде мокорып калган ÿлдÿзин солыила, кырдыҥ тектирйне чыгара jортуп барган. Кöргöжин, тере тонду чала jаанай берген öбööн турган.\n– Адыгар кем? Слер не кижи? – деп, Эр-Чадак сураган. (Алтайдыҥ тилин ол бнлетен, нениҥ учун дезе черÿзи бастырага jуук андый ла -тилле куучындажып турган, ойндо оны бойын да Алтайдаҥ барган кул «ижидеҥ чыккан дежетен.)\n– Сööгим тöлöс. Адам Ак-Токум, адым Тас-Кеjим.\n– Ээ, öгööн, а кече айлыгарга табарарыста, jок болбайтаар?\n– Билинип ле келзем, тоскуурдыҥ алдында jадырым... Слер клеедереерде, ÿй кижи тоскуурла базырып койгон ошкош. Оноҥ öскö эзирик jыгылып калган кижиниҥ бажын кезип салтан эмейеер. Jе, акыр, ол кийнигерде турган тыттыҥ тöзин чаап ийеер, öгööн.\nЭр-Чадак тытты ÿлдÿзиле алаканча агарта чаап ийди. Туура турардыҥ кажы jанында саадактыҥ согооны сыгырып келеле, алаканча таҥманыҥ талортозына кадала берген. Агаш тööн мукур сööм кире кадалды ошкош. Эр-Чадактыҥ богоно сööги борт эткен, болчок jÿреги барт эткен. Эки тизе тыркырай берген – öлÿм деп неме бу.\n– Эй, öгööн, Тас-Кеjим, неерек елерге? – деп, Эр-Чадак, ÿнин jÿк арайдаҥ ла оморкодып, кыйгырганын билбей калган.\n– Элдеҥ-jонноҥ экчеп-талдап алган эжимди, Чичке-Jыракыны, божот. Кожо бир азым чай бер, бир салым тус бер. Ол ло. Уч айгыр мал апаргаҥ – мениҥ бажым тирÿде – кайдалык...\nЭр-Чадак Тас-Кеjимди соксоо бо, кандый ба деп бодоп калган. Алтын-мöҥÿн керек дейтен ине. Каты база неме оҥду неме турган эт. Кадыт кайда барар? Эр-Чадакта олор та канчу, та канча. Каа-jаа jуудаҥ jангажын, ак öргö толтыра ÿй улус болор. Эр-Чадак олордыҥ кезигиниҥ адын да ундып койгон.\n– Адыжатан неме болгон... Кайттым деер, кайттым деер? – деп, Эр-Чадак катап ла шымыранат. – Ол кöрмöстиҥ камыныҥ бажы эмес болзо... Ол кам ар-jööжöзин алып алганда, эмди исТебес болбой. Jок, jок, бу Алтайдаҥ кÿн эртеде ле кöндÿгип jанар. Меҥдеер, меҥдеер! Олjого алган кулдардыҥ карган-тижеҥин, эмчек jажын öлтÿрер – jолго буудак, jÿк болбозын. Jанар, jанар! Оноҥ эҥирги ороон дööн. Намжыл-Сэрэнниҥ маанызын алып, Казанга jедер. Анда черÿ мындый эмес – кöп. Орустар орто чураар ла. öртööр, кырар, кÿл артырар. Олордыҥ таш Москвазын база такьш талканчып койор керек. Оноҥ öскö орус каандар бойбойлорын jиижип ийгедий бис слерге чындык деп jалканчыгылап, ар-jööжöзин болзо, азыраган балазынаҥ, алган ÿйинеҥ бери бергилеп те турза, олордыҥ кöк кöстöриниҥ тÿбинде jажынып калган каныкпас öч бар. База ла бир такып jалмай согуп салар керек, база ла бир катап...\nКырдыҥ чнке бажында тÿҥÿр тÿпÿлдей берди. Кÿзÿҥичектер, коҥыраалар шаҥкырап, коҥырап чыктылар. Jырааларды шалырадып, тапту jаан куйун келди. Болчок баш Эр-Чадактыҥ алдына тоголонып келеjге\" кадалгак кöстöриле оны ширтей берди.\n~~ Баалудаҥ баалу немемди бер! – деп кÿзÿрт эттн.\nЭр-Чадак октолып чыкты.\n– Берерим мен сеге, берерим! – дейле, ÿлдÿзин чыгарып келди. – И-и, сен мени öштöп! И-и, сен мени öчбп! Куу баш!..\nЭр-Чадактыҥ кыйгызына кöдöчилери, каруулчыктары jÿгÿришкилеп келди. Чачтары атрайыжа берди. Ка-\nра-Канат улу камныҥ бажын одус ÿлдÿлеп туруп чаптылар, одус jыдалап кададылар, jе баш бÿдÿн бойы. Отко салып öртöдилер – баш кÿйбейт, оро казала, кöмдилер – баш чыгып келет. «\n-– Öлöтöнис бу туру, бу туру! Нени кöрбööм, нени укпаам, jе мындый ла... –деп, тÿмен черÿ баштаачыКарохэ-Сэрэн, Эр-Чадакла кожо канча jуу öткöн кижи, калактаарга ла jÿрерде, Эр-Чадак оныҥ бажын тиле чаап ийди.\n– О-о, куд-а-ай... – деп, ат jединетен кöдöчи – Нодэн-Сэрэнниҥ оозы ачылган ла jерде бажы тоголоно берди...\nАлтайдыҥ эҥ тÿштÿк талазыныҥ ÿстинде, кызара кандалган ÿлдÿниҥ jемтигиндий, эскирип калган ай турат.\nЭр-Чадак, моҥол черÿ башлыгы, Кара-Канат камныҥ бажыныҥ алдына мÿргип отурат.\n– Э-э, кудай, бу слердиҥ мени айланыжаар jеткен эмес пе, öрöкöн? Бу ка.нчазын мени кинчектеерге турганаар? Ар-jööжöгöрди болгожын, келген ле кÿнеерде. табыштырып бердим. Менеҥ база нени сурап турганаар? Алыгар, тен амыр-тыш алыгар. Эмдп менде не де jок. Кал черÿÿмниҥ талортозы тозуулга учурап, кырылып калды. Бÿдÿн кайа кöчкöниҥ алдында артты. Арткан черÿÿм болзо, слердиҥ бажыгарды кöрöлö, айткан сöзим укпай, jери-jурты дööн кача берди. Эмди слерге неерек, неерек?\n– Бер, бер, бер – деп, улу камныҥ бажы кÿзÿрт эдет. – Албаганчам – айланарым, бербегенчеҥ – бедреерим!\n– И-и, улустар,–деп, Эр-Чадактыҥ кöö куйагын, ÿлдÿ-jыдазын артынып jÿретен карган кул унчукты. – Бу Кара-Канат камыгар катын айланып турган болбозын? Мен оныҥ онызын, карган тиш jок немени, чай астырьга ичейин деп алып jÿрÿм. Мынаар бу терепчилеп алган экинчи адымда отуры ине.\n– Куду-у-уй! Карган согум! – деп, Эр-Чадак эрдин кандалта тиштеп ийди. – Бажыҥды кезип, будыҥа саларьш, будыҥды кезип, бажыҥа саларым! Кажы, баштап ол кадытты экел! Эки кöзиҥ ойорым, ойорым!\nКара-Канат камныҥ ÿйи, jаактары копшыйып калган карган эмеген, Эр-Чадактыҥ алдына коркоҥдоп келди. Jÿзи чылбайа кööлöнип калтыр.\n– Эй, камныҥ каты! Jÿр мынаҥ, jÿр! Тайыл, тайыл!.. Сениҥ ле учун... И-и-ий! Канайдийейин, канайдийейин! Jок бол, jок бол!\n– Акыраар, бий, – деп, Кара-Канат камныҥ эмегени араай унчукты. – Бу слерлер Кара-Канатка истеткен улус тураар не. Бу мыны мындадаҥ не айтпанаар? Мен оны тен «уйт» ле деген болзом, jоголып калар эди. Э-э, бий.., Ол слердиҥ арчымагаарды алып jÿрген кулыгар jалакай, jакшы-ы кижи болгодый деп кöрдим. Мен... Мен ого чай азып берип jÿретен болзом.\n'Эмди база... кемге чай азар кижи. Jала-ка-ай... тен...\n– Канайдатан эдиҥ – анайт! Jаҥыс ла Кара-Канат камныҥ бажы мени истебезин! Айга шыку айланып браат, амыратпайт. Ого jÿк jери-jуртыма амыр jедип алайын. Эмди база айлу-кÿндÿ алтайга кижи тоҥ узак jÿрер эмес. Эмди барза ла,..\n– Э-э, Кара-Канат камыгар мениҥ j-икпемнеҥ öдöр болор деп пе? – дейле, эмеген эдеги самтарап калган кирлÿ jикпезиле камныҥ бажын ороп алды. Jыраалардыҥ ортозы дööн барала, таштап ийди. Кара-Канат, сен эмди Эр-Чадакты айланба! Таҥ, таҥ!.. Алдыҥ ары бол, аркаҥ бери бол. А менде эмди керегиҥ jок. Мында бир карган кул бар. Jалака-ай, jакшы кижи болгодын. Мен ого чай азып берип.jÿрейин деп... А сен jокто, мен артык база кемге чай азарым...\nЭр-Чадак арткан-калган одус кире кöдöчилерин ээчидип, мойны теркилене салактап калган барып jадат. Каа-jаада кайра бурылза – Кара-Канаттыҥ копшык jаакту, тиш jок эмегени.\n– Баш ла болзын, ÿй кижи! – деп, Эр-Чадак шымыранат.\nМеҥдеер неме jок – алдында Намжыл-Сэрэнниҥ алтын чакызы.\nАлтайдыҥ ÿстинде кемирчектий jука да болзо, jе апару ай туру. Теҥери килеҥ, jылтырууш, ыштыҥ ынаары jок.\nАй ла караҥуй.\nJер та кайда, туулар та кайда, керек дезе теҥери та кайда – не де кöрÿнбейт. Алдында болзо, Момый\nбу мындый кара тöгöт тÿнде интсрнаттаҥ ырабас та эди. Чын да, сегйс ле jашту, экннчи ле класста, физкультураныҥ урогында эҥ ле «куйрукта» турган кижи кайда барат? Jе бÿгÿн Момый сÿрекей ырысту кижи – ол сыгырып ÿренип алган. А ырысту кижиге коркотоны санаазына кирер бе? Мыныҥ учун ол ай эски де болзо, бÿгÿн суббот кÿнде, кедертинде койдо jаткан ада-энезине jанар деген. А jол ыраак. Момый тÿн ортозынаҥ бери айлына jетпес.\n«Ырыс тегине.ле бодоп кижиге келбейтен эмтир» – деп, Момый сананып браатты. Бу ырыска болуп Момый не болбоон деер. Эки сабарын оозына сугала, тилиниҥ бажын бÿктейле, эки jаагы болчойып келип, ÿрер лё ÿрер. Бу мынайып шыралаш эки кÿн болгон. Jе оноҥ кече эҥирде кенете ле Момыйдыҥ оозынаҥ аай-коой jок тыҥ сыгырт чыккан. Jеҥÿ! Момыйдыҥ сÿÿнгени коркуш. Момыйдыҥ сыгырыжын угала, школдо эҥ тыҥ сыгыратан уул, Байрым, кулактарын туй тудунып ийип «алган. А бого jетире Момый ол Байрымга не аайлу кÿйÿнетен эди!\nА эмди сыгырып билер кижиге кандый jакшы! Момый эртен кой кабырар. Ол кырдыҥ бажына чыгала, ачу-корон сыгырып ла ийзе, койлор саҥ тöмöн санаа jок тÿшкÿлеер. Jаҥыс ла Момый билбей калала, айылдыҥ ячине сыгырып ийип калардаҥ башка. Ол тушта энезинеҥ тажылган быжу jедер.\nМомыйдыҥ кийнинде кенетийин тибирт угулды. Момый jолдоҥ чыгып алды. Удабай ла jаан кара оборлу кижи ыҥырана кожоҥдоп, ээри чыкырап, jеде конды. «Но, чÿ, сек!» – деп, адын тапшылап, öдö берди* Момый бу кижини ÿнинеҥ Казраҥ деп танып ийди. Jолдоҥ чыгып алган Момыйды ол кöрбöй калды. Момыйдыҥ jÿреги кенете ле типилдеп чыкты. Ол бир катап школго браадарда, Казраҥ оныҥ jиткезинеҥ каап алган. «Кöрмöстиҥ ач-ÿрени! Мениҥ аҥчы ийдимди сён аксада соккоҥ!» – дейле, Момыйдыҥ кулагын ачыда чöйип ийген. Момый дезе оныҥ ийдин согордоҥ болгой, керек дезе кöрбööн дö.\nБу Момыйга уйатту учуралды сананарда ачузын! Момый кородогон бойынча узада-а сыгырып ийди.\n– А? Кем мында? – деп, Момыйдыҥ алдында Казраҥныҥ jоон ÿни угулды. – Кем бу? Кем сыгырат? – Оноҥ бурылып клееткен тибирт угулды.\nМомый мындый болорын сакыбаган. Оныҥ jÿреги борт этти. Момый jерге jада тÿшти.\n– Кем дейдим? – деп, Казраҥ кату унчукты. Мо~ мыйга он ло алтам jетпей jÿрÿп, адыныҥ тискинин тар~ тып ийди. – Кем?!. А?.. Jок... Кулагым шыҥырагаи болор бо?.. Бу кем дейдҥм?..\nТымык. Jаҥыс ла Казраҥныҥ тынастаганы ла аттыҥ солÿктаганы угулат. Момый тынбай да барды.\nБир эмеш бололо, камчы jырс этти. Туйгактар тизиреп, ай-караҥуй дööн алысталып, ырап калды.\n...Момый эчкиде jаткан Апту-эштиҥ тужына jедйп келди. Бу айылдаҥ тöҥ ажыра торбоктор кабырган Элек-эш болор. Оноҥ ары Момый-эшке jетире тоҥ. ло> ыраак эмес\nМомый öдÿп браатканча, Апту-эштиҥ эжиги jаркындала ачыла берди. Айылдаҥ эки кижи чыкты. «Jе, jакшы jедигер, таай!» – деген Аптуныҥ шыҥкылдууш ÿнв угулды. «Тÿÿк! Мени база неме адып ийер деп!» – Бу баркырууш jоон ÿн Казраҥдыйы болды.\nМомый базып клееткенче, Казраҥ Апту-эште отурган деп jартала берди. Казраҥ эмди. ойто ло оны jаба jедер. Оныҥ jаныла öдöр. Мыны билеле, Момый керек дезе маказырай берди.\nМомый кöрзö, оро jатты. Аптуныҥ ÿйи казан шыбаарга балкаш алып туратаноро ошкош.Момый буорого кирип алды.\nМомыйга коркымчылу. Jÿреги jаҥыс ла тип-тип. Канайып-канайып туттуртса, Казраҥнаҥ килемjи сакыш jок. Казраҥ сÿрекей ачынчак, кату кижи. Мыныҥ ÿстине ол эмди калаҥы болгодый. Оноҥ öскö ол туку чöлдöп jÿреле, арайдаҥ тапкан «согумын» не мынайда jелдиртсин.\nКазраҥ удабай ла тизиреп jетти.\nМомый öҥдöйöлö, эки такып чöйö сыгырып ийдн. Оноҥ орого jалпас, jада тÿшти.\n– Бу кем? Кем?! – деп,. Казраҥ адын токтодып, кÿҥÿрт этти. – Бу кем дейдим?! – теҥеридий кÿзÿрт этти.\nМомый öрö каҥкас этсе, Казраҥ оныҥ чике ле ÿсти дööн jортуп келетти. Jе бу ла тушта ол:\n– Мени кем кыйгырат?! -– деп, карын, токтой тÿщти. – Jе кем деерде?! Кöрÿнер бе, кöрÿнбес пе?! Бери\nчык! Тартыжып кöрöк! – деп, оныҥ кыйгызы Момыйдыҥ чек ле ÿстинде jызырт этти.\nМомыйдыҥ jÿреги бакрулына jедип келди.\n– Кем дейдим, кем?! Берерим, тен берерим! Ойнобо мениле, ойнобо! Узерим тен, jырта чаап ийерим.\nОйто ло ыҥ-шыҥ. Jаҥыс ла Казраҥ солуктайт.\nУзак болды.\nУчында Казраҥ ÿч катап тÿкÿрип ийди. Jалт эдип сереҥкениҥ оды кöрÿнди. Оноҥ кенете аайы-бажы jок тыҥ кожоҥ угулды. Туйгактар тизиреп, ырап калды.\n...Азыйда мында уй саайтан ферма турган. Эмди ол jер бастыра туй баргаа, кара чалкан. Момый бу jерди öнöтийин талдап алала, Казраҥды сакып jатты. Бу ла jуукта Момый Элек-эштиҥ тужыла öдÿп jадарда, ол айылда Казраҥныҥ jарjаҥдаганы угулып турган: «Ээ-э, уул, Элек, сен меге кöрö jаш бала инеҥ, jаш бала... Сен нени кöргöҥ, нени билериҥ?..»\nМомый чалкандардыҥ арjанынаҥ бир ле шыгалаза, Казраҥ jедип келтир. Ол база сыгырыш угулар болор деп, араайынаҥ аjарынып келген ошкош. Момый болзо болзын дейле, ÿч такып кулак тунгадый сыгырып ийди.\nКазраҥ бу ла тушта ачу-корон кыйгырып ийди. Чалкандар орто чурап öарды.\n– И-и, öштöгилеп пе мени! Öчöгилеп пе мени! – деп, ол тегин де jоон ÿндÿ кижи, эмди чочко чылап чыҥыра берди. – Ийттер! Шилемирлер! – деп, чалкандарды адыла тепсеп, чылбырлай берди. – Ы-ы, кöзиме jаҥjыс кöрÿн! Колыма jаҥыс тудул! Так саларым, так берерим!\nКазраҥ бастыра чалкандарды. тепседип, Момыйдыҥ jажынган чалканына jууктап клеетти. Эмди ле чурап келер. Момый туура калып ийерге белетенип алды. Jе бу ла тушта Казраҥ ады-бойыла «кÿч» эдип, jалпас, кöрÿнбей калды. Öркöлöрдиҥ ичеендери мында толтыра. Ады бÿдÿрилген болбайсын. «Узеҥи шыҥырт эдип, ат туруп келди. А Казраҥ кöрÿнбейт. Ондо табыш та jок.\nТапту узак öй öтти. Момый коркый берди. Казраҥ jыгылала, öлÿп калган болзо!.. Jе бу ла тушта Казраҥныҥ чÿчкÿргени угулды. Оноҥ атпайып, öҥдöйгöни кöрÿнди. Казраҥ унчукпайт. Jыгылала, öкпöзи öчÿп, арга-чагы чыгып калган болгодый.\nБаза да узак öй öтти. Момый тынбай да jатты. Jаҥые ла ат тыдырада отойт, каа-jаада Казраҥ онтоп,, ÿшкÿрет.\nУчында Казраҥ нени де шымырана бердй. Алканын туруп мÿргиди. Уч такып тÿкÿрди. Сереҥкениҥ одыҥ jалтылдатты. Оноҥ öрö туруп чыгала, аксаҥдап, адына jетти. Онтоп туруп атанды. Ээрдиҥ ÿстине коркойыҥ алала, араайын jортуп, караҥуйда иöрÿнбей калды...\nМомый айлына jууктап келди, Койлордыҥ кепшенгени угулып, кычкыл jыт оныҥ тумчугына удура сокты..\n– Ак-Кол, Ак-Кол! – эки ле'такып араай унчугарда, jемтек кара ийт сÿÿнчилÿ кыҥзып, Момыйдыҥ ÿсти орто келди. Jалканчып, Момыйдыҥ jÿзин jалай сокты.\nМомый чакыга jедип келди. Айылдыҥ оды jаан, тызыраганы угулып, jаркыны чöбрöниҥ jыртыктарынаҥ чöйиле чыгып, караҥуйды ырада jарыдып турды.\nБу ла тушта айылда Казраҥныҥ jöдÿли угулды. Момый эжиктиҥ jыртыгынаҥ шыгалаза, Казраҥ кызара: терлеп калган, тöрдö отуры. Кöстöр�� jашкайактып, jÿз» чылбайып калтыр.\n•– Мындый неме болт, улус. Мындый неме... Кай-^, кадым, кайкадым – дейле, ол узак унчукпай барды.\nЭр jанында отурган. Момыйдыҥ адазы да унчукпайт. Эпши jанында энези де унчукпайт. Экилези ле оп-со» тÿшкÿлеп калган, ÿшкÿргилеп отурат.\n– Кайра-коо-он! – деп, Казраҥ кенетийин отко бажыра берди. – Устибисте Улген кудай бар эмтир. Алдыбыста аjый Эрлик те бар эмтир. Бÿтпей jÿретем... Бÿттим, бÿттим •– бар эмтир. Баш болзын! Оноҥ öскö меге ай-караҥуй тÿнде аалга-туйук jерде кем сыгырар? Jе кем, кем?..\nМомый маказырай берди. Казраҥ кöрмöс сыгырган деп бодогон туру ине. Сурузы ол! Эмди jок jердеги кöрмöскö бÿдÿп, бодоп ло коркып jÿрзин... Jе бу ла тушта Момый бойы коркый берди. Ээ, а ол Казраҥныҥ сöстöрине ада-энези бÿтсе, не болор? Тегин де былтыр Момыйдыҥ сыйны оорыырда, олор jарлык алдырткылап келген. А Казраҥ база кижи эмес пе?.. «Мен сыгыргам деп айдар керек!» – деп, Момый бек сананып ийди. Эжиктиҥ тутказынаҥ тудала, кенете шимирт эдип калды: «Чыбык! Чыбык деп неме бар туру иҥе!»\nJе Момый тиштерин тиштенип ийди. СабагылагайГ Момый керек дезе ыйлабас та.\nМаткачаков Моткочок Баткачакович отпускага чыккан. Эмди энезиниҥ айлы дööн, чыккан-öскöн алтайы дööн айылдап барат. Бу öбööнниҥ бого сÿÿнип, кöкип баратканын бичибезе торт: ич тн jаны, тыш та jаны амырайдым, сайрайдым, кÿндÿледедим-кÿрееледедим деп койгон кижи. Сары будугы jалтыраган jап-jаҥы «ГАЗ-69» машина оны амадаган jерине, jаан ла болзо, эки частаҥ jетирип койор. Ол jурттыҥ улузы, анчадала башкараачы ищчилери, Маткачаков Моткочок Баткачакович келгенин кöрзö, та канайда бербегей. Та канча кой сойылбагай, та канча короjон урулбагай. Jе Маткачаков Моткочок Баткачакович jуртка бир ле конор, jамызы jабыс немелердиҥ кÿндÿзин керексибес, эртезинде ле таҥда койдо jаткан энезиниҥ айлына jедип, амырап алала, оноҥ аҥдаар. Jурттыҥ башкараачыларын эҥ jакшы адыҥды миндир, эҥ аҥдык jерлериҥди кöргÿс деер. А карабин ондо бар. Сÿрекей чечен карабин дешкилеген, аай-коой jок баалудешкен. Маткачаков Моткочок Баткачаковичтиҥ ишчилери оны та кайдаҥ да таап, ченеп кöрöлö, экелгилеген. Патрондоры – адыл тууспас.\nJаҥыс ла эмеш\"эп jок неме – бу Маткачаков Моткочок Баткачаковичтиҥ отурып алган «ГАЗ-69» машиназы. Ол керексиген болзо, – jе jаан иштÿ кижиде кандый арга jок деер – jаҥы чыгып турган jап-jаҥы «Волгала» да маҥтадып jедер эди. Jе Маткачаков Моткочок Баткачаковичтиҥ койдо jадып турган энезине jедерге jол коомой. Мьшы улус бойлоры да оҥдоор болбой...\nМаткачаков Моткочок Баткачаковичтиҥ бу jÿрÿмине комудаар ла шылтагы jок. Городтогы тöс турада, кичинек те болзо, jе алдынаҥ кабинет те jедишкен, улус кÿйÿнгедий квартира да алынган, су-кадыгы да jакшы, jаан карыгалак та. Эмегени öскö дö тилдÿ болзо, jе jараш, а курсак jазажы... Керек дезе эмдиги öйдö бааланып-чууланытг калган эт деп немези jокко до аскан курсагынаҥ айрылып болбозоор...\nБатаа, бу Алтай база jараш ла jер! Удура ачылып, jединижип алала, кижи jаар чурагылап келип тургандый jыштардаҥ, айлана согуш боомдордоҥ, иримделип jаткан кебис-jалаҥдардаҥ, солоҥы сынду туулардаҥ тÿ-\n189\nжине де кöс албаска кем jок. Jе эмди де кöрзööр: туку чыт ла эткен арал туру, аралга коштой jапаш jажарат, jапаштыҥ эжигинде ыш кöгöрöт, ышты айландыра кызаҥдажыгГ, чамчазы jок улус отуры. Jаан ыраак jокто чеден, чеденде аттар, ат ,туткан кызаҥдаган улус, волейбол ойноор площадка, анда база ла кызаҥдаган, калыган улус. Бу, jарт ла, öлöҥ ижиниҥ бригадазы бо\"лор. «Öлöҥ ижиниҥ бригадазы»... – бу сöстöрдöҥ Маткачаков Моткочок Баткачаковичтиҥ jÿреги сыстап,-ол jакшызынып, кöстöрин jумуп ийип калды... jаш тужында jÿрген ле бригада эмей, öлöҥ эдилген ле иш эмей... Jе не болбогон деер: кÿнниҥ кöс алдына каардырып, кабырга кайышканча öлöҥ айруушташ, аай-коой jок багырганча чабыш, jарыжыш. Айдыҥ эҥирлер, оттыҥ jанында чöрчöк, баштапкы сÿÿш... jе бир катап Моткочок бугул тартып jÿрерде, ады jескинген. Момонныҥ ичегенин ойо базала, адыныҥ буды сынган. Бач, ол ат учун бригадир Моткочокты арай ла болзо öлтÿрбеген jок по. Jаҥыс уйын айрыыр да деген...\nМоткочок Баткачакович кöстöрин ачып, алтын чазы jаар кылчас этти. Тöрт час он беш минут. «Бу кайткан улус? – деп, ол ачына бергенин билбей калды. – Тöрт час он беш минут!».. Эмдиге ажанганча ба?! Бу неге jараар неме?!. А сводка аайынча совхозто öлöҥ ижи jылбай турган. План талортозына да jетпеген... Мынайып иштезе, мындый болбой а... Jаандар, бригадирлер нени эткилеп турган, нени кöргилеп турган?! Мыны ай-уй деп jакарып койзо кайдар. Отпусктагызы керек пе?.. Иш – ол качан да иш... Кийнинде Иван Иванович туштаза, мен бригадаларда болгом деер. Олорды ишке кöдÿргем деп айдар. Бу Иван Ивановичке jараар эмес пе?.. А аймактыҥ башкараачыларына бу мындый jедикпести тургуза jоголтор деп jакару берер.\n– Кажы, туку бригаданы кöрÿп ийели – деп, Маткачаков Моткочок Баткачакович шоферго кылчас этти.\nШофер сöс тö айтпай, jолдоҥ чыгып, оду jаар ууланды.\nМоткочок Баткачакович машиназынаҥ чыгып келзе, кем келген эмеш деп сонуркажып, улустыҥ кöп сабазы jаҥыс jерге jуула туруп ийди. Улус та эмес, балдар эмтир. Школдыҥ ÿренчиктери. Тоолу ла jаан улус туру. Олор эмди кедери тайгада, машина-трактордо, стогометтордо болбайсын. Балдар ончозы ла чамчачаҥ, кÿн-\nге кöмÿртигнлеп калган. Бу та Алтай, та Африка\nУлустыҥ кöстöри ончозы ла Маткачаков Моткочок Баткачаковичте. Jе Моткочок Баткачаковичтиҥ олордоҥ бирэмеш те jалтанар, эпjоксынар учуры jок. Чамча ап-апагаш, штан утюгталып калган, ботинкалар jалтыражып jат. Ойндо ол сыны да коо кижи, балтырларлу да кижи. Jаҥыс ла ич эмеш чербейип келеткен. Jе андый да болзо, Моткочок Баткачакович эмди ле айрууш туткажын, олордыҥ кемизинеҥ де артпас.\nМаткачаков Моткочок Баткачакович jарындарын тэбылу jайкап, улус jаар базып келди.\n– Эзендер бе, нöкöрлöр! – деп, кол jаҥыды.\n– Jакшылар –. дежип, тоолу ла улус унчукты.\n– Кем мында бригадир? – деп, Моткочок Баткачакович улусты кезе кöрди.\n– Туку отуры – деп, кап-кара быjыраш чачту уулчак оттыҥ jанында газет кычырып jаткан сары-кÿргÿл! кижи дööн кол уулады. Оноҥ та уйалган, та канайткан – секирип-секирип, улустыҥ ары jаны дööн jÿгÿре берди.\n– Слер бригадир бе? – деп, Маткачаков Моткочок: Баткачакович байагы сары-кÿргÿл кижиниҥ ÿсти орто келди.\n– Эйе –дейле, кижи бажын кекиди. Jаагына конорго турган кöгööнди ÿркитти, jе газединеҥ кöс албады-\n– Бригадир болзогор, иштиҥ распорядогын меге айдып беригер.\n– А слер кем андый? – деп, кижи jаагына коно берген кöгööнди былча тажып, газедин туура салып сурады.\n– Мен областной ишчи – Маткачаков Моткочок Баткачакович. Бригада обедтиҥ кийнинде канча часта ишке чыгар учурлу? Слер меге айдып беригер.\n– Тöрт часта\n– А эмди канча час?\n– Эй, Чырчыш, анда буjылныкты кöр! – деп, бригадир jапаш тööн кол уулады.\n– Уч час бир минут эмтир! – деп, jапаштаҥ ÿй кижинйҥ ÿни угулды. :– Тÿÿк, тöгÿн эмтир, тöгÿн эмтир! Кумпаткан таҥма токтоп калтыр. Забаjитайын ла дегем, забаjитабайтырым ине-е!\n– Эмди тöрт час jирме алты минут! Уктыгар ба? Иштиҥ распорядогын нениҥ учун ÿзÿп турганаар, а? Бу\nшеге де jарабас! Ишти мынайда башкарар ба? Адыjолыгар кем? Бичип аларым. Совхозтыҥ дирекциязына |\njетирÿ этпегенче болбос эмтирим.\nБригадир öрö турды. Кактанды. Тыс та унчукпайт.\nМойны салактап, jÿзи оҥо берди.\n– Мен кемнеҥ сурап турум? Айтсаар дейдим!\n– Э... казан... кöчö азатан казан... – деп, брига-\nдирдиҥ оозы jаҥы ачылды.\n– Каздр?! Кандый казан? Бу слер эзирик боло-\nроор бо?\n– Кöчö азатан казан ойылган. Оныҥ учун кöчö орой кайнаган. Туку Калчак тужындагы казан... Кöрмöс качажып... Бу кашамар эмеен анаар ла кыр турганда.\n– М-м, андый ба? Ады-jолыгар кем дейдим? Слер... j\n– Тÿÿк, ол казанды мен билбей, билбей – деп, кату учуктый кадып-какшап калган öбööн куучынга киришти. Кажы ла бригада мындый каргандар jок болбойтон.\nОлор таскакка тал кезер ле, кашамарга одын экелкп !\nберер ле, jапаш jазагылаар ла. – Мен билбей, балам, билбей. Ол туку коммуца туштаҥ бери биске курсак кайнаткан ине. А оноҥ озо бу ла мен ол казанга туку Jаан-Четте Мöҥкÿ байга аракы азып туратам. Оттоҥ тÿшпейтен казан ол. Э, а бу бир...;\n– Казан – ол объективный шылтак эмес – деп,\nМоткочок Баткачакович карганды токтодып ийди. –\nМьшда...\n– Эй, Чырчы-ыш! – деп, бу тушта бригадир кенете .\nкыйгырып ийди. – Ка, бу кижиге кöчö экелеер!.. Солун j кижи, отураар, отураар... Казан ойылган да... – деп,\njиткезин тырмады.\nКазан азаачы эмеген сабат тудунганча, jапаштаҥ чыгып, бери jÿгÿрип келди. Jаан кижи келген эмтир деп | сезеле, кöчöни öнöтийин белетеп алган эмеген ошкош. Сабаттаҥ бÿдÿн тöҥмöктиҥ учы сарбайат.\n– Jок, jок! Мында аштап-суузап келген кижи jок – деп, Маткачаков Моткочок Баткачакович мойноп нйди. – Ишти нениҥ учун коомой башкарып тургаj н��ар? Казан – ол объективный шылтак эмес деп, база такып айдып турум. Мында бурулу кижи слер – j субъект – деп, ол бригадир дööн кол уулады.\nБригадир jÿзи кызарып, бастыра бойы тыркырай\nберди.\n– Мен... – деп, ол эрди тартылгакшып унчукты. –\nМен – субиjек?!. Городтыҥ шуйлыгы?!.. Мен.\" Сен айса...\nБу ла тушта кенете мылтык jырс эдип калды. Улус чочып, багырыжып ийди. Ончолоры мылтык адылга jер jаар бурылды. А мылтык «ГАЗ-69» машинада адылган. Машинаныҥ ÿстинде ыш, а кöлöсöзине коштой кер ат, кöксинеҥ кан ÿрÿп, jаш öлöҥди jулдай тееп, тепкиленип jатты.\nМашинадаҥ кöзи айакча багырайып калган уулчак чыгып келди. Байагы ла кап-кара быjыраш чачту уулчак эмтир. Колында Маткачаков Моткочок Баткачаковичтиҥ карабини.\n– Мылтыгыҥ чач, чач! – дежип, улус кыйгырышты. Уулчак мылтыкты туура салып ийеле, буды бокыры-\nлып, отура берди. Улус уулчакты чуҥдагылап ийди.\n– Бу не болгон? Не аттыҥ?\n– Окту деп бодобогом, бодобо-ом! – деп, уулчак ыйлай берди. Арык, сырсак уулчак. Бежинчи бе айса алтынчы ба класста ÿренип турган кижи болгодый.– Билбегем, билбе-ем! Ы-ы-ы, кайран адым, кайран адым – деп, текпиленип jаткан ат дööн болды. Jе улус оны туткулап алды.\nМаткачаков Моткочок Баткачаковичтиҥ шоферы аралдаҥ jаҥы чыгып келди. Ол ого кирип, jÿзин jунган эмтир.\nБу тушта та кайдаҥ да чалканчак jулуп алган, байа куучынга киришкен карган jÿгÿрип келди.\n– Машинага не киргеҥ а, учкан? Анда сениҥ не керегиҥ бар болгон а, учкан? – дейле, уулчактыҥ jылаҥаш будын чалканчакла тартырып ийди.\n– Jоо-jоо! – деп, уулчак ыйын токтодып ийди. – Турарда ла, киргем.\n– Мылтыкты не туткаҥ а, учкан? – Чалканчак уулчактыҥ jылаҥаш jардына шыйт эттн.\n– Турарда ла, туткам.\nКер атты шыкагаҥ ба, учкан? – Чалканчак база шыйт этти.\n– Шыкагам, шыкагам! Окту деп билбегем, таай, •билбегем. Jоо деерде, таай, jоо! – деп, уулчак ойто ыйлай берди.\nМаткачаков Моткочок Баткачакович бу мыны ончо-\nзын кöрÿп, не боло бергенин оҥдоп, jе айдар немезин таппай тли\n– Ай-ай! Баланы сокпогор! – деп, бригадир уулчакты бöктöй туруп ийди. Оноҥ Маткачаков Моткочок Баткачаковичке бурылып, кату сурады:\n– Карабин слердиҥ бе?\n– Эйе – деп, Моткочок Баткачакович jÿзи кызарып, jÿк арайдаҥ унчукты.\n– Атты тöлööрööр бö? – Бригадирдиҥ сыны тÿп-тÿс, сöстöри jарт. Кайдаҥ байагы бригадир.\n– Тöлööрим... Тöлöп берерим...\n– Уулчактаҥ нени алараар. Jажы jетпес. Суд ажыра тöлööрööр бö айса тен ак-чек бойыгар ла ба?\n– Бойым, бойым! Калак, букерегиндетабышэтпегер!\n– Тапкан-jööгöн «аҥыгарды» сойып берер пе?\n– Jок, jок! Слер ле jип салыгар.\n– Jе айса ады-jолымды бичип алыгар – Откочоков Болточок Бошпочокович. Совхозтыҥ бригадири...\nКер ат кыймыктанбай барды...\n«Кÿрс! Кÿрс!» – карабин зки такып jызыртэтти.\nАмыр-тымык jер-алтай селес эделе, томылгак jаҥылга кÿÿлеп-шуулап, мöштöр баштай ууламjып, тегерик öзöкти збире соголо, тууларга шиҥип калды.\nМыны уккан Тадырдыҥ jÿреги чым этти. Мылтыктардыҥ атканы ого кенетийин эмес, таҥ зртеннеҥ бери он-он беш такып угулган. Мылтыктыҥ адарын ол сакыган да. Jе андый да болзо, jÿреги тÿҥей ле чым зтти. Керек дезе кыэас эдип, jыраалардыҥ ортозы jаар аҥтарыла берген элик кöстöрине кöрÿнген чилеп калды.\n– Канайдар? Канайдар? Нени эдер? – деп, ол тискинин jуура тартып, тегин де кöнÿ базып брааткан чабдарын камчылап ийди. – Jе бу мени кайткан кижи деер... Канайдар олорды, канайдар?..\nТайга ээн, ыҥ-шыҥ. Айландыра бастыра куудаҥ, керек дезе кайалар да боромтыгып калган. Мöштöрди де кубакай öҥ чалдыктырып койгон, jажаҥ да кугарган. Орчылаҥ кунукчыл. А бу ла jууктарда бу тайгада канча тÿмен кой-эчки, уй-торбок турган. Улустар jорткылап, кобылар кечире ÿн алышкан. Jе сентябрьдыҥ талортозында олор jурттаҥ-кардаҥ качып, öзöктöги кыш-\nтулары jаар тöмöндöй бергилеген. Тайга – кар кенете ле каптал бойго чыгара «кÿп» берип ийетен jер. Боочыларды туй шуурып койор. Ол тушта мынаҥ, койлордоҥ болгой, табынду мал чыгары та кандый.\nКÿн чын ла уйадап jат. Кар былтыр бу ла кÿндерде jааган, быjыл да ол ло киреде jаар ошкош. Керек дезе бÿгÿн де jаап айабас: теҥери тöмöн jемирилип, Салкындактыҥ мöҥкÿ тожын ак бороонло орооп алган. Тÿрген сууныҥ jыш-аралынаҥ туман кайнап, таскылды öрö алып, ол ак бороонго биригерге jат. Салкын да jок, сыркын да jок. Томыртка, тарал да учпайт, тийиҥ, кöрÿк те бÿгÿн кöрÿнбеди. Мыныҥ учун малчы уул, Тадыр, малын чуктап ла jат, чуктап ла jат. А бу тоҥ ло jеҥил эмес. Ол ÿчинчи кÿн аттаҥ тÿшпеген. Качажып, кожо иштеген уулдыҥ балдары оорыган – келбеген. Эки jÿс бежен кире мал айгырлар сайын бöлинип, канча тепсеҥ-таскылдар, кобы-jиктер, кол-салаалар сайын чачылып калган. А бир кöрмöстиҥ карган буурыл айгыры бар. Эдÿ бее кулун-сарбаларын айрыйла, туку айу jолы jер – Кÿркÿрек бажы jаар чыгып калган турар. Jе эмди карын мал чукталып клеет. Ол ло боро айгырдыҥ табынын экелип алза, боочыны ажар керек.\nJе кайткан кижи мен, кайткан кижи... – деп, Тадыр бÿгÿн та канчанчы катап болбой, ÿшкÿрет. – А бурулу кижи бойыҥ... бойыҥ...\nЧын да, бурулу .кижи малчы уул, Тадыр бойы. Башкыjыл, база ла бу кеткин öйдö, оныҥ мöш тöзинде одузына кенете «УАЗ» – болчок машина чыгып келген. Келген улус: экÿзи аймактыҥ jаандары, тартып экелген эки кижини туку Барнаулда jерлÿ, крайдыҥ jаандары дешкилеген. Бот Тадырды сöстöй бергилеген: «Бу jерди сенеҥ jакшы билер кижи jок – дежип, аймактыҥ jаандары алакандарын jайган. – Кöр, бу эки jоон айылчы экелдибис. Олорго аҥ-элик келетен jер кöргÿзип бер. Олор, jаан улус, туйук кабинеттеги ишке бош аймап, арып калган. Амырайтаныс дежет, сын сергидетенис дежет, соодойтоныс дежет. Jе анда не jаман. Эки-jаҥыс элик адып ийгежин, Алтай артабас ине. Карын Алтайыс эҥке-тоҥко эмтир, албаты-jоны кÿндÿчи, jалакай эмтир деп баргылагай. Jолды баштап бер. Олордыҥ сурагын бÿдÿрбегенчеес болбос, уул. Олордоҥ бистиҥ jонго jаан тÿжÿм, кирелте, болуш jедетен улус» – дежип келген.\nТадыр айылчыларды кöрзö, олор чын jоон до, семис\nте, тоомjылу, бÿдÿмjилÿ де ошкош. Jе андый да болзо, Тадыр алаатый берген. Карган адазыныҥ «капка сал» деген сöстöри кулагына угулып келген: «Алтайда jажыратан неме кöп: аҥ-куштыҥ jолы да, аржан-кутук суулары да, аргаданатан эм-тузы да. Болор-болбос кижиге айтпайтан неме – ÿреер, быjартыдар» – деп, карган ÿредип отуратан. Jе анаҥ айылчылар jÿзÿн-чоокыр бичик-чололу jалтыраган шилдер чыгарган. (Бого келгели, айдаҥ ажыра амзалбаган аш.) А учы jаар бу Тадырдыҥ канча jылга алып болбой турган машина деп немезин jаҥы jылга jетирбей, келиштирип ийерис дешкилеген. Бот, машинага ла келип jыгылган. Чындап та, бу jаан улус, тоомjылу быжу улус, бойлоры «ай-уй» деп айдатан улус деп сананган. Кеткин эликтиҥ чын jакшы келетен.jазымы jок адатан jерин кöргÿзип берген. (Тадырга бу jолды карган адазы кöргÿскен. Тадыр кеткин тушта база азык эдип, эки-ÿч элик адып алып туратан. Оноҥ артыгы керек те jок.)\nJе бу ла болгон. Оноҥ кöргöжин, ол «jоон айылчылар-» кеткинниҥ jолынаҥ айрылбай, jети кÿнге тÿжитÿни кÿзÿреткилей берген. Мылтыктары болгожын, оптический каруулду карабиндер. Учында олорго тумчугы jок jажыл машина келген. Jуучылдар тартатан машина. (öскö машина бого чыгып болор эмес.) Эликтерди – тöртöн-бежен кире бар – кузовко jыга-сöгö салып, палаткала шык jабала, jана бергилеген. Тадыр дегежин, оозын ачала, алаҥ кайкап артып калган. «Кайттым не, кайттым...» – деп, как маҥдайын согунган... Былтыр ол эки öбööн – амтажып калган улус – кеткин öйинде база ла jеде конгылаган. Бу тушта олор Тадырды кайдатан – jолды бойлоры билгилеер. Карын Тадыр бойы олордоҥ суранган. Садып алган машиназына свечтер, фнльтрлер, вентилятордыҥ кайыжы керек боло берген. А ок-тары!.. Цскö алар jериҥ jок.\nБыjыл, бу ла эмди база кÿзÿреткилеп jат. Ол ло машиназы кече база jедип келген.\n– Jе не болгон улус олор? – деп, Тадыр та канчанчы катап болбой, сананат. – Не jетпей турган олорго? Курсагы jок по? Кийими jыртык па? Бу аҥдаш эмес – аҥ кырыш. Алтай тонош, Алтай быjарсыдыш. Jÿрек jок, jÿс jок улус. А jаҥ бойлорыныҥ колында. Комудаар jериҥ jок... Канайдар олорды, канайдар?.. «Санааркаба'– дешкилеер. – Бис ол аҥ-элигиҥди, кÿртÿк-чайыҥды\nчöлдö кырага киргежин, муҥдарла корондоп турганыс». А мындагы jонныҥ мылтыгын бастыра айрып алгылаган. Бир сананза, бу чын – Алтайдыҥ аҥ-кужы астаган. Jе оноҥ 'сананза, тöс шылтак мылтыкта эмес, а аҥ туратан jердиҥ астаганы... Эмди кой-эчки, мал-сарлык jÿрбей турган кандый jер бар? Кайда ла барзаҥ, койчы-малчыныҥ турлузы болор. А ол койчы-малчыныҥ кабырган малын айу, бöрÿ тудуп, тоскурып jадар. Уркидейин дезеҥ, мылтыгыҥ jок. Адарга jарабас та дежер. Айу, бöрÿ туткан малдыҥ талорто баазын мойныҥа артып берер. Канча jылга улай тегинге шыку иштеериҥ...\n– Трр – деп, ол адыныҥ тискинин тартты. Кöрöр болзо, jерсил jадыктыҥ jеҥезин бу ла jаҥы кодоро соккончо кандый да тынду öдÿптир. Та не, та ��е öткöн?.. Jаан ла тынду. Jе Тадырда эмди оныjартаарöй jок. Алдында учураган болзо...\nТадыр бойы да аҥчы кижи. Керек дезе бу мыныҥ даучун мал кабырып чыккан болуп айабас. Мал кöрÿп, jортуп jÿрген кижиниҥ jолына не учурабас. Мылтыгын айрыттырган да болзо, jе кедери сугуп койгоны'бар ла эмей база. Не-не учураза, тайгадагы кижиге азыктанарга да керек, jуртта сакыгылап отурган бала-барканы да сонуркадып ийерге керек. Оноҥ эмеш ле аҥдабай барза, айлына токтоныгып болбой барар. Айры колына иш тудулбас, айткан сöс бажына кирбес. Алган эжине канайып ла чöрчöктöп отурар. Азыраган балдарын болзо, бодоп ло сабап та ийзе, кÿÿни. Тÿште санаганы – аҥдаш, тÿнде тÿжегени – аҥдаш. Аҥдайтан jерлер, эптÿ манакайлары, анда jÿрген аҥдар кöстöриниҥ алдына jап-jарт кöрÿнип келер. Агыртуныҥ табыжы, мылтыктыҥ кÿзÿрегени кулагына угулып турар. Оноҥ мынаар ла jортуп келген кийнинде, куру да jанган болзо, Тадырдаҥ jакшы кижи jок. Аҥдап jÿреле, аштаганын да билбес, арыганын да сеспес. Мыныҥ бажында арай болзо öлбöгöн. Бу башкыjыл болгон. Jе ол тушта оны санаалу кижи деер бе? Балулай тÿлкÿ аткан. Онызьг кайа jаар jылгажактай берген. Тадыр ого jедип-jедишпей, кийнинеҥ болгон. Адып ийзе кайдар. Учы-бажында таштыҥ кыбына киреле, jада берген тÿлкÿни канайдар деп, аjыктанып турала, кöрöр болгожын, бу кайадаҥ кайра чыгар арга jок. Тöмöндöп тö болбос, öрöлöп тö болбос, – алаканча ла jер. Мыны канайып билбей калган деер. Бот бу jерде ол узак болгон. Кыш, соок.\nАрай болзо чарчабаган. Фуфайказын манакайга таштап ийген болгон. Таҥкызы, сереҥкези база анда артып калган. Карын эчки терези кöгÿспектÿ болгоны jакшы. Öлÿп калган тÿлкÿни чыгара тартып алган болзо, ол таҥма сырайа тоҥуп та калган болзо, чийге ле jиир эди. Jе учында оныҥ тöмööртинде буулап койгон торо адына сарлык кабырган Шаҥда учурап, мылтыктыҥ табыжын угуп, Тадырга армакчы таштап, jÿк арайдаҥ аргадаган.\nОноҥ ло бери Тадыр аҥдашты кирелеткен. Чындап та, бу не? Эки буттыҥ учугы кургаганча баскындаган. Эне-Алтайды болгожын, элегенче jолдогон. Керек дезе эки ле конгон чааптардыҥ энезин аткан... Бу Алтайдыҥ аҥы Тадырга нениҥ буруузын эткен, не jаманын jетирген? Карган адазыныҥ jаантайын айдып отуратан сöстöри санаазына jаҥы кирген.\n– Ээ, уулым, адаҥ бастыра jÿрÿминде аҥдаган. Не болбогон, нени кöрбöгöн – деп, карган койондый ак бажы селеҥдеп, колында чайлу айагы тыркырап, оттыҥ jанында араайын куучындап отуратан. – Бу эмдиги öйдö кижи аҥла азыранар дегени – ол тöгÿн сöс. Кижи бала-барказын бу эки колыныҥ, эки-jаҥыс малыныҥ ла шылтузыла азыраар. Мыны билип jÿр, уулым. Колыҥнаҥ кандый да аҥ ычкындырылган болзо, jаан карыктанба. Алтай бербеген, колтугын ачпаган – канайдар оны. Ол аҥ – Алтайдыҥ эрjенези, чÿм-чолозы, jÿргей, ак-jарык кöргöй. Кижи де, аҥ да – тÿҥей ле jер-алтайдыҥ балдары. Сениҥ курсагыҥ тойу, кийимиҥ бÿдÿн. Алтай тегин де артап браат, jоксырап браат. Эмди келерде бистиҥ jердиҥ улузы: «Койыстыҥ тоозын билбезис, аҥ-элигисти болгожын, тоозынаҥ болгодый, öҥинеҥ бери билерис» – дежип, арга jокто айдыжып турбай. Азыйда кижи аҥла, чын, азыранган. Эликти бу та эжик алдында болчокко чыга базала, адып туратан да. Кÿртÿкти, чайды, анчадала таркатты тен айтпайтан да. Оноҥ болгой балыкты... Адыҥныҥ куйругыныҥ кылынаҥ jулала, jылдырмалай буулайла, балыкты тузактап алып тургаҥда. А оноҥ озо... Мениҥ адам тужында... Орöкöн сок jаҥыс окту jÿретен. Кöрÿнj;ен ле эликти атпас. Тытка jапшыра турганын адар. Бу не дезе, ол адып ийген окты тыттаҥ ойто ойып алар керек. Бот ол ло мениҥ адам – сениҥ таадаҥ болгой: «Тырмакту аҥ – ырыска, туйгакту аҥ – кинчекке» – деп отуратан. Бу\nчын эмтир. Ол туйгакту аҥды кижи канча кырбаган. Ол ал-камык тынду немениҥ каргыжы, калак-сыгыды, кара кöзиниҥ кöрÿжи кижиге арт-учында тÿJгей ле jетпей а. Чын да, jетпей а. Кöрзöҥ, эмди канайып калган. отурым...\nКарган мыныҥ кийнинде jаан удабаган. Ол jыл бу jерге та кандый да саҥ башка ак-чоокыр элик табылган. Карган оны кöрöлö, куйка-бажы шимирт эткен: «Jе ÿле-коногым бу туру. Алтай-öрöкöнниҥ меге ийген ченелтези бу туру. Ат салзам – jÿрерим, адып болбозом – быjыл алтын jадык бозогоны ажыра алтап болбос болорым». Эликти аткан – jаскан. Бу тушта карганныҥ аткыры уйадап jÿрген болгон. Мылтыктыҥ карулына кöстöри jетпес. Jе андый да болзо, jÿк уузы да аайынча адатан болзо, ол кöстÿ аҥчылардаҥ артпайтан.\nБот ол ак-чоокыр эликти ле кöргöн кийнинде, карганныҥ jÿрÿми башкаланган. Айлына отурбас, истегени jаҥыс ла ол элик. Оскö не де учураза, атпас. Элик карганга ÿч такып кöрÿнген, карган ÿчÿлезинде jаскан. Кан ташталардаҥ, тÿк те тÿшпеген. Учында карган бойынаҥ чöкöйлö, ол эликти адып беригер деп, öскö аҥчылар айбылаар болгон. Бойы агыртар ла агыртар. Тадыр ого канча ла jÿрген. Jе оноҥ кышкары ол элик jоголып калган. Карган оны кöрÿнер болор бо деп, туку чöлгö jетире барып jÿрген. Оноҥ ло удабаган...\n– Кижи аҥдабай а, аҥдабай – деп, Тадыр чабдарын токтодоло, мöштиҥ jабыс салактаган будагында кузукты ат ÿстинеҥ ÿзÿп алды. – Jе кижи бу былар чылап аҥдаар ба?\nТадыр адынаҥ тÿшти. Кавалер ээриниҥ ööрмö ÿч колоҥын тыҥыдып алды. Алдында – Кайырдыҥ кадалгак боочызы, каjу тÿжÿт. Адына ойто минди, jортуп ийди: «Кижи аҥдабай а, аҥдабай...»\nАҥдап jÿрерге кандый jакшы. Айландыра Алтайыҥ, тууларыҥ... Нöкöр уулдарыҥ... Бот келип ле jат, келип ле jат... Кызас-борос, кызас-борос... Кÿп! Сыр маҥда брааткан кööркий чычас-сырас эделе, jап jыгылып, тоголоно берер... «Бадааҥ, адыжым бол! Бадааҥ, бек колым бол, курч кöзим бол! Э-эй! Чечен мылтыгым бол? Э-эй! Бойым бол! Эмди де jиит, эмди де чыдым! Эмди де эдер, эмди де тудар!..» Оноҥ оду... Тиштеп койгон буур, бööрöк, чокко салып койгон jиликтÿ сööктöр... Телекейде мынаҥ тату не бар?!. Таҥ атканча куучын, ко-\nкур, кööрöм... Кижиге мынаҥ артык не керек? Сезилбеген кеендик кöрöриҥ, сакыбаган санаага келериҥ...\n«Кÿрс!' Кÿрс!» – карабиндер такып ла кÿзÿрегилей берди.\nТадыр каны кайнап, кöстöри агара аҥтарылып, токтой тÿшти.\n– Канайдарым олорды, канайдарым? – деп, узак сананып турала, ол кенетийин jабызай салактаган теҥери öрö каҥкас этти. – Кар jаа, кар jаа... Болуш, Алтайым, болуш... Аҥ-кужыҥ jажыр, ажу-боочыҥды бöктö... jаманым ташта, ташта... Кар jаа, кар jаа... – дейле, бу ла тушта айткан сöстöринеҥ куйка бажы jымырай берди. – А малыҥды канайдарыҥ?.. Тÿҥей ле чыгарып аларым. Кÿч болор, jе чыгарып аларым... Кар jаа, кар jаа...\n«Кÿрс!» – Алтай, чакпыга тÿшкен айудый, ойто ло огурып, чирей сокты. Тадыр чабдарды тапшылап, ичкери ÿкÿҥ этти.\n– Jок, jок, нени де эдер керек! – деп, ол кезем унчукты. Мылтыктардыҥ табыжы угулган чичкечек кобыныҥ бажы öрö адыныҥ оозын уулап ийди. – Алтайымды тоногылап jат. Бу мениҥ jерим эмес пе? Мал кабырган, азыранган jерим. Ада-öбöкöм jÿрген... Бу jердиҥ ээзи–мен, мен. Олор мени öчöп jат, мени öштöп jат. Мени тоноп jат. Адыжар, согужар... Jе олордо ÿч карабин... Бу белиҥдеги «кöҥдöйлö» удура нени эдериҥ?.. Бöрÿлер ине олор, бöрÿлер. Бöрÿдеҥ ары... Айтсаҥ:–укпас. Сÿрерге кÿчиҥ jетпес. Егерьлерге айт-айтпа. Олор мендий немелерге ле каан-бий... Эликтерди бажынаҥ ÿркитсе кайдар?.. Jок, олор ойто ло jолына кирип алгылаар. Jуугынаҥ ÿркидейин дезеҥ, бу эдÿлер билип ийгилеер. Оноҥ малыҥды канай таштаарыҥ. Мындадаҥ...\nТадыр бурулчыкты айлана соголо, машинаныҥ изине чыга jортуп келди. Машина jыгындарды jыгын дебей ажып, jыраа-каргананы jыга базып, jердиҥ кыртыжын карарта каза тееп, каскакты öрö кармактана бертир. Ат тÿшкедий колосконы 'Да öдö конгон, jикти кечире кöчкöлöнип тÿшкен корумдар да ого буудак болбойтыр.\n«Чындап, машина... – деп, Тадырдыҥ санаазына «килт» кире конды. – Машина... Машиназын ÿреер... Олор онызын кандый да болзо, jабыста таштап ийген. Бойлоры кедери. Уреер, ÿреер. Бодонгылазын, шыралагылазын. А канай ÿреериҥ?.. Кöлöсöзин?.. Jок, jок, ол\nмашина кöлöсöзин ойо адып та ийзе, маҥтап браадар дешкилеген jок по...Мотор... Свечаларын уштып, эмиктерин кодоро тартып койды? Моторго jедип болбос болорыҥ. Ол машинаныҥ кабиназын кöҥкöрö ачар керек. Оны та канайып ачатан, та кайдаҥ ачатан. Билбезиҥ... Кабинаныҥ эжиктери jарт ла сомокту болор. öртöп ийди? Jок, jок, машина олордый эмес. Тутуртсаҥ – тÿрме. Маҥтада берген кижи. Эликтерди тартканча, милицияга jедип барды. Jе сен андый машинаны маҥтатпагаҥ, билбезиҥ. Jол до jок. Jеткерленип каларыҥ... Маҥтабас ла эдип салар керек. Jалкыгылазын. Келбес болгылаар... А бого öлгилеп калды?.. Jок, öлгилебес.\nТадыр чыт ла эткен караҥуй аралды кечире jортуп келерде, алаканча акталгакта оду кöрÿне берди. Jе бу одуны табарга кÿч те эмес. Айландыра мöштöрдö бастыра кускун, каргаан. Байла, эликтерди сойоло, ичикардын таштап ий тургулаган. Машина jуулгак мöштöрдиҥ ортозында турды. Одуда кижи jогыла. Шофер, эликтер тажып турган кижи, öрö чыга бертир. Эликти тÿжÿре сÿÿртеп турган, öлöҥи такталып калган jолдо кижи база кöрÿнбеди. От jуукта jаҥы öчÿптир. Jанында казан-айак та jок. Палатказын jууйла, мöштиҥ тöзине салгылап койтыр. Jарт ла, бÿгÿн jанарга тургулаган. Кардыҥ jаарын билгилезе де, jе кÿчтÿ машинага иженип, тыҥ меҥдегилебеген болгодый. Саҥды тöмöн машина кандый да карды öдö берер. Трактка тÿнде чыгар. Карлу тÿн олорго карын jакшы.\nТадыр jÿреги типилдеп, машинага jортуп келди. Jе чабдар сыраҥай ла jууктабады. Ол адынаҥ тÿже калыйла, кыл чылбырын чаал мöшкö казыктай буулап нйди. Оноҥ кабинаныҥ тутказын толгой тарткыладьк Онызы бöктÿ болды. Айдарда, кузовко чыга конды. Брезентти ача тартса, анда эликтиҥ эди. Кезик эликтер сойылбаган :– бÿгÿнгизи болгодый. Мында ла кузовко jаба таҥып койгон бочко турды. Бочконыҥ ÿстинде тегерийе шланг jатты. «Бензин!.. – деп, Тадыр шымыранганын билбей калды. – Бензинин jоголтып койзо, кайда да барып болгылабас!»\nТадыр бочконы jайкады – куру болгодый. Эрешкин бöкти ача толгоп кöрди – чын ла куру эмтир. «Ээ, олор бензинди белен болзын деп, бактарга ургулап койгон». Тадыр шлангты тудунганча, кузовтоҥ тÿже калыды. Бакты ачып кöрзö – толтыра, машинаны айландыра\njÿгÿреле, экинчи бакты кöрзö – толтыра. Кейде бензин jытана берди. Тадыр jука тошту кечÿге «елген jорукчыдый, тура калды.\n«...Jе оноҥ Тадыр шлангты бактыҥ оозына сугуп ийди. Jабызада бöкöйöлö, шлангты эмеш ле соруп ийерде, толтыра бензин бойы ла адылып ага берди. Шланг jоон, бензин анаар ла тöгÿлип jат, калыҥ кÿбÿрге, какшак куудаҥга шиҥип jат. Jе бу бензин мынаҥ да тÿрген тöгÿлген болзо... Ол таҥмалар jедип те келип айабас. Ол тушта...\nJе бот, бир бактыҥ бензини тöгÿлди. Тадыр зкинчи бактагы бензинди агызып ийди. Эмди атанза да кем jок, бензин бойы да тöгÿлип калар. Jе Тадыр бак куруланганча сакып алды. Шлангта кей «шыйт» эдш, бак кÿлÿрей берди. Керектиҥ бÿткени бу! Тадыр ла олор – öштÿлер. Кемди – кем деген öштÿлер.\nЭмди атанза да кем jок. Тадыр одузына jеделе, азыкту арчымагын алып алар. Оноҥ малын чуктайла, бу блардаҥ ырап, туку Каҥыл-Мöштиҥ калыҥ jыжына кире берер. Ат дезе jакшы. Сегис jылга айгыр болуп jÿрген мал. Эки ай öнöтийин минилбеген, семизине эмдикширеп калган. Кар да эмди ле jаап ийер. Уч-тöрт кÿнге ол айаспас. Салкындаар, шуурар. öштÿлер оны таппас. Олордо чана да jок. Бу кардыҥ ортозынаҥ бÿткÿл табын мал да табылбас... А канай-канай учурашса... Каҥыл-Мöштö сугуп койгон карабин бар. Тадыр бойы да тоҥ ло уйан уул эмес. Оныҥ чын ла айу-бöрÿдий аар-калап тужы. Эмди ле тайгада jÿреле, эмдиктиҥ кандыйын ла jаҥыскан минип алар. Анчадала сол колын jыккадый кезер эмдиге учурагалак...»\nJе бу ончозы Тадырдыҥ jÿк ле санаазы болды. «Jок, jок, jеткерле jеҥишпезе – торт, öлÿмле öлÿшпезе – торт...» Бензинге тийдир;беген де кургак шлангты Тадыр кузов jаар таштап ийди. Jÿреги токунап, сыны jеҥиле берди. Кöксин кеҥиде «кмм» деп jöткÿреле, адына минип алды. Jортуп ийди. «Буурыл айгырга jедер...» – деп, чабдар��ы чылбырлаарга jÿреле, тискинди кезем токтодо тартты:\n– Тÿÿк, сени кижи дийт, эр дийт!\nКар чын ла jаап баштап ийди...\nМотодикл Кургулдыҥ узак санаазы болгон.\nА эмди дезе... Эмди дезе ол мотоцикл бу jанында туру... Jе бу ла туру. Тен туру, туру! Кöрöргö jакшызынай, jаражынай. Будугы кÿнге jалтыраган, jап-jаҥы... Jок, jок, jе не деп айдар?.. Кургулдыйы ине, Кургулдыйы. Аргымак деп неме бу... Канат...\nКургул боочыныҥ бажында отуры. Меҥдеер неме jок: ол аймак тööн jурчызын jетирип jÿрген, эмди jанып браат, jурт дезе бу ла jанында jадыры. Кургул «маталына» мине ле соксо, ай-уй да болбос– jеде конор.\nКургул теп ле тегин амырап, соот эдип отуры. Кижиниҥ санаазы jайымжыыр, мындый jакшынак öйдö отурбай да база: кÿн ажарга jууктап барат, айылга барза, эдер кöп иш jок, а Кургул дезе туку марттаҥ ла бери тÿн-тÿш кой тöрöдиштеҥ öрö кÿн кöрбöгöн кижи. Эмди jаскы иш те божогон, кураандар да телчиген, арбÿткенниҥ сыраҥай ла jап-jажыл, jайылып калган тужы.\nБу боочы Кургул jаткан jурттыҥ ла аймактыҥ чике ле талортозы – улустыҥ чачылга эдетен jери. Андамында куру шилдер jаткылары. Керек дезе туку онызы Кургул бу ла jууктарда мотоцикл садып алала, оны «jунарда» бу jÿрÿминде сок jаҥыс катап jаҥдаган шили болгодый. Jе эмди Кургулда андый неме jок: Кургул руль тудуп турган кижи, мыныҥ ÿстине ол руль бойыныҥ мотоциклиниҥ. «Э-э, Jÿскÿр öгööн кыштузына кöчпöгöн болзо, мениҥ бого токтогонымды кöрöлö, тегин jерге иженер эди» – деп, Кургулдыҥ санаазына кирерде, каткызы келди. Ол Jÿскÿр öбööн туку кырлаҥ ажыра койдо jаткан. Байагы öбööн койлоп jÿргежин, бу боочыга, машиналу бол, атту бол, улус ла токтозо, адыныҥ оозын боочы дööн уулап ийер. Чотпок боро ат бу jаантайын тойотон jери jаар чек ле шуҥуп jедер...\nКургул jаш öлöҥниҥ ÿстине jада тÿжеле, эки-ÿч аҥданды. Оноҥ ÿйе-сööктöри кыjырашканча, керилип ийеле: «Чын да, мотоциклдÿзи кандый jакшы» деп, шымыранып ийгенин билбей калды.\nКургул мотоциклге болуп jе не болбоды деер. Оны садып аларга акча керек – мынызы бир, оноҥ садып алар арга керек – мынызы эки. Бу экÿннҥ та кажызыныҥ учуры jаан – jартаары тегиндÿ ле эмес. Кижи сананар болзо, акчалу ла болгожын, алып алар учурлу неме, jе акчалу да бололо, алтан jыл кире айырчагында «щтал» jок баскан улус бар. А акчаҥ jок болгожын, алып болбозыҥ – мынызы jарт. Кургул акча jуушты да, садып алар эпти де – экилезин теҥ баштаган. Акча jууш деп неме узак та, чылазынду да болгон. Кургул койчы эмезе тракторист, комбайнер, айса шофер бо болгон болзо, мыны удатпас эди. Кургул дезе койго барза, болушчы болор, тракторго jууктаза – прицепщик. Кайда да барза –jÿк ле jамачы. Акчалу да, Кургул jакшы билер де иш – агаш чабыш. Jе колхозко агаш чапкажын, сен «олхозчы деп, колхоз ого, öскö jердеҥ келип иштеген улуска чылап, кöп тöлöбöс, улуска тура чаап база берейин дезе, jуртсовет, сен шабашник деп, кыза тудуп алар. Канайдар, Кургул бар деген ишке барар ла, иштежин тыҥ иштеер, иштел��ен акчаны «чулукка шылырт сугар» да деер. Алты баланы алама-шикирди каjырада чайнатпай, соруп jиир эдип ÿреткен. Школго барарга jеткенчег магазиннеҥ кийимдебей, кой-кураанныҥ, тарбаган-тÿлкÿниҥ терезиле бÿдÿмдеген. Эки саар уй тутаан. Jе колхоз ло jуртсовет jурттагы улустыҥ уйына jакшы бука чыгарбаган керегинде, ол уйлар сыраҥай ла качашкан: бир jыл бирÿзи кызыр, экинчизинде база бирÿзи. А мынайып качашпаган болзо, ол эки уй jылдыҥ ла эки бозу тöрööр эди, а эки jылдаҥ ол бозулар – эки кунан, бирÿзин балдарыҥа согумдап бер, бирÿзин садып ий – акча ол. Мында дезе, ол уйлар кызыраган кийнинде, садардаҥ болгой, кезик jылдарда jудрукча торбок то сойорго келишкен. А Кургул дезе ажангыр кижи. Иш эдетен улус ажангыр да болбой база, jе Кургулдыҥ ажаныжын улустыйына тÿҥдеерге база болбос. Улус бир кижиниҥ ижин эдип, бир кижиниҥ курсагын jиир болзо, Кургул экÿзинийин эдип, ячÿзинийин jиген дезе, чынга келижер. Бир jыл Кургул öлöҥ обоологон, тыҥ ла обоологон, кар чек ле кÿп тÿшкенче обоологон. Öскö кижи болзо, бу кире иштеҥ кÿÿни учы jаар соой берер эди, jе Кургулга jаҥыс ла кайнадып койгон малдыҥ эДи болзын... Ол ло кÿсте Кургулды озочыл дежип, областьтаҥ бери jуундаткылаткан. Jуундап jÿреле, оныҥ туку кажы алтайдыҥ талазынаҥ экелген немези бир пуд кире бескелÿ чой казан болгон. Кургул оны сумалга сугала, jÿктенип келген. Автобусла клеедип, улус jара базып ийбезин деп, каруулдаган немези jаҥыс ла ол\nказай. Сананганы – ол казанга кайнаган курсак кандый (амтанду болбос! Чындап та, мынызы чын болгон. Ол к)азанды jолдоҥ туура jуртына он беристе jерге шыралай туруп jÿктенеле, jетирген. А эртезинде, öчöгöн чилец, магазинге-толтыра андый ла казандар келген.\nЭҥ баштап мотоциклдÿ улус кöп эмес те болгон болзо, jе ас база болбогон. Бу jууктарда андый улус сыраҥай ла кыймырай да берген дезе, кем jок. Кургул ол улуска не аайлу кÿйÿнбеген деер! Мотоциклдиҥ кÿÿлежи угулза ла, Кургулдыҥ jÿреги чын ла сыстап чыгар: jе ол ло таркырап клееткен мотодикл не Кургулдыйы эмес, jе ол ло отурып алган кижи Кургул болзо кайдар! Ол кире акча Кургулда нениҥ учун jок? А тÿш jеринде Кургулдыҥ маҥтадыжында тоо до jок.\nА мотоциклдÿ кижиге кандый jакшы. Керек-jарактарына чÿрче ле учуртып барып келер. Эҥ ле баштап, ол, мотоцикл, бойына öлöҥ чабар öйдö керек. Ол тушта кижи улуска ат деп jалынбас, öскö улустыҥ абра-машиназын сакыбас, олорло кетешпес, олорго эмеш те болзо, jаман кöс болбос, бойыныҥ «таркыруужына» мине соккон бойынча, таҥ алдында чабынына jедип барар. Бÿрÿҥкий тÿнге jетире чабынза, бойыныҥ табы. Эмезе колхозтыҥ иштериниҥ ортозында эки-ÿч те час кире болзо, чöлöö боло берзе, ол до öй куру артпас – маҥтадып барган бойынча, бир де бугул кирезинче jер болзо, ойып койор. Колхозтыҥ ижине арыбай-чылабай тÿрген jедип барар, бригадала кожо кедери конбой, jанып келер. А мынаҥ jаан астам – эртен-эҥир колхозтоҥ ажанбас, оныҥ баалу курсагы�� jибес. Jуртта jаткан кижиде кандый керек-jарак jок: агаш-одын jыгары, сойотон кой экелиш, аймакташ, больницалаш, тоҥ калды, кузукташ, кызылгатташ, айылдыҥ jанына отургузатан агаш экелери, керек дезе мылчага сабанатан jалмуур ÿзери... Мыныла коштой чай, кÿртÿк тозотоны, тус кетейтени кайда?.. А ары-бери айылдаш... Бу ого ончозына атту, машиналу, мотодиклдÿ улус jалдазаҥ, тÿреп те айабазыҥ. Бир сöслö айткажын, jуртта кижи мотоцикл jокко макана берер. Ат тудайын дезе, ого öлöҥ эдер керек, кичеемел, кабыру керек. Jорукка атанар болзо, аттыҥ ижи кöп: оны ээртеер эмезе абралаар, чанактаар, комудыҥ-сöдöлкöҥ jедикпес болзо, олорды бедреп, тилиҥ чупчыла берер. А мында дезе мотоцикл – ол курсак та сурабас, чыгара jединген бойынча, эки-ÿч тееп,\nтаркырадып алала, бырт ла эдип каларыҥ. Эмди\/ jурт jерде кижи темир-терс тудунбаза, не де болбос. Мыйкыш öбööнниҥ айтканыла болзо, андый кижи кÿркÿреде байыбас, кÿÿледе сыгырбас. Азый болзо, ÿч-тöрт лö кÿнниҥ бажында атту одындаш, öлöҥ тартыш. Эмдй дезе мыны трактор, машина ÿч-тöрт лö кÿнге jыга-сöгр тартып берер – бастыра jылга jедер. А кирее деп неме бош ундылган, кемде-кемде бар болзо, керемниҥ ÿстинде ле татап jады не. Эмди келе-келе, ÿй улус колло кийим jунбай барган да. Оноҥ болгой карамыс та jоголгон, Улусэки-ÿч айылдыҥ ортозында суу алатан колонка тургустырып алган. Бот, мындый öйдö мотоцикл минбей!\nJе ол ло мотоциклдиҥ jаман jаны база бар. Бар да эмес, а кöп. Эҥ ле баштап – айбылаш. Улус бу дööн барып келек, ол дööн учуртып ийек дежип, амыр-токтомыр бербей баргылаар. Jе мынызы кезик кижиге «канга шылтай ичеге»: айбылаган кижи кол куру болбос. А кезигине... Айбылаш не болзын, ол мотоцикл чын ла тÿбек! Оны минген улустыҥ талортозыныҥ кольнбуды сыньж, мойындары тыртык, jантык. Мынаҥ улам удабас кожоҥ до табылып айабас: «Мениҥ адымныҥ тöрт таманы кöлöсö, мениҥ сÿÿген эжимниҥ тöрт сандары гипстÿ». Jе мында да jаан тÿбек jок, олтемир учун кара бажын да берген улус бар. Бир öбööн канча улуска jалына-jалына, канча jылга сакый-сакый, мотоциклди ала соккон ло. Алган кийнинде оны «jунатан» jаҥду дежер. Jунуш тыҥ ла болгон. Оноҥ ол мотоциклине отурган ла, паратазынаҥ jолго чыга конгон бойынча, он алты тонна кошту «Колхиданыҥ» алды дööн кире берген. Канча бала öскÿс калган. «Тÿÿк, бÿдÿн jарым муҥла бойыныҥ öлÿмин садып алган, бу не шилти!» : деп, эмегени кородоп арткан.\n«Эдер немеҥ jок болзо, мотоцикл садып ал» – деген сöс база чын. Ол оныҥ ла ичи-буурын казып, солып, jазап, арчып, сыймап турганчаҥ, кÿнниҥ, jок, jок, кÿнниҥ эмес, а jылдыҥ да öткöнин билбей каларыҥ. Тышкары кышэмес, аизÿjайдаболзо, мотоциклин туразыныҥ ичине кийдиреле деjазаган уулдар бар. Ого ло таркырадып ийип тургулайтаны база бар. А бир уул дезе колхозтыҥ канча муҥ баалу электростанциязы кÿйÿп jадарда, кÿÿлеп jаткан от-jалбыштыҥ ортозы дööн калып та ийген. Соляркалу бак эмезе сÿркÿштÿ бочко jарылар болор деп, улус ��л уулды токтодордо до болбогон. «Тыҥ уул\nтурÿ. ат-нерелÿ керек эдерге турган туру» дежип, ,улус\\jÿректери согулып-согулбай, арткылап калган. Уул jаан\\удабай ыштыҥ ортозынаҥ чыга конгон. Улус оны тонлс! орой согуп, чамчазына камылган отты öчÿрер дешкйлеген. Jе оноҥ кöргöжин, уулдыҥ чамчазына от карыр камылбайтыр, jÿк ле ыш толгон болгон. А байагы уулдйгҥ койнынаҥ чыгарып келген немези... мотоциклиниҥ ^ккумуляторы. Ол оны ого зарядкага тургускан кижи болтыр.\n«Ч^ндап, ÿй кижиге байа маала сугарыжар болгон jокпомр» – деп, Кургулдыҥ санаазына кире конды. Ол тура jÿгÿрди. Кöрзö, кÿн кыр бажына отурарга jÿрÿКургул бир ле теберде, мотоцикли таркырай берди. Кургул отурган бойынча, боочыны тöмöн болды. Ак jерге тÿшкен ле кийнинде, «бир, эки, ÿч» ле дегежин, телефонныҥ тöҥöжи элес эдип, мотоцикл араай ыркыранып, салкынды, jолды эки башка jара согуп баратты. Карыш кире öзÿп келген, jап-jажыл кыра табылу иримделип, туулардыҥ баштары ичкерлегилеп, тескерлегилеп, бойбойлоры ажыра jажынышкылап, карашкылап, jол Кургулга удура jÿткип ле jÿткип, тÿрген маҥнаҥ бастыра неме jиргилjиндене берди.\nУдабай ла jурттыҥ койчы jурап койгон арка-эжиги, поскойтонныҥ чедени öдö конуп, jурт баштала берди. Уйлар jаҥы келгилеген, оромдо улус чаксырашкан, бала-барка чуркурашкан – аjарынып öдöр керек. Кандый да сары ийт штакетник чеденниҥ ары jанынаҥ чыга калып келеле, Кургулды тыдарлап, оныҥ кийнинеҥ болды. Кургул оны керекке де албады. Туура кылчас этсе, Тыштанар-эштиҥ jанында машина туру. Анайдарда, Тыштанар jанып келтир – башкÿн оны город jаар черетке ийип jаткылаган. Кургул ого ок-тары jакыткан эди, та экелди, та jок. Оноҥ туку бооро Тыштанар Кургулдаҥ мотоциклдиҥ насозын алган. «Шак ол Тыштанар насосты jылыйткалакта, айрып алар керек» – дейле, Кургул Тыштанар-эш тööн болды. öткÿÿлине jедип келзе, Тыштанар айлыныҥ эжигинде кой öзöп jатты...\nОн jети jаш... Кижи бойын jÿрÿмге, кÿнге, бу теле-; кейге алаҥ-ачык тöгöп берген туш. Школ божогон, салдым бош. Бу кенете ачыла берген jÿрÿмди ченеп кöрöр керек: сен ол jÿрÿмге jараарыҥ ба? Ол jÿрÿм сеге jараар ба? Чыдажарыҥ ба? Киреҥ каҥчыйан, керектÿÿҥ\nкажы кире? А jол ачык – алдында jум сал тöрт тала. Сен кажы jолло барарыҥ, кайдööн уулу?.. Баштаҥ ажа ссуккон санаалар, балтырларга бадышпасийде.Мен jаандадым, кижи болдым деген эҥ баштапкы омок санаа. Кööрöм... Баштапкы сÿÿш... Чöрчöк jериндегидий чаҥкырлык тÿш... Эрÿÿлге эзирик...\nКÿреш оромлоjанып барат. Олкÿÿн jеткенче ле, «тойгончо» деер бе, кандый, волейбол ойноп алган. Уулдар кöп jуулган, ÿч кире jакшынак командалар очередьте тургулаган. Кÿрештиҥ бÿгÿн ойынзак кÿÿни туткан. Ол сетканыҥ jанына чыгар ла болзо, «öштÿлериниҥ» санаазы öчö берер... Кÿрештиҥ кöстöриниҥ алдында эмдиге ле мечик караҥдайт. Бот мечик сеткадаҥ öрöлöп чыкты. Кÿреш оны ээчий калып ийди. Бар-jок кÿчиле талайып келди. Мечик ойто саҥ тöмöн тÿжÿп, сетканыҥ ÿстиги кырына jедип jÿрердиҥ кажы jанында – jырс! – мечик алаканга кату согулып, адып ийген октый, jÿре берди. Тÿҥк! «Öштÿлердиҥ командазында ол мечикти колго алар кижи де jок, ол мечиктиҥ «ауг» болор аргазы база jок – очко! Ойын кöргöн улус «бач!» дежип, баштарын jайкагылайт, кезиктери кÿйÿнгилеп артат. Бу мындый санаа Кÿрешти там кööрöдöт; ол оноҥ бийик калып, мечикти ÿстинеҥ тöмöн «öштÿлер» дööн чын ла кадай согот. Кÿреш бойын jараш та, кÿчтÿ де деп билер. Ол мындагы уулдардаҥ ончозынаҥ бийик. Jай jаҥы да башталган болзо, ол кÿнге кÿреҥжий кÿйÿп калган мыны ап-апагаш торко майказы jарт кöргÿзет. Ол кÿнге кÿйбеген де болзо, кара-кÿреҥ кижи, Чын да чöрчöктöги баатырдый – коо кырлаҥ тумчукту, кош аркадый кабактарлу уул. Jарындары jалбак, карамыстый ээлип калган. Кöстöри. кÿйÿп, чачы, jаҥы ла ÿсле сÿркÿштеген немедий, jаантайын jалтырап jÿрер.\nКÿреш быjыл ла Барнаулдагы сельхозинститутка кирер деп сананып алган. Эмди экзамендерге белетенип jат. Кезик уулдар эки jыл кире сакып кöрöтöнис дешкилеген. А оны незин болгоор: ÿредÿ кем jок болгон, а тракторды Кÿреш мында ла, школды божодып jада, ÿренип алган. Jаскы иш тушта практикада jер де сÿрген.\nБÿрÿҥкий кирген – эмди эдер неме jок. Клубта кино бар, jе оны Кÿреш темиккени аайынча, балдардыҥ сеансында кöрÿп алган. Киноныҥ кийнинде танцалар болор. Jе ол та болор, та jок – электростанция иштебей турган, айдарда, радиола ойнобос, а баян-чу-\nрана чöйип билетен сок jаҥыс уул, Jеериш, аймак тööн кöчö берген. Уулдар бойлоры jуулышкылап алып, канчазын кÿрешкилеер, канчазын кöзöрлöгилеер. Чын да, jе нени эдер? Книганы канчазын кычырар: тÿште кижиниҥ кÿÿни ого сооп калган да, лампаныҥ jарыгына кижи оны канайып кÿÿнзеер?\nКÿреш Тыштанар-эштиҥ jаныла öдÿп jатса, мотоцикл туру. Сары öҥдÿ jап-jаҥы мотоцикл. Кургулдыйы. А айылда jаан от кÿйет. Кургулдыҥ jаар-jаак, кыҥыркÿҥÿр ÿни угулат:\n–Jок, jок, бу эмдиги jиитöскÿрим öйинеҥ öткöн, öгкöн. «Ай-уй» – деп айдар керек оны. Азыйда кижи андый беди? Кижи тен... jе не jетпейт деер? Бу ла кече контора jаар браатсам, Акмешкениҥ уулы...\nКÿреш, акыр, Кургул нени айдар эмеш деп, тура тÿшкен кижи, мыны угуп, кÿлÿмзиренип ийди: «Эмди ле ол Кургулдыҥ мот-оциклин маҥтада берзе, канайда бергей не? Тегине ле, шоктоп ло. Та не аайлу jÿгÿрбегей, не аайлу царгабагай. Тирÿге öлö берип айабас.. Ээ, а барып келер jер бар. Ол аймакта башкÿн куучындашкан бала... jок, jок, ол баланы эмди кайдаҥ табарыҥ? А табылза да, ол сениле куучындажар ба? Тегине ле калырашкан улус... jок, jок, jараш бала, öкööр кööркий... Ыраагынаҥ да болзо, jÿк кöскö дö кöрÿнзе jакшы... Эмди кино болор, ол кööркий jарт ла анда болор... А кинодо jок болзо... Айса бодоп ло... кöс лö кöргöн jер jаар... jок, jок, бу канайып туруҥ? Кижиниҥ jööжöзи, арайдаҥ jадып садып алган немези. Туттурзаҥ... А не, коркып па? Тÿÿк, сени база эр дейт! – деп, Кÿреш алаҥзып, санаазы ары-бери чайпалып турды. –А мотоциклдерди уулдар база апаргыла��ы ла. Бу ла Кезим Ийт-Баланыҥ мотоциклин... Тÿниле маҥтадала, таҥла эжигине экелип салды. Оноҥ не аайлу мактанган! Анчадала чимириктÿ немелерге чын ла герой боло берген. Тÿÿк, оны!.. Jе чындап та, бурт ла эдип калды... Кургулды кöрзö кайдар, ченезе кайдар? Канайдар эмеш. Jуундар ла болзо, эмдиги jииттер андый-мындый ла деп келер. Уреде ле берер... Бу jÿрÿмде бир jастырза кайдар? Тегине ле, -бодоп ло. Неме адып ийип база...» Кÿрештиҥ кöстöрине бойыныҥ караҥуйды jара согуп, мотоциклдÿ учуртып браатканы кöрÿнди. Удура кату салкын... Jÿректе кööрöм... Тÿрген, тÿрген, тÿрген... «Бу jараш эмес пе?! Jок, jок, токто, токто, jарабас...»\nОром ээн. Улус уйларын саагылайла, сÿт кайнаткы,лап, чайлагылап, балдарын уйуктаткылап турган – ончолоры айылдарында. Тышкартында тындуулустаҥ jаҥысла бери маҥтадып клееткен шофер болды. Машиназыныҥ оды jаркындалып, там ла jууктап, кÿÿлежи там ла тыҥып клеетти. «А бу машина карын jакшы – деп, Кÿреш билип ийди. – Эмди ле албазаҥ – болбозыҥ. Мотоциклдиҥ табыжы эмди угулбас. Эр бе сен, кÿчÿк пе? Мынаҥ ары Кÿреш нени де сананбай, нени эдип турганын оҥдобой до, jаҥыс ла jууктап клееткен машинаныҥ' кÿÿлежин тыҥдап, мотоциклдиҥ зажиганиезине сереҥкениҥ агажын сугуп ийди. Машинаныҥ табыжы тыҥып ла келерде, мотоциклди араай тиркиредип алала, машина öдö берерде, jолго чыгып, одын jарыдала, газты кожуп ийдк...\n...Кургул «анга-сöлгö, этке-jууга тойып, уур тынып, колын газетке арчып, тиштерин чукчып отуры.\n– Jе, айса андый болзын, уул. Эртен кöргöйис. Ÿй кижиге маала сугарыжар кижи болгон эдим – отурып калтырым – деп, ол öрö турды.\nТышкары чыгала, айылдыҥ тöри дööн базала, чеденге кöҥкöрö jöлöнип алды. Тыштанар городтоҥ тöрт шил жигуль сыра экелтир. Jурт jерге тен солун неме.","id":"<urn:uuid:1a05f02e-0f5a-437e-b7f6-01ed96118ee3>","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/KAINCHIN.HTM","date":"2018-02-26T01:28:21Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891817908.64\/warc\/CC-MAIN-20180226005603-20180226025603-00702.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999830723,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999830722808838}","num_words":127832,"character_repetition_ratio":0.026,"word_repetition_ratio":0.005,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":14410.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"- Библияда кандый јаан учурлу јетирӱлер бар? (1)\n- Оныҥ авторы кем? (2)\n- Библияны нениҥ учун ӱренер керек? (3)\n1 Библия — Кудайдыҥ баалу сыйы. Ол сӱӱген адазыныҥ балдарына бичиген самарызыла тӱҥей. Библияда Кудай керегинде: ол кем андый ла оныҥ некелтелери кандый деп чындык айдылат. Ондо кӱч буудактарды канайып ӧдӧри ле чындык ырысты табары јарталат. Кудайдыҥ кӱӱнине канайып јараарын јӱк ле оноҥ билип алар арга бар (Псалом 1:1—3).\n2 Библияны бистиҥ эранаҥ озо 1513 јылдаҥ баштайла, 1 600 јылдыҥ туркунына 40 кирези башка-башка улус бичиген. Библия 66 огош бичиктердеҥ турат. Оны бичигендерге Кудай ӱстинеҥ болужын јетирген. Олор бойлорыныҥ санаа-шӱӱлтезин бичибей, Кудайдыҥ шӱӱлтелерин бичиген. Оныҥ учун Библияныҥ Авторы кижи эмес, а теҥериде јады�� турган Кудай (2 Тимофейге 3:16, 17).\n3 Библияны чын кӧчӱрип бичиири ле оны чеберлеп алары керегинде Кудай кичеенген. Библия сӱрекей кӧп тиражла чыккан, андый ок кӧп кепке базылган кандый да бичик јок болор. Сени Библия ӱренип турган деп ончозы сӱӱнбес. Кудайды билери ле оныҥ кӱӱн-табын бӱдӱрери — ол сениҥ келер ӧйдӧ ӱргӱлји јӱрӱмиҥниҥ белеги (Матфейдеҥ 5:10—12).","id":"<urn:uuid:e352e075-4ed0-4371-8343-e0d95eebd418>","dump":"CC-MAIN-2018-13","url":"https:\/\/www.jw.org\/alt\/%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D0%BB%D0%B0%D1%80\/%D0%B1%D0%B8%D1%87%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80\/require\/%D0%9A%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D2%A5-%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8-%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BF-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D0%BD-%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D0%BF-%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%BF-%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81\/","date":"2018-03-22T11:58:09Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-13\/segments\/1521257647883.57\/warc\/CC-MAIN-20180322112241-20180322132241-00109.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000100136,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}","num_words":246,"character_repetition_ratio":0.016,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.222,"stopwords_ratio":0.004,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":37420.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Jonquil стоковые изображения\n5,023 jonquil стоковые изображения доступно беспошлинный.\njonquil 01jonquil 01 цветет jonquilЦветок Jonquiljonquil цветка jonquil jonquil jonquil jonquilИзображение макроса цветка весны, jonquil, daffodil. Narcissus, daffodil, jonquil изолированное на белой предпосылкеИзображение макроса цветка весны, jonquil, daffodil. Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil Jonquil narcissus Daffodil 2 цветка сорта растения jonquil изолированного на белизнеприданный форму чашки желтый цвет jonquil 3 цветков белыйЦветок JonquilЦветок Jonquiljonquil цветкаЦветки Jonquil Цветки Jonquil Желтые цветки шарика Jonquil цветет jonquiljonquil cheer ситца предыдущее цветет jonquiljonquil цветка цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquil jonquil jonquil цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquiljonquil цветка цветет jonquil цветет jonquil За цветками Jonquilжелтый цвет jonquil цветет jonquil jonquilИзображение макроса цветка весны, jonquil, daffodil. Завод naturalizer весны Jonquil или Narcissus постоянный Фото с красивым, нежным и сиротливым цветком белого jonquilla narcissus, jonquil, daffodil спешкы Фото с красивым, нежным и сиротливым цветком белого jonquilla narcissus, jonquil, daffodil спешкы цветет jonquil цветет jonquil Daffodils весны желтые, цветки jonquil narcissus на белой таблице Daffodils весны цвести желтые, цветки jonquil narcissus весеннего времени зацветая Daffodils весны цвести желтые, цветки jonquil narcissus весеннего времени зацветая Красивое jonquilla narcissus цветков весны, jonquil, daffodil спешкы Красивое jonquilla narcissus цветков весны, jonquil, daffodil спешкы Красивое jonquilla narcissus цветков весны, jonquil, daffodil спешкы Красивое jonquilla narcissus цветков весны, jonquil, daffodil спешкы Красивое jonquilla narcissus цветков весны, jonquil, daffodil спешкы Красивое jonquilla narcissus цветков весны, jonquil, daffodil спешкы Красивое jonquilla narcissus цветков весны, jonquil, daffodil спешкы Красивое jonquilla narcissus цветков весны, jonquil, daffodil спешкы цветет jonquil Желтое дуо цветка Jonquil цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquil цветет jonquil","id":"<urn:uuid:b29943e1-9311-4aa5-b1d4-79cf1e37a1e4>","dump":"CC-MAIN-2019-26","url":"https:\/\/ru.dreamstime.com\/photos-images\/jonquil.html","date":"2019-06-17T20:00:26Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-26\/segments\/1560627998558.51\/warc\/CC-MAIN-20190617183209-20190617205209-00344.warc.gz","language":"alt","language_score":0.4558061361,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.4558061361312866, \"rus_Cyrl_score\": 0.3917287290096283, \"pui_Latn_score\": 0.018557853996753693}","num_words":1165,"character_repetition_ratio":0.219,"word_repetition_ratio":0.715,"special_characters_ratio":0.137,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.423,"perplexity_score":11997.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Вѣ́дущему у́бо добро́ твори́ти, и не творя́щему, грѣ́хъ ему́ е́сть.\nОткуда у вас вражды и распри? не отсюда ли, от вожделений ваших, воюющих в членах ваших?\nЖелаете – и не имеете; убиваете и завидуете – и не можете достигнуть; препираетесь и враждуете – и не имеете, потому что не про́сите.\nПро́сите, и не получаете, потому что про́сите не на добро, а чтобы употребить для ваших вожделений.\nПрелюбодеи и прелюбодейцы! не знаете ли, что дружба с миром есть вражда против Бога? Итак, кто хочет быть другом миру, тот становится врагом Богу.\nИли вы думаете, что напрасно говорит Писание: «до ревности любит дух, живущий в нас»?\nНо тем бо́льшую дает благодать; посему и сказано: Бог гордым противится, а смиренным дает благодать.\n[Зач. 56.] Итак покоритесь Богу; противостаньте диаволу, и убежит от вас.\nПриблизьтесь к Богу, и приблизится к вам; очистите руки, грешники, исправьте сердца, двоедушные.\nСокрушайтесь, плачьте и рыдайте; смех ваш да обратится в плач, и радость – в печаль.\nСмиритесь пред Господом, и вознесет вас.\nНе злословьте друг друга, братия: кто злословит брата или судит брата своего, тот злословит закон и судит закон; а если ты судишь закон, то ты не исполнитель закона, но судья.\nЕдин Законодатель и Судия, могущий спасти и погубить; а ты кто, который судишь другого?\nТеперь послушайте вы, говорящие: «сегодня или завтра отправимся в такой-то город, и проживем там один год, и будем торговать и получать прибыль»;\nвы, которые не знаете, что случится завтра: ибо что такое жизнь ваша? пар, являющийся на малое время, а потом исчезающий.\nВместо того, чтобы вам говорить: «если угодно будет Господу и живы будем, то сделаем то или другое», –\nвы, по своей надменности, тщеславитесь: всякое такое тщеславие есть зло.\nИтак, кто разумеет делать добро и не делает, тому грех.\nОртоњордогу чыр-чатак, талаш-тартыш кайдан чыгат? Дене мєчљлљрєњљрдљ согушуп жаткан кумарларыњардан эмеспи?\nКаалап жатасыњар, бирок ала албай жатасыњар; киши љлтєрєп, кљрљ албастык кылып жатасыњар, бирок эч нерсеге жете албай жатасыњар; талашып-тартышып, чатакташып жатасыњар, бирок ала албай жатасыњар, анткени сураган жоксуњар.\nСурасањар да, ала албай жатасыњар, анткени жакшы нерсе єчєн эмес, љзєњљрдєн кумарларыњарды канааттандыруу єчєн сурап жатасыњар.\nБузуктук кылуучулар, бул дєйнљ менен болгон достук Кудайга каршы ��астык экенин билбейсињерби? Бул дєйнљ менен дос болууну каалаган адам Кудайдын душманы болуп калат.\nЖе силер Ыйык Жазуудагы «Кудай ичибизге салган Рух кызганчаактык менен сєйљт» деген сљз жљн эле айтылган деп ойлойсуњарбы?\nБирок Ал кљп ырайым кылат, Ыйык Жазууда: «Кудай текеберлерге каршы турат, ал эми момундарга ырайым кылат», – деп айтылган.\nОшондуктан Кудайга моюн сунгула. Шайтанга каршы тургула, ошондо ал силерден качат.\nКудайга жакындагыла, ошондо Ал силерге жакындайт. Кєнљљкљрлљр, колуњарды тазалагыла. Эки ойлуулар, жєрљгєњљрдє тазалагыла!\nКайгыргыла, ыйлагыла, боздогула. Кєлгљндєн ордуна ыйлагыла, кубангандын ордуна кайгыргыла.\nТењирдин алдында моюн сунгула, ошондо Ал силерди кљтљрљт.\nБир туугандарым, бири-бирињерди жамандабагыла. Ким бир тууганын жамандаса же соттосо, ал мыйзамды жамандап, мыйзамды соттогон болот. Эгерде сен мыйзамды соттоп жатсањ, анда мыйзамды аткаруучу эмес эле, соттоочусуњ.\nМыйзам чыгаруучу да, Соттоочу да бирљљ. Ал куткара да, жок кыла да алат. Жакыныњды соттогудай сен кимсињ?\n«Бєгєн же эртењ баланча шаарга барып, ал жерде бир жыл жашап, соода кылып пайда табабыз», – дегендер, кулак салгыла,\nсилер, эртењ эмне болорун билбегендер, силердин љмєрєњљр эмне? Пайда болуп, кайра тез эле жок болуп кеткен буу.\nАнын ордуна «Кудай буюрса, аман болсок, тигини же муну кылабыз» дешињер керек эле.\nБирок силер текебер болгондуктан, курулай мактанып жатасыњар. Мындай курулай мактанчаактыктын баары – жаман нерсе.\nДемек, ким жакшылык кылуу керек экендигин билип туруп, жакшылык кылбаса, ал кєнљљ кылган болот.\nОткуда ратови и распре међу нама? Не отуда ли, од сласти ваших, које се боре у вашим удима?\nЖелите и немате; убијате и завидите, и не можете да добијете; борите се и војујете, и немате, јер не иштете.\nИштете, и не примате, јер зло иштете, да у сластима својим трошите.\nПрељубочинци и прељубочинице! Не знате ли да је пријатељство овог света непријатељство Богу? Јер који хоће свету пријатељ да буде, непријатељ Божји постаје.\nИли мислите да писмо узалуд говори: Дух који у нама живи мрзи на завист?\nА Он даје већу благодат. Јер говори: Господ супроти се поноситима, а пониженима даје благодат.\nПокорите се, дакле, Богу а противите се ђаволу и побећи ће од вас.\nПриближите се к Богу, и Он ће се приближити к вама. Очистите руке, грешници, поправите срца своја, непостојани.\nБудите жалосни и плачите и јаучите: смех ваш нека се претвори у плач, и радост у жалост.\nПонизите се пред Господом, и подигнуће вас.\nНе опадајте један другог, браћо; јер ко опада брата или осуђује брата свог опада закон и осуђује закон, а ако закон осуђујеш, ниси творац закона, него судија.\nЈедан је законодавац и судија, који може спасти и погубити; а ти ко си што другог осуђујеш?\nСлушајте сад ви који говорите: Данас или сутра поћи ћемо у овај или онај град, и седећемо онде једну годину, и трг��ваћемо и добијаћемо.\nВи који не знате шта ће бити сутра. Јер шта је ваш живот? Он је пара, која се замало покаже, а потом нестане.\nМесто да говорите: Ако Господ хтедбуде, и живи будемо учинићемо ово или оно.\nА сад се хвалите својим поносом. Свака је хвала таква зла.","id":"<urn:uuid:3dda3544-ace8-4227-bf5c-793f51d2fdcc>","dump":"CC-MAIN-2019-51","url":"https:\/\/azbyka.ru\/biblia\/?Jac.4:7&c~r~s~z","date":"2019-12-15T13:54:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2019-51\/segments\/1575541308149.76\/warc\/CC-MAIN-20191215122056-20191215150056-00132.warc.gz","language":"alt","language_score":0.5841193795,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.5841193795204163, \"kir_Cyrl_score\": 0.22424712777137756, \"rus_Cyrl_score\": 0.09302424639463425, \"srp_Cyrl_score\": 0.04187950864434242, \"krc_Cyrl_score\": 0.016013141721487045}","num_words":1978,"character_repetition_ratio":0.035,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.202,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.682,"perplexity_score":19238.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"КАРУУЛЧЫ ШИБЕЕ (ӰРЕНЕТЕН ЧЫГАРМА) Кичӱ изӱ ай 2020\nӰренетен чыгарма (куран ай 3—30, 2020 јыл).\n23 ӱренетен јӧрмӧл (куран ай 3—9, 2020 јыл). Улустыҥ ла ангелдердиҥ алдында ачык кандый сурак турат? Бу суракка нениҥ учун јаан ајару эдер керек? Бис бу суракка канайып туружадыс? Бу теманы оҥдоп турзаас, Иеговала колбуларыс бек болор.\n24 ӱренетен јӧрмӧл (куран ай 10—16, 2020 јыл). Бу јӧрмӧлдӧ бис Давидтиҥ мӱргӱӱлин кӧрӧрис. Бу мӱргӱӱл Сарын 86:11, 12 бичилген. Кудайдыҥ адынаҥ коркыыры дегени нени темдектейт? Бис недеҥ улам Кудайдыҥ адынаҥ коркып јадыс? Кудайдаҥ коркып турганыс бисти ченелтелердеҥ канайып корулайт?\nАгару тынныҥ тӱжӱмине јӱк ле Галаттарга 5:22, 23-те бичилген тогус кылык-јаҥ кирет пе?\n25 ӱренетен јӧрмӧл (куран ай 17—23, 2020 јыл). Кӧп јылдардыҥ туркунына Иеговага чындык иштеген кезик ака-эјелер нениҥ учун јарлабай да, јуунныҥ туштажуларына да јӱрбей барган? Иегова олорго кандый кӧрӱмдӱ? Эмди бу сурактарды шӱӱжип ийектер, анайда ок библиялык ӧйлӧрдӧ Иегова оноҥ канча да кире ӧйгӧ ырап калган улуска канайып болушканын ла бу бисти неге ӱредет деп кӧрӱп ийектер.\n26 ӱренетен јӧрмӧл (куран ай 24—30, 2020 јыл). Иегова јуундарга ла јарлаар ишке јӱрбей барган бойыныҥ ишчилерин: «Меге кайра келигер — деп кычырат. А бистер бу кычыруны угуп, Иеговага кайра јанып келерге турган ака-эјелерге болужар аргалу. Олорго канайып болужарын кӧрӱп ийектер.","id":"<urn:uuid:6ae1ebf4-ea66-4558-805a-909ac1f62082>","dump":"CC-MAIN-2020-50","url":"https:\/\/www.jw.org\/alt\/%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0\/%D0%B6%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80\/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%87%D1%8B-%D1%88%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D0%B5-%D3%B1%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%BD-%D1%87%D1%8B%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0-%D0%BA%D0%B8%D1%87%D3%B1-%D0%B8%D0%B7%D3%B1-%D0%B0%D0%B9-2020\/","date":"2020-11-25T12:23:12Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2020-50\/segments\/1606141182776.11\/warc\/CC-MAIN-20201125100409-20201125130409-00042.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000100136,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000100135803223}","num_words":335,"character_repetition_ratio":0.088,"word_repetition_ratio":0.049,"special_characters_ratio":0.236,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":40426.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"В рамках празднования Дня алтайского языка 19 октября 2020 года в онлайн режиме наш Институт организовал Педагогические чтения, посвящённые 95-летию профессора Н.Н. Суразаковой по теме «Язык как главная ценность народа».\nВ мероприятии приняли участие свыше 50 человек, в их числе сотрудники Научно-исследовательского института алтаистики им. С.С. Суразакова, учителя алтайского языка и литературы, учителя русского родного языка, Т.А. Трояков, внук Н.Н. Суразаковой.\n11 сентября 2020 года Институтом повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования Республики Алтай» с целью продвижения единого Банка педагогических практик преподавания родных языков народов России как инструмента распространения позитивного опыта учителей родных языков проведен межрегиональный мастер-класс «Лучшие педагогические практики преподавания родных языков народов России» в режиме видеоконференцсвязи.\n«Алтай Республиканыҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи – 2020» деп республикан конкурс ӧтти\nТулаан айдыҥ 10-14 кӱндеринде Шебалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школында «Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2020» деп республикан кӧрӱ-маргаан ӧтти. Конкурста туружар кӱӱнин jети ӱредӱчи угускан: Аратина Сынару Васильевна, Сугаштыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; Мендешева Уажнай Ивановна, Ийинниҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Самтакова Айна Вячеславовна, Теленит-Сортогой jурттыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; Тагызова Рената Александровна, Тулойдыҥ текши ÿредÿлÿ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Теркишева Айсура Кимовна, Кырлык jурттыҥ орто ÿредÿлу школыныҥ баштамы класстардыҥ ÿредÿчизи; Тунтешева Олеся Николаевна, Беш-Öзöк jурттыҥ орто ÿредÿлÿ школында болчомдордыҥ «Солоҥы» турачагыныҥ таскадаачызы; Феоктистова Эмилия Михайловна, Тозыяковтордыҥ династиязыныҥ адыла адалган Ӱзнезиныҥ текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи.\nСтраница 1 из 6","id":"<urn:uuid:7c896dd1-d727-4e73-944d-7e8f6b53b7d4>","dump":"CC-MAIN-2021-04","url":"http:\/\/ipkrora.ru\/index.php\/etnokulturnaya-sostavlyayushchaya","date":"2021-01-19T21:02:27Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-04\/segments\/1610703519784.35\/warc\/CC-MAIN-20210119201033-20210119231033-00404.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9114313722,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9114313721656799, \"rus_Cyrl_score\": 0.05637195706367493}","num_words":499,"character_repetition_ratio":0.099,"word_repetition_ratio":0.008,"special_characters_ratio":0.162,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.942,"perplexity_score":13080.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Иисус Христос Ончозы Кудай Агару Бичик Иисус Христос Кудайдыҥ Каандыгы Кӧгӱс телекей Јӱрӱм ле ӧлӱм Кыйын-шыра Кудайга бӱдери ле бажырары Байрамдар Нравственный нормалар ЫЛГААРЫНЫҤ ААЙЫ: темалар аайынча озо баштап јаҥылары озо баштап эскилери Иисус ол кем? Иисус — Кӱчтӱдеҥ Кӱчтӱ Кудай ба? Иисус Кудайга кӧрӧ кандый јерде болгон? Бу керегинде ол бойы нени айткан?","id":"<urn:uuid:6bd5cadf-2ef2-453e-a5ed-887297da65d8>","dump":"CC-MAIN-2021-04","url":"https:\/\/www.jw.org\/alt\/%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%83-%D0%B1%D0%B8%D1%87%D0%B8%D0%BA%D1%82%D0%B8%D2%A5-%D3%B1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D3%B1%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B8\/%D1%81%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B0%D1%80\/%D0%B8%D0%B8%D1%81%D1%83%D1%81-%D1%85%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%81\/","date":"2021-01-22T17:34:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-04\/segments\/1610703530835.37\/warc\/CC-MAIN-20210122144404-20210122174404-00227.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000082254,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.000008225440979}","num_words":82,"character_repetition_ratio":0.045,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.169,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":81953.6,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ысрайыл уулдарынын бєт жамааты жыйын чатырынын алдында ыйлап жатканда, Ысрайыл уулдарынан бирљљ Мусанын жана жамааттын кљз алдында бир мидиандык кызды љз бир туугандарына алып келди.\nЫйык кызмат кылуучу Арундун уулу, Элазардын уулу Пинехас муну кљрєп, жамааттын ортосунан тура калып, найзасын колуна алып,\nжанагы ысрайылдыктын артынан кирди да, экљљ жаткан жеринен ысрайылдыкты да, аялды да ичке сайды. Ошондон кийин Ысрайыл уулдарынын кырылганы токтоду.\nКырылган ысрайылдыктардын саны жыйырма тљрт мињ эле.\nТењир Мусага мындай деди:\n«Ыйык кызмат кылуучу Арундун уулу, Элазардын уулу Пинехас Ысрайыл уулдарынын арасында Мага болгон кызганычын кљрсљтєп, Менин аларга болгон каарымды кайттырды, ошондуктан Мен кызганычым менен аларды толук жок кылып салган жокмун.\nОшондуктан ага мындай деп айт: \"Мына, Мен ага Љзємдєн тынчтык келишимимди берип жатам.\nАл келишим ага жана анын укум-тукумуна ыйык кызмат кылуучулукту тєбљлєккљ калтыруу келишими болот, анткени ал љз Кудайына болгон кызганычын кљрсљтєп, Ысрайыл уулдарын куткарып калды\"».\nМидиандык аял менен бирге љлтєрєлгљн ысрайылдыктын аты Шымон уруусунун башчысы Саланын уулу Зимри болчу.\nАл эми љлтєрєлгљн мидиандык аялдын аты Козби эле. Ал Мидиандагы Омот уруусунун башчысы Сурдун кызы болчу.\nТењир Мусага дагы мындай деди:\n«Мидиандыктарга каршы согуш ачып, аларды талкалагыла.\nАнткени алар силерге жаман ой менен кастык кылып, силерди Пейор менен, мидиандык башчынын кызы – љздљрєнєн бир тууган карындашы Козби менен азгырды. Козби Пейор єчєн кыргын болгон кєнє љлтєрєлдє».\nИ живљаше Израиљ у Ситиму, и народ стаде чинити прељубу са кћерима моавским.\nОне позиваху народ на жртве својих богова, и народ јеђаше, и клањаше се боговима њиховим.\nИ Израиљ приону уз Велфегора; и разгневи се Господ на Израиља.\nИ рече Господ Мојсију: Узми све кнезове народне, и обеси их Господу према сунцу, да се одврати гнев Господњи од Израиља.\nИ рече Мојсије судијама Израиљевим: Побијте сваки своје који су прионули уз Велфегора.\nИ гле, један између синова Израиљевих дође и доведе к браћи својој једну Мадијанку на очи Мојсију и на очи свему збору синова Израиљевих; а они заплакаше на вратима шатора од састанка.\nА кад то виде Финес, син Елеазара сина Арона свештеника, уста исред збора и узе копље у руку;\nИ уђе за човеком Израиљцем у шатор, и прободе их обоје, човека Израиљца и ону жену, кроз трбух, и преста погибија међу синовима Израиљевим.\nИ изгибе их од те погибије двадесет и четири хиљаде.\nТада рече Господ Мојсију говорећи:\nФинес, син Елеазара сина Арона свештеника одврати гнев мој од синова Израиљевих отворивши ревност за ме међу њима, да не бих истребио синове Израиљеве у ревности својој.\nЗато му кажи: Ево дајем му свој завет мирни.\nИ имаће он и семе његово након њега завет свештенства вечног, јер ревнова за Бога свог и очисти синове Израиљеве.\nА човеку Израиљцу убијеном, који би убијен с Мадијанком, беше име Замрије, син Салманов, кнез од дома оца свог од племена Симеуновог.\nА убијеној жени Мадијани беше име Хазвија, кћи Сура кнеза народног у дому оца свог међу Мадијанима.\nИ рече Господ Мојсију говорећи:\nЗавојштите на Мадијане, и бијте их;\nЈер они завојштише на вас преварама својим, и претворише вас Велфегором и Хазвијом кћерју кнеза мадијанског, сестром својом, која би убијена у дан погибије која дође с Фегора.","id":"<urn:uuid:fc1bbb51-de41-4fb8-9b12-8a65cefc560b>","dump":"CC-MAIN-2021-10","url":"https:\/\/azbyka.ru\/biblia\/?Num.25:7-14&c~r~s~z","date":"2021-03-04T16:48:01Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-10\/segments\/1614178369420.71\/warc\/CC-MAIN-20210304143817-20210304173817-00029.warc.gz","language":"alt","language_score":0.4433781803,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.44337818026542664, \"kir_Cyrl_score\": 0.4089384973049164, \"srp_Cyrl_score\": 0.09709644317626953, \"gag_Cyrl_score\": 0.0317535437643528}","num_words":1262,"character_repetition_ratio":0.056,"word_repetition_ratio":0.037,"special_characters_ratio":0.182,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.591,"perplexity_score":23780.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Уважаемые жители Республики Алтай!\nОт всей души поздравляю вас с Новым годом по лунному календарю – праздником Чага Байрам!\nТрадиционно этот праздник ассоциируется у жителей Горного Алтая с новым началом и новыми надеждами на будущее. Этот день мы проводим в кругу семьи, радуемся уже достигнутым успехам, строим планы на будущее, желаем друг другу здоровья и благополучия в наступающем году.\nВ этот день люди традиционно произносят благопожелания, готовят особые праздничные угощения. Традиции, которые берут свое начало с давних времён, свидетельствуют о любви жителей Республики Алтай к своей малой Родине, о святости домашнего очага, о чистоте и доброте помыслов. В год 30-летия создания Республики Алтай этот праздник приобретает особенно важное значение.\nМы встречаем Новый год по лунному календарю со светлыми мыслями. В этом году празднование отличается от привычного нам формата из-за ситуации с распространением коронавируса. Да, ситуация постепенно улучшается, но о полном снятии ограничений на массовые мероприятия говорить рано. Нам необходимо соблюдать осторожность для того, чтобы окончательно справиться с болезнью и вернуться к привычному образу жизни.\nНесмотря на ситуацию, мы не забываем про праздник. Старейшины, как и во все предыдущие годы, обязательно проведут на восходе солнца обряд благопожелания. В онлайн-формате пройдет много мероприятий. Запланированы тематические конкурсы и флешмобы, жителям покажут праздничный концерт, который будет транслироваться в социальных сетях.\nДрузья, безусловно, ушедший год был непростым, но трудности сплотили нас и сделали сильнее. Уверен, что скоро пандемия отступит. Наш общий позитивный настрой, созидательный труд и добрые дела позволят преодолеть все сложности и осуществить всё задуманное.\nСердечно поздравляю вас с праздником! Желаю крепкого здоровья и благополучия вам и вашим семьям. Пусть мир, покой и процветание царят на земле Горного Алтая, пусть радость придет в каждый дом и исполнятся все ваши добрые надежды.\nС праздником! Чагаа байрамла!\nО.Л. Хорохордин, Глава Республики Алтай, Председатель Правительства Республики Алтай\nКан-Оозы аймактыҥ кÿндÿлÿ эл-jоны, кару jерлештер!\nСлерди кирип jаткан Jаҥы Jылла, Чагаа байрамла, акту кÿÿнистеҥ уткып турубыс. Быjыл Чагаа байрам кочкор айдыҥ он тöртинчи кÿнинде öткÿрилет. Эски jылды ÿйдежип, алкышту сöстöрди айдынып, ар-бÿткенисти кÿндÿлеп, суранып, ару санаалу, ичкери кöрÿмдÿ кирип jаткан jылды уткыйлы.\nÖткöн jыл тегинду эмес jыл болды, бойыныҥ уур-кÿчтериле аҥыланды. Jе ондый да болзо, амадаган амадулар, аймагыстыҥ öзÿмине ууламjыланган кöп иштер бÿдÿрилген. Слердиҥ кажыгардыҥ ла эткен керектерер бойыныҥ «чарагын салып», турултазын экелген болор. Кирип jаткан jылдыҥ бозогозын бис база jаҥы ижемjиле, санааларла, jаҥы амадуларла алтайдыс. Öмö-jöмö ижис эрчимдÿ бÿдÿрилип, аймагыс öҥжиир, öзöр деп бÿдедис.\nАлдында jылдарда албатыныҥ сÿÿген байрамы ойын-каткыла öдöтöн. Быjыл jоболду пандемия бойыныҥ салтарын jетирди – албаты jуулыжып, ойын-jыргал öткÿрбес, ончо корÿÿ-маргаандар онлайн бÿдÿмле öдöр. Jе ай jаҥызыла Кан-Оозы jуртта Алтын Тууныҥ эдегинде бу кÿн таҥ эртелей саҥ салары темдектелет. Бу кÿн кажы ла алтай биле аш-курсагын белетеп, от-очогын кÿндÿлеп, алкыш сöстöрин айдынар.\nАлкышту сöстöрлö кирип jаткан Уй jыл jымжак öтсин. Алтайыс амыр-энчÿ турзын, ак малыс öссин, ончогорго су-кадык, ырыс, öзÿм кÿÿнзейдис. Сананган санаалар, амадаган амадулар бÿтсин!\nР.В. Кокушев, Кан-Оозы аймактыҥ Jааны\nЭ.В. Мекечинов, Кан-Оозы аймактыҥ депутаттар Совединиҥ Председатели","id":"<urn:uuid:a136d9ed-0acf-4e36-9212-85c47fc1589f>","dump":"CC-MAIN-2021-17","url":"https:\/\/moust-kan.ru\/news\/chagaa-bajramla-karu-jerleshter","date":"2021-04-15T14:47:17Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-17\/segments\/1618038085599.55\/warc\/CC-MAIN-20210415125840-20210415155840-00158.warc.gz","language":"alt","language_score":0.642157793,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.642157793045044, \"rus_Cyrl_score\": 0.3015727698802948, \"kjh_Cyrl_score\": 0.015609540045261383, \"sah_Cyrl_score\": 0.012619826942682266}","num_words":1169,"character_repetition_ratio":0.046,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.17,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.783,"perplexity_score":9108.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Тадыров Михаил (Шултум) Тадинкунович (1920-1982)\nТеленгит\nАлтайский язык\nПотомственный теленгитский шаман. Уроженец с. Кызыл-Мааны Кош-Агачского района Респ Алтай.\nПосле прохождения военной службы в г. Чита сразу же первым призывом отправился на фронт в составе 240 стрелковой дивизии. Во время боевых действий был четырежды ранен, свой военный путь завершил дойдя до самого Берлина через горы Карпаты. После окончания войны находился на госпитализации в г. Франкфурт-на-Одере. Демобилизован в мае 1946 г. Награжден Знаком «Ворошиловский стрелок», орденами «Красной Победы» и «Славы-3 ст», медалями «За боевые заслуги», «За победу над Германией», юбилейными медалями. Из воспоминаний о войне остались истории о том, Михаил Тадинкунович много раз чудом выживал от смерти; например, как во время разведки был случайно ранен врагами штыком в голени, когда лежал среди погибших притворившись мертвым, но не выдал себя и чудом остался жив; как в него тайком стрелял револьвьером немецкий мальчишка-«гитлерюгенд», оставшийся один в пятиэтажном доме после захвата и уничтожения городка, когда он пожалел его и не стал трогать. А однажды во время захвата немца в плен, в него стрелял снайпер, но пуля попала в немца. Рассказывал, как от жажды в последствии продолжительных битв приходилось даже пить окровавленные лужи после дождей. Выжил благодаря своему дару-часто проводил шаманские обряды перед началом боевых действий, занимался народным лечением, был костоправом и оказывал помощь боевым товарищам. После войны жил и работал в родном колхозе заведующим склада, фермой, лесником. Занимался животноводством. Также был ювелиром, писал стихи, увлекался музыкой, танцами, игре на национальных инструментах. Способствовал активному развитию и продолжению народного шаманизма и буддизма среди теленгитов и алтайцев.\nАвтор и переводчик текста Тадырова Александра Борисовна\nКызыл-Мааны колхозто чыккан. Укту-тöстÿ теленгит кам кижи. Чита каланаҥ черÿчил молjузын бÿдÿрип jанала, jаан удабай Ада-Тöрöл учун Улу jууга баштапкы алдыртула атанган. 240 стрелковый дивизияда jуулажып, тöрт катап шыркаладып, Карпаттыҥ кырларын ашканча, Берлинге jетире jуулашкан. Франкфурт-на-Одере калада госпитальда jадып, 1946 j Тöрöлине jанган. «Ворошиловский стрелок» темдекле, «Кызыл Чолмон», «Мактыҥ 3 ст» ордендериле, «За боевые заслуги», «За победу над Германией», юбилейлик медальдарла кайралдаткан. Öлÿмнеҥ кöп катап кыйышкан- бир катап jаан каланы колго алып, анда jаҥыскан арткан уулчак баланы килеп артырып саларда, онызы туйказынаҥ jандыра аткан; öштÿни олjого тудуп экелип jадарда, снайпер адарда,ок ол öштÿге келишкен. Ол эмезе, кайу тужында кенетийин öштÿлер чыгып келерде, öлööчи болуп jадып, сакыбас jанынаҥ будына шыркалаткан, jе бир де билдиртпен учун эзен арткан. Ÿзÿги jок согуштыҥ кийнинеҥ, суу jокко чыдабай барза, улустыҥ каны иргилип калган jааштыҥ суузын ичерге келижетен. Jаантайын jуучыл jолдор барар алдында камдап, jаҥданып, алканып jуретен, сынык-бертик тудуп, нöкöрлöрине де болужын jетирген. Тöрöлине jанып, jуртында складтыҥ, ферманыҥ jааны болуп, лесник болуп эрчимдÿ иштеген. Мал-аш öскÿрген. Анайда ок темир-мöҥÿн jÿстÿк-согоочы болгон, ÿлгерлер бич��ир, кожоҥ-биjе öткÿрер, кÿÿлик ойноткыларла ойноор болгон. Теленгит ле алтай албатыныҥ чÿм-jаҥын улалтып, кам ла бодо jаҥды кöдÿриҥилÿ ле эрчимдÿ jаҥдап jÿрген.","id":"<urn:uuid:6047a289-f1dc-42ad-a06b-35f47364ac73>","dump":"CC-MAIN-2021-21","url":"https:\/\/www.xn----8sbgbhdv5bgebqf.xn--p1ai\/Team\/%D0%A2%D0%B0%D0%B4%D1%8B%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB-(%D0%A8%D1%83%D0%BB%D1%82%D1%83%D0%BC)-%D0%A2%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BA%D1%83%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87-(1920-1982)","date":"2021-05-12T02:10:29Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-21\/segments\/1620243991693.14\/warc\/CC-MAIN-20210512004850-20210512034850-00078.warc.gz","language":"alt","language_score":0.6520579457,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.652057945728302, \"rus_Cyrl_score\": 0.2935984134674072}","num_words":1027,"character_repetition_ratio":0.034,"word_repetition_ratio":0.014,"special_characters_ratio":0.182,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.759,"perplexity_score":10998.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"«Алтай Республиканыҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи – 2020» деп республикан конкурс ӧтти\nТулаан айдыҥ 10-14 кӱндеринде Шебалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школында «Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2020» деп республикан кӧрӱ-маргаан ӧтти. Конкурста туружар кӱӱнин jети ӱредӱчи угускан: Аратина Сынару Васильевна, Сугаштыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; Мендешева Уажнай Ивановна, Ийинниҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Самтакова Айна Вячеславовна, Теленит-Сортогой jурттыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; Тагызова Рената Александровна, Тулойдыҥ текши ÿредÿлÿ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Теркишева Айсура Кимовна, Кырлык jурттыҥ орто ÿредÿлу школыныҥ баштамы класстардыҥ ÿредÿчизи; Тунтешева Олеся Николаевна, Беш-Öзöк jурттыҥ орто ÿредÿлÿ школында болчомдордыҥ «Солоҥы» турачагыныҥ таскадаачызы; Феоктистова Эмилия Михайловна, Тозыяковтордыҥ династиязыныҥ адыла адалган Ӱзнезиныҥ текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи.\nКонкурстыҥ туружаачыларыныҥ ижин баалап, ончо јанынаҥ теҥ-тай ширтеп, ӱредӱчилер бойыныҥ ижин једимдӱ ле бийик кеминде кӧргӱзерине јарамыкту айалга тӧзӧп иштеген жюриниҥ турчылары ижин база темдектейдис.\nКонкурстыҥ туружаачылары «Портфолио баалары», «Таныштыру», «Методикалык биригӱ», «Ачык урок ло оны ылгаары», «Мастер-класс» «Ачык эрмек-куучын» ченелтелер ӧткӧн. Анайып, эҥ артык, jаркынду, ченемели тереҥ, кöгÿс байлыгы бай туружаачыларды башка-башка номинациялардыҥ јеҥӱчилдери кайралдатты: Аратина Сынару Васильевна ‒ «Лучшая визитная карточка»; Мендешева Уажнай Ивановна ‒ «Лучший мастер-класс»; Самтакова Айна Вячеславовна ‒ «Учитель-методист»; Тагызова Рената Александровна ‒ «Учитель-мастер»; Теркишева Айсура Кимовна ‒ «За методическую эрудицию»; Тунтешева Олеся Николаевна ‒ «Учитель – хранитель традиций»; Феоктистова Эмилия Михайловна ‒ «Учитель-новатор».\nОнчо конкурстыҥ бӧлӱктерин једимдӱ ӧдӱп, кызу тартыжуда јеҥӱчил болуп Кырлык jурттыҥ орто ÿредÿлу школы баштамы класстардын ÿредÿчизи Айсура Кимовна Теркишева чыкты. Јеҥӱчилге Горно-Алтайск калада ӧткӧн Алтай Республиканыҥ педагогикалык устарыныҥ неделезиниҥ кӧдӱријилӱ јабылтазында «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи-2020» деп кӱндӱлӱ кайрал табыштырылды. 2-чи јерде Самтакова Айна Вячеславовна, Теленит-Сортогой jурттыҥ орто ÿредÿлÿ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; 3-чи јерде Феоктистова Эмилия Михайловна, Тозыяковтордыҥ династиязыныҥ адыла адалган Ӱзнезиныҥ текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи.\nБу кӧрӱ-маргаанды белетеп ӧткӱреринде Шабалин аймактыҥ ӱредӱ бӧлӱгине јаан быйанысты јетиредис, анчада ла Роза Васильевна Сулинага, ӱредӱ бӧлӱгиниҥ метод.кыбыныҥ башкараачызына, Шыргайтыныҥ школыныҥ директорына Эльвира Ильинична Тужаловага, Шыргайтыныҥ школыныҥ ӧмӧлигине, јурт јеезезине быйанысты јетиредис.","id":"<urn:uuid:0e83ad9a-bd15-4f58-99a5-92450e050bed>","dump":"CC-MAIN-2021-21","url":"https:\/\/ipkrora.ru\/index.php\/etnokulturnaya-sostavlyayushchaya\/909-altaj-respublikany-altaj-til-le-literaturany-red-chizi-2020","date":"2021-05-07T01:22:05Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-21\/segments\/1620243988774.18\/warc\/CC-MAIN-20210506235514-20210507025514-00436.warc.gz","language":"alt","language_score":0.99995327,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999532699584961}","num_words":710,"character_repetition_ratio":0.101,"word_repetition_ratio":0.146,"special_characters_ratio":0.157,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17982.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Чтобы посмотреть презентацию с картинками, оформлением и слайдами, скачайте ее файл и откройте в PowerPoint на своем компьютере.\nТекстовое содержимое слайдов презентации:\nП. В. КУЧИЯК«Оскус - Уул» Тема: Оскус – Уул ла Элик – Баш классовый тартыжунын jолына киргени Амаду:Классовый тартыжунын ойинде алтай албатынын шыралу jурумин бичиичи чумдемелинде коргускени теренжиде шиндеп корорине уренери.Тема аайынча билгирлерин, санаа – сагыжын jаркынду куучынла, тексттин цитаталарыла тузаланып, чыгара айдып билерин таскадарПовестьте кижинин ич – санаалары кубулталу коргузилгени. Jурумдик «jарабастарды» бойына jууктатпазын ондоорына тазыктырар. Кару уренчиктер!Мен слерге ачык – jарык санаа, jедимду иш куунзеп турум. {5C22544A-7EE6-4342-B048-85BDC9FD1C3A} «Jука» сурактар«Калын» сурактар1.2.3. «Jука» сурактар «Калын» сурактарОскус – Уул – ол кем андый?Jымжай бай ненин учун Оскус – Уулды корбой барган?Элик – Баш не кижи болгон? Оскус – Уулдын jуруми керегинде нени билип алдыгар, куучындап береер?Jымжай бай ненин учун Оскус – Уулды олтурерге сананып алды, оны олтурзин деп, кемди айбылады?Элик – Баш ненин учун Jымжай байдын созине кирген? Таблица БББ{5C22544A-7EE6-4342-B048-85BDC9FD1C3A} Билерим Билерге турум Билип алдым22.214.171.124.126.96.36.199.3. Таблица БББ{5C22544A-7EE6-4342-B048-85BDC9FD1C3A} Билерим Билерге турум Билип алдым Урсуул суу Комсомол Алым Jалчы «КИМ» Кул Чинези чыгып Качкындар Jашоскурим Двухчастный дневник{5C22544A-7EE6-4342-B048-85BDC9FD1C3A} Сурактар Теманын тос ондомолдоры 1. 1.2.2. 3 3. Двухчастный дневник{5C22544A-7EE6-4342-B048-85BDC9FD1C3A} Сурактар Теманын тос ондомолдоры 1. Темазы? 1. Байлар ла jоктулардын тартыжузы 2. Тос шуултези? 2. Кижинин эн талдама кылык – jаны 3. Кееркедим эп – аргалар? 3. Тундештирулер, олицетворение, кеп состор Визуальный методтор{5C22544A-7EE6-4342-B048-85BDC9FD1C3A} Не корунет? Не угулат? 1. 1. 2. 2. 3. 3. Визуальный методтор{5C22544A-7EE6-4342-B048-85BDC9FD1C3A} Не корунет? Не угулат? 1. Урсулдын суузы 1. Суу таштарга согулып акканы. Чакпыны чыдырап, турген эрмектенип турган. 2. Оскус – Уулдын шыркалатканы 2. «Бу мен канайткан учун ээн jерге келип jаткан болотом?» 3. Комсомолдордын jууны 3. Аймактан келген кижинин состори «Мен сеге jаан учурлу темдек берип турум…» Кластер - сабак Кластер – «сабак»Арапый СаняОскус - УулДоктор АлександровJымжай байЭлик - БашБокуш байНокорлорим Кольца - Венна Кольца - ВеннаОскус – Уул.Санаалу, jалтанбас, киленкей, болушчан Jокту – Элик - Баш jойу Коркынчак, jалчылар садынчак, болгоны удура сос айдып болбос. Сурак - Ромашка Сурак - ромашкаОСКУС - УУЛСенин айтканынла болзо, Оскус- Уул сагышту кижи бе?Ненин учун Jымжай бай Оскус – уулды jоголторго сананган?Jымжай байдын сананган амадузы ненин учун jаман?Слер бу чумдемелдин тос геройы болгон болзоор, канайдар эдеер?«Оскус - Уул» деп чумдемелде не керегинде айдылат?Оскус – Уул уредуге барбаган болзо, не солунар эди? СИНКВЕЙН1. Бир сос – ондомол (Адалгыш)2. Эки сос – jатраачы (jарталгыш эмезе эренис)3. Уч сос – эдилге (глаголдор)4. Ондомол керегинде айткан санаа – шуулте5. Бир сос – ондомол (баштапкы соско синоним) Синквейн. Оскус – Уулсагышту, jалтанбас иштейт, албаданат, айдатнеден де туура калбасjиит уулЭлик – Баш коркынчак, садынчак адат, шыркалайт, коркыйтбайдан тын jалтанганкижи П. В. Кучияк П. В. Кучияктын бичиген чорчоктори П. В. Кучияктын адылаадалган ором (1957 jылдар) П.В. Кучияктын адылаадалган ором П. В. Кучияктын адылаадалган национальный драмтеатр БЫЙАН БОЛЗЫН!","id":"<urn:uuid:9710f8fa-de3b-4dcf-bd7a-15695f7c19ac>","dump":"CC-MAIN-2021-21","url":"https:\/\/weburok.com\/2914019","date":"2021-05-13T19:37:00Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-21\/segments\/1620243991943.36\/warc\/CC-MAIN-20210513173321-20210513203321-00047.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9040799141,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9040799140930176, \"kir_Cyrl_score\": 0.07792218029499054}","num_words":999,"character_repetition_ratio":0.091,"word_repetition_ratio":0.109,"special_characters_ratio":0.252,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.942,"perplexity_score":20151.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Анжелика Баранчикова\nМифы и легенды Улегемской долины.\nУлегемнин кеп – куучындары.\nг. Горно-Алтайск, 2018 г.\nПредисловие\nУ нас в Горном Алтае любая гора, любая река, любое озеро, пещера, лог имеет свою историю, свои мифы и легенды. Это ни для кого не секрет. Куда ни посмотришь – везде места, имеющие свою мифологическую интерпретацию. Впрочем, это и не удивительно, ведь наш Алтай сказочен, неповторим по своей красоте.\nС древних времен в слове Алтай сплелись мифы и легенды, быль и сказки. В предисловии к книге «Маадай - Кара» алтайский поэт А.Адаров написал: «Никого не оставляет равнодушным первозданный мир природы горного края. Кто хоть раз побывал в алтайских горах, любовался цепь�� белоснежных вершин, кто испил из студеных и светлых, как хрусталь, вод, проходил по альпийским лугам, покрытым буйным разнотравьем, тот, конечно,навсегда полюбил край щедрого солнца,сверкающих ледников, густых лесов,стремительных рек и величественного безмолвия великих горных отрогов…»\nЦель моей работы поисково- исследовательская: собрать и издать мифы и легенды, связанные с окрестностями реки Улегем.\nСначала я проявила интерес к названиям рек, гор, окружающих село Купчегень, А потом начала записывать мифы и легенды. Так как я учитель русского языка и литературы, перевела мифы и легенды на русский язык.\nПроцесс собирания нужного материала - это очень трудоемкая работа. Душа радуется, что «живое слово» передается из поколения в поколение, что люди помнят и любят своих героев, свой родной край. Все мифы и легенды мне рассказали Анатпаева Татьяна Баятовна и моя бабушка Тайляшева Елена Яковлевна. (Они давно ушли в мир иной). Что интересно – обе почтенные женщины принадлежали роду «алмат». Своими предками они называли «алмысов», снежных людей, которые живут в параллельном мире, которые очень часто приходили к нам. Например, Татьяна Баятовна рассказывала, что их предки жили в урочище Калбак - Таш и каждый знал историю похищения мальчика алмысами. Алмысы похитили мальчика по имени Байсудур, которому было всего восемь месяцев, чтобы воспитать и впоследствии женить на девушке – алмыске, в целях обновления крови. Охотник с женой (родители похищенного мальчика) нашли пещеру, где жили алмысы. Они тихонько пробрались к входу, зашли и увидели, что мальчик ползает и играет, а бабушка - алмыска крепко спит. Мать поманила мальчика, показав грудь, Байсудур, увидев знакоме родное лицо и грудь матери, подполз к ней. Женщина скорее схватила сына и побежала от этого места. Так был спасен мальчик, который должен был продолжить род алмысов в устьях реки Кадрин. А алмысы ушли с этих мест ни с чем.\nЖенщины из рода «алматов» обладали даром гипноза, соответствовали своему статусу: лечили людей, проводили разные обряды, главенствовали в семье. Низкий поклон женщинам, поведавшим мне мифы и легенды Улегемской долины.\nСборник «Мифы и легенды Улегемской долины» был опубликован в 2015 году, в количестве 50 экземпляров. В нем было двенадцать сказаний. Затем, я добавила еще восемь легенд, которые мне рассказал Санаков Ярмут Тришевич. Удивительный человек, который знал очень много и прожил интересную жизнь. После него остались в нашей памяти его рассказы и благопожелания. Теперь сборник содержит не двенадцать, а двадцать один мифов и легенд:\n1.Скала – страж в Кур- Кечу.(Анатпаева Т.Б. 1994г.,30.05.)\n2.Хозяйки реки Улегем (Анатпаева Т. Б. 1992г., 31.010)\n3.Алтай - часть Вселенной (Анатпаева Т.Б.,1989г,18.02)\n4.Алмысы в Кара - Суу, Синий Яр. (Тайляшева Е.Я.г.,1988г.,7.12)\n5.Счастливая семья (Тайляшева Е.Я.,1993г.,24.03)\n6.Катунь, урочище Кара – Суу и шаманы.(Тайляшева Е.Я.1990г.,25.12)\n7.Заяц (Тайляшева Е. Я.1989г.,8.02)\n8.Ак – Кебюк (Тайляшева Е.Я.1990г.,3.03)\n9.Эрдьине (Тайляшева Е.Я.,1991г.,5.12)\n10.Кулдьюкай (Анатпаева Т.1987г.,10.10)\n11.Тайна лога Кежелу (Анатпаева Т.1989г.,12.11)\n12.Курманак (Анатпаева Т.Б.1995г.,5.05)\n13.Охота на орла (Санаков Я.Т.1985г.,3.02)\n14.Алаштай и Карагез (Санаков Я.Т.1989г.,4.12)\n15.Клад рода (Санаков Я.Т.1986г.,25. 10)\n16.Хозяйка перевала Чике – Таман (Санаков Я.Т.1990г,21.03)\n17.О хозяине Чуйского тракта Санаков Я.Т. 1995г., 05.06)\n18.Почитание огня (Санаков Я.Т.1990г.,21.03)\n19.Урочище «Кызыл Тыт» ( Санаков Я. Т.1996г.,25.06)\n20.Эрендой (Санаков Я. Т.1989г.,3.12)\n21. Толгой и Толгойок (Анатпаева Т. 1985г., 05.12)\nМеста, описанные в легендах, простираются с южной стороны Горы Чике - Таман до извилистых бомов Кур – Кечу. В этих легендах преобладают образы смелых и бесстрашных людей, которые не задумываясь готовы отдать свои жизни за светлое будущее своего Алтая, за продолжение человеческого рода, за жизнь и безопасность всего народа.\nЧитая эти легенды, Вы узнаете о борьбе великих личностей с темными силами, с несправедливостью. В итоге добро всегда побеждает зло. Передавая из уст в уста, из поколения в поколение эти удивительные мифы и легенды, люди воплощали в них свои мечты о справедливости, доброте, бескорыстии, счастье.\nПочти в каждом мифе воспевается красота и первозданность природы Горного Алтая. Образ Алтая одушевлен, Алтай – Кудай (хозяин Алтая) помогает простому человеку. Мы видим, как с древних времен наш народ почтительно и уважительно относится к природе Алтая – Кангая. Наверное, поэтому наша природа до сих пор жива, прекрасна и сказочна.\nЧитайте легенды, любите Вселенную, наш Алтай!\nСкала – страж в Кур - Кечу\nДавным – давно, когда нас с Вами не было на свете, на Алтай напали враги. Они захватили в плен много народу, среди них была девушка пятнадцати лет. Она была очень красивой. Если посмотреть на нее спереди, была похожа на солнце, а сзади она была похожа на луну. Ее звали Ай-Кюн (дословный перевод Луна - Солнце).\nДорога, по которой погнали, как животных, пленных пролегала по правому берегу Катуни (недалеко от того места, где река Улегем впадает в Катунь). И вот, пленные провели первую ночь в неволе под открытым небом. На утро враги решили принести в жертву своим богам самых красивых и юных девушек. Среди них была и наша Ай-Кюн. Девушек привязывали к деревьям и умерщвляли путем распятия. Ай-Кюн молилась Алтай-Кудаю, просила помочь ей и пленным, она плакала, умоляла грозных палачей не убивать людей, но тщетно. Остановилось сердце у нашей Ай-Кюн. Вдруг на небе появились черные тучи. Сверкнула молния, загремел гром и пошел сильный дождь, которого заменил град величиной с человеческий кулак. Погибли все: лошади, верблюды, пленные и враги. Остался в живых лишь один человек. Он распорол брюхо мертвого верблюда, забрался в него и уцелел. (А то, как бы дошла эта история до нас с Вами)\nНа другой день или намного позже в противоположной стороне реки Катунь, на берегу Улегем появилась скала, напоминающая форму богатырской головы. Говорят, Алтай-Кудай внял мольбам юной девушки. Творец поставил скалу – страж, который и сейчас сторожит это место, охраняет наши реки, наш Алтай от врагов.\nКÿр – Кечÿдеги каруулчык—кайа\nОзо - озо чакта, отурган улус jок тушта Алтайыска öштÿлер табартыр. Олор кöп улусты олjого алган, бу улустын ортозында он беш jашту jараш кыс болгон. Кыс ары кöрзö, ай ошкош, бери кöрзö, кÿн ошкош болуптыр. Онын ады Ай - Кÿн эмтир.\nБу улусты öштÿлер Кадыннын он jарадыла айдап апартыр, Ўлегем Кадынга кирип турган тужында. Олор барып jадарда, энир кире берген, кööркийлер баштапкы тÿнди ачык тенеринин алдында öткÿргендер. Эртен тура öштÿлер бойлорынын кудайларына эн ле jараш ла jаш кыстарды берер деп шÿÿштилер. Кыскарта айтса, бу кыстарды мал чылап тайгандар. Ай - Кÿн алтай – кудайына бажырып, болуш сураган, jалынган, мÿргÿген, бÿткен, иженген. Jе узе неме темей болтыр, öштÿлер кыстын тынын кыйып ийгендер. Кенетийин тенерини кара булуттар бöктöп ийди. Jалкын jалт эдип, тенери кÿркÿреп, ургун jааш уруп баштады. Jааш мöндÿрге кöчти, мöндÿрдин jааны jудурукча болды. Улустын айтканыла болзо, бу мöндÿр узе улусты öлтÿре чаап салган. Бир ле кижи тирÿ арткан, ол öлгöн тööнин ичин jара кезеле ары кире берген, анайып тынын алынган. Онон öскö бу куучын биске кайдан келетен эди.\nБу учуралдын кийининде, удабайла Кадын сууны одоштой Ўлегем суунын jарадында кайа-таш бÿдÿп калган. Ол баатырдын бажы. Jаандардын айтканыла, Алтай-Кудай байагы кыстын суранганын угуп, анда каруулчык тургузып салган. Ол каруулчык эмдиде анда туру, jилбиркеген кижи барып кöрöр аргаар бар.\nХозяйки реки Улегем\nЖили - были две сестры Улу и Кем. Они были дочерьми Аржан Суу и Тымык Кол. Обе были красавицы, играли, смеялись, были дружны меж собой. Так случилось, что однажды к Аржан Суу и Тымык Кол приехал богатырь свататься к одной из их дочерей. Обе сестры влюбились в этого богатыря с первого взгляда. Богатыря звали ЧикеТаман. Родителям же не хотелось разлучать своих любимых дочерей, тогда они решили их обеих отдать богатырю в жены. Все были довольны. Чике – Таман женился на сестрах… Он был умным и мудрым. Во избежание ссор между женами, он сам обосновался посередине, старшая Улу забралась под его левую подмышку, а младшая Кем под правую подмышку.\nСлучилось так, что на Алтай напали враги. Тогда, чтобы спасти себя и жен, богатырь превратился в гору Чике-Таман. Своих жен он превратил в реки: Большой Улегем и Малый Улегем.\nЎлегем суунын ээлери.\nЭjелу – сыйынду jуртаган, ады- jолы Улу ла Кем. Олордын энези -Аржан Суу, адазы- Тымык Кöл. Улу ла Кем экилези коо сынду, чийик кара кабактарлу, узун jоон тулундарлу кеберкек jараш кыстар болгон. Эптÿ ле нак болгон бу эки кыс. Бир катап, Аржан Суу ла Тымык Кöлдин айлына баатыр айылдап келген. Баатырдын ады Чике Таман болгон. Улу ла Кем баатырды кöргöн дö jок, сагыжын ого салыптыр. Чике Таман эки кыстын бирÿзин ого берзин деп сураган, jажына эш эдип аларга. Ада – энези ал –санаага тÿже бергендер, ненин учун дезе кудай бу эки кыстын салымын jаныс болзын деп jайаган. Канайдар? Не болор? Арт учында кыстардын ада—энези мындый шÿÿлтеге келдилер: эки кысты экилезин Чике Таманга эш эдип беретен турус. Баатырга мындый каруу сÿреен jарады. Эки кысты алып, той-jыргалын öткÿрип салды. Чике Таман санаалу ла ойгор баатыр болгон. Эки сыйын ачынышпазын, ööркöшпöзин деп, Улуны он колтыгынын алдына сукты, Кемди сол колтыгынын алдына сукты. Удабайла алтайга öштÿлер табарган, бу тужында Чике Таман кыр болуп кубулган. Эки эмегенин Jаан Ўлегем ле Кичинек Ўлегем суулар эдип кубулткан. Ўлегемнин сууларынын ла Чике Таман кырдын тÿÿкизи мындый болтыр.\nАлтай – часть Вселенной\nБог Улгень сотворил Алтай за три дня. В первый день – леса и горы, во второй день – реки и озера, а на третий день – людей и животных. Улгень сотворил Алтай и благословил его:\nАлтай – ты центр Вселенной,\nАлтай – ты пуп шара Земного,\nАлтай – ты хранитель тайн Человечества,\nАлтай – ты спасатель рода людского.\nБудь богат и прекрасен, охраняй свою природу,\nОхраняй народы, живущие на Алтае.\nТы – живой организм, бессмертен и могуч.\nРеки – твои кровеносные сосуды,\nОни дают всему живому – силу и могущество.\nПусть будет вечен Алтай!\nАлтай – Ўстиги jайаанны кỹскỹзи.\nЎлген Кудай Алтайды ÿч ле кÿнге jайап салтыр. Баштапкы кÿнде—агаш—ташты, кырларды, экинчи кÿн - суулар ла кöлдöрди, ÿчинчи кÿн - тындулар ла улустарды. Ўлген Алтайды jайап салала, мынайда алкаган эмтир:\nАлтай – сен Ўстиги Jайааннан,\nАлтай – сен телекейдин киндиги,\nАлтай – сен Кижиликтин jажыды,\nАлтай – сен Кижиликтин коручылы.\nJажына бай бол, ар- бỹткенни артабазын!\nАлбаты – jонынды корулап тур.\nСен тирÿ, кÿчтÿ ле кемге де jендиртпес.\nАлтайдын суулары - сенин тамырларын,\nБу тамырлар бастыра немеге тын берет!\nАлтай jажын чакка бек турзын,\nКандый да öштÿге бакпазын!\nАлмысы в Карасуу, Синий Яр\nВ урочище Кур Кечу напротив реки Катунь есть один лог под названием Кара Суу. Так вот на этом логу с правой стороны находится Синий Яр. Это место местные люди называют логовом «алмысов» (снежные люди, обладающие недюжинной силой и паранормальными способностями, они живут семьями, имеют детей). В логу Кара Суу жил один пастух, который пас свой скот, имел свое хозяйство. Он очень любил лошадей. Как - то раз пастух заметил, что по утрам его лошади сильно усталые, взмыленные, грелись на солнце. Тогда этот человек решил ночью караулить своих лошадей. Настала ночь, и он увидел, что из яра вышли алмысята, сели на лошадей и стали носиться по ночному Кара Суу. Хозяин решил наказать виновников. Ему удалось поймать только одного из ночных озор��иков. Человек нарвал колючку «сары тегенек» и выпорол алмысенка. В свою очередь алмыса сын спросил: «Как тебя зовут, человек?» «Меня зовут Былтыр» (дословный перевод - прошлый год),- сказал пастух. Настало утро. Алмысенок побежал жаловаться своей матери. Мать спросила его о том, кто его обидел. А сын говорит: «Меня избил Былтыр». Алмыска засмеялась и говорит: «Тебя обидели в прошлом году, а ты вспомнил об этом только в этом году». Так мудрый человек спас своих лошадей, наказал алмысов, а сам остался невредим. С тех пор алмысы страшно боятся этой колючки под названием «сары тегенек». Это правда!\nКара суунын ичинде, Кőк jардын алмыстары.\nКадынга одоштой, Кÿр Кечÿнен эмеш ле бери jанында Кара суу деп öзöк бар. Бу öзöктö Кöк jар деп jар бар, ÿзе бойы кумак (озодо бу jер ÿзе суу болгон). Бу Кöк jарда алмыстар бар деп, улус эмдиги öйгö jетире айдыжат. Кара сууда бир кижи бойынын мал- ажыла jаткан. Ол кижиде анчадала аттар кöп болгон эмтир. Ээзи аттарын сỹреен сÿÿген. Бир катап эртен тура ол минип турган jобош аттарын кöрзö, аттар терлеп калган, арыганына тыркыражып тургулады. Айдарда, байа кижи тÿниле аттарын каруулдаарга сананып алды. Тÿн кирип, jылдыстар койый берди. Jаан удабай, jардан алмыстын балдары чыгып келдилер. Олор аттарга отурып, jер башка мантада бердилер. Ээзи кижи jÿк ле арайдан бир алмыстын балазын тудуп алды. Ол сары тегенек ÿзÿп алала, байагы алмыстын балазын сабады ла сабады. Байагы балага бойынын адын Былтыр деп айтты. Эртен тура алмыстын балазын божодып ийди, онызы капшайла энезине коптонорго jÿгÿрди. «Мени Былтыр соккон» - деп, ыйлады. Энези каткырала айтты: «Былтыргы немеге быjыл не ыйлайтан». Мынайда ойгор санаалу кижи бойынын малын аргадап алган. Онон ло бери алмыстардын коркушту коркотон немези сары тегенек болды. Бу ÿзе чын болгон керек, улустар! Мал – ажаарды кичееп, кöрÿп ле турагар, кайдан билер, алмыстар база кылынып турган болбозын.\nСчастливая семья.\nДавным – давно, когда нас с Вами не было на свете, жили- были старик со старухой. Жили они на верховьях реки Улегем. Старика звали Ак – Каан, а его жену –Агунай. Долго жили они на этом свете, все у них было: и скот, и богатство, и верноподданные. Только вот беда: не было у них наследника, кому бы можно было оставить все состояние. По этому поводу все им сочувствовали, но ничем не могли помочь.\nКак – то раз осенью, Ак – Каан со своими слугами отправился на охоту. Было новолуние. Охотники добрались до нужного места, где они каждый год охотились. Они стали укладываться на ночлег. Ак – Каану отвели почетное место под кедром. Наконец все хлопоты с ночлегом были позади, все легли спать. И вот почтеннейшему старику снится сон: со стороны горы к нему подходит старец с белой бородой и говорит ему: «О, Ак – Каан, мы почти ровесники с тобой. Я знаю все про тебя. Я – хозяин этих мест, никогда не показывался тебе. Настал момент помо��ь тебе, слушай меня внимательно. На этот раз забудь про охоту, утром отпусти всех своих слуг. Сам иди к подножию горы, увидишь там аил, зайдешь и увидишь то, что тебе так нужно». После этих слов старец вдруг исчез, Ак – Каан проснулся и увидел, что уже наступило утро. Он поступил так, как было велено ему старцем.\nИ вот Ак – Каан уже на подножии горы, возле аила. Еще шаг, и он в аиле. А там никого нет. Только за очагом висит колыбель, в нем лежит ребенок и улыбается ему. Ак – Каан от радости замешкался, не зная как поступить ему дальше. Но он вовремя взял себя в руки и понял, что этот ребенок его.\nПо дороге малыш заговорил. Оказывается, он рос не по дням , а по часам. Отец дал ему имя Алтын – Тууди. Когда они подъезжали к дому, мальчик уже настолько подрос и сидел сзади своего отца на коне.\nРодители в честь сына устроили большой «той». Ак – Каан во имя хозяина Алтая принес в жертву коня, окропил молоком все четыре стороны света и произнес благопожелания:\nО, хозяин Алтая,\nТы могуч и велик!\nМолюсь, восхваляю,\nСвященный твой лик!\nБудь же ты вовек с нами рядом!\nЧтобы нам Земля казалась раем!\nСовсем скоро Алтын – Тууди достиг совершеннолетия, родители его женили на прекрасной девушке, дочери Чике – Таман, Алтын Чач с золотыми волосами.( Помните, читатели, он женился на сестрах Улу и Кем? Улу родила ему дочь Алтын Чач, а Кем – сына Терен – Санаа). Им всем было очень хорошо, они жили долго и счастливо. Ведь им покровительствовал сам хозяин Алтая.\nЫрысту биле.\nОзогыда, бистер jок тужында, карган эмеген ле öбöгöн jуртаган. Олор Ўлегемде, суунын jарадында айылду болгон. Обöгöнинин ады Ак Каан, эмегенинин ады Агунай болгон. Олор эку удаган jуртаган, олордо ÿзе ле неме бар болгон: jööжöзи де, мал – ажыда, jанысла бала - барка jок болгон. Онын учун карганактар санааркап jÿргендер.\nБир катап кÿскиде Ак Каан бойынын jалчыларыла кожо ай jаны тужында андап барган. Jедер jерине jедип, одузын jазап, конорго белетендилер. Ак Кааннын тöжöгин мöш агаштын тöзинде салдылар. Тÿн кирип, jылдыстар койый берерде, бастыра улус уйуктаарга jада бердилер. Ак Каан тöжöгине jадып, бек уйуктап калды. Тÿженип jатса, кырдын эдеги jанынан ак сагалду кижи чыгып келди: «О, Ак Каан, бис экÿ кубарлаш турбайыс. Мен сен керегинде ÿзе билерим. Бу jердин ээзи болорым, качан да сеге кöрÿнбегем. Сеге болужатан öйим jедип келди, jазап мени ук. Эртен андаба, тан атсала jалчыларынды ÿзе jандыр, бойын ол кырдын эдегине кел. Анда чадыр айыл турар, сен ары кир, бойына керектÿ немени ол айылдан табарын». Бу сöстöрди айдала, байаагы кижи jок болуп, кайыла берди. Ак Каан ойгоно чарчап ла келзе, jер jарып, тан адып келтир, ол улустарын ойгозып, jандырып ийди. Бойы капшай ла кыр jаар ууланып басты. Каан кижи айылга кирип барза, о тенери, анда кабайда уул бала шулурап jатты. Ак Каан айдар – тудар немезин таппай турганча, байаа бала каткырып, онын колына суранды. Байагы баланы колго алып, ол чыгара jÿгÿрди.\nJанып келеделе, уулчак куучындап баштады. Бала кöстин кöскö ло jаанап, сыны öзÿп, ойноп турды. Ак Каан уулына Алтын Тууjы деп ат берди. Айылына jедип келерде, уулчак бÿдÿн jиит баатыр болуп jаанап калды. Бастыра албаты кайкашты ла сÿÿништи. Ак Каан уулына учурлап jыргал этти. Алтайын кÿндÿлеп, сÿт чачып мындый алкыш сöстöр айтты:\nО, Алтайымнын ээзи,\nСлерди алкап, слерге мÿргÿп,\nСлерге иженип ле бÿдÿп jÿрейис!\nСлер бисти алып ла jÿрегер,\nКолтугаарды кöдÿрбегер,\nJажына биске коручыл бологор!\nБаш ла болзын, слерге, öрöкöн!\nУдабай ла Алтын Тууjыга кижи алып бердилер. Кыстын ады Алтын Чач эмтир. Адазы онын Чике Таман болтыр. Санаарга киретпе, Алтын Чач Чике Таман ла Улунын кызы болтыр не. Коркушту jакшы jурт болды. Айса андый болбой, Алтайдын ээзи бойы болушканда.\nКатунь, Урочище Кара Суу и шаманы\nКогда – то давным – давно жил на Алтае человек по имени Термиш. Он был беден и была у него одна кобыла, больше у него не было никакой скотины. Весной кобыла принесла жеребенка. Захотелось хозяину кобылы кумыса, но закваски не было. Он пошел к соседям просить закваску для кумыса, но ему не дали. Угостили его чашкой кумыса, а он сделал вид, что пьет, сам кумыс налил в бороду, прибежал домой и выцедил в «борбуй» (сосуд для кумыса) из бороды жидкость, сверху налил кобыльего молока, так у него появился кумыс. Вот таким смекалистым, умным человеком был наш знакомый. Постепенно, год за годом кобыла приносила жеребят, и стал Термиш зажиточным человеком с табуном лошадей.\nОднажды осенью он поехал на охоту в лог «Ак – Кобы»( Белая ложбина). Термиш расположился на ночлег около Катуни. Ночью он увидел сон: вышла из Катуни очень красивая женщина, подошла к нему, наклонилась и положила ему под голову белый блестящий предмет. Перед уходом женщина сказала ему: « Это твой дар великого шамана, используй его правильно, для пользы людям, береги этот дар и передавай своим потомкам, ты – избранный». Термиш встал утром и вспомнил про свой сон. Он увидел белый блестящий камень правильной округлой формы. С этого дня Термиш стал понимать язык животных и птиц, по одному взгляду понимать желание любого человека. Так наш знакомый стал шаманом и начал помогать людям.\nКак –то шаман Термиш проезжал устье урочища Кара – суу и встретил на пути своего старого знакомого, тоже шамана по имени Сопок. Они разговорились. Постепенно, слово за слово, начался спор. Термиш говорил, что он может прогнать тучи и остановить дождь, а Сопок ему не верил. Было облачно и собирался дождь. Через некоторое время из – за горы поднялся сильный смерч, поднялся до самых облаков и унес тучи в сторону. Тогда Сопок сказал, что он может превратиться в любое животное и превратился в кабана. Термиш же превратился в огромного медведя и погнался за кабаном. Сопок стал умолять великого шамана оставить его в живых. Он признал превосходство и силу своего противника. Так закончился спор между двумя шаманами.\nКамдардын маргааны\nКачан да Алтайда Термиш деп атту кижи jуртаптыр. Бу кижи сок jаныс беелу болгон, öскö мал - аш jок. Jас келерде байагы бее кулунду болды. Термиш кумыс эдип ичер деп сананды, jе кöнööргö ондо jок болды. Айдарда, бу кижи кöнööргöни айылдаштарынан сурап алар деп сананды. Jе айылдаштар ого кöнööргö бербеди, бир айакка ичерге ле бердилер. Термиш узун сагалду кижи болгон, ол кумысты ичпей, сагалына уруп алды, айылдан чыгып келеле кумысты сагалынан борбуйга сыгып алды. Устине беезин саайла, сÿттен уруп ийди. Анайып термиш кумысту болуп калды. Араайынан байагы бее jылдын ла тöрöп, Термиштин малы кöптöп, аргалу- чакту jада берди.\nБир катап кÿскиде Термиш Ак кобы деп jер jаар андап барды. Ол Кадыннын jарадында теректин алдында одуланды. Орой энирде jаткан ла jок, терен уйуктап калды. Тÿженип jатса, Кадыннан айдары jок jараш ÿй кижи чыгып келди. Ол энчейип, jастыктын алдына jылтырууш ак неме салып койды, онон айтты: «Бу сенин кереестÿ эрjинен болор, сен эмди jаан кам кижи, улуска болужып jÿр, эрjинени чеберле, ол баладан балага барар». Мынын ла кийининде Термиш тынар! Тындунын тилин ондоп, улустын санаазын кычырып отурар болды. Ол улуска болужып jÿрди.\nБир катап Термиш Кара суунын оозында jортып jÿрзе,удура таныш кижи келип jатты, онын ады Сопок болгон. Олор канзазын азыжып, куучындажа бердилер. Сопок база кам кижи болгон. Эки кам сöс блаажып, бойы - бойынын ортозында маргыжар деп сананыптыр. Булутту кÿн турган, jааш араайынан тымырап турды. Термиш мынайда cурады: «Сен булуттарды астадып, jаашты токтодып болорынба? Мен токтодып ийерим». Сопок айтты: «Тöгÿн неме айтпа, уул». Кенетийин кырдын ары jанынан коркушту узун куйун куйундалып чыкты, ол булуттарга jедип, туура учура берди. Бу тушта Сопок айтты: «Мен кандый ла тынду болуп кубулар аргам бар». Анайда айдала, ол какай болуп кубулды. Бу ла тушта Термиш jоон кÿрен айу болуп кубулала, какайды сÿрÿже берди. Сопок jалынды: «Сенин кÿчин менийиннен кöп эмтир, адынды адабайын, jолынды кечпейин, öрöкöн».\nЗаяц\nВ легендах и мифах долины Улегем говорится, что заяц в прошлом – девушка. Она была одной из дочерей Уч Курбустана ( Бога). Каждый год, в определенное время, девушки спускались с небес на Землю и купались в молочном озере долины Улегем. Одежда у них была белой, блестящей, со множеством пуговиц и ракушек – каури (дьиламаш). Они раздевались на берегу, оставляли свою одежду и уплывали.\nОднажды девушек – красавиц увидел случайный охотник. Он был поражен и ослеплен красотой не только девушек, но и их одеждой. Ему захотелось потрогать хотя бы их одежду. Охотник дотронулся платья одной из девушек. Увидев незнакомца, девушки немедленно вернулись, оделись, а одежда младшей сестры начала блекнуть, менять свой цвет, стала серой. У старших сестер выросли ��ольшие белые крылья, они кружились над своей сестрицей, ждали ее, звали ее. А младшенькая постепенно стала меньше и меньше ростом, пока не превратилась в зайца. Тогда сестры сказали ей: « Дорогая наша сестричка! Прощай! Мы тебя оставляем на Земле, до твоей одежды дотронулся человек, осквернил ее. Но ты отныне станешь священным животным. Твой образ будет висеть на почетном месте, люди будут украшать тебя, молиться тебе, а ты станешь их защитой. Служи людям добром и правдой, а мы к тебе будем иногда наведываться. Так же один из 12 годов будет годом зайца – это тебе подарок от нашего отца, Уч Курбустана. Так божья дочерь превратилась в зайца.\nКойон\nБистин öзöктин улузынын айтканыла болзо, койон качан да кыс бала болгон эмтир. Ол Ўч Курбустаннн ỹч кызынын бирÿзи болгон. Бу кыстар кажы ла jыл jайдын бажындаЎстиги Jайааннан тужуп, Ўлегем öзöккö келип, ондогы Ак сут кöлгö эжинип туратандар. Кыстардын кийими ап – апагаш, мун jыламашла кееркедилген. Олор кийимдерин jаратка уштып, бойлоры кöлдин ортозы jаар эжинип баратан.\nБир катап, кыстар эжинип jÿре берерде, кöлдин jарадына анчы кижи базып келген. Ол кыстарды кöрÿп, олордын кийимин сÿреен кайкап, jÿк кийимин де болзо, тудуп кöрöр деп сананыптыр. Анчы кийимдердин эн ÿстинде jатканын тудуп кöрди. Кыстар капшай ла келип кийимдерин алып, кийине бердилер. Эн кичинек кыстын кийимини öни куугарып, бороро берди. Кыс бойы сыны кыскарып, койон боло берди. Эjелеринин канады öзÿп, jерден учуп чыктылар, олор сыйынынын устиле айландыра учуп, учында айдыштылар: «Кару бистин сыйныбыс! Бис сени jерде артыргызып jадыс, сенин кийиминди кижи туткан, кирлеген, быjарзыткан. Сен байлу ан болорын, сени улус тооп, jайыгына илгилеер, сени jарандырар, сеге мÿргÿÿр, сен олорго база болужып тур. Бис сени ундыбазыс, келип турарыс. Он эки jылдын бирÿзи сен болорын, бу адабыстын сыйы болор сеге». Анайып, койонды байлу ан эдип Ўч Курбустан jайап салтыр.\nАк – Кебюк\nВ другой легенде заяц - дочь Ай- Каана (Луны). Ее звали Ак – Кебюк ( Белая Пена). Девушка была неописуемой красоты. Ак – Кебюк любила животных и птиц, всегда им помогала. Отец ей подарил лошадь- аргамак с золотыми крыльями. Однажды в царство Ай-Каана приехал трехглавый дракон – Уулу. Увидев дочь Ай – Каана, Уулу влюбился в нее. Он стал свататься к Ак – Кебюк, но отец девушки отказал ему. Тогда Уулу решил силой увезти Ак – Кебюк к себе. Загремел гром, сверкнула молния. Тогда Ай – Каан , посоветовавшись с матерью – землей, превратил свою дочь в зайца и отправил на Землю. Все украшения Ак – Кебюк отец бросил в небо, и они там превратились в звезды. Теперь эти звезды освещают небо и землю. Когда девушка, превращенная в зайца, спустилась на Землю, то Мать – Земля один из годов посвятила зайцу. С тех пор каждое лето Уулу ищет Ак – Кебюк, поэтому сверкает молния и гремит гром. Так продолжается до осени и опять Уулу уходит ни с чем.\nАк Кöбук\nБаза бир куучында койон Ай кааннын кызы болгон деп айдыжат. Кыстын ады Ак Кöбÿк болгон. Кыс ары кöрзö, ай ошкош, бери кöрзö, кÿн ошкош, jаражын кижи кайкаар болгон эмтир дежет. Ак Кöбÿк тынар- тындуны сÿÿп,олордын тилин ондоп, олорго болужып jÿрген. Адазы Ай каан кызына аргымак ат сыйлап берген. Аргымактын канаттары алтын болтыр. Бир катап Ай каанын jерине Уулу деп атту jутпа келиптир. Ол Ак Кöбÿкти кöргöн лö jерде, ого кöзин салып, Ай каанан кызынды бер деп сураган. Jе Ай каан ого кызын бербеген. Айдарда, Уулу кысты уурдап апарарга сананыптыр. Кенетийин jалкын jалт эдип, тенери кÿркÿрей берди. Ай каан Jер эненен болуш сурады. Jер эне мойношподы. Каан кызын койон эдип кубултала, Jер jаар тÿжÿрип ийди. Ак Кöбÿктин jинjилерин, jÿстÿктерин ле сыргаларын Орчыланнын тÿби jаар чачып ийди. Олор ÿзе jÿзÿн - jÿÿр jылдыстар боло берди. Бу jылдыстар эмди де jердин ÿстин ле теерини jарыдып jат. Jер эне Ай кааннын кызына jыл берди. Бу ла туштан ары Уулу Ак Кöбÿкти кажы ла jай келзе бедирейт, онын учун jалкын jалтылдап, тенери кÿркÿрейт. Кÿс jедип келзе, чöкöнгöн Уулу jана берет.\nЭрдьине\nЗаяц считается любимым зверем хозяина Алтая, на него охотиться нельзя. Если охотнику заяц перебежит дорогу, значит, охота будет удачной. А еще зайца считают путеводителем, поводырем для слабовидящих «кайчи» (мастеров горлового пения). Об этом рассказывали и рассказывают сами мастера горлового пения. Почему зайцы являются поводырями слепых «кайчи»? Потому что заяц непростое животное, он – символ чистоты, доброты, величия. Заяц обладает способностями, данными от Бога. Это – любимое дите кая, горлового пения, поэтому он выполняет роль поводыря мастера горлового пения.\nОднажды две женщины из одного селения пошли в лес за ягодами. По дороге они наткнулись на голый череп зайца. А это у алтайцев считается «эрдьине», то есть оберегом, святыней для достатка, для роста поголовья скота. Одна из женщин взяла себе этот череп, принесла домой, завернула его в белоснежный материал и окурила «арчином» (вереском). Через некоторое время семья этой женщины стала постепенно богатеть, и они стали самыми богатыми людьми в округе. Говорят, что выбрасывать это «эрдьине» ни в коем случае нельзя, она передается из поколения в поколение как семейная реликвия. В каждое новолуние его окропляют молоком и окуривают «арчином»\nО, заяц, ты дите Курбустана!\nТы не только страж для людей,\nТы – хранитель их очага,\nТы – огонь в душе людей…\nТы для них опора и надежда,\nТы святой и это правда…\nЭрjине\nАнайып, Алтайыста койон байлу ан деп чотолот. Ол - Алтайдын ээзини сÿÿген аны. Анчынын jолын койон кечсе, jакшы андаш болор. База бир куучында койонды кайчы улустын jединчизи ле коручызы деп айдыжат. Бу керегинде кайчылар бойлоры айдыжат. Ненин учун койон кöс jок кайчылардын jединчизи болот? Ненин учун дезе, койон ол ару ла агару ан.\nБир катап э��и ÿй кижи агаш –аразы jаар jиилектеп барган эмтир. Барып jатса, jолдо койоннын куу бажы jаткан. Койоннын бажы эрjине деп слер билер ле болбойоор. Оны эрjине деп кичееген кижи мал - ашту, аргалу чакту jадатан. Эки ÿй кижинин бирÿзи койоннын бажын керектебеди, бирузи оны айылына экелеле, ак бöскö ороп, арчынла аластап, салып койды. Бир канча öйдин бажында ол кижинин мал – ажы öнжип, öзÿп кöптöди. Олор бай, jакшы jада бердилер.\nБу эрjинени чачарга jарабас, ол баланын балазына барар неме, онын учун онын учурын бала- баркага jартап айдып берер керек. Ай jанырза ла байагы «эрjинени» аластап алкаар керек:\nО, агару койон - Курбустан балазы,\nСен биске куйак бол!\nАйыл – jуртымды, бала –баркамды,\nМал- ажымды ла алкы бойымды\nКурчуугарга кийдирип,\nАргадап берегер,\nАлып jÿрегеер.\nБолужып jÿрегеер.\nИженейин, бÿдейин!\nJалынайын, алкайын!\nКулдьюкай\nКогда – то возле реки Улегем, у подножия лога Сыгын – Мюс жил мужчина по имени Кулдьюкай. Говорят, он был людоедом. Кулдьюкай охотился на людей, как на животных. Это был здоровый и сильный мужчина, в самом рассвете сил. Он построил себе «манакай» (тайное убежище, откуда следил за своей жертвой), дорогу на протяжении трех километров он посыпал песком, чтобы хорошо видеть человеческие следы. Кулдьюкай не жалел никого. Он был злым, коварным и жадным. В общем, это был зверь в человеческом облике. Кулдьюкай был дважды женат. Первую жену звали Дьякшылай (самая добрая). Она была умной и доброй, поэтому не могла скрыть от людей жестокость Кулдьюкая. Первому же человеку, который зашел к ним в аил ,Дьякшилай дала знать, чтобы он скорей\n« уносил ноги». За этот поступок она была жестоко наказана. Муж отрезал ее груди и испек в золе, потом съел. А Дьякшилай истекла кровью и умерла. Кулдьюкай женился второй раз. На этот раз ему попалась жена еще умнее. Ее звали Дьендиртпес (непобедимая). Однажды во время отсутствия Кулдьюкая к ней приехал младший брат Дьялтанбас (смелый). Девушка рассказала брату про своего мужа. Дьялтанбас спрятался прямо в аиле и начал поджидать людоеда. Вдруг послышался шум, открылась дверь и вошел Кулдьюкай, но в ту же секунду, прицелившись прямо в сердце людоеда, Дьялтанбас выпустил стрелу из своего лука. Так, люди избавились от страшного Кулдьюкая. Народ зажил счастливо, а про бесстрашногоДьялтанбас сложили песню.\nСлава тебе, Дьялтанбас!\nТы будешь вечно жить в устах людей.\nО тебе расскажут своим детям.\nО тебе будут петь наши «кайчи»\nКакой ты смелый наш герой,\nИзбавил людей от злодея…\nВ наше время рядом с местом, где жил Кулдьюкай проходит чуйский тракт. Этот участок дороги считается опасным, там случаются аварии. А недавно молодой человек из нашего села привез невесту из другого села, на другой день родители и родственники поехали свататься к родителям девушки. Ранним утром они проезжали мимо устья лога Сыгын-Мюс. Вдруг, откуда ни возьмис��, перед машиной оказалась косуля, которая стукнулась о капот машины. Шофер остановился, все вылезли из кабины, но никакой косули они не увидели, а на капоте была кровь. Молодые сыграли свадьбу, но их брак продлился всего несколько месяцев, они разошлись. Говорят, что уже тогда, на том участке дороги, злой дух Кулдьюкая помешал счастью молодых. Люди, будьте осторожны на наших дорогах!\nlefttopКулjукай\nКачан да Сыгын мÿÿс оозында Улегем суунын jарадында Кулjукай деп öбöгöн jуртаптыр. Кулjукайды улустын эдин jип туру дежетен. Андарга канайып андап турган эди? Кулjукай улустарга анайда ла андаган. Бу öбöгöн jоон ло jаан кижи болгон (кижинин эдин jигенде). Ол бойына манакай тудуп алган, онон ло улусты кетежетен. Манакайды айландыра ÿч беристе кире jерди кумактап, улустын изин анан ла кезетен. Кулjукай качан да кемди де килебеген. Оны кижи де деп айдар арга jок, ол казыр аннан да ары неме болгон. Кулjукай эки катап кижи алган. Баштапкы ÿйинин ады Jакшылай болгон. Ол öбöгöнинин jаман кылыгын билип алала, айылга келген баштапкы ла кижиге ÿзе чынды айдып берген. Мынын учун Кулjукай Jакшылайдын эмчектерин кезеле, кÿлге быжырып jиген. Jакшылай кööркий каны агып, божоп калган. Мынын кийининде «кижи jиичи» экинчи кижи алтыр. Бу кижинин ады Jендиртпес болгон.\nБир катап Кулjукай айылда jок тушта Jендиртпестин карындажы Jалтанбас айылдап келген. Эjези карындажына Кулjукай керегинде ÿзе куучындап берген. Эjелÿ\n- карындашту Кулjукайды jенип чыгар деп сананып алдылар. Jалтанбас айылдын ичинде jажынып, сакый берди. Тышкары табыш чыкты, Кулjукай jедип келтир, Jалтанбас белетенип алды. Кÿлÿк эжикти кайра ачып, бозогоны алтагалакта, Jалтанбас ок - jаанан Кулjукайдын сыранай ла jÿрегине шыкап, адып ийди. Мынайып албаты-jон «кижи jиичинен» айрылып, эзен – амыр jуртай бердилер. Aлбаты ортодо Jалтанбас керегинде кожон чÿмделди:\nБаш болзын баатырыска,\nБаш болзын Jалтанбаска!\nJажын чакка макка кирдин,\nСени кем де ундыбас.\nСен керегинде куучын\nБаладан балага барар.\nКайчылар кай айдар,\nСеге учурлап, каркырап,\nJÿректерди ойгозор!\nЭмдиги ойдо Кулjукайдын эски jуртынын jаныла Чуйдын трагы барат. Кööликтер мынайда jÿрет. Бу jерде аjарынкай болор керек, мында кööликтер антарылып турган учуралдар кöп. Бу ла jуукта, анан бери узакта öй öтпöгöн, бистин jурттын бир уулы öскö jерден кижи алган. Эне – адазы ла тöрöгöндöри эртенгизинде ле кудага атаныптыр. Тан эртен олор Сыгын – Мÿÿс оозын öдуп барып jатса, кенетийин кайдан да элик чыга конуп келеле, олордын кööлигине табарган. Улус оп - сопко тÿжÿп, кööликти токтодып, чыгып келзе, эликтин jыды да jок эмтир. Кööликтин бажында jанысла кан уймалып калган. Jиит улус той этти, jе бир канча айдын бажында олор айрылыжып калган, jурт болбогон. Jаан улустын айдыжыла болзо, байала элик табарып турарда, Кулjукайдын сунези балдардын ырызын апарган. Сыгын –Мÿÿс оозында аjарынкай jÿрегер, чеберл��нигер, улустар!\nТайна Лога Кежелу\nВ долине Улегем есть лог Кежелу, там находится удивительный родник, который обладает целительными свойствами. Слово «кеже» в переводе на русский язык означает занавес. Когда-то, давным – давно, жила в этом логе семья: отец, мать и единственный сын Кеже. Ни для кого не секрет, что раньше люди вели кочевой образ жизни и строили юрты там, где им было удобно. Они старались, чтобы было хорошо не только им, но и скоту. Чтобы водопой был рядом, чтобы пастбище было недалеко.\nКеже был высокий стройный юноша. Он помогал своим старым родителям, пас скот, присматривал за лошадьми. Однажды ясным весенним днем он поехал посмотреть лошадей. Издалека он увидел лошадей, которые паслись у подножия высокой горы. Кеже направился туда. Когда он подъехал к подножию горы, солнце уже начало садиться .\nЮноша, не торопясь, слез с лошади. Вдруг он почувствовал, что на него кто-то смотрит. Из - за дерева вышла девушка неописуемой красоты. « Шанкы» (накосное украшение) на ее косе тонко звенела, когда она шла к нему. Кеже растерялся, сердце у него сильно стучало, девушка улыбнулась, кивнула головой и заговорила: «Меня зовут Байтерек, я- дочь хозяина этого места. Моего отца зовут Канкере, а мать - Шулурай. Я давно наблюдаю за тобой, смотрю, как ты ловко справляешься с лошадьми. Мои родители запрещают мне говорить с людьми. Если ты хочешь меня видеть, приходи на это место каждый день».\nСказав все это, Байтерек взмахнула руками и исчезла.\nС этого дня молодой человек потерял покой. Он с первого взгляда влюбился в девушку. Они встречались каждый день, любовь их была взаимной. Скоро отец девушки почувствовал, что дочь изменилась. Он выследил ее. Канкере рассердился и решил наказать бедного юношу.\nНо Байтерек опередила своего отца, она превратила Кеже в родник, который вытекает из-под скалы, а сама превратилась в тополь.\nСегодня этот родник называют Кежелу. Вокруг тополя выросли много молодых тополей (это дети Кеже и Байтерек). Они, как занавес, прикрывают дорогу к роднику. А родник этот непростой, он помогает от болезней, очищает от нечистой силы. Местные люди почитают это место: привязывают ленточки-кыйра, берут воду, просят родник, чтобы он исцелял их. Исцелял не только тела , но и души.\nlefttop Кőжőлỹнин jажыды.\nЧуйдын трагыла барып jатсан, Кÿпчегенннин ары ла jанында, Улегем суунын jарадында, jолдын он jанында теректер бар. Ол теректердин ары jаны бийик кайа, онын тозинен кутук суу чыгып агат. Бу jeрдин ады Кöжöлу (кöжöгö деген сöстöн).Улустын айдыжыла болзо,бу кутук суунан ыраак jок, бир биле jуртаган: энези, адазы ла уулы. Уулдын ады Кöжö болгон. Бийик коо сынду, кап-кара кöстöрлу, чийик кара кабакту. Ол эне - адазына болужып, мал- ажын кичееп jÿретен. Анчадала Кöжö аттарды тын сууп, олорды кÿнÿнле jоктоп jортотон. Бир катап ол кырдын эдегинде jÿрген аттарды кöрÿп ийерге ары jорткон. Кÿн jаны ла кырдын бажына отурып турган öй болгон. Jиит уул мендебей адынан тушти. Jанында турган агашка адын буулап jадала, та кем де оны ширтеп кöрÿп турганын сести. Кöжö кайа кöрди. Агаштын кийнинен jаражы коркуш кыс чыгып келди. Ол шанкылары шынырап уулдын jанына базып келди. Кÿлÿмзиренип, бажын кекип ийеле, кыс куучынды бойы баштады: «Менин адым Байтерек, бу jердин ээзинин кызы мен. Адамнын ады Канкере, энемнин ады- Шулурай. Мен сени улайла кöрÿп jадым бу jерде, туку качаннан бери. Сен аттарды сÿÿп турганынды база билерим. Эне – адам мени тегин улусла таныжып, куучындашпазын деп jакарат. Чынын айтса, мен сеге кöрÿнерде учурым jок. Эртен бу ла jерде, бу ла öйдö jолугаак». Бир тынышла ÿзе немени айдып, эки колын jанып ийеле, кыс jок болуп калды. Турган jери артып калды, барган jери jок болды. Jиит уул оозын ачып алала туруп калды.\nБу кÿннен ала Кöжö ач- амырын jылыйтып салды, бу кыска ол кÿÿн-санаазын салып койды, ол онын ичине кирген. Эки jиит кÿнÿнле jолугыжар болды. Удабайла кыстын адазы олор керегинде сезип ийди. Канкере кызынын кийининен барала, олор экÿ керегинде билип алды. Ол jиит уулды кезедерге сананып алды.\nJе Байтерек адазынын кылыгын сезип ийеле, Кöжöни кутук суу эдип кубултып ийди, бойы дезе терек агаш болуп кубулды.\nБÿгÿнги кÿнде ол кутук сууны Кöжöлу деп айдыжат. Сууны айландыра кöп теректер öзÿп калган. Бу теректер - Кöжö ло Байтеректин балдары дежет. Кайанын алдынан чыккан кутук суу албаты- jонго быйанын jетирет. Бу байлу суу слерге де болужар, jазап суразаар. Кыйрагарды буулап, ак сÿттен чачып.\nКурманак\nЕсть в окрестностях долины Улегем урочище Курманак, который делится на два лога- Большой Курманак и Малый Курманак. Их еще называют сестрами, одна старшая, вторая – младшая.\nВ Большом Курманаке есть гора «Тынду суу». На эту гору без всякой надобности всякому человеку подниматься нельзя. А почему нельзя? Потому что хозяин этой горы может рассердиться. Гора называется «Тынду суу», потому что на самой вершине горы есть целебный родник, белый, как молоко. «Тынду суу»переводится, как «живая вода». Этот родник любому человеку может не показаться, он прячется от нежеланных гостей. А если туда поднимется человек с открытой душой, любящий природу, умеющий благословлять свой Алтай, такому человеку этот родник помогает. Кто хоть раз попробует воду из этого родника, тому даруется долголетие и здоровье.\nГоворят, что когда- то жил в этих местах бедный охотник Саадак. У него была жена Сырга и двое детей: сын Амыр и дочь Арусуу. Саадак кормил свою семью, платил налоги пушниной. Однажды охотник серьезно заболел. Он перестал охотиться , кончались запасы еды. Саадак и его семья оказались в трудном положении. Глава семьи решил, во что бы то ни стало вылечиться. Было новолуние, у алтайского народа все обряды делаются в новолуние. Саадак встал очень рано, взял с собой молоко, дьялама –кыйра, ветки сухого арчина- вереска и отправился на гору Тынду суу. Об источнике на этой горе он слышал еще от своего деда. Саадак шел не спеша, поднялся на гору и стал прислушиваться. Наверху было хорошо, листья деревьев шевелились, шуршали, как бы разговаривали с ним. На душе у охотника стало легко, свободно. Вдруг Саадак услышал слабое журчание, он пошел на этот звук и увидел родник. О, небеса, вода в роднике напоминала молоко!Cаадак окропил молоком «четыре стороны света» север, запад, юг, восток, окурил арчином исток родника, произнес благословление в честь целебного источника, в честь Алтая – Каная; встал на колени, набрал целебной воды в ладони, попил, умылся и лег отдыхать прямо возле источника.И снится ему сон. Из родника вышла молодая девушка неописуемой красоты в белой одежде. Украшения на ней были из белого серебра. Она подошла к нему, наклонилась и произнесла: « Ты выздоровеешь, будешь долгожителем, твоя семья ни в чем не будет нуждаться». Она положила ему в ладонь белый камень. Девушка отвернулась от негои растаяла в воздухе.\nГоворят, что Саадак прожил до ста лет. Семья жила в достатке. А камень они хранили как семейную реликвию. Дети детей Саадака и их дети до сих пор живут и здравствуют. Только они разъехались в разные уголки Алтая.\nКурманак\nЎлегем сууны одоштой кечире Курманак деп öзöк бар. Ол эки кобыга бöлÿнет. Бирỹзи- Jаан Курманак, экинчизи- Кичинек Курманак, олорды улус эjелу- сыйынду дежет. Jаан Курманакты öрö барып jатсан, он jанында Тынду суу деп туу бар. Ары бодоп ло кажыла кижиге чыгарга jарабас. Бу туунын бажында аржан - кутук суу бар, ол суу ап- апагаш, сÿт ошкош. Кезик улус оны «тынду суу дежет». Тынду суу кижи ле болгонына база кöрÿнбес. Jарабаган jаман кылыкту улуска ол кöрÿнбес. Ару jÿректÿ, агару санаалу, Алтайын алкап, баалап, тооп jÿрген улуска ол кöрÿнер. Бу сууны бир катап та болзо ичкен кижи су – кадык jÿрер, узак jÿрÿм jÿрер.\nJаандардын айтканыла болзо, Курманак оозында Саадак деп атту анчы кижи jуртаган.Онын билезинде тöрт кижи болгон: эмегени Сырга, уулы Амыр ла кызы Арусуу. Саадак андап, билезин азырап, каландарын тöлöп, бала- барказын алып jÿрген. Jе бир катап анчы кижи тын оорып калды.Ол оорый берерде, айылда улус ал санаага тÿже берди. Саадак кандый да болзо эмденип, jазылар керек деп сананып алды. Ай jанырарда ла, Саадак танла туруп, шыйдынып алды: сÿдин, арчынын, кыйразын алып, Тынду сууны кöстöп, jортып ийди. Бу суу керегинде ол таадазынан угуп jỹретен, ары качан да барбаган, эмди барарга келишти. Бийикте кандый jакшы! Агаштар шуулажып, jалбырактары шылыражып, оныла куучындажып тургандый болды. Саадактын jурегинде кандый да jенил ле сÿÿнчилу болуп турды. Кенетийин онын кулагына суунын шоркыражы угулды. О, Кудай баш болзын, суунын öни сÿт ошкош болтыр не! Саадак сÿдин чачып, арчынын кÿйдÿрип, озо бойын аластап онон сууны аластап, эки будыла тизеленип, ал��ыш сöстöрин айдып, кутук сууны ичип, jунунып алала, отурып амырады. Уйуктай бергенин бойы да сеспей калды. Тÿженип jатса, суунан jаражы коркуш кыс чыгып келди. Кыстын кийген кийими ап – апагаш, jÿстÿк - сыргазы ак мöнÿннен эдилген болуптыр. Бу кыс кутук суунын ээзи болбайсын. Ол Саадак jаар кöрöлö айтты: «Сен jазылып каларын, салымын узак, кöп jаш jажаарын, сенин билен аргалу – чакту jадар. Jылдынла кыйранды бого экелип буулап jур!» Суунын ээзи кыс Саадактын алаканына ак öнду таш салып береле, jок болуп кайыла берди. Бу таш эрjине болгон. Саадак оны айлына экелеле, ак бöскö ороп, чек jерге салып койды. Кажы ла ай jанырза, ол оны ак сÿтке jунуп, сыймап, оныла куучындажып алар болды.\nCаадакты jÿстен ажыра jаш jажаган дежет. Билези jакшы jаткан, мал- ажы амыр турган. Саадактын балдарынын балдары эмди де бар, амыр jуртагылайт. Кижиге амырынан öскö не керек? Jаныс олор Алтайдын башка- башка толуктарында jуртайт.\nОхота на орла.\nЭто было очень давно. На берегу реки Улегем, в урочище Сыгын-Мюс (который достался нашему герою в наследство от богатых родителей) жил очень богатый человек. Этого человека звали Солтон-Мерген. Он не знал, сколько у него табунов лошадей, сколько голов овец и другой скотины. Так было много всего, что никто не утруждал себя вести учет хозяйства. Да и незачем было это делать, слуги работали хорошо, никому и в голову не приходило красть или вредить Солтон-Мергену. Он недавно женился на дочери соседа Ак-Каана,Алтынай.\nБыл у него двоюродный брат Сумечи. Однажды весной братья отправились в горы, чтобы добыть орла для охоты. Всем известно, что орлы строят свои гнезда высоко, на труднодоступных скалах. Добравшись до места, братья устроились на ночлег возле высокой скалы. Проснулись на рассвете и почти сразу обнаружили на скале гнездо орла. Сумечи бросил армакчи-канат и ловко установил его. Первым полез Солтон-Мерген. Вот он достиг гнезда и забрался в него, там было трое птенцов. Вдруг Сумечи резким движением рук убрал «армакчи» (канат) с камня, а Солтон - Мерген оказался один на один с птенцами орла.\nА Сумечи вернулся домой один, оставив брата в беде. Он сказал, что Солтон - Мерген погиб: упал со скалы и застрял в расщелинах, что туда нет доступа и вытащить мертвеца невозможно.\nПо алтайскому закону, если брат умирает, а у него осталась молодая жена, на ней должен жениться другой брат. Так Сумечи женился на Алтынай, стал богатым человеком.\nВ это время Солтон – Мерген приспособился к выживанию в гнезде орла. Он питался вместе с птенцами, чтобы не умереть с голоду. Солтон-Мерген набрался терпения, знал, что птенцы подрастут только через полгода и начнут учиться летать. Только в птенцах он видел свое спасение, только с ними он может спуститься на землю и вернуться домой.\nДолго ли, коротко ли, но подошло время первого полета орлят. Они ведь привыкли к этому человеку за шесть месяцев, счи��али его своим братом. Поэтому двое молодых орлят позволили ему взяться за их ноги и полетели вниз. Так был спасен Солтон-Мерген.\nГоворят, что он вернулся домой, рассказал обо всем людям. Старейшины рода прогнали Сумечи. Слух о его подлости прошел по всему Алтаю, с ним никто не хотел общаться. Сумечи жил один в лесу, в шалаше. Так он и умер один. От него ничего не осталось. Никогда не ройте яму другому человеку.\nМÿркÿтке андаганы.\nБу учурал туку-туку качан болгон. Ўлегем суунын jарадында Сыгын Мÿÿс деп кобыда коркушту бай кижи jуртаптыр. Онын ады Солтон - Мерген болгон. Ак малы тÿк танышпас, албатызы тил билишпес болгон дежет. Тоозы jок кулдарлу, Алтынай деп эш- нöкöрлÿ. Эш- нöкöри Ак-Кааннын кызы болгон.\nСолтон – Мергенде Сÿмечи деп шаны - карындажы болгон. Бир катап jаскыда олор экÿ мÿркÿт тудала, оны анчы эдип ÿредип аларга шÿÿштилер. Бойынын санаазына jедерге олор мÿркÿтти тударга атандылар. Мÿркÿт уйазын бийик кайа - ташта салатан. Jедер jерине jедип, олорго бийик кайанын алдында конорго келишти. Эртенгизинде эрте туруп, бийик кайада мÿркÿттин уйазын кöрÿп койдылар.\nСÿмечи узун армакчыны тÿрÿп, сан öрö чачып ийди. Армакчы сÿÿри ташка бойы ла ороло берди. Солтон - Мерген армакчынан тудунып, сан öрö албаданып чыга берди. Уйага jедип, анда мÿркÿттин ỹч балазын тапты.\nКенетийин Сÿмечи армакчыны таштан ушта согуп ийди. Солтон - Мерген бийик кайада мÿркÿттин балдарыла кожо артып калды. Сÿмечи дезе кайа да кőрбőй, адын ээртеп, jортуп ийди. Айылга келеле, Солтон – Мерген кайанан ажып öлгöн деди.\nОзогыда алтай улус аказы божоп калза, онын эмегенин карындажыла кожо jуртадып салатан. Бу учуралда анайдала болды.\nСолтон - Мерген эмди мÿркÿттин балдарыла кожо ажанып, олор ого ÿрениже берди. Ол билген, айлына jарым jылдын бажында jедерим деп. Ненин учун дезе Мÿркÿт балдарын алты айдын бажында учуп ÿредер. Араайынан айлар айланыжып öдö берди. Мÿркÿттердин учуп ÿренер öйи jедип келди. Олор кижиге ÿренип калган, онын учун Солтон – Мерген эки мÿркÿттин балазы учуп чыгарда, олордын буттарынан тудунып, jерге тÿжÿп келди. Анайып Солтон - Мерген аргаданды.\nJанып келеле, ол улуска ỹзе канайда болгонын куучындап берди. Сÿмечини улус сÿрип ийди. Кемде оныла куучындашпас болды. Сÿмечи кайда барзын, ол jаныскан артты. Jадар jериде jок, аралда jапашту jаныскан jурттай берди.. Качан да öскö кижиге оро каспагар, бойыгар тÿжереер!\nАлаштай и Карагез.\nЭто было очень давно. На берегу реки Ильгумень, рядом с большой дорогой жил очень бедный юноша по имени Алаштай. Чтобы как то заработать на кусок хлеба, он брался за любую работу. Алаштай жил в маленьком чадыре (конусообразное жилище, покрытое корой лиственницы), у него не было даже своего коня. Однажды, возвращаясь вечером домой, Алаштай увидел возле своего жилища жеребенка. Он был совсем слабенький и не боялся человека. У Алаштая за пазухой в маленьком «борбу��» (сосуд для жидкости) было молоко, юноша на скорую руку быстро соорудил «эмискиш» (соска из тонкой кожи) и накормил жеребенка. Алаштай очень усердно работал каждый день, чтобы прокормить себя и жеребенка, которому он дал имя Карагез (черноглазый). Так нашли друг друга и подружились два одиноких существа, две сироты, два сердца , они очень сильно привязались друг к другу.\nЧерез год, два жеребенок подрос, окреп. Карагез позволял садиться ему на спину своему хозяину. Но вот горе, у Алаштая не было ни седла, ни какого другого конского снаряжения. Поэтому юноша каждый раз сильно огорчался.\nОднажды в разгаре лета Алаштай сел на Карагез,и они поехали куда глаза глядят.Ехали, ехали и доехали до большого и высокого кедра, солнце уже садилось. Юноша слез с коня и увидел небольшое углубление на земле возле корней кедра. Алаштай привязал коня, смастерил факел и полез прямо под кедр. Пространство под кедром все расширялось и расширялось. Там было светло, тепло, сухо и уютно.\nВдруг до его ушей донеслись звуки «комуса» (музыкальный инструмент), он остановился и пошел прямо на звук. О, боже, это был большой зал, посреди которого горел костер. Возле костра сидела очаровательная молодая женщина, возле нее сидел мальчик и слушал игру. Она даже не удивилась, увидев Алаштай. Улыбнулась и взглядом пригласила сесть рядом с ней. Потом она повернулась к нему и сказала: «Я – твоя судьба . Меня зовут Салымай. Это я тебе подарила Карагез. Настал день нашей встречи, а это твой сын, его зовут Корулай». Алаштай от всего увиденного и услышанного на короткое время потерял дар речи. Но быстро взял себя в руки. Они вышли из –под кедра, Карагез ждал их наверху, он был во всем снаряжении и ждал их. Все трое сели на коня и поехали к жилищу Алаштая. И здесь их ждала большая белая юрта. Возле юрты стоял загон для скота, там было много овец и лошадей. Радости Алаштая не было конца. Так бедный юноша обрел свое счастье. Его семья зажила счастливо и богато на долгие и долгие времена. Люди говорят, что такое счастье Алаштаю подарил Алтай Кудай (Бог Алтая) за его трудолюбие и терпение, за правильный образ жизни. Берите с него пример и Вас обойдут беды и несчастья!\nАлаштай ла Каракöс\nБу керек туку качан болгон. Ўлегем суунын jарадында, jаан jолдын белтиринде Алаштай деп jиит уул jуртаптыр. Ол jойу-jокту, öскÿс уул болгон. Андыйда болзо, ол сÿрекей иштенкей, албаданчак кижи болгон. Онын jаткан jери-кичинек содон айыл болгон. Андый да болзо, ол бойынын калажын иштеп алатан.\nБир катап энирде Алаштай айлынын jанына келзе, анда кичинек кулун турды. Ол сÿÿнгенине койнынан кичинек борбуйда сÿт чыгарып, чÿрчеле эмискиш jазап кулунды умчылап салды. Алаштайга эмди эки катапка кöп иштенерге келижет, ненин учун, слерге jарт болбой. А кулунга кÿнÿнле сÿт керекте. Jе ээзи кулунды бир де торолотподы, кÿнÿн ле иштенип азыраар болды. Удабай кулун ��ыдай берди, Алаштай оны ÿрензин деп jайдакка минип, Каракöс деп ат берди Алаштай эн ле тын санааркаган немезии - ол адына ээр-jепселди кайдан, канайып алар деп.\nАйдарда, Алаштай jайдын jараш кÿнинде Каракöсти jайдактап алала бодопло jортып, бир кобыны öрö барды. Бирле кöрзö, алдында коркушту jаан мöш турды. Ол мöштин алдында кандый да кöндöй эмтир. Алаштай адынан тÿже секирип, кöндöй jаар басты. Чирик мöштöн jарыткыш кÿйдÿрип, кöндöй jаар кире берди. Кöндöйдин ичи там ла jаанап, jарыткыш та керек jок эмтир анда. Анда jарык ла телкем болгон,jылу ла кургак эмтир.\nКенетийин Алаштайдын кулагына комустын ÿни угулды. Ол комустын ÿни угулып турган jeр jаар басты. Ол jаан кыпта эмтир, онын ортозында очок тургузып салтыр. Очокто от кÿйет. Оттын jанында айдары jок jараш келин комус ойноп отурды. Онын jанында уулчак отурды, ол комустын ÿнин jилбиркеп угат. Келин Алаштайды кöрöлö, бир де кайкабады. Кöзиле jаныма отур деп имдеди. Онон ойынын токтодып, айтты: «Менин адым Салымай, мен – сенин салымын, бу сенин уулын, онын ады Корулай. Кулунды сеге мен сыйлагам. Укканынан, кöргöнинен Алаштай нени де айдып болбой, бир канча öйгö туруп калды. Jе капшай бойын колго алынып, Салымай ла Корулайды jединип, ичкеери басты. Байагы jерден чыгып келзе, Каракöс ээр- jепселдÿ олорды сакып турды.Ўчилези атка отурып, Алаштайдын айлы jаар ууландылар.\nКлад рода « сойон»\nКогда-то, давным- давно, на берегу реки Ильгумень жили люди, большинство из них принадлежали роду «сойон». «Сойоны» отличались всегда своим умом, трудолюбием и духовными знаниями. Они жили хорошо, ни в чем не нуждались. Все «сойоны» подчинялись старейшинам рода Амыр-Санаа и Бай-Санаа, которые очень мудро и очень умело управляли своим « маленьким царством».\nАмыр-Санаа и Бай-Санаа были братьями - близнецами. Они были похожи друг на друга как две капли воды. Некоторые люди их не различали. Братьев уважали, их слово для «сойонов» был закон.\nВ основном «сойоны» занимались коневодством. Каждый год, в начале лета, жители селения устраивали «эмдик - байрам», где обучали диких лошадей. За обучение брались самые ловкие, отчаянные, и, конечно же, удалые молодцы. Конская упряжь у каждого наездника украшалась серебром. «Серебро» для «сойонов»- любимый металл, потому что оно притягивает к себе только положительную энергетику.\nВ селении были свои мастера-ювелиры, занимавшиеся серебром. Были свои люди, которые добывали серебро прямо в соседнем логу- «Ак-Кайа» (белые скалы) .\nВесь запас серебра и других ценностей хранился в пещере, недалеко от селения. О кладе знали только несколько человек.\nНа Алтае наступили смутные времена. Постоянные набеги врагов лишили покоя не только «сойонов», но и другие племена. Тогда старейшины рода решили перепрятать клад понадежнее. Постепенно, по истечении времени враги перестали беспокоить людей. Старейшины состарились и умерли. «С��йоны» с почестями похоронили уважаемых людей. А про клад как-то забыли. Люди рода «сойон» до сих пор ищут этот клад, но не могут найти. Прошло много времени с тех пор, ведь не зря говорят, что каждый клад охраняется незримыми сторожами. Думаю, что не пришло еще время этого клада, ведь «сойоны» и сегодня живут хорошо, никто не голодает. Люди! Не ищите зря! Вы не знаете слов, которые помогают найти клад! Это не ваше.\nCойондордын кöмзöзи.\nКачан да, бистер jок болорыста, Ўлегем суунын jарадында, улустар jуртаптыр, олордын кöп-сабазы сойондор болгон. Сойондор тöп санаалу, иштенкей, билгири jаан улустар болгон. Олор jакшы jаткандар, аштабаганда, суузабаган да, кийген кеби де чындый ла jараш болгон. Бастыра сойондорды эки эш jайзандар Амыр Санаа ла Бай Санаа башкарган. Олор экÿни улус аайлаштырып болбойтон, ненин учун дезе бой - бойына коркушту тÿней болгон. Сойондордын сÿÿген баалу – чуулу темири мöнÿн болгон.\nОлордын сÿÿген малы аттар болгон. Кажыла jыл jайдын бажында сойондор «эмдик - байрам» öткÿретен. Бу байрамда эн ле капшуун jииттер эмдик тайлар ÿредетен. Кажы ла эмдикчиде бойына учурлап эткен аттын jепсели болгон. Бу jепсел ÿзе тере ле мöнÿннен эдилген. Сойондор мöнÿнди бойлоры Ак кайа деп jерден алып, эдимдер эдип, бу jазалдарды куй ташта сугуп туратан. Мынызын тегин улус билбес, jайзандар ла эки- ÿч ле кижи билер болгон.\nJаан удабай Алтайда кÿч öйлöр башталган. Ờштÿлер jаныс ла сойондорго эмес, öскö до сööкту улуска табарып, олордын бар- jогын блаап алатан. Онын учун jайзандар байагы кöмзöзин öскö jерге бектеп суккандар.\nJылдар jылыжып öтти, öйлöр учуп öтти. Ờштулер чöкöнип, jерине jанды. Албаты- jон амыр jуртай берди. Jайзандар карып ,jажы jедип, öбöкöлöрдин jерине jÿре берди. Улус дезе кöмзö керегинде ундып койгон, jе jон ортодо кöмзö керегинде кеп куучын артып калган. Кандый ла сугуп салган кöмзö ээленип калар дежет, онын учун бу кöмзöни бедиребегер, улустар. Кем билер, онын тÿби не болотонын.\nХозяйка перевала ЧИКЕ ТАМАН.\nКогда – то на вершине горы Чике Таман был родник. В те времена чуйского тракта не было. Люди передвигались пешком, на лошадях и на верблюдах. На перевале путники отдыхали, пили воду из родника, некоторые даже оставались ночевать. Они были благодарны перевалу, роднику. Уходя отсюда, люди благословляли это место. Не раз путники на перевале видели образ девушки неописуемой красоты. Было понятно, что это и есть хозяйка этого перевала и родника.\nПомните легенду о том, как женился хозяин горы на двух сестрах? Оказывается, хозяйка перевала это и есть дочь Чике Тамана и Улу, старшей жены хозяина горы. А младшая жена Кем родила ему сына. Он и стал впоследствии хозяином чуйского тракта. Но это совсем другая легенда, ее я расскажу позже.\nПо рассказам очевидцев, после того, как на горе начали проводить взрывные работы (когда строили чуйский тракт), хозяйку перевала перестали видеть. Ушел и родник с перевала.\nНо люди продолжают почитать этот перевал, останавливаются, привязывают дьилама-кыйра. В последнее время хозяйку снова начали видеть на перевале. А это очень хороший знак. Она в нас вселяет надежду, что и родник скоро вернется на старое место. Люди благословляют перевал, почитают его хозяйку и посвящают ей следующие благие слова:\nО, хозяйка перевала!\nЧтобы ты дорогу открыла\nВ мир любви, доброты!\nЧтобы нам ты подарила\nСчастье, здоровье и знания!\nЧтобы нам ты помогла\nЖить по законам Вселенной!\nОп Куруй! Оп Куруй! Оп Куруй!\nЧике Таман ажунын ээзи керегинде\nКачанда, кöп – кöп ойлор мынан кайра,Чике таман ажуда каран суу болгон дежет. Ол тужында Чуйдын трагы jок болгон. Улус кем jойу, кем атту, кем тőőлỹ jоруктайтан. Ары- бери öткöн улус мында амырап, суузынын кандырып, кезиги конуп та калатан.\nJоруктап jурген улуска бу ажуда (jаныс катап эмес) коркушту jараш кыс кöрÿнетен. Бу кыс ажунын ла каран суунын ээзи болгон деп улус сезип туратан.\nЭй, улустар, сагыжаарга киретпе, Чике таман кырдын ээзи эки сыйын алганы? Айдарда, jаан эмегени Улу кырдын ээзине кыс бала сыйлаптыр, ол бала эмди ажунын ла каран суунын ээзи болуп jÿргени ол. А кичинек келин Кем, Чике таман ээзине уул бала сыйлаптыр, ол уул кийнинде Чуйдын трагынын ээзи болуп калган деп уккан эдим. Jе бу база башка куучын, онызын база бир тушта, качан - качан куучындаарым.\nЧуйдын трагын тудар иштер башталарда, кайа – ташты jарып, аттыртып турарда каран суу jок болуп калган. Оныла кожо ажу ээзи, байагы кыста, кемге де кöрÿнбей барган.\nJе улус нени де ундыбаган, олор Чике Таман ажуга тÿжÿп, оны тооп,онон суранып, кыйра – jаламазын буулап jурет. Калганчы öйлöрдö ажунын ээзи ойто кöрÿнип баштаган. Бу коркушту jакшы темдек. Оныла кожо бисте сÿÿнип, каран суу база jанып келер деп иженип отурыс. Иженип тура, олор ажуга мындый алкыш сöстöр айдат:\nЧике Таман ажубыс!\nБайлу jаан ажубыс!\nСлерге иженип,\nСлерге бÿдÿп,\nСлерден суранып турус!\nБисти ÿредегер,\nJакшыга баштагар,\nЫрыс ла су-кадык сыйлагар!\nБиске болужагар,\nЧындыктын jолын ачагар!\nОп-Куруй!Оп-Куруй!Оп- Куруй!\nО Чуйском тракте и его хозяине.\nО Чуйском тракте много чего рассказывают. Мы знаем, что он построен по проекту В.Шишкова. Но проект проектом, а люди говорят, что это «Алтай-Кудай» (хозяин Алтая) избрал В.Шишкова, дал ему поручение создать план Чуйского тракта. Значит, В. Шишков – избранный. Он был непростым человеком.\nПомните, мои дорогие читатели, легенду о женитьбе Чике-Тамана на сестрах Улу и Кем? Дочь Чике Тамана от старшей жены Улу стала хозяйкой перевала Чике Таман. А сын от младшей жены Кем при достижении совершеннолетия получил статус хозяина Чуйского тракта. Имени его никто не помнит- хозяин и все. Он - одновременно хозяин и хранитель Чуйского тракта. Конечно, прошло сто лет, как построили Чуйский тракт. Много воды утекло с тех пор. Каждый год наш Чуйский тракт совершенствуется. Каждый год на его дорогах ведутся ремонтные работы . Всему этому способствует хозяин Чуйского тракта. Много людей ездят по нашему Чуйскому тракту, но не все знают его легенды. Каждый поворот, каждый перевал имеет свою историю.\nНе каждому человеку суждено увидеть хозяина тракта. Но есть люди, которые видели его, а то, как бы мы узнали о том , что у Чуйского тракта есть хозяин. Он заботится не только о хорошем состоянии дороги, но и о людях, которые ездят по ней. Хозяин не вступает в контакт с людьми, он перед людьми появляется в облике белого зайца .По рассказам очевидцев, хозяин Чуйского тракта не любит пьяных водителей и пьяных людей. Он им никогда не помогает.\nОднажды летом житель нашего села возвращался поздно вечером домой из поездки в город на своей машине. Почти у села, возле лога Сыгын - Мююс у него погасли фары, темно, ничего не видно. Вдруг, откуда ни возьмись, на дороге появился белоснежный заяц. Этот заяц побежал впереди машины, как бы показывая дорогу, а водитель поехал за ним, как завороженный. Так заяц проводил человека почти до дома. Водитель машины только дома задумался над этой историей. Ведь зайцы бывают белые только зимой!? Тут что-то было не так. А потом он и вовсе обрадовался: не всякого человека хозяин тракта провожает до дома.\nВот какой он, хозяин Чуйского тракта. Справедливый, заботливый, а самое главное - не любит пьяных. Люди, будьте осторожны на дорогах Чуйского тракта!\nЧуйдын трагы ла онын ээзи керегинде.\nЧуйдын трагы керегинде кöп куучындар jурет. Бис билерис, онын проектин В. Шишков тургускан деп. Jе улустын айтканыла болзо, В. Шишковты Алтай – Кудай кöстöп, талдаган кижизи, ол тегин кижи болбогон.\nКару кычыраачылар, слер ундыбаган болбойоор, Чике – Таман ээзи эjелу – сыйынду Улу ла Кемди алганын. Улунын кызы – Чике – Таманнын ээзи эмтир. Кемнин, кичинек уйинин, уулы эр кемине jедип келерде, Алтай – Кудай оны Чуйдын трагынын ээзи эдип кöстöп салтыр.\nЧуйдын трагын тутканынаа ала jỹс jыл öдуп калды. Кажы ла jыл тракта иштер öдöт, ол там ла jаранып, там ла jаанап, улусты сÿÿндирет. Кöп улус бистин трактла jоруктайт, ондо кажы ла бурылчык, кажы ла ажу керегинде бойынын куучыны бар деп олор билбес.\nЧуйдын трагынын ээзи кижи ле болгонына кöрỹнбес. Jе оны кöргöн улус бар. Онон öскö Чуйдын трагы ээлу деп бис кайдан угатан эдис. Ол улуска кижи болуп кöрунбес, эзирик улусты сÿÿбесте, кöрбöстö. Jолдын ээзи улуска ак койон болуп кöрунер деп айдыжат.\nБир катап jайгыда бистин jердин бир кижизи калага барала, ойто jанып келип jаткан. Деремнеге jууктап, Сыгын – Мÿÿс оозына jедип келерде, кööликтин оды öчö берген. Канайдар, кööликтин ээзи санааркай берген. Кенетийин, jолдо кайдан да ак койон чыгып келди. Ол кööликтен озо jолло мантап барды. Анайып, ак койон байагы кижини айлына jетире уйдежип салды. Бу учуралдын кийнинде байагы jазап са��анып, керектин аайын jаны ла аайлады. Jайгыда ак койон кайдан келген? Ол сÿÿне берди. Чуйдын трагынын ээзи кажы ла кижиге болушпас эди.\nЧуйдын трагынын ээзи билер, кемге болужар, кемге болушпас. Эн ле учурлузы: ол эзириктерди сÿÿбези. Чын, каланы кижи канайып jоруктайтан. Jолдордо чебер болыгар, улустар!\nПочитание огня.\nВ давние времена наши предки жили племенами, разбросанными по урочищам и логам между гор. В окрестностях реки Улегем когда-то жили люди, принадлежавшие роду «сойон».\nУ сойонов священная птица – «муркут» (орел). Существует притча о том, что девушка из рода «тодош» полюбила сына орла. Даже Бог-Улген был поражен и удивлен силой их любви. Он превратил орла в прекрасного юношу. Ему дали имя Муркут, а девушку звали Байана. Родственники сыграли великолепную свадьбу. Построили новый аил (конусообразное жилище), покрыли его свежей корой лиственницы. Самым главным предметом в аиле является очаг, семейный очаг. Семейный очаг – это маленькое солнце. Огонь в очаге варит еду, огонь очищает, огонь защищает, огонь убирает негатив. Огонь-это все… При входе в аил люди поклонялись огню, очагу, а при выходе они поклонялись небесам, звездам, солнцу, луне и всей Вселенной. Сегодня не только сойоны поклоняются огню и всей Вселенной, а все алтайцы, все племена. От брака Муркута и Байаны родились предки нынешних «сойонов», «иркитов», «меркитов» и «коболы». Одним словом, « сойоны, иркиты, меркиты и коболы» являются братьями. С тех пор утекло много воды, но мы, потомки древних племен, продолжаем почитать огонь.\nКаждое новолуние, в каждой семье, почитающей свой очаг, проводят ритуал поклонения огню. Очаг окуривают можжевельником, угощают огонь молоком и другими продуктами алтайской кухни, при этом читают благословления:\nО, мой очаг!\nПусть твой огонь горит вечно!\nТы нас кормишь, поишь,\nСогреваешь,бережешь!\nУ тебя сорок голов,\nТы связан со Вселенной!\nДонеси мои просьбы:\nДай здоровье моей семье,\nМоим родным и близким!\nЗащити нас от невзгод,\nИзбавь от ошибок!\nПусть всегда горит огонь\nВ моем очаге!\nХранительницей семейного очага считается женщина. К огню тоже обращаются как к женщине.\nПусть хранит нас всех наш семейный очаг! Пусть в нем всегда теплится огонек!\nОтты байлаганы.\nКачан да алтай улус кобылар сайын сööктöрлö jуртаган. Сойондор Ўлегем суунын jанында jаткан. Олордын байлу кужы – мÿркÿт.\nJаан улустын айтканыла болзо, тодош кыс ла мÿркÿттин уулы бой- бойын сÿÿп, jолугыжып баштаган. Олордын сÿÿжин Ўлген – Кудай кайкап, мÿркÿтти кижи эдип кубулткан. Кыстын ады Байана болгон, уулга Мÿркÿт деп ат бергендер. Тöрööн – тугаандар биригип, коркушту jараш той – jыргал őткÿргендер. Jаны айыл тудуп, оны чőбрőлő jаап, от – очокты байлап, тургузып койдылар.\nАйылдын ичинде эн ле учурлу ол, от – очок. Очок – чийди быжырган, айылды jылыткан, аштаганды тойдырган. Айылдын ичинде от – ол кичинек кÿн. Айылдын бозогозын алтап, бис от – очогыска мÿргÿйдис. Айылдан чыгара алтап, бис ай – кÿниске, ÿстиги jайаанга мÿргÿйдис. Бÿгÿнги кÿнде jаныс сойондор одын байлаган эмес, бастыра алтай улус одын –очогын байлайт.\nМÿркÿт ле Байананан коболы, меркит, иркит, сойон деп карындаш сööктöр таркап барган. Ай jанырза ла, одын байлаган улус оны арчынла аластап, ак сÿтле ÿрÿстеп, алкыш- быйанын сурайт:\nОт – очогым, от – jаларым!\nКачан да öчпöгöр!\nБисти азырап, jылыдып,\nАргадап, арутап,\nИштенегерле, öрöкöн!\nОдус башту от энем,\nКырык башту кыс энем!\nСлер ÿстиги jайаанла тудуш,\nСурагысты jетирегер:\nБала – баркага су – кадык сыйлазын,\nАлкы бойыска арга – чак берзин!\nОдым öчпöгöр!\nКÿйегерле, jарыткарла!\nБолушкар ла, ÿредегер ле!\nОттын ээзи ÿй кижи болор дежет. Одыгарды байлагарла, улустар! Оттон суранагар, оны байлагар, ого иженегер!\nУрочище «Кызыл тыт»\nС правой стороны села Купчегень, за рекой Улегем, находится урочище «Кызыл тыт». В переводе на русский язык «кызыл тыт» - это красная лиственница. Сушествует легенда о том, почему это место называется так.\nПо рассказам старожилов в этом урочище жила семья шамана. Возле его юрты росла большая лиственница. Шамана звали Аран кам (Аран шаман). Это был белый шаман. К нему обращались все люди с окружных урочищ. Аран никому не отказывал: лечил,предсказывал, очищал от негатива. Благодарные люди, в свою очередь, помогали ему и его семье по хозяйству.\nАран шаман поведал людям историю о том, что лиственница возле его жилища – непростая лиственница. Это «ээлу агаш», она живая, способная общаться с людьми, только не напрямую, а сигналами, которые посылает людям. Это дерево может исполнять просьбы людей, только не сразу, а по истечении некоторого времени. Надо уметь просить, говорить с этим деревом. Еще оказывается это дерево – барометр. «Как?» - спросите Вы. Да, оказывается, если завтра погода будет ясной, то кора лиственницы становится насыщенно- красного цвета, а если кора светлеет – жди завтра непогоду: дождь, снег или ветер.\nЛюди, которые приходили к Арану шаману стали привязывать белые ленточки -кыйра к веткам дерева. Они просили у чуда – дерева здоровья, благ, поклонялись ему и верили. До этого ленточки – кыйра привязывали только к березе, а теперь стали привязывать и к лиственнице. С тех пор алтайцы вяжут ленточки – кыйра к двум видам дерев: березе и лиственнице, они считаются святыми.\nЭта красная лиственница и по сей день стоит на том месте , где была юрта шамана, из – под дерева вытекает родник, лечебный родник. Только не всякий человек может найти это место. Оно не показывается каждому человеку по разным причинам. Не переживайте, люди, если вы не нашли это место. В следующий раз может Вам повезет. Наверное, Вы еще не готовы к встрече с деревом и родником. Не теряйте надежду, работайте над собой!\nКызыл тыт\nБистин деремненин он jанында, Ўлегем сууны кечире, öрö барган öзöктö Кызыл тыт деп jер бар. Бу jердин ады ненин учун Кызыл тыт? Оны кем адаган? Бу сурактарга кару берерге биске jаандар болужып берер.\nJаан улустын айтканыла болзо, бу öзöктö бойынын билезиле Аран деп кам jуртаган. Онын айлынын jанында jаан тыт öскöн. Аранга кöп улус келип туратан, кам бастыра улуска болужарга албаданып, олорды кőрÿп, эмдеген. Улус Аран камды тооп, ого ло онын билезине болужатан.\nБир катап Аран улуска мындый неме куучындады. Бу турган тыт тегин агаш эмес, улустар. Ол ээлу. Суранган, jалынган улуска болужып берер. Jаныс онон суранып билер керек. Баш болзын, атазын барып, бу тыт ай – кÿнле база тудуш эмтир не. Эртенги кÿн айас болотон болзо, тыттын чöбрöзи кып – кызыл боло берет. Кÿннин аайы ÿрелип, jааш – кар jаарга турза, тыттын чöбрöзинин öни öскöрö берет. Кызыл öни öчöмиктеле берер. Улус бу кайкамчылу агашка кыйра – jалама буулап баштады. Бала – баркаларына, алкы бойлорына су – кадык, ийде – кÿч сурап, улус тыттын ийделÿ болужын сезип койдылар.\nМынан озо алтай улус кыйраны jаныс ла кайынга буулар болгон, эмди тыт агашка база буулап бащтадылар.\nУлустын айтканыла болзо, ол кызыл тыт эмди де бар. Ол тыттын тöзинен каран суу сызылып агат. Ол суу улуска болушту дежет. Jаныс ол суу ла тыт кижи ле болгонына кöрÿнбес. Суу слерге кöрÿнбезе, санааркабагар, улустар! Эмеш сананып кöрöгöр, кайда jастырганаарды, онон ойто бедирегер ол jерди. Jастыра тÿзелип калган болзо, слерге суу ла тыт болужын jетирер! Иженегер, бÿдегер!\nЭрендой\nКак только спуститесь с перевала Чике Таман, с левой стороны есть лог Эрендой. Раньше там была дорога, кочевники, наши предки, по этой дороге гнали свой скот на пастбища. Некоторые люди даже там оставляли живность на лето. Об этом говорят каменные заграждения внизу этого места.\nГоворят, что в этом логу когда-то жила богатая семья. Мужа звали Санал, а жену Суркура. У них было несколько табунов лошадей, отара овец, стадо коров и.т.д. Со стороны казалось, что у них очень даже хорошо. Но вот беда: детей у них не было. Родственников тоже нет. Семья усыновила мальчика-сироту. Дали ему имя Эрен. Мальчик подрос, превратился в высокого статного красивого юношу. Родители подарили ему коня по кличке Кара-Кула. Эрен любил родителей, помогал им присматривать за лошадьми. Он охотно выполнял и другие работы. Был любимцем и опорой для своих родителей.\nОднажды после обеда Эрен сел на своего коня и погнал овец на водопой. Пригнав овец, Эрен увидел косулю. Шерсть на ней блестела. Глаза косули были как человеческие. Она совсем не боялась Эрена, смотрела на него, как бы прося помощи. Когда он подошел к ней, она заговорила человеческим голосом и показала левую ногу, которая была ранена. Оказывается , за ней гнался волк и ранил ее. Но косуле с трудом удалось убежать от него. Эрен сильно удивился, разорвал подол своей рубахи, стал перевязывать рану. При этом косуля издала какой-то звук, похожий на человеческий стон и тут же превратилась в прекрасную девушку. Оказывается, отец, чтобы спасти дочь от своего врага, превратил ее в косулю. Враг, в свою очередь, превратился в волка. Услышав всю эту историю, Эрен предложил девушке свою помощь. Он посадил ее на коня, и они поехали к родителям Эрена. Девушку звали Алтынсай. Молодой человек каждый день делал Алтынсай перевязки, рана постепенно зажила. Они полюбили друг друга. Санал и Суркура съездили к родителям Алтынсай свататься. Они дали согласие, потому что не могли отказать спасителю своей дочери. Эрен и Алтынсай поженились. Устроили в логу прекрасную свадьбу, созвали гостей со всей округи. Вот почему этот лог называется «Эрендой» – в переводе на русский язык свадьба Эрена. А Эрен и Алтынсай нарожали кучу детей, жили долго и счастливо!\nЭрендой.\nЧике Таманнан тÿжÿп ле келзеер, сол jанында Эрендой деп öзöк бар. Алдында анда jол болгон, бистин ада – öбöкöлöрис ол jолло мал- ажын айдап, анда jаткан. Кезик улустын мал – ажы анда ла jайлап калатан. Эрендойдо таш чеденнин арткан- калганы эмдиге бар.\nБу öзöктö качан да бир аргалу- чакту биле jуртаган эмтир. Олордын ады – jолы Санал ла Суркура болтыр. Мал – ажы тÿк танышпас, арбынду болгон. Тууразынан кöрзö, олордо ÿзе ле jакшы ошкош. Jе ол ондый эмес, ненин учун дезе, олордо балдар jок болгон. Тöрööн – тугаандары база jок. Айдарда, Санал ла Суркура бир öскÿс уул азырап алган эмтир. Олор уулды Эрен деп адап алдылар. Jада тура байагы уул jаанап, бийик сынду, кеберкек jиит кижи болуп калды. Эрен эне – адазына болужып, мал – ажын кöрÿжип ле jÿрди. Олор ого Кара – Кула деп ат сыйлап берди.\nБир катап тал – тÿш öдö берерде, Эрен адына минип, койлорын сугатка айдады. Сугаттын jанына барза, анда бастыра бойы мызылдаган коркушту jараш элик турды. Элик кижинен бирде jалтанбады. Эрен онын jанына базып келерде, элик кенейте кижинин тилиле куучындай берди. Ол уулга бойынын шыркалу сол будын кöргÿсти. Эликти бöрÿ сÿрÿшкен эмтир. Бöрÿ оны шыркалап та ийген болзо, ол онон кача бертир. Эрен чамчазынын эдегин jыртып, эликтин будын таныды. Танып jадарда, элик кижи чилеп онтоп турала, кенейте коркушту кеберкек кыс боло берди. Кайкаганына Эрен нени де айдып болбой тура берди. Кыстын ады Алтынсай эмтир. Адазынын öштÿзи олордын билезиле уружып, öйинен öдÿп турарда, адазы кызын элик эдип кубулткан эмтир. Ờштÿ кöп сананбай, бöрÿ болуп алала, оны сÿрÿшкен эмтир. Эрен кыска болужарга сананды, ол оны адына миндирип, эне – адазынын айлына апарды. Кÿнÿнле Алтынсайдын будын эмдеп, удабай jазып алды. Эки jиит бойы – бойына тартылып, jÿректерине сÿÿш келди. Санал ла Суркура Алтынсайдын эне – адазына кудалап барып келдилер. Мынын кийининде бу öзöктö jаан той –jыргал болды. Онын учун öзöктин ады Эрендой болуп калды. Алтынсай ла Эрен бала – барка азырап, jажын – чакка jуртай бер��илер.\nТолгой и Толгойок\nПрямо посреди нашего села течет река Ильгумень. За мостом с правой стороны, если выше подниметесь, увидите два лога-Толгой и Толгойок. Их называют сестрами. Толгой- младшая сестра, а Толгойок – старшая. Младшая Толгой, говорят, была очень капризной. Толгойок была спокойным, рассудительным ребенком.\nПоэтому летом, когда бывают сильные дожди, с малого лога Толгой обязательно идет оползень. Тревожно как-то становится, того и гляди, как бы все не смело. Люди говорят, что когда Толгой плачет, капризничает, тогда идет сильный дождь, это она так сердится.\nПо рассказам старожилов здесь жили когда – то люди. Несколько лет назад после сильного дождя с оползнем вода принесла предметы домашней утвари: обломки посуды, деревянные ложки. Это свидетельствует о том, что действительно здесь жили люди.\nА история логов Толгой и Толгойок такая. В этом месте когда – то был Кутук суу, целебный источник. Хозяин этого источника помогал всем, кто нуждался в его помощи. У него были две дочери-Толгой и Толгойок. Отец в них души не чаял, учил их исцелять недуги людей. Девочки, в свою очередь, помогали отцу.\nОднажды случилась большая беда. Семь дней, не переставая лил дождь, после этого начали разливатьсяреки. Вода в реках поднималась ровно сорок дней. Люди начали подниматься на «Узун кыр», самую высокую гору. Так спаслось много людей. А хозяин Кутуксуу превратил своих дочерей в два лога - Толгой и Толгойок. Сам же он превратился в большую скалу рядом с Толгой и Толгойок.\nЛюди верят, что Кутук суу вернется на свое место, и они будут лечиться здесь. Тогда бы и Толгой перестала капризничать. А мы с Вами будем верить только в светлое, хорошее. Пусть сбудутся наши желания, светлые желания всех людей! Да будет так!\nТолгой ло Толгойок\nБистин деремненин он jанында Ўлегем суу агат. Ол jонло эмеш őрő барзаар, анда эки кобы турар - Толгой лоТолгойок. Улус оны эjелỹ- сыйынду дежер. Толгой – кичинеги, Толгойок- jааны. Кичинек сыйны Толгой ачынчаак, ыйлаак, кылыкту болгон дежет. Jааны Толгойок унчукпас,тőп, токунаалу бала болгон.\nJай őйинде, тын jааш болзо, Толгойдон jаантайын ла кőчкő келет. Кőчкő келзе ле, кижинин jỹрегинде кандый да коркунчылу болот, jаан суу келзе не болотон.\nБу мынайып кőчкőлőнип jааш jааза, Толгой ыйлап, туткуланып, ачынып туру дежер.\nJаандардын айтканыла болзо, бу őзőктő качан да улус jуртаган эмтир.\nБир канча jыл мынан кайра кőчкő тỹжерде, бийиктен айак-казаннын оодыктары агып келген. Бу учурал jаандардын айтканы чын болгонын керелейт.\nТолгой ло Толгойоктын тỹỹкизи мындый эмтир, угагар, улустар. Бу jерде качан да кутук суу аккан. Онын ээзи эр кижи болгон эмтир. Ол улуска болужып, суузынан ичирип, тỹбектен, jаан оорунан аргадап алатан.\nБу суунын ээзи эки кысту болгон. Адазы олорды сỹỹп, улусты эмдеерине ỹредетен. Кыстары jилбиркеп, адазына болужатан.\nБир катап бу őзőккő jаан тỹбек- jобол келди. Озолодо jети кỹн ургун jааш jааган, онон суу кỹдỹрилип баштаган. Суу тőртőн кỹннин туркунына кőдỹрилген. Улус «Узун кыр» деп кырга чыгып, аргаданган дежет.\nКутук суунын ээзи эки кызын Толгой лоТолгойок деп эки кобыга кубултала, бойы олордын jанында кайа болуп кубулды.\nАлбаты-jон Кутук суу ойто jанып келер деп иженет. Кутук jанып келзе, не аайлу сỹỹнчи болгой не? Ол тужында кичинек Толгой ачынбас, ыйлабас эди. бỹдер ле керек, улустар, jакшыга, jарыкка! Улустын сананган санаалары бỹтсин, иженеектер, бỹдеектер,сакыыктар!\nСодержание\nСкала – страж в Кур – Кечу………………………………………………………… 2-3\nХозяйки реки Улегем ………………………………………………………………. 4-5\nАлтай – часть Вселенной ………………………………………………………….. 5-6\nАлмысы в Карасуу, Синий Яр…………………………………………………… . 8-9\nСчастливая семья………………………………………………………………….. 10-12\nКатунь, Урочище Кара Суу и шаманы ……………………………………….. 12-13\nЗаяц……………………………………………………………………………….... 13-14\nАк – Кобук…………………………………………………………………………. 15-17\nЭрдьине…………………………………………………………………………….. 18-19 Кулдьюкай…………………………………………………………………………. 20-22\nТайна лога Кежелу……………………………………………………………….... 23-25\nКурманак…………………………………………………………………………... 26-28\nОхота на орла……………………………………………………………………… 29-30\nАлаштай и Карагез………………………………………………………………… 31-32\nКлад рода сойон……………………………………………………………………. 33-34\nХозяйка перевала Чике Таман…………………………………………………….. 35-36\nО Чуйском тракте и его хозяине………………………………………………….. 37-38\nПочитание огня…………………………………………………………………….. 39-40\nУрочище Кызыл тыт……………………………………………………………….. 41-42\nЭрендой………………………………………………………………………………42-43\nТолгой ло Толгойок ……………………………………………………………….. 44-45\nВ оформлении использованы фотографии А. Баранчиковой","id":"<urn:uuid:6fce07da-4090-46db-8464-d8984795a890>","dump":"CC-MAIN-2021-31","url":"https:\/\/univerfiles.com\/3399521","date":"2021-08-05T22:09:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-31\/segments\/1627046157039.99\/warc\/CC-MAIN-20210805193327-20210805223327-00140.warc.gz","language":"alt","language_score":0.8984882832,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.8984882831573486, \"rus_Cyrl_score\": 0.056324493139982224, \"kir_Cyrl_score\": 0.01615951769053936}","num_words":25604,"character_repetition_ratio":0.027,"word_repetition_ratio":0.004,"special_characters_ratio":0.207,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.944,"perplexity_score":17232.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ченейле, эҥ артыгын талдап алы[гар] (Флп. 1:10, ЈК 2003).\nБӱгӱнги кӱнде акча иштеп аларга јеҥил эмес. Кӧп ака-эјелер билезин азыраарга узак иштеп јат. Олордыҥ кезигине ишке барарга ла ойто кайра јанып келерге, јолго канча саат барат. Кемизине де уур иш эдерге келижет. Оныҥ учун иштиҥ кийнинеҥ Агару Бичикти ӱренетен ийде-кӱч чек артпай калат. Андый да болзо, бис Агару Бичикти ле ого тайанган бичиктерди ӱренерге — чыннаҥ ла тереҥжиде ӱренерге — ӧй табар учурлу. Нениҥ учун дезе мынаҥ Иеговала колбуларыс ла ӱргӱлјиге јӱретен аргабыс камаанду (1 Тим. 4:15, 16). Мыны оҥдоп, кем де кажы ла кӱн эрте туруп, айылда амыр тушта, ару башка ӱренип јат. Је кем де кӧгӱс јанынаҥ меҥдебезинеҥ шӱӱп сананарга эҥирде ӧй табат. w19.05 26 б., 1, 2","id":"<urn:uuid:6519524d-40ba-444b-bc3d-dbe52d80b5fd>","dump":"CC-MAIN-2021-49","url":"https:\/\/wol.jw.org\/alt\/wol\/dt\/r468\/lp-alt\/2021\/12\/5","date":"2021-12-05T12:29:34Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-49\/segments\/1637964363157.32\/warc\/CC-MAIN-20211205100135-20211205130135-00057.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000098944,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000098943710327}","num_words":184,"character_repetition_ratio":0.025,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.24,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":35659.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Настройки отображения\nНастройки шрифта:\nВыбор цветовой схемы:\n- —Черным по белому\n- —Белым по черному\n- —Темно-синим по голубому\n- —Коричневым по бежевому\n- —Зеленым по темно-коричневому\nАјару – јашӧскӱримге\n29.04.2022\nКандык айдыҥ 25-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин государствоныҥ јашӧскӱримдик политиказы јӱрӱмде канайда бӱдӱп турганына учурлалган јуунда турушкан. Јуунды видеоконференция аайыла РФ-тыҥ президентиниҥ Сибирьдеги федерал округ аайынча чыгартулу кижизи Анатолий Серышев ӧткӱрген.\nСибирьдиҥ тергеелеринде 14 јаштаҥ ала 35 јашка јетире тӧрт миллионноҥ кӧп кижи јуртайт. РФ-тыҥ президентиниҥ Сибирьдеги федерал округ аайынча чыгартулу кижизиниҥ окылу сайтындагы јетирӱле јиит улустыҥ ӱлӱзи округтыҥ эл-јоныныҥ 27 проценти болот.\nПолпредтиҥ темдектегениле, бӱгӱнги геополитический айалгалар телекейдиҥ\nбастыра ороондорыныҥ кӧрӱми солынып турганын кӧргӱзет. Оныла колбой социальный ла экономический институттар јаҥырта солынар.\n«Јашӧскӱрим, орооныстыҥ келер ӧйиниҥ тӧзӧлгӧзи болуп тура, политический повестканыҥ ӧзӧгинде турат» – деп, Анатолий Серышев айткан.\nЈиит улуска бойлорын јӱрӱмде табар айалгалар тӧзӧп тура, Россияда «једимге јолдор» дегедий јӱзӱн-башка аргалар берилет. Ол тоодо профессионал ӧзӱмге, јайаан јайалталарын ӧскӱрерине, студенческий отрядтарды кыймыгуларга јилбиркедерине ле оноҥ до ӧскӧзине ууламјылалган ӱлекерлер.\n«Је јашӧскӱримниҥ таскадузына, ол таскадуныҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ болорына, билелик байлыктар, ак-чек болоры, бой-бойына болужары деген јаҥжыккан тӧзӧлгӧлӧрди тӧзӧӧрине ле ӧскӱрерине ајаруны кӧптӧдӧр керек» – деп, полпред темдектеген.\nТургуза ӧйдӧ таскадарыныҥ сурактары озо бӱдӱрер керек болуп турган тӧс текшинациональный сурактардыҥ тоозына кирет. Мынызы бу сурактар учун јаҥныҥ федерал органдарынаҥ ала јаҥныҥ тергеелик органдарына ла јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарына јетире каруулу болгонын чокумдайт. Мыныла колбой јуунныҥ туружаачылары јашӧскӱрим политика бӧлӱгинде јакшынак турултага јӱк ле ведомстволор ортодо јарамыкту ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ ле публичный јаҥныҥ органдарыныҥ јӧптӱ ижиниҥ шылтузында келер арга бар деген текши шӱӱлтеге келгендер.\n«Бӱгӱн јаҥныҥ бастыра органдарыныҥ тӧс амадузы – јашӧскӱримниҥ кӧрӱмин тӧзӧӧри ле ӧскӱрери. Јашӧскӱримди неге де кӱӱни јок болор эттире таскаарынаҥ ла радикализациядаҥ ӧмӧ-јӧмӧ корыыр, јиит ӱйеге ич тӧзӧлгӧзин табарга ла ӧскӱрерге болужар керек» – деп, полпред јуунныҥ туружаачыларына айткан.\nАнайда ок Сибирьдеги федерал округтыҥ тергеелеринде јашӧскӱримдик политика бӧлӱгинде тӧзӧлгӧн јакшынак ченемелди Россия Федерацияныҥ ӧскӧ субъекттерине таркадатаны база јаан учурлу деп, ол айткан.\nЈуунда јашӧскӱримниҥ керектери аайынча федерал агентствоныҥ, РФ-тыҥ ӱредӱлик аайынча министерствозыныҥ, РФ-тыҥ билим ле бийик ӱредӱ аайынча министерствозыныҥ чыгартулу улузы, Сибирьдеги федерал округтыҥ субъекттери аайынча баш федерал инспекторлоры ла округтыҥ тергеелериниҥ башчылары турушкан.\nТОП\nПоложение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»)\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»), посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны» Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. ПОЛОЖЕНИЕ о литературном конкурсе юных писателей—авторов сказок, посвященный 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «КУУЛГАЗЫН КААЛГА» («Волшебные ворота»). Организатор: АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны». Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 24.01.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе молодых журналистов, посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «МӦҤӰН КАЛАМ» («Серебряное перо») Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской массовой газеты «Алтайдын Чолмоны». Настоящее Положение","id":"<urn:uuid:98bbdbc2-06d8-43ac-8402-dbee23198761>","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2022\/04\/29\/ajaru-jash-sk-rimge\/","date":"2022-05-21T18:43:46Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662540268.46\/warc\/CC-MAIN-20220521174536-20220521204536-00488.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9998711348,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9998711347579956}","num_words":1034,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.242,"special_characters_ratio":0.176,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17213.9,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Настройки отображения\nНастройки шрифта:\nВыбор цветовой схемы:\n- —Черным по белому\n- —Белым по черному\n- —Темно-синим по голубому\n- —Коричневым по бежевому\n- —Зеленым по темно-коричневому\nАлтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ эл-јоны! Слерди Јастыҥ ла иштиҥ байрамыла акту кӱӱнимнеҥ уткуп турум!\n29.04.2022\nБистиҥ тергее бойыныҥ ишмекчилериле, эткен керегиниҥ устарыла – врачтарла, мед-ишчилерле, ӱредӱчилерле, таскадаачыларла, јурт ла агаш ээлемдердиҥ специалисттериле, спортчыларыла, культураныҥ ишчилериле, фермерлерле, аргачыларла мактадат. Бӱгӱн Алтай Республиканыҥ оморкоп турган ончо керектери – ол кажы ла кижиниҥ ижиниҥ турулта-једими.\nПрофессиязында эҥ артык улузыс јылдыҥ ла кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнинде јаҥыртылып турган Кӱндӱниҥ доскозыныҥ лауреаттары болуп јат. Олор бойыныҥ керегиниҥ профессионалдары, бистиҥ республиканыҥ ла текши Россияныҥ ӧзӱмине узак јылдарга иштеп јӱрген улус.\nАнчада ла коронавирустыҥ југуш оорузыныҥ ӧйинде иштеп јӱрген врачтарга ла медицинаныҥ ишчилерине бийик профессионализми, сыныкпас кӱӱни ле ижинде каруулузы учун аҥылу быйанымды айдадым. Бӱгӱн пандемия јабызап туру, тудуулар араайынаҥ јоголот, је олор југуш оорула тартыжарына ла улусты аргадаарына качан да белен.\nСӱӱген керегине бастыра јӱрӱмин берген, је бӱгӱн де тууразында артпай, ченемелиле ӱлежип, республиканыҥ јондык керектеринде эрчимдӱ туружып турган ветерандарга јаан быйан. Олордыҥ кӧбизи иштеп јӱрет ле јиит специалисттерге билгирлерин берет.\nТуулу Алтай – ол кайкамчылу ар-бӱткендӱ, байлык культуралу ла јебрен тӱӱкилӱ тергее. Быјыл бис Алтай Республиканыҥ бир канча байрамдарын темдектейдис – Ойрот автоном областьтыҥ 100 јылдыгын, Чуйдыҥ јолыныҥ 100 јылдыгын, «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттердиҥ 100 јылдыктарын. Ончо једимдерис артар ла келер ӧйдӧ там кӧптӧӧр деп бӱдедим. Бис јаан ӱлекерлерди бӱдӱрерге бастыра аргаларды тузаланарыс ла јаҥы ажуларды јеҥӱлӱ ӧдӧрис!\nЈуук јылдарда биске јурт ээлемде иштеерине ле «Туулу Алтай» деп темдектӱ, экология јанынаҥ ару продукция иштеп аларын эрчимделтерге (онызы санкциялардыҥ ӧйинде јаан учурлу) јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри јанынаҥ тыҥ иштенер керек. Республиканыҥ экономиказын ӧскӱреринде ол эҥ учурлу ууламјылардыҥ бирӱзи болуп јат.\nОнойдо ок бис инвестициялар јилбиркедип, јонјӱрӱмдик учурлу јаҥы объекттер тӧзӧӧрин, инфраструктураны ӧскӱрерин, айландыра јаткан јерлерди јарандырарын, јаҥы туристический ууламјы-иштер тӧзӧӧрин темдектейдис. Ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, бис ончо уур-кӱчтерди ӧдӧрис ле јединген једимдерисле оморкоорыс.\nАлтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ эл-јоны, слердиҥ ижигер учун, эткен керегерде каруулу болгонор учун быйан. Амыр-энчӱ, једимдер ле эҥке-тоҥко јӱрӱм кӱӱнзейдим! Бу байрам слердиҥ јӱрегерде ийде-кӱчигерге бӱдӱмјини тыҥытсын, бастыра јакшы ижемјигер ле амадулараар бӱтсин!\nО. Л. ХОРОХОРДИН,\nАлтай Республиканыҥ башчызы,\nАлтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председатели\nТОП\nПоложение о конкурсе рисунков «Јакшыга э��елген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»)\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»), посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны» Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. ПОЛОЖЕНИЕ о литературном конкурсе юных писателей—авторов сказок, посвященный 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «КУУЛГАЗЫН КААЛГА» («Волшебные ворота»). Организатор: АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны». Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 24.01.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе молодых журналистов, посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «МӦҤӰН КАЛАМ» («Серебряное перо») Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской массовой газеты «Алтайдын Чолмоны». Настоящее Положение","id":"<urn:uuid:d9f51cda-bf20-4d7b-aa7b-404c72983910>","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2022\/04\/29\/altaj-respublikany-k-nd-l-el-jony-slerdi-jasty-la-ishti-bajramyla-aktu-k-nimne-utkup-turum\/","date":"2022-06-26T08:13:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103037649.11\/warc\/CC-MAIN-20220626071255-20220626101255-00097.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9998978376,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.999897837638855}","num_words":1028,"character_repetition_ratio":0.082,"word_repetition_ratio":0.237,"special_characters_ratio":0.184,"stopwords_ratio":0.029,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":17215.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Настройки отображения\nНастройки шрифта:\nВыбор цветовой схемы:\n- —Черным по белому\n- —Белым по черному\n- —Темно-синим по голубому\n- —Коричневым по бежевому\n- —Зеленым по темно-коричневому\nНациональный ӱлекерлер\n21.07.2020\nАлтай Республикада 2020 јылда бӱдӱп турган национальный ӱлекерлердиҥ тоозында «Демография», «Ӱредӱлик» ле бир канча республикан кеминде ӱлекерлер эрчимдӱ бӱдӱп туру.\n«Демография» национальный ӱлекерге 621, 5 млн салковой чыгарылган.\n«Эпшилерди иштедерине јӧмӧлтӧ – ӱч јашка јетире балдарды дошкольный ӱредӱле јеткилдеери» деп тергеелик ӱлекерге 2020 јылда текши тооло 207,6 млн салковой чыгарылат.\nӰч јашка јетире балдарыла отурган 62-деҥ ас эмес энени 2020 јылда ӱредерин тӧзӧӧрине – 3,9 млн салковой. Балдардыҥ коммерческий садиктеринде 1,5 јаштаҥ ала 3 јашка јетире балдар јӱрер ӱзеери јерлер тӧзӧлгӧн – 4,4 млн салковой.\n2020 јылдыҥ учына јетире келер јылда Горно-Алтайскта Кольцевая ором, 2\/2 деп суруда, Маймада Молодежная ором, 18-чи тура суруда балдардыҥ садиктерин тударыныҥ ӱлекер-сметный документациязы белен, госэкспертизаныҥ јарадузы алынар керек, контракттар тургузылып калар учурлу – 179 млн салковой.\nОнойдо ок 1445 бала јӱрер 13 садик тудулып калары пландалат:\nКош-Агаш, Чамал, Улаган, Кан-Оозы, Оҥдой, Шабалин, Кӧксуу-Оозы аймактарда ла Горно-Алтайск калада бир садиктеҥ, Турачак аймакта – эки, Майма аймакта ӱч садик.\nОнойдо ок 2019 јылда мындый нацӱлекерлерле иштер эдилген. «Ӱредӱлик» национальный ӱлекерге 665 млн салковой чыгарылган.\n«Бӱгӱнги ӧйдиҥ школы» – 494,7 млн салковой.\nКамлак јуртта 80 бала ӱренер школ тудулган – 117,5 млн. салковой;\nКӧксуу-Оозы јуртта 275 ӱренчик ӱренер школды тудары башталган – 128,3 млн салковой.\nГорно-Алтайск калада Заимка микрорайондо 275 бала ӱренер школды тударына – 211,1 млн салковой чыгарылган.\nСпециалисттер ӱредерине, педагог ишчилердиҥ такып ӱредӱзине – 1 млн салковой.\n«Точка роста» тӧс јерлерге јепселдер аларына – 29,8 млн салковой чыгымдалган.\n2020 јылда «Ӱредӱлик» национальный ӱлекерге 586,4 млн салковой чыгарылган.\n«Бӱгӱнги ӧйдиҥ школы» деп республикан ӱлекерге – 267,3 млн салковой.\nКӧксуу-Оозы јуртта 275 ӱренчик ӱренер школды тударына – 171,4 млн салковой.\nГорно-Алтайск калада Заимка микрорайондо 275 бала ӱренер школды тудары улалат – 48,7 млн салковой чыгарылган.\nӰредериниҥ ле таскадарыныҥ ӱрен-чиктерди базовый билгирлерге ле билимдерге ӱредерин јеткилдеечи јаҥы эп-аргаларды, ӱредӱлик технологияларды кийдирерине – 3 млн салковой.\nЈурттарда ла кичӱ калаларда ӱредӱлӱ организацияларда цифровой ло гуманитар профильдӱ текши ӱредӱлӱ тӧс лӧ ӱзеери программаларды бӱдӱрерге материально-технический базаны јаҥыртарына – 46,9 млн салковой.\nТекши ӱредӱлӱ адаптированный тӧс программаларла иштеп турган организациялардыҥ материально-технический базазын јаҥыртарына – 7,8 млн салковой.\n«Кажы ла баланыҥ једими» деп тергеелик ӱлекерге – 71,63 млн салковой.\n12 школдо спортзалдарды ремонтоорына (Чаргы-Оозы, Кара-Кујур, Ӧлӧтӱ, Кеҥи, Паспаул, Иогач, Шабалин, Муны-Оозы, Чопош, Катанда, Курай, Чибилӱ јурттарда) – 24,4 млн салковой.\nБалдардыҥ «Кванториум-04» технопаркына – 17,4 млн салковой.\n«Кванториум» мобильный технопарк аларына – 16,9 млн салковой чыгымдалган, ол тоодо ишти тӧлӧӧрине – 2,2 млн салковой, ишчилердиҥ командировкаларыныҥ чыгымдарына – 528 муҥ салковой, расходный материалдарга – 1 млн салковой.\nӦскӧ дӧ керектерге (тергеелик модельный тӧс јердиҥ ле муниципал опорный тӧс јерлердиҥ специалисттериниҥ квалификациязын бийиктедерине, навигаторды иштедерине техникалык јӧмӧлтӧгӧ, ӱренчиктерди естественно-билим ле технический ууламјылу ӱзеери программаларла јеткилдеерине ле о. ӧ.) – 1,7 млн салковой чыгарлыган.\n«Балдарлу билелерди јӧмӧӧри» деп тергеелик ӱлекерге – 1,1 млн салковой барган.\nДошкольный ӱредӱлӱ организацияларды грантла јӧмӧӧрине – 1,1 млн салковой.\n«Цифровой ӱредӱлӱ айалга» – 229,0 м��н салковой.\nБӱгӱнги ӧйдиҥ ле јеткери јок цифровой айалга тӧзӧӧрине – 3,1 млн салковой.\n92 школго ло орто профессионал ӱредӱлӱ 8 организацияга јепселдер аларына ла јетирерине – 225,9 млн салковой чыгымдалган.\n«Келер ӧйдиҥ ӱредӱчизи» ӱлекерге – 1,44 млн салковой.\nПедагог ишчилердиҥ профессионал ӧзӱминиҥ национальный системазын кийдирерине – 318 муҥ салковой чыгарылган.\nПедагог ишчилердиҥ квалификациязын бийиктедери, ол тоодо бӱгӱнги цифровой технологияларды тузаланып, профессионал ассоциацияларда, ченемелле, эҥ артык иштерле толыжарыныҥ программаларында туружары, ишбереечилерди педагог ишчилерин ӱзеери профессионал ӱредӱге, ол тоодо стажировкаларга јилбиркедерине тартары – 679 муҥ салковой.\nПедагог ишчилердиҥ аттестацияныҥ јаҥы системазын ченеерине туружарына – 65 муҥ салковой, педагог ишчилердиҥ профессионал узыныҥ бастырароссиялык конкурстарыныҥ тергеедеги маргыштарын ӧткӱрерине – 90 муҥ салковой барган.\nПедагог ишчилердиҥ 70 процентинеҥ ас эмезине баштапкы ӱч јылда башка-башка бӱдӱм јӧмӧлтӧ эдерине – 295 муҥ салковой.\n«Јонјӱрӱмдик эрчим» деп тергеелик ӱлекерди бӱдӱрерине – 3,38 млн салковой.\nТаскадаачы-наставниктерди (добровольчествоны) ӧскӱрерине айалгалар тӧзӧӧрине – 3,3 млн салковой.\n«Јиит профессионалдар» ӱлекерди бӱдӱрерине – 12,0 млн салковой.\nАлтай Республиканыҥ экономиказыныҥ керексиштерине келиштире ле бӱгӱнги стандарттарды ла озочыл технологияларды ајаруга алып, бийик квалификациялу специалисттерди ле ишмекчилерди белетеерине – 12 млн салковой.\nТОП\nПоложение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»)\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»), посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны» Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. ПОЛОЖЕНИЕ о литературном конкурсе юных писателей—авторов сказок, посвященный 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «КУУЛГАЗЫН КААЛГА» («Волшебные ворота»). Организатор: АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны». Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 24.01.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе молодых журналистов, посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «МӦҤӰН КАЛАМ» («Серебряное перо») Общие положения Положение определяет условия, основы организации и п��оведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской массовой газеты «Алтайдын Чолмоны». Настоящее Положение","id":"<urn:uuid:9f13a353-94b9-4b7b-b2b7-c7b4309bccc3>","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2020\/07\/21\/natsionalnyj-lekerler\/","date":"2022-06-26T08:46:05Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103037649.11\/warc\/CC-MAIN-20220626071255-20220626101255-00570.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9896322489,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.989632248878479}","num_words":1580,"character_repetition_ratio":0.096,"word_repetition_ratio":0.194,"special_characters_ratio":0.212,"stopwords_ratio":0.017,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.992,"perplexity_score":17142.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Настройки отображения\nНастройки шрифта:\nВыбор цветовой схемы:\n- —Черным по белому\n- —Белым по черному\n- —Темно-синим по голубому\n- —Коричневым по бежевому\n- —Зеленым по темно-коричневому\nКамлакта јердиҥ сурагы курч айалгада\n20.04.2018\nШабалин аймакта Камлактагы јурт јеезениҥ јааны Ирина Ивановна Арндттыҥ куучындаганыла, улусла иштейтени тегин керек эмес, кажы ла кижиле куучындажып, јӧптӧжип билер керек. Камлакты андый јаан јурт деп айдып болбозыҥ, мында 674 кижи јуртайт.\nИ. И. Арндт мынайда куучындаган:«Jылдаҥ јылга улалып келген курч сурактардыҥ бирӱзи — крестьян-фермерлердиҥ ээлемдери тӧзӧлбӧй турганы, оныҥ тӧс шылтагы јербойындагы башкартуда јерди ӱлештирер јаҥ јок болгоныла колбулу. Камлактыҥ јерлери федерал јерлер деп чотолот. 2017 јылда бу сурактыҥ аайы бир эмеш јарталып баштаган, је быјыл федерал јерлерге мараторий јарлалган.\nJе јербойындагы ээлемниҥ башкараачызы Камлактыҥ бойында јадып турган улуска јер јанынаҥ болужарга албаданат, анчада ла азырал белетейтен јерлер јанынаҥ, оныҥ шылтузында бир канча кижиниҥ сурагы бӱткен, ол тоодо крестьян-фермер ээлемдердиҥ.\nJай келзе, мал-ашты одорлодотон ӧй башталза, јербойыныҥ улузы одорлор јогынаҥ база артпай јат деп айдар керек.\nJе андый да болзо, мындагы фермерлердиҥ кандый бир гранттарда туружар аргазы јок, нениҥ учун дезе олордо бойыныҥ јерлери јок. Jерди тузаланары јанынаҥ аренданыҥ јӧптӧжӱзи тургузылат, јӱк ле он бир айга. Субсидияларды аларга, аренданыҥ ӧйи, ас ла болзо, ӱч јыл болор учурлу. Кыскарта айтса, мараторийди токтодор керек. Ол тушта јер јанынаҥ сурактыҥ аайы јарталар, улуска јеҥил ле эптӱ боло берер.\nJурттыҥ јерин элбедери керегинде јӧп јарадылган, ондо айдылганыла, Камлакка 200-теҥ ажыра тура, ол тоодо школ тудатан участок берилген. Быјыл сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала јаҥы школды тудатан иштер башталар деп, тыҥ иженедис, не дезе, Камлактыҥ эмдиги школы болуп турган тура эки јӱс јылга јуук мынаҥ кайра тудулган.\nБиске Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели А. В. Бердников келип јӱрген, ол тушта школды тӧзинеҥ ала чыныктаары, элбедери керегинде сурак кӧдӱрилген. Соҥында мынайда эдерге јарабас болгоны јарталган, шылтагы — школ федерал јолдыҥ јуук јанында турганы. Балдардыҥ учреждениезин јаан јолдыҥ јанында тударга јарабас.\nКамлактыҥ тогус классту школына бӱгӱн јетен тогус бала јӱрет, оныҥ ла јанында балдардыҥ садиги иштейт, ого јӱрӱп турган болчомдордыҥ тоозы одустаҥ ажыра. Оныҥ учун балдарды ӱредери ле тазыктырары деген јаан учурлу ишти бийик кеминде ӧткӱрерине ӧрӧ турган јаҥдар болужар деп иженип јадыс».\nТ. ТОХНИН белетеген\nТОП\nПоложение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»)\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»), посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны» Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. ПОЛОЖЕНИЕ о литературном конкурсе юных писателей—авторов сказок, посвященный 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «КУУЛГАЗЫН КААЛГА» («Волшебные ворота»). Организатор: АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны». Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 24.01.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе молодых журналистов, посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «МӦҤӰН КАЛАМ» («Серебряное перо») Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской массовой газеты «Алтайдын Чолмоны». Настоящее Положение","id":"<urn:uuid:a8bd2669-87b7-4c61-b8ac-7c1767e9d4d6>","dump":"CC-MAIN-2022-40","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2018\/04\/20\/kamlakta-jerdi-suragy-kurch-ajalgada\/","date":"2022-10-07T16:36:33Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-40\/segments\/1664030338213.55\/warc\/CC-MAIN-20221007143842-20221007173842-00611.warc.gz","language":"alt","language_score":0.999980092,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.999980092048645}","num_words":949,"character_repetition_ratio":0.073,"word_repetition_ratio":0.257,"special_characters_ratio":0.195,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":19879.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Потанин, Григорий Николаевич\n|Григорий Николаевич Потанин|\n|орустап Григорий Николаевич Потанин|\n|Чыккан ӧйи||сыгын айдыҥ 21 кӱни (ӱлӱрген айдыҥ 3 кӱни) 1835[1]|\n|Чыккан јери||Ямышевская крепость, Омская область (ныне это Павлодарская область, Казахстан)|\n|Божогон ӧйи||кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱни 1920[1] (84 јаш)|\n|Божогон јери|\n|Ороон|\n|Билим сфера||География, этнография, фольклористика, ботаника|\n|Ӱренген јери||\nОмский кадетский корпус\n\n\nПетербургский университет\n|Ӱренчиктер||Александр Адрианов|\n|Јарлузы||Исследователь Центральной Азии|\n|Кайралдары ла премиялары||Константиновская медаль|\n|Кол салары|\nГриго́рий Никола́евич Пота́нин — орус географ, этнограф, фольклорист, Арасей империяныҥ XIX—XX чактардагы ботаниги, публицист; јондык ишчи, Сибирский областничествоныҥ тӧзӧӧчизи ле идеологы. Императорский Русский географический обществоныҥ турчызы (ИРГО). Почётный член Западно Императорский русский географический обществоныҥ Кӱнбадыш-Сибирский отделыныҥ кӱндӱлӱ турчызы (ЗСОИРГО).\nБиографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nУгы-тӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nГригорий Николаевич Потанин озогы сибирский казактардыҥ угынаҥ болгон. Оныҥ ӧбӧкӧзи (бир версияла) Тара деп каланыҥ городовой казагы Иван Андреевич Потанин, 1755 јылда карындаштарыла кожо Таранаҥ јаҥы Сибирский коруланар чийӱге кӧчӱрилген — Сибирская линия (Тоболо-Ишимский линия), Омсктаҥ ала Звериноголовский станицага јетире, тусту кӧлдӧрди кууй, оноҥ улам «Горькая линия» деп адаткан. По воспоминаниям, его дед таадазы Илья, «сотник болгон, байыган; канча айгыр малду, тоолоп болбос койлу, онызы чӧлдӧ јӱретен…»[2][3][4]\nЈӱрӱминиҥ јолдоры[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЈаш тужы (1835—1846)[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nОмский областьтыҥ Сибир-Иртыш линиязында сторожевой укреплениеде Ямышевский шибееде энезидеҥ чыккан (эмди Павлодар областьта Ямышево јурт), сибир казак офицердиҥ билезинде. Адазы Потанин Николай Ильич (есаул) Баянаульский округтыҥ јааны (Омский область), уулы чыккан кийнинеҥ удабай 1836 јылда офицердеҥ рядовойго кӧчӱрткен, айдууга барган. Энези, Варвара Филипповна Потанина кыс ӧбӧкӧзи Трунина, 1839 јылда кочкор айдыҥ 24 кӱнинде јада калган. Беш јашту Григорий адазыныҥ аказы есаул Дмитрий Ильич Потанинниҥ (казачьего полктыҥ јааныныҥ) айлына Семиярский станицада јӱрген. 1842 јылда аказы кенейте божой берерде, оны Пресновский шибееде казачий черӱниҥ јааны генерал Морис Эллизен бойыныҥ билезине алган. Генералдыҥ балдарыла кожо грамотага, орус тилге, арифметика ла географияга ӱренген.\n1846 јылда 11 јашту уулчак Омский кадетский корпуска ӱредӱге кирген[10]; ӱредӱ ӧйинде — 1846 јылдаҥ ала 1852 јылдарга јетире ол казак укту Абылай-каанныҥ баркызыла нӧкӧрлӧжип алган — кадет Чокан Чингисович Валихановло нӧкӧрлӧшкӧн, кийнинде Чокан Арасей империяныҥ Генеральный штабыныҥ јарлу офицери, билимчи ле просветитель болгон[11].\nСибирде казачий черӱде турганы (1852—1858)[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1852 јылда военный ӱредӱзин тӱгезеле хорунжий чиндӱ служба ӧдӧргӧ 8-чи казачий полк јаар (Сибирский казачий войско) Семипалатинскке ийген. 1854 јылда Заилийский край јаар военный экспедицияга барган. ондо «Укрепления Заилийского» ачкан, Кийнинде ол Верный деп шибее боло берген, оныҥ кийнинде Верный деп кала бололо, учында Казахстанныҥ Алма-Ата калазы боло берген[12]. 1858 јылга јетире воинский службада болгон, кийнинде орый бергенинеҥ улам отставкага барган, воинский званиези сотник болгон, Том-Тура јаар атанган (Томский губернияныҥ администрациялык тӧс јери болгон).\nӰредӱниҥ јылдары, политикалык ижи (1858—1874)[тӱзедер | кодты тӱзеде��]\nТом-Турага 1858 јылда келеле, революционер-анархист М. А. Бакунинле танышкан, оныҥ сӧзиле промышленный караванга коштонып, Санкт-Петербургка једеле, Санкт-Петербургский государственный университетке ӱренерге кирген, амадузы бӱткен[5].\n1859 јылдаҥ ала 1861 јылга јетире Санкт-Петербургта университеттиҥ физико-математический факультединде естественный бӧлӱгинде вольнослушатель болгон. 1861 јылдыҥ ӱлӱрген айында студенттердиҥ тӱймеендеринде турушкан деп эки айга туттурткан, Петропавловский крепостьто отурган, ссылкага Омск јаар барган[13].\n1863—1864 јылдарда билимчи-географ Семёнов-Тян-Шанский Пётр Петровичтиҥ рекомендациязыла астроном Карл Струвениҥ Зайсан (кӧл) јаар экспедициязына турушкан, Эрчиш сууныҥ бажында Тарбагатай кырларда Потанин балыктар, ӧзӱмдер јууп шиҥдеген, јаан ла байлык ботанический коллекция јууган[14][15][16].\n1865 јылда губернский статистический комитеттиҥ секретари эдип туткан (Том-Тура), Том-Турада уулдардыҥ гимназиязында ла Мариинский женская гимназияда ӱредӱчи богон, «Томские губернские ведомости» журналда бичиген.\n1865 јылдыҥ јайында «Сибирское областничество (Общества независимости Сибири)» деп керек аайынча јаргылаткан Сибирди Россиянаҥ айрыыры учун болгон деп бурулаткан. 1868 јылда кӱӱк айдыҥ 15 кӱнинеҥ ала Омскта тӱрмеде ӱч јыл отурала Потанин гражданский казнь ӧткӧн, оноҥ оны Свеаборг јаар каторгага ийген, ондо ол 1871 јылда кӱчӱрген айга јетире болгон, оныҥ кийнинеҥ Потанинди Тотьма јаар ийгендер[17]. Кезедӱни ӧткӧн соҥында[18] Вологодский губернияда Никольск калага ийген .\nБилим экспедициялар (1876—1899)[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- 1876—1878 јј. — Баштапкы (Монгол јерине)[20], Потанинле кожо бу јорукта оныҥ эш-нӧкӧри этнограф А. В. Потанина, зоолог М. М. Березовский ле топограф П. А. Рафаилов болгон. Зайсан кӧлдӧҥ кӱнчыгыштай барала, экспедиция Монгол Алтайды кечип, Кӱнбадыш Монголияда Кобдого јеткен. Экспедиция европей билим туштабаган ороонды шиҥдеген, керектӱ, башка-башка билим бӧлӱктерде јаан учурлу, байлык билим материал јууган[21].\n- 1879—1880 јј. — Экинчи (Монголо-Тувинский) экспедицияда натуралист ле географ А. В. Адрианов ло топограф П. Д. Орлов турушкан. 1879 јылда кичӱ изӱ айда Кош-Агаш јурттаҥ башталала, года из села Убсу-Нур деп кӧлгӧ кӱнчыгыш јаар ууланган, 1880 јылда Иркутскта токтогон[22]. Г. Н. Потанин экспедицияныҥ ижиниҥ турултазын белетейле, РГО «Очерки северо-западной Монголии» деп бичикти 1883 чыгарган.\n- 1884—1886 јј. — Китайско-Тибетский (Ганьсуйский) экспедицияда топограф А. И. Скасси, зоолог M. M. Березовский ле этнограф А. В. Потанина кожо болгон. Экспедиция Китайдыҥ эки тӱндӱк провинциязыла јӱрӱп, Ордос, Ганьсуга 1884 јылдыҥ учында једип, 1885 јылда Тибеттиҥ кӱнчыгыш јанын шиҥдеген; шиҥжӱчилер Наньшаньсын-тайга ажыра, бастыра Орто Монголияны кечире 1886 јылда кайра бурылган. Экспедицияныҥ материалын РГО 1893 јылда «Тангутско-тибетская окраина Китая и центральная Монголия» деп јуунтыда чыккан[23].\n- 1892—1893 јј. — Экинчи Китайско-Тибетский экспедицияда Тибеттиҥ кӱнчыгыш келтейин шиҥдеерге зоолог ло этнограф M. M. Березовский, геолог В. А. Обручев ле этнограф А. В. Потанина баргандар. Јорык ӧйинде Потанинниҥ ӱйи кенейте оорыйла јада калган учун билимчи јанган. Оныла кожо јӱрген Березовский ле Обручев кажызы ла алдынаҥ бойы Тӧс Азияда иштенген.\n- 1899 ј. — Экспедиция Тӱндӱк-кӱнчыгыш Китай јаар (автономный аймак Внутренняя Монголия), Монголияныҥ кӱнчыгыш јанында вулканический горный массив Јаан Хинганды шиҥдеген[24]\nБу экспедициялардыҥ шылтуунда географияла алдында шиҥделбеген Центральный Азияныҥ јерлери керегинде кӧп материал јуулган. Онойдо ок алдында шиҥделбеген ӧзӱмдердиҥ гербарийи ле зоологический коллекциялар јуулган. Экспедиция Сибирде, Центральный Азияда, Китайда јаткан калыктардыҥ культуразы, јадыны, фольклоры, калыктардыҥ тӱӱкилик эпосы јанынаҥ баалу материал јууп алган[25].\nТом-Турада јӱрӱми (1902—1920)[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1902 јылда Г. Н. Потанин Том-Турада токтоп јуртай берген. Бери оны П. В. Вологодский кычырган, баштап Потанин оныҥ айлында токтогон, (Ефремовский ором, эмди — Бакунинниҥ оромы, 18). Бу ӧйдӧ Г. Н. Потанин Том-Тураныҥ культурно-просветительский мероприятиелеринде јаантайын турушкан, Общество попечения о начальном образованииниҥ соведин башкарган, Совет томского Музея прикладных знаний бого кирип, оныҥ хранители болгон, Сибирский студенческий кружок ӧткӱрген, Томское общество изучения Сибири, литературно-драматическое общество, литературно-артистический кружок, Сибирде Том-Турада билим-художественный музейдиҥ проектин белетеген, Сибирский областной дума тӧзӧӧргӧ турушкан.\n1917 јылда казак тилди јакшы билер кижи Потанин Оренбургта болгон Баштапкы Всекиргизский съездте делегат болгон (Семипалатинский область, Арасей империя), Всероссийский учредительный собраниеге делегат эдип талдалган. Бу съездте јарлу казак антибольшевистский политический партия «Алаш» кӧдӱрилген. Миржакип Дулатов, съездтиҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи, уткуул сӧзинде Потанинди «бистиҥ тоомјылу кӱндӱлӱ аксакалыс» деп айткан.\nМӧҥкӱзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1920 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱнинде Том-Тураныҥ университединиҥ клиниказында божогон. Иоанно-Предтеченский монастырдыҥ чеденинде мӧҥкӱзи салынган (Том-Тура), XX чактыҥ башталганынаҥ ала Успенский собордыҥ јанында университеттиҥ ле Томский политехнический университтиҥ божогон билимчилериниҥ мӧҥкӱзин салар деп јаҥжыккан. Мындагы некрополь «профессорский» деп адалган. 1930-чы јылдарда кладбищеде сӧӧк салары токтогон, куру боло берген. Јирме беш јылдыҥ бажында 1954 јылда томский геолог ло краевед Д. П. Славнин кладбищениҥ јанын ӧскӧртӧри керегинде угала, академик Обручев Владимир Афанасьевичке , Потанинниҥ калганчы Тибетский экспедицизыныҥ ту��ужаачызына, «Литературная газетага» самара бичиген. Билим Академия Томский облисполкомго билимчиниҥ мӧҥкӱзин ӧскӧ јерге кӧчӱрзин деп баштанган. 1956 јылда перезахоронениени јарадарда, Григорий Потанинниҥ мӧҥкӱзин университеттиҥ јанында агаш аразыны экелип јууган (Университетская роща, ТГУ)[26][27]. 1958 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 25 кӱнинде мӧҥкӱниҥ ӱстине мрамор постаментке Г. Н. Потанинниҥ чойдоҥ эткен бюстын тургускан, кереестиҥ авторы — јарлу томский скульптор С. И. Данилин[28].\nКайрадузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- 1886 — Императорский Русский географический обществоныҥ ӱстӱги кайралын берген — Алтын Константиновский медаль.\n- 1888 — Александр III каанныҥ јакарузыла пенсия берилген — 800 салковой.\n- 1905 — Томский политехнический университетттиҥ совединиҥ кӱндӱлӱ турчызы (1905).\n- 1915 — Том-Тураныҥ кӱндӱлӱ кижизи.\n- 1918 — Сибирдиҥ кӱндӱлӱ кижизи Временный Сибирский правительствоныҥ Административный совединиҥ јӧби аайынча[29]\nБилим иштери[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- Потанин Г. Н. Урга \/\/ Всемирная иллюстрация : журнал. — 1891. — Т. 46, № 1178. — С. 131—133.\n- Потанин Г. Н. Материалы для истории Сибири \/ собрал Г. Н. Потанин; изд. Императ. о-ва истории и древностей рос. при Моск. ун-те. — Москва : В Унив. тип. (Катков и Ко), 1867\n- Потанин Г. Н. Очерки северо-западной Монголии: результаты путешествия, исполн. в 1876—1877 гг. по поручению Императ. Рус. геогр. о-ва чл.- сотрудником Г. Н. Пота-->ниным. В четырёх томах. — СПб.: Тип. В. Киршбаума, 1881—1883 (Вып. I; Вып. II; Вып. III; Вып. IV)\n- Потанин Г. Н. Тангутско-тибетская окраина Китая и центральная Монголия. — 1893\n- Потанин Г. Н. Областническая тенденция в Сибири. — Томск, 1907 (Основная работа Потанина по областничеству) (в РГБ)\n- Потанин Г. Н. Пи-Лин-Сы. (Отрывок из путевых заметок о северо-восточном Тибете) Ӱлекер:Wayback \/\/ Исторический вестник, 1892. — Т. 48. — № 5. — С. 390—405.\n- Потанин Г. Н. Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе. — М., 1899.\n- Потанин Г. Н. Монгольское сказание о Гэсэр-хане. — Б.м., Б.г\n- Потанин Г. Н. Путешествия Г. Н. Потанина по Монголии, Тибету и Китаю : с 48 рис., портр. и картой \/ обраб. По подлин. его соч. М. А. Лялиной. — Изд. 2-е, просм. и доп. авт., с его предисл. — Санкт-Петербург : Изд. А. Ф. Девриена (Тип. Акционер. о-ва тип. дела в СПб.), [1912?]\n- Потанин Г. Н. Сага о Соломоне. Восточные мотивы к вопросу о происхождении саги. — Томск, 1912.\n- Потанин Г. Н. Ерке. Культ сына неба в Северной Азии. Материалы к турко-монгольской мифологии. — Томск, 1916.\n- Јаҥынаҥ кепке базылган иштери\n- Потанин Г. Н., Потанина А. В. Сибирь. Монголия. Китай. Тибет. Путешествия длиною в жизнь. — М.: Эксмо, 2014. — 464 с. — (Великие путешествия). — 4000 экз. — ISBN 978-5-699-73059-9.\nБилези[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБаштапкы ӱйи (1874—1893; балдар јок) — Потанина Александра Викторовна, кыс ӧбӧкӧзи Лаврская (1843—1893). 1843 јылда чаган айдыҥ 25 кӱнинде Нижегородский губернияныҥ Горбатов калазында В. Н. Лаврский деп священниктиҥ билезинде чык��ан. Этнограф ла јурукчы болуп, ӧбӧӧни, Г. Н. Потанин, башкарган бир канча экспедицияларда турушкан. Одна из первых русских женщин, баштап ла Орус географический обществого кирген ӱй кижилердиҥ бирӱзи болгон.\nЭкинчи ӱйи (1911—1918; балдар јок) — Мария Георгиевна Васильева (1863—1943), Барнаулдыҥ поэтессазы, Потанин оныла 1901 јылдаҥ ала таныш болгон. Бу кижиле биригеле, ол јакшы јадарым деп сананган, је јастырган, М. Г. Васильева ачынчак, мещан кылыкту, оору кижи болгон[30]. Зимой 1917\/1918 годов она оставила Потанина, который к тому времени уже тяжело болел[31].\nКереес[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБилимчи ле јондык ишчи Г. Н. Потанинниҥ адыла адалган:\n- Кӱнбадыш Китайда Наньшань деп кырларда бир сын тайга.\n- Туулу Алтайда Таван-Богдо-Ула деп сын-тайгада мӧҥкӱ тош (1905)[32].\n- Астероид № 9915: 1977 RD2 (1977).\n- Челябинский областьта Потанино деп јурт (Посёлок городского типа)Ӱлекер:Нет АИ.\n- Сибирде калалардыҥ оромдоры (Россия): Том-Турада, Новосибирскте, Омскта; Казакстанныҥ калаларында: Петропавловскта, Алма-Атыда, Нур-Султанда, Семейде.\n- Павлодарский областьта Чёрное деп јуртта школ. Казахстан. (1957)[33].\n- Павлодарский областной историко-краеведческий музей (1942)[34].\n- Монотипный род цветковых растений семейства Розовые (Rosaceae) Ӱлекер:Bt-ruslat и единственный его вид — Потаниния монгольская (Potaninia mongolica) низкорослых кустарников с мелкими цветками, распространённых в Монголии и Китае (1881).\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАјарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- Краткая литературная энциклопедия\n- Потанины — С. 9\n- Обручев В. А. Григорий Николаевич Потанин. Жизнь и деятельность. — С. 1 Ӱлекер:Wayback\n- Обручев В. А. Григорий Николаевич Потанин. Жизнь и деятельность. — С. 1\n- Адрианов А. В. Город Томск. — Томск: Издание Сибирского товарищества печатного дела в Томске, 1912.\n- Сборник, 1909, с. III.\n- Шиловский, 2004.\n- Шиловский М. В. Большая Российская энциклопедия (электронная версия) (ја. эм.). © 2013 Научное издательство «Большая Российская энциклопедия» (20.12.2016).\n- Обручев В. А. Потанин Григорий Николаевич (очерк жизни и научной деятельности) \/\/ Природа. — 1916. — № 1 (чаган ай).\n- Шиловский, 2004.\n- Завоевание и колонизация Сибири\n- Очерки истории Алматы | Lyakhov.KZ — Большая энциклопедия Казнета\n- Загадки истории. Рубрика «Первооткрыватели». Путь к сердцу Сибири\n- Путешествия Г. Н. Потанина в Восточный Казахстан Ӱлекер:Webarchive\n- Поездка по Восточному Тарбагатаю летом 1864 года Карла Струве и Григория Потанина\n- О рыбном промысле на Цзайсане и на Чёрном Иртыше: исследования и материалы \/ отрывки из путешествия К. В. Струве и Г. Н. Потанина по поручению Императорского Русского географического общества\n- Дурново, Ирина Что может быть утрачено в наследии ПотанинаӰлекер:Недоступная ссылка \/\/ Рудный Алтай. 2 декабря 2010\n- Доживёт ли Российская Федерация до 2014 года? Статья первая\n- 175 лет со дня рождения Григория Потанина — лидера сибирских областников — Globalsib.com\n- экспедиция в северо-западную Монголию\n- Первая (Монгольская) экспедиция Потанина\/Вторая (Монголо-Тувинская) экспедиция Потанина\/Китайско-Тибетская (Ганьсуйская) экспедиция Потанина\n- name=\"mongoltuva\"\n- Китайско-Тибетская (Ганьсуйская) экспедиция Потанина | Тайны веков\n- Потанин — AtlasMap.ru\n- Очерки Северо-Западной Монголии\n- Такой великий и простой Григорий Потанин. 175-летию Томского ученого посвящается (недоступная ссылка). Дата обращения: куран айдыҥ 14 кӱни, 2011. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 19 кӱни, 2013 јыл.\n- Григорий Николаевич Потанин — Товики\n- Скульптор Данилин Сергей Иванович\n- Почётные граждане города Омска\n- Уткина, Антонина. Мои встречи и знакомство с Григорием Николаевичем Потаниным \/\/ Сибирская старина. — 1994. — № 6.\n- Топчий А. Т., Топчий Р. А. Г. Н. Потанин, М. Г. Васильева, переписка. («Мне хочется служить Вам, одеть Вас своей любовью») \/\/ Под ред. Ю. М. Гончарова Современное историческое сибиреведение XVII — начала XX вв. : Сборник научных трудов. — Барнаул: Аз-Бука, 2005. — С. 67—369. — ISBN 5-87028-158-X. Архивировано 9 кӱӱк ай 2013 года.\n- Экспедиция Укок Чулышман | АРУ-КЕМ\n- http:\/\/sun.tsu.ru\/mminfo\/000063105\/his\/14\/image\/14-080.pdf\n- Места Павлодар — Павлодарский областной историко-краеведческий музей имени Г. Н. Потанина\nТайантылар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nСӧзликтер ле энциклопедиялар","id":"<urn:uuid:95dd0fb6-6ccf-4e5e-a530-646191dda417>","dump":"CC-MAIN-2022-49","url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9F%D0%BE%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BD,_%D0%93%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87","date":"2022-12-04T22:17:51Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-49\/segments\/1669446710980.82\/warc\/CC-MAIN-20221204204504-20221204234504-00680.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9512749314,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9512749314308167}","num_words":4036,"character_repetition_ratio":0.058,"word_repetition_ratio":0.019,"special_characters_ratio":0.237,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.964,"perplexity_score":10568.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Јарабас ат\nСурулаган бӱктиҥ ады UTF-8 кодировканыҥ чындык эмес ээчий бичилген символдорлу.\nТӧс бӱк бӱкке бурулар.\n🔥 Top keywords: Тӧс бӱкӰлекер:КижиВикипедия:Ӧмӧликтиҥ порталыВоронежВикипедия:ЈартамалыВикипедия:КурултайАҥылу:Свежие правкиВикипедияВикипедия:Талдама бичимелдерВикипедия:Кӱнниҥ кӧргӱзӱзиРоссияМСК+4:00Кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱниКатегория:БастыраТанкСанкт-ПетербургВикипедия:Курултай\/2020Кочкор айдыҥ 12 кӱниӰлекер:Cite webАҥылу:Моё обсуждениеМексикаКӱӱк айдыҥ 31 кӱниТулаан айдыҥ 26 кӱниМоскваКатегория:Јажырган категорияларАйАда-Тӧрӧл учун Улу јууВикипедия:АдминистраторлорЈаҥар айдыҥ 25 кӱниАлтай тилОроондордыҥ тоозыКичӱ изӱ айВикипедия:ПрессаБӧрӱИталияПутин, Владимир ВладимировичЭстонияТайваньКатегория:Россияныҥ географиязыКӱчӱрген айдыҥ 11 кӱниАрсланӰлекер:Potd\/2023-06Алтай РеспубликаКичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱниКӱӱк айдыҥ 28 кӱниЧаган айдыҥ 3 кӱниВикипедия:Курултай\/2021Википедия:ТалдаштарВолгоградКичӱ изӱ айдыҥ 27 кӱниЈаҥар айдыҥ 30 кӱниУлу Чиҥ каандыкГонконгТатарстан РеспубликаАҥылу:ПоискКӱчӱрген айКатегория:МатематикаКӱӱк айдыҥ 27 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 2 кӱниКатегория:КижиЈаҥар айдыҥ 17 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 13 кӱниАҥылу:Мой вкладОрус тилКатегория:Википедия:БолушТулаан айдыҥ 9 кӱниКӱӱк айКочкор айдыҥ 13 кӱниКӱӱк айдыҥ 26 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 7 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 1 кӱниКатегория:Файлдардыҥ тайантылары иштебей турган бӱктерХристиан јаҥТатар тилКӱӱк айдыҥ 30 кӱниКӱӱк айдыҥ 8 кӱниТулаан айдыҥ 15 кӱниӰлӱрген айдыҥ 22 кӱниКичӱ изӱ айдыҥ 29 кӱниБарре-Синусси, ФрансуазаЈаҥар айдыҥ 19 кӱниЈаан изӱ айдыҥ 14 кӱниКраснодарКичӱ изӱ айдыҥ 19 кӱниКӱӱк айдыҥ 3 кӱниКуран айдыҥ 20 кӱниКӱӱк айдыҥ 15 кӱниКӱӱк айдыҥ 16 кӱниКочкор айдыҥ 8 кӱниАрнольд, ФрэнсисВикипедия:Талдаштар\/2021Категория:БилимТулаан айдыҥ 6 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 25 кӱниКӱчӱрген айдыҥ 12 кӱниКатегория:ВикипедияБашкир тилСыгын айдыҥ 1 кӱниЧаган айдыҥ 25 кӱни","id":"<urn:uuid:ffdc6d0a-a749-44c7-be5e-b19651f46a8a>","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/duhoc.cn\/baike\/alt\/%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD:String","date":"2023-06-02T07:37:08Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224648465.70\/warc\/CC-MAIN-20230602072202-20230602102202-00745.warc.gz","language":"alt","language_score":0.999925971,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.999925971031189}","num_words":468,"character_repetition_ratio":0.122,"word_repetition_ratio":0.022,"special_characters_ratio":0.169,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":8545.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"1. Агаш јыгылар — арка арттар, алып јыгылар — албаты арттар, киши божоор — кишилик арттар.\nДерево упадет — лес останется, витязь свалится — народ останется, человек скончается — человечество сохранится.\n2. Агаш узунду-кыскалу ӧзӧр, киши ӧрӧлӱ-тӧмӧндӱ бӱдер.\nДерево растет — то повыше, то пониже, человек рождается — кто высшим, кто низшим (подлым).\n3. Агашту барган — јанбас, атту барган — јанар.\nКто с деревом поперся — не воротится, кто на коне выехал — вернется.\n4. Ада — айылчы, эне — ээси.\nОтец — гость, мать — хозяйка.\n5. Адыҥ барда, јер таны, адаҥ барда, эл таны.\nИмея коня, земли узнай, имея отца, народы узнай.\n6. Азыктуныҥ ады арыбас.\nУ запасливого и конь не устанет.\n7. Ајыктаза, туу кыймыктаар.\nЕсли долго приглядываться, то и гора зашевелится.\n8. Айгыры јок мал јарылчак, кааны јок јон чачылчак.\nБез жеребца табун раскалывается, без правителя народ разбивается.\n9. Алама-шикир аш тӱгенерге белен, антыгарлу најылар уружарга белен.\nФрукты-сладости скоро съедятся, друзья-побратимы скоро рассорятся.\n10. Албаты — амыр, эл — энчӱ.\nНарод — в мире, страна — в покое.\n11. Алдынаҥ алкаар, аркасынаҥ айдар.\nСпереди благословлять будет, сзади наговаривать станет (о двуличном).\n12. Алтан кӱн атан болгончо, алты кӱн буура бол.\nЧем шестьдесят дней быть холощеным верблюдом, лучше шесть дней будь самцом-жеребцом!\n13. Аҥ тӱбекте «турлуум» деер, киши тӱбекте «јуртым» деер.\nЗверь в беде к стойбищу своему тянется, человек в беде к родному жилью стремится.\n14. Аҥчы киши ач болбос.\nОхотник алчным не бывает.\n15. Аракыга јӱткӱзеҥ — ашарыҥ, ачу-коронго алдырттарыҥ.\nК вину пристрастишься — опрокинешься, горечью-отравой будешь объят.\n16. Арал јакалай ала саҥыскан, айыл аралай јӱгӱрӱк копчы.\nКак вдоль чащи лесной серая сорока, так меж домами шныряет скорый сплетник.\n17. Ары атанар кишиге алтын орын да туза јок, ат башынча алтын да керек јок.\nТому, кто в безвозвратность уходит, без пользы золотая кровать, непотребно и золото с лошадиную голову величиной.\n18. Ас кӧргӧн алаҥ кайкаар: тӧӧ кӧрӧлӧ, кӧкси тишик аҥ эмтир деер.\nМало видевший многому поражается: верблюда увидев, скажет, что это марал с опухшей спиной.\n19. Ас улус ачынчак, кӧп улус кӧӧрӧм.\nМелкий люд обидчив, крупный люд горделив.\n20. Аскырбасты туман аскырар, јобобосты јобол бастырар.\nКто не плутал, того туман собьет, кто не изнемогал, того недуг придавит.\n21. Аспасты туман астырар, конбосты тӱн кондырар.\nНеблуждающего туман собьет, неночующего ночь собьет.\n22. Ат ӧлсӧ, чакызы арттар, ада ӧлсӧ, уулы арттар.\nКонь падет — останется коновязь, отец умрет — останется сын.\n23. Ат ӱретсеҥ, армакчыҥ бек болсын, албаты ӱретсеҥ, айтканыҥ тӱс болсын.\nКогда коня объезжаешь, пусть крепким будет твой аркан, когда народ наставляешь, пусть верным будет твой завет.\n24. Атты таҥмазынаҥ таныыр, кишини угынаҥ таныыр.\nКоня по тавру узнать, человека по породе узнать.\n25. Ачуныҥ ӱстине тус урба.\nНа горечь сверху соли не сыпь.\n26. Ашта јаман јок, кишиниҥ јаманы бойында.\nВ вине худого нет, худое в человеке самом.\n27. Аштаганга алтын эмес — аш керек.\nГолодному не золото, а хлеб потребен.\n28. Базып јӱрген — туйгакту, ичеген каскан — тырмакту.\nКто с копытами — ступает, кто с когтями — копает.\n29. Баш јарылса, бӧрӱк ичинде, кол сынса, јеҥ ичинде.\nГолова разобьется — внутри шапки, рука сломается — внутри рукава.\n30. Билбеген киши бийге де табарар.\nПо неведению человек и на начальника может напороться.\n31. Бойыныҥ јерин бозу да билер.\nСвое место даже теленок знает.\n32. Бойыҥды болотко бодобо, эшиҥди этке бодобо.\nСебя сталью не посчитай, жену плотью не посчитай.\n33. Бӧкӧни бир тудуп јыкпас, агашты бир чаап јыкпас.\nСилача одной хваткой не повалишь, дерево, раз взмахнув, не срубишь.\n34. Бӧрӱ тӱште јадындайтан.\nВолк днем полеживает (отдыхает).\n35. Бӧрӱде бӧрӱк јок, айуда јакы јок.\nУ волка шапки нет, у медведя дохи нет.\n36. Будактуга куш јуулар, быйандуга јон јуулар.\nК ветвистому птицы собираются, к благодатному народ собирается.\n37. Јакасы јок тон болбос, јаргысы јок јон болбос.\nНе бывает шубы без воротника, не бывает народа без закона.\n38. Јакасы јок тон јок, јамысы јок јон јок.\nБез воротника шубы нет, без главенства общины нет.\n39. Јакшы атка јол кыска, јакшы ойынга тӱн кыска.\nДоброму коню путь короток, доброму игрищу ночь коротка.\n40. Јакшы эдерге, кӱч јетпес, јаман эдерге кичеер.\nДля добра силенок нет — старается зло совершить.\n41. Јакшыла јабарлашпа, јаманла најылашпа.\nС добрым не пререкайся, со злым не сближайся.\n42. Јалкуга кӱн узун, кӱлӱкке тӱн кыска.\nЛенивому день долог, удальцу ночь коротка.\n43. Јаманга јаман јуугар, темирге тат јуугар.\nК худому худое пристает, к железу ржа пристает.\n44. Јаҥыс агаш јайканчак, јаҥыс киши јалынчак.\nОдинокое деревце качается, одинокий человек податлив.\n45. Јаҥыс турун јада кӱйбес.\nОдно полено лежа не загорится.\n46. Јарары белен, јазаары кем? Бузары белен, тудары кем?\nРазрубить легко — кто отладит? Разрушить легко — кто отстроит?\n47. Јаргак тонныҥ бийди ачу, јаман кишиниҥ тили ачу.\nУ облезлой шубы вши кусучее, у худого человека речи злее.\n48. Јаткан ташка торбос ӧзӧр, ӧскӧн мӧштӧҥ кузук бӱдер.\nНа лежачем камне черника прорастет, на растущем кедре орехи зародятся.\n49. Јети бајадаҥ јеекен де коркыбас, эки карындаштаҥ айу да качар.\nСемерых свояков даже росомаха не убоится, а от двух братьев даже медведь прочь побежит.\n50. Јеткер јетсе, јеендер јаба, табару келсе, таайлар јаба.\nБеда настигнет — племянники вместе, нападение придет — дядья вместе.\n51. Јокко јорго до јетпес.\nНебытие и на скакуне не догнать.\n52. Јоктоҥ јаан неме јок.\nНичего нет больше небытия.\n53. Јонныҥ мойны јоон, калыктыҥ кӱчи кӧп.\nТолста шея у общества, обильны силы у народа.\n54. Јошкынга јошкын кошулар, јокко јобол табылар.\nК бродяге бродяга пристанет, к неимущему пагуба добавится.\n55. Јууныҥ ортосында — бӧӧрӧк.\nПосреди сала — почки.\n56 Јӱдекти эчки сӱзер.\nСлабака и коза забодает.\n57. Јыгылып барадала, келтейгенди шоодор.\nСам падает, а насмехается над наклонившимся.\n58. Јылан терезин јылдыҥ солыыр, коронду тижи короор эмес.\nЗмея шкуру свою каждый год меняет, но ядовитые зубы не исчезают.\n59. Јылкыда ӧт јок, кушта сӱт јок.\nУ лошади желчного пузыря нет, у птицы молока нет.\n60. Јылу јерди јылан сӱӱр.\nМестечко потеплее и змея любит.\n61. Ийт богы кылду болор.\nСобачье дерьмо с волосами бывает.\n62. Ийт кӧдӧнинеҥ ийне суурбас.\nИз задницы собачьей иголку не вынимают.\n63. Ийттиҥ бајасы кӧп.\nУ собаки свояков много.\n64. Ичкен суубыс јаҥыс, тынган кейибис јаҥыс.\nПьем воду одну, дышим воздухом одним.\n65. Иштеҥкей байыыр, јалку јоксыраар.\nДеятельны\nй разбогатеет, ленивый обнищает.\n66. Кажы ла киши карынду.\nКаждый человек с животом.\n67. Кара сууны кайнадып, каймак алып болбойтон.\nПустую воду вскипятив, сливки не получишь.\n68. Карамчы киши тӧлӱзин карагай бӱри тӱшсе берер.\nСкупердяй свой должок вернет, когда хвоя с сосны опадет.\n69. Карган келсе, аш коркыыр, јиит келсе, иш коркыыр.\nСтарый придет — еда испугается, молодой зайдет — работа заспорится.\n70. Кей сӧстӧ чыны јок.\nВо вздорном слове правды нет.\n71. Кеҥ кеп —эптӱ, кеп сӧс — чынду.\nПросторная одежда удобна, поговорка правдива.\n72. Кеҥ тон јыртылбас, кеп сӧс бузулбас.\nПросторная одежда не рвется, пословица не разрушается.\n73. Керек тушта таш јеҥил.\nПри надобе и камень легок.\n74. Керсӱ киши јаранар, ӧчӧш киши ӧлӧр.\nСметливый человек улучшается, упрямый человек загибается.\n75. Кертеш ле неме тӧӧ эмес.\nНе всяк верблюд, кто горбат.\n76. Кижендӱнеҥ ат ӧлбӧс, киши айтканынаҥ эр ӧлбӧс.\nОт пут конь не умрет, от наговора людского человек не умрет.\n77. Кийниҥде сӱргениҥ јок, алдыҥда айдаганыҥ јок.\nПозади нет, кого прочь отгонять, спереди нет, кого вперед погонять (о нищете).\n78. Кини јок келескен, јыды јок јылан.\nБез пуповины ящерица, без запаха змея.\n79. Киши — алтын, акча — чаазын.\nЧеловек — золото, а деньги — бумага.\n80. Кодырлу кой ӱӱрге — чак, копчы киши јонго —чак.\nПаршивая овца — отаре беда, злостный клеветник — обществу беда.\n81. Кой баласы койго кару, койон баласы койонго кару, койрок баласы — койрокко кару.\nОвечий детеныш овечке мил, заячий детеныш зайцу мил, змеиный детеныш змее мил.\n82. Кой јуттаза, кодырлу эчки баштаар.\nЕсли овечья отара захиреет, то паршивый козел вожаком пойдет.\n83. Колыҥ кыймыктаза, оозыҥ да кыймыктаар.\nЕсли руки твои подвигаются, то и уста твои зашевелятся.\n84. Коокойго кой кабыртпа, копчыга сӧс тыҥдатпа.\nВолку овец пасти не давай, сплетнику слово услышать не давай.\n85. Кородош кобы кечер, ачыныш арт ажар.\nОбида лог перейдет, огорчение перевал перейдет.\n86. Кӧп сӧс — чӧп сӧс, ас сӧс — алтын сӧс.\nМного слов — мусор, меньше слов — злато.\n87. Кӧс коркыыр, кол кылыыр (эдер).\nГлаза робеют, руки делают.\n88. Кӧчӧрдӧ тӧӧ керек, кечерде кеме керек.\nДля кочевки верблюд потребен, для переправы лодка потребна.\n89. Кудайдыҥ казанына сийбе.\nНа Божий казан не мочись (т. е. не кощунствуй).\n90. Кудурган ийттиҥ кулагын јиген.\nУ взбесившегося пса уши съел.\n91. Кунајын кӧзин сӱспезе, бука буузын ӱспейтен.\nЕсли телка-двухлетка в глаза не бодает, бык свою привязь не порвет.\n92. Кунан бее кулунчыл.\nМолодая кобылица жеребистая.\n93. Кургак агаштаҥ бӱр чыкпас, кулугурдаҥ сӧс чыкпас.\nОт сухого дерева ветвей не вырастет, от поганого негодника советов не выйдет.\n94. Куру тил, коҥылтак ӧдӱк.\nПустая речь — что разношенная обувь.\n95. Курчыбасты билебе, кулугурды ӱретпе.\nНе точи неточимое, не учи негодника.\n96. Куу баштыҥ карагына кумак толбос, ач кишиниҥ карагына алтын толбос.\nГлазницы черепа песком не заполнятся, глаза жадюги золотом не насытятся.\n97. Кӱйече де кӱйӱ эмей.\nХоть и с моль величиной, но всё-таки зять.\n98. Кӱнӱркектиҥ кӱли чачылар, кӱнӱркектиҥ кӱӱни астыгар.\nУ ревнивца зола рассыплется, у ревнивца чувства развеются.\n99. Кӱскиде кӱскенек те бай.\nОсенью и мышонок богат.\n100. Кыйналганды кыйыктаба, јайнаганды јабарлаба.\nСтрадающего не обижай, страждущего не осуждай.\n101. Кырды кар басар, эрди јаш басар.\nГору снег накрывает, мужа лета накрывают.\n102. Кыс бала чыга јыгылар, уул бала кийдире јыгылар.\nДевочка-дитя к выходу падает, мальчик-дитя вовнутрь падает.\n103. Кысканганы кечке јетпес, кере алтаганы тӧргӧ јетпес.\nКто поскупился, до вечера не дотянет, кто шире шагнул, до тёра* не дойдет.\n104. Малдаҥ мал чыгар, ӧлӧҥнӧҥ ӧлӧҥ ӧзӧр.\nИз скота скот пойдет, из травы трава взойдет.\n105 Мойнында буулу мойнобой келер.\nКто с веревкой на шее, тот са�� покорно придет.\n106 Мӱӱске кар јуукпас, мӧҥӱнге тат јуукпас.\nК рогам снег не пристанет, к серебру ржа не пристанет.\n107. Озо санан, оноҥ айт.\nВначале подумай, потом говори.\n108. Оттыҥ-сууныҥ јуугы јакшы, тӧрӧгӧн-туганныҥ ыраагы јакшы.\nЛучше, когда трава и вода рядом, лучше, когда родичи-близкие подальше.\n109. Ӧлгӧн јерге сӧӧгим калгай, ӧскӧн јерге сӧзим калгай.\nНа месте смерти пусть кости мои останутся, на месте жизни пусть слово мое останется.\n110. Ӧлгӧн ийнек сӱттӱ болор, ӧлгӧн киши јакшы болор.\nПадшая корова молочной кажется, умерший человек добрым представляется.\n111. Ӧлӧҥнӧҥ јабыс бӧкӧйӧр, ӧркӧнӧҥ тереҥ казынар.\nНиже травы поклонится, глубже суслика подкопается (об исполнительном).\n112. Ӧрӧ чыкпас, ӧдӧ акпас.\nВверх не взойдет, мимо не протечет (о неудачнике).\n113. Ӧскӱрип алса, мал болор, ӧмӧлӧп алса, јон болор.\nЕсли выращивать, то табуном будут, если собрать, то народом станут.\n114. Ӧскӱс кулун ат болор, ӧскӱс уулан эр болор.\nЖеребенок-сирота конем станет, отрок-сирота воином станет.\n115. Саарыҥ јок то болсо, сабаҥды белен тут.\nХоть и некого подоить, сосуд свой наготове держи.\n116. Салым санааны ээчиир.\nСудьба за мыслью следует.\n117. Саҥыскан кӧзи — јууда, јаманныҥ кӧзи — тӧрдӧ.\nВзоры сороки — на сале, взоры худого — на тёре.\n118. Сары самын агарта јунар.\nЖелтое мыло добела моет.\n119. Сол колдыҥ јаргысы јок.\nЛевой руке суда нет.\n120. Сооҥго салдырган неме сооп барар.\nНапоследок отложенное остывает скорее.\n121. Сӧгӱп ӱретпе, сӧстӧп ӱрет, адылып ӱретпе, айдып ӱрет.\nНаставляй не критикой — учи согласием, наставляй не бранью — учи советом.\n122. Сыгырсаҥ, салкын болор, шымырансаҥ, коп болор.\nСвистнешь — ветер поднимется, шепнешь — сплетня вздуется.\n123. Тайгада тилле аҥдабас.\nВ тайге языком не охотятся.\n124. Талайга кирсе — кайыгыҥ, тайгага чыкса — тайагыҥ.\nВ поток войти — весло для тебя, в гору взойти — посох для тебя.\n125. Текеси јок туу болбос, телкеми јок санаа болбос.\nБез вольного козла горы не бывает, без простора ума не бывает.\n126. Тойгон јерде тогус конбо, отурган јерде он конбо.\nНа месте, где наелся, не сиди девять дней, на месте, где посидел, не ночуй десять дней.\n127. Тӧрӧл јериниҥ бӧрӱси де јобош.\nНа родной стороне и волк смирнее.\n128. Тӱктӱ де болсо, тӱлеер, тӱреҥи де болсо, ӧҥшиир.\nХоть и с шерстью весь, но полиняет, хоть и в нищете, но разбогатеет.\n129. Тышты килтиреер, ичи калтыраар.\nСнаружи лоснится, внутри дрожит.\n130. Угы јакшыны угуп јӱр, кӧзи јарашты кӧрӱп јӱр.\nК тому, кто родовитее, прислушивайся, к тому, кто глазастее, приглядывайся.\n131. Уйалбаган ус болор, јалкуурбаган кам болор.\nКто не скромничает, мастером станет, кто не поленится, шаманом станет.\n132. Уйалу куш јаныган.\nГнездящаяся птица домовитее.\n133. Уйкучы тӱшинде де уйкуда.\nЗасоня и во сне засоня.\n134. Укту мал сӱттӱ.\nПлеменной скот молоком обилен.\n135. Уул азыраган — башы канду, кыс азыраган —оозы јуулу.\nКто сына взрастил — голова в кро��и, кто дочь взрастил — уста в жиру.\n136. Ууры — уйат, јаргы — јаман.\nВоровство — позор, суд — пагуба.\n137. Ӱкӱниҥ кудайы — Тогус.\nДля совы божество — павлин.\n138. Ӱӱрдеҥ јарылган мал — бӧрӱге јем, јонноҥ јарылган киши — ӧштӱге јем.\nОтбившийся от стада скот — добыча для волков, отбившийся от народа человек — добыча для врагов.\n139. Чечениҥле чет кеспезиҥ, чекчилиҥле туу ашпазыҥ.\nОстрословием лесок не нарубишь, сноровкой своей гору не перевалишь.\n140. Чоҥ эдин кезип берер, куу баштаҥ куурдак эдер.\nХоть от плоти своей кусок мяса отрежет, хоть из голого черепа куурдак** сварит (о находчивом, щедром).\n141. Чын была тӧгӱнниҥ ортосы тӧрт ӧлӱ.\nМежду истиной и ложью — четыре вершка.\n142. Чычканга бычак суурбас.\nНа мышь не вынимают нож.\n143. Шылырт эткен суу талайга кирер, шымырт эткен сӧс Алтайга угулар.\nЗажурчавшая вода моря достигнет, шепотом сказанное по Алтаю разнесется.\n144. Ыйлабаган балага эмчек бербес.\nНе плачущему ребенку грудь не дают.\n145. Энеси јаманныҥ балазын алба, эшиги јаманныҥ тӧрине отурба.\nУ худой матери дочь не бери, у худой двери на тёр не садись.\n146. Эҥ јымшак неме — энеҥниҥ колы, эҥ кату неме — јат јери.\nСамое мягкое — ладони матери, самое суровое — земли чужбины.\n147. Эртечилге Кудай болужар, уйкучыга кӧрмӧс болужар.\nРано встающему Бог пособит, сонливому черт пособит.\n148. Эттӱ јерде мӱн де бар.\nГде мясо, там и бульон.\n* Тёр — почетное место.\n** Традиционное жарко́е.","id":"<urn:uuid:4bc0ac46-2333-48af-ab29-73d396fad005>","dump":"CC-MAIN-2023-23","url":"https:\/\/rus4all.ru\/alt\/20230410\/53673\/Altayskaya-narodnaya-mudrost.html","date":"2023-06-03T00:43:49Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-23\/segments\/1685224648911.0\/warc\/CC-MAIN-20230603000901-20230603030901-00611.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9105312228,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.910531222820282, \"rus_Cyrl_score\": 0.057183247059583664}","num_words":4515,"character_repetition_ratio":0.018,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.241,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.95,"perplexity_score":15186.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Тулаан айдыҥ 17 кӱни ( орустап )— 17 марта григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 76 кӱни (високосный јылда 77кӱни). Јылдыҥ учына јетире 289 кӱн арткан.\nТулаан айдыҥ 17 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — тулаан айдыҥ 17 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\nXX-чы ла XXI-чи чактарда\nюлиан кӱнтизӱле тулаан айдыҥ 4 кӱни болгон .\n[1] Бу кӱнде чыккандар\nПравить\n1985 — Сороноков В. В. — спортчы-самбист, Телекейдиҥ ле Россияныҥ чемпионаттарыныҥ призеры, Европаныҥ Чемпионы, телекейлик кубокту чемпион-самбист ле мастер спорта России международного класса; Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ Узы . [2] Бу кӱнде божогондор\nПравить\n↑ XX ле XXI чактарда григориан кӱнтизӱ юлиан кӱнтизӱни 13 кӱнге озолоп јат. Ӧскӧ чактарда григориан ла юлиан кӱнтизӱлерде ӧй башка эдип чотолот: чике эдип тоолоорго, окылу\nконвертер датла тузаланарга јараар.\n↑ Сороноков и Аткунов\n[1]","id":"<urn:uuid:788c1937-ff1c-49e9-b227-35bb3a4e8f1f>","dump":"CC-MAIN-2023-40","url":"https:\/\/alt.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A2%D1%83%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD_%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5_17_%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","date":"2023-09-22T05:35:57Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-40\/segments\/1695233506329.15\/warc\/CC-MAIN-20230922034112-20230922064112-00026.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999939203,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999939203262329}","num_words":175,"character_repetition_ratio":0.104,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.23,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":48041.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Арслан\n|Арслан|\n\n\n|Научная классификация|\n|Международное научное название|\n|Panthera leo Linnaeus, 1758|\n|Ареал|\n\n\nТӱӱкилик ареалы Эмдиги ӧйдӧ ареалы\n|Охранный статус|\nАрслан (орустап Лев,латиндап Panthera leo) — сӱтле азыранатан омурткалу барынтычы аҥ[1] — , пантераныҥ беш бӧлӱк угыныҥ бирӱзи (Panthera), кискелер билезиниҥ јаан кискелер подсемействозы. Тигрге коштой — эмдиги ӧйдӧ бар эҥ ле јаан кискелер, эркектериниҥ бескези 250 кг једет[2]. Кажызы јаан, тигрлер бе айса арсландар ба, айдарга кӱч. Нениҥ учун дезе, амурский тигрлердиҥ сӱреен јаан бескелӱлери бар, онызы чын эмес деп шӱӱлте бар[3]. Јаан бӱдӱмдӱ арсландардыҥ бескези керегинде билимде чике тоолор јок (темдектезе, берберийский). Эмдиги ӧйдӧ туйук јерде јӱрген тындулардыҥ угы кӧп сабада булгалып, кайлыкталган. Туйук јерде арсландардыҥ бескези тигрлердийине кӧрӧ бир канча јаан болот деп шӱӱлте бар[4], је кезикте ондый эмес деп шӱӱлтелер болот.\nЭтимологиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБаштапкы катап арслан керегинде Карл Линнейдиҥ «Система природы» деп билим бичигинде айдылган. Шинжÿ ижинде автор казыр аҥды «Felis leo» деп адаган[8]. Panthera угыныҥ билимде ады Ӱлекер:Lang-grc кандый да кунчыгыш тилдеҥ алынган, туҥдештирзе Ӱлекер:Lang-sa (Ӱлекер:IAST) «тигр»[9][10].\nСистематика ла эволюциязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАрсландар Panthera угына келижет, бу укка тигр, ягуар ла леопард кирет. Бу бÿдÿм бажынаҥ ала Африкада 800 000 — 1 млн jыл киреде эволюция öткон, оныҥ кийнинде Голарктиканыҥ территориязына таркаган. Европада бу казыр анныҥ сööктöри, jурген öйи 700 000 jыл кайра, были Италияда Изерния каланыҥ jанында табылган, классификация аайынча подвид Panthera leo fossilis болуп jат. 300 000 jыл кайра бастыра Европа ла Сибирде сÿреен jаан куйдыҥ арсланы (пещерный лев Panthera leo spelaea) jурген. Ӱстуги плейстоцендеп öйдö Чукотка ла Аляскада арсландар Тундÿк ле Туштук Американыҥ jерлерине перешейк ажыра кöчкöн, ондо кийнинде американский арслан деп подвид эволюция(Panthera leo atrox) öткöн[11], калганчы оледенение тушта 10 000 jыл кайра ол jоголгон[12]. экинчизинде плейстоценниҥ мегафауназы jоголгон айалга болгон[13].\n|Арсланныҥ тӧс подвидтериниҥ бодоштырылган филогениязы|\nMcKenn аайынча & Bell, 1997 ле Nowak, 1991[14]\n|Ӱлекер:Clade|\nТӱукилик ареалы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАрсланныҥ тӱӱкилик ареалы эмдигизине кӧрӧ сӱреен элбек болгон: Эрте Средневековьеде арслан Африкада туштайтан, ээн чӧлдӧр лӧ тропикалык агаш аразынаҥ ӧскӧ ол Јуук Еӱнчыгышта, Иранда ла Тӱштӱк Европаныҥ кезик јерлеринде болгон (темдектезе, эмдиги Россияныҥ ӱштӱгинде, 45-чи тӱнӱк параллельге јетире чы��атан). Тӱндӱк ле Тӱндӱк-Кӱнбадыш Индияда ол тегин ле казыр аҥ болгон. Је улустыҥ ого аҥдаганынаҥ улам, јурер јерлерин астадарда, Африкада арслан Сахаранаҥ тӱштӱктей ле арткан, оныҥ ареаы эмди тыҥ кичинеерген. Азияда јаан эмес популяция бар, Гирский деп агаш аразында (индийский штат Гуджарат).\nТыш бӱдӱми[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАрлданныҥ тыш ӱдӱми аҥылу. Бу тырмакту казыр аҥдар ортодо половой диморфизмы тыҥ кӧрӱнген аҥ. Эркектери тижилеринеҥ бир канча јаан, бажында јаан јалду, кезик подвидтерде јалы мойнында, кӧксинде, белинде болот. Арсланныҥ öҥи сары-боро эмезе база да башка оттенокторлу болот, јалы кӧп сабада ондый ла öҥдӱ болот, је терези караҥуй ла кара да öҥдӱ болор аргалу. Арсланныҥ подвидтерин јалыныҥ öҥиле башкалаар аргалу. Јалы узун болор, арткан јеринде тӱги кыска, јаҥыс куйругыныҥ учында чачак ошкош узун тӱктер.\nТындуныҥ аҥылузы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nӦскӧ киске бӱдӱмдӱ аҥдарга кӧрӧ арсландар јаҥыстаҥ јӱрбейт, олор аҥылу прайд-билелерле јурет. Бу биледе тижи арсландар бир уйанаҥ, балдары ла тоолу эркектери болот. Ар-бӱткенде арсландар онноҥ он тӧрт јашка јетире јӱрет, туйук јерде јирме јаштаҥ кӧп. Эркектери кӧп сабада он јаштаҥ артык јӱрбейт, нениҥ учун дезе, бой-бойыныҥ ортодо согужат[15].\nЈӱрер јери[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАрсландар кӧп сабада саваннада јӱрет, је кезикте тайаларлу эмезе агаштарлу јерде јӱредилер. Арсланныҥ ареалы баштап ла Евразияныҥ тӱштӱк јаны — Грециянан ала Индияга јетире, Африкада кӧп саба јерде болгон, Сахарда ла тӧсафрикан тропикалык агаш аразында јок. Геродот бичиген, бистиҥ эрадаҥ озо 480 јылда арсландар Грецияда кӧп болгон, Ксеркс I деп персид каан ороон ичиле јорык јӱрзе, оныҥ тӧӧлӧрин арсландар тудуп јийтен. Аристотель дезе, бистиҥ эрадаҥ озо 300 јылда, олорды ас туштаар аҥдар деп чотогон. 100 јылдарда Грецияда арсландарды чек јок эдип јоголткондор. Азиат арслан X чакта Кавказта јӱрген. Палестинада бу аҥдарды Орто чактарда јоголткон, кӧп саба азиат ороондордо — XVIII чакта мылтыктар табыларда. XIX чакта, XX сактаҥ озо олор Тӱндӱк Африка ла Тӱштӱк-Кӱнбадыш Азияда јоголгон. XIX чактыҥ учында арслан Турцияда, Тундӱк Индияныҥ кӧп саба јеринде јоголгон, је Иранныҥ кезик јерлеринде XX чактыҥ ортозына јетире бар болгон. Азиат подвид эмди јӱк ле Индияда Гирский агаш аразында бар. Јери 1412 км. Тоозы араайынаҥ кӧптӧйт.\nПопуляциязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nТоозы кезем астап бараткан тындулардыҥ бирӱзи. 1959 јылдаҥ ала 1979 јылга јетире Африкада олордыҥ тоозы 30—50 % астаган. Корулу јерлердиҥ тыштында ла арсландардыҥ популяциялары астайт. Тоозы ненеҥ улам астап турганы учына јетире шиҥделбеген. Кижиниҥ јаман салтары, јрген јериниҥ астаганы — тӧс шылтак. Рим империянаҥ бери арсландар зверинцыларда тудулатан. Телекейдиҥ зоопарктары јоголып јаткан азиат подвидти корулап аларг программла ченежет.\nКижиликтиҥ культуразында[тӱзедер | кодты ��ӱзедер]\nКижиниҥ культуразында арслан керегинде кӧп айдылган. Палеолиттеҥ бери оныҥ јуруктары бар, Ласко, Шове деп куй таштарда јурамалдар кӧп. Античный, Средневековье ӧйлӧрдиҥ культуразында арсландар скульптурада, јуруктарда, национал мааныларда, кебеделдерде, мифтерде, литературада ла фильмдерде туштайт.\nАҥдаш ла курсагы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАрсландар сӱреен кӱчтӱ аҥдар, олор биригеле јаан тындуларга аҥдайт. Је олор гиеналарга кӧрӧ ондый чыдамал эмес. Онойдо арсландар тӱрген маҥтаар, јаҥыс ла ыраак эмес јерге табарар тушта јемидине јуук јерде болор учурлу. Олор тӱнде аҥдайт, туйгактуларга јууктап алала, 30 метр оноҥ до јуук јерге, тижилери јемитти курчап ийет, оноҥ кенейте чыга конып, јуугындагы тындуга табарып, кајап јат. Оок аҥдарды тамажы ла ла олтӱре чабат.\nКӧп сабада јаан туйгакту аҥдар — гну, зебра, буйвол ло бородавочниктер Африкада, Индияда арсландар нильгау, јерлик какай ла аҥдар тудат. Кӧп сабада 50 ала 300 кг бескелӱ туйгактуларга табарадылар, темдектезе, куду, конгони, ориксы ла антилопа канн[2]. Биригеле аҥдаарда олор бир уунда кӧп тындуларды ӧлтӱрет, је олор јаан жирафтарга табарарга јалтанат, травма албаска. Текши статистика аайынча арсландар бескези 190 дала 550 кг јетире тындуларды тудуп јийт. Африкада кӧп ло сайын гну ла зебраны јийдилер. Јаан слондор, бегемоттор, носорогтор, импалалар, тӱрген антилопаларга табарбайт. Тем не менее довольно часто употребляются львом в пищу в некоторых районах, например, в Ондый да болзо Крюгердиҥ национал паркында жираф ла буйволды тудуп јийдилер. Каа-јаада ла олор бегемотторго табарат. «Chobe» деген национал паркта слондорго до табарат. Парктыҥ башкарузы јетиргениле, ачыркаган арсландар озо слонныҥ балдарын тудуп, оноҥ эмеш оокторына табарып, оноҥ слон тӱнде ајарынбас учун, јаандарын да ӧлтурип баштаган. Јаш арсландар аҥдашка јӱк ле эки јаштаҥ ала туружадылар. Тижилери јуулыжала јаан туйгактуларга кожо аҥдайдылар. Арсландар улустка ӧнӧтийин аҥдабайт, је кижи јиген учуралдар кӧп. Курсак јанынаҥ арсландар — сверххищниктер, пищевой цепьте ӱстӱги бажында турат.\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n-\nГрифон\n-\nХимера\n-\nМантикора\n-\nГреческий сфинкс\nАјарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М.: Русский язык, 1984. — С. 108. — 10 000 экз. — ISBN 5-200-00232-X.\n- Nowak, Ronald M. Walker's Mammals of the World. — 6th edition. — Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1999. — 2015 p. — ISBN 978-0801857898.\n- Дж.С. Слот, Д.Дж. Микелл, Дж.М. Гудрич, И.Г. Николаев, E.Н. Смирнов, Б.О. Шлейер, К. Трейлор-Хольцер, С. Кристи, Т.Д. Аржанова, Дж.Л.Д. Смит, К. У. Карант. Кто царь зверей? Исторические и современные данные о весе тела диких и содержащихся в неволе амурских тигров в сравнении с другими подвидами \/\/ Тигры Сихоте-Алинского заповедника: экология и сохранение. — Владивосток: ПСП, 2005. — С. 25—35.\n- Clyde Beatty. Which is the king of beasts? (en) \/\/ Popular Mechanics. — 1939. — October.\n- Simpson DP. Cassell's Latin Dictionary (5th ed.). — Ӱлекер:L.: Cassell Ltd.., 1979. — С. 342. — ISBN 0-304-52257-0. (англ.)\n- Liddell, Henry George Scott, Robert. A Greek-English Lexicon (Abridged Edition) (англ.). — Великобритания: Oxford University Press, 1980. — P. 411. — ISBN 0-19-910207-4. (англ.)\n- Frisk H. Griechisches etymologisches Wörterbuch. — Carl Winter's Universitätsbuchhandlung. — Heidelberg, 1960. — Т. 2. — С. 113.\n- Карл Линней. Systema naturae per regna tria naturae :secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. — 1758. — С. 41. Архивировано 2 кичӱ изӱ ай 2009 года.К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан archiveurl) (лат.)\n- Frisk H. Griechisches etymologisches Wörterbuch. — Carl Winter's Universitätsbuchhandlung. — Heidelberg, 1960. — Т. 2. — С. 471.\n- Douglas Harper. Panther. Архивировано 2 јаан изӱ ай 2017 года.К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан archiveurl) (англ.)\n- Turner, Allen. The big cats and their fossil relatives : an illustrated guide to their evolution and natural history. — Ӱлекер:N. Y.: Columbia University Press, 1997. — ISBN 0-231-10229-1. (англ.)\n- Burger, Joachim: 841—849. «Molecular phylogeny of the extinct cave lion Panthera leo spelaea» (англ.) (недоступная ссылка) (March 2004). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 26 кӱни, 2010. Архивировано куран айдыҥ 24 кӱни, 2011 јыл.\n- Harington, CR. American lion. — Yukon Beringia Interpretive Centre website. Архивировано 19 чаган ай 2016 года.К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан archiveurl)http:\/\/www.beringia.com\/research\/lion.html |title=Архивированная копия |accessdate=2010-11-29 |archive-date=2012-03-12 |archive-url=https:\/\/web.archive.org\/web\/20120312055913\/http:\/\/www.beringia.com\/research\/lion.html |dead-url=yes }} (англ.)\n- After McKenna & Bell, 1997, with recent species from Nowak, 1991 (англ.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2009. Архивировано куран айдыҥ 18 кӱни, 2011 јыл.\n- Smuts, G.L. Lion. — Johannesburg: Macmillian South Africa (Publishers)(Pty.) Ltd., 1982. — P. 231. — ISBN 0-86954-122-6.","id":"<urn:uuid:c2c3d5df-1f85-41f1-b7c9-06a7def6e6a9>","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D1%80%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BD","date":"2023-12-08T23:18:09Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100779.51\/warc\/CC-MAIN-20231208212357-20231209002357-00742.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9993489385,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9993489384651184}","num_words":3051,"character_repetition_ratio":0.05,"word_repetition_ratio":0.078,"special_characters_ratio":0.231,"stopwords_ratio":0.015,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":9157.2,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Куран айдыҥ 18 кӱни (орустап 18 августа) — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 230 кӱни (високосный јылда 231 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 135 кӱн арткан.\nКуран айдыҥ 18 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — куран айдыҥ 18 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле куран айдыҥ 5 кӱни болгон[1].\nБу кӱнде чыккандар\nтӱзедер\nБу кӱнде божогондор\nтӱзедер\n- 1998 — Калкин А. Г. (05.04.1925 чыккан) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи[2];\n- ↑ XX ле XXI чактарда григориан кӱнтизӱ юлиан кӱнтизӱни 13 кӱнге озолоп јат. Ӧскӧ чактарда григориан ла юлиан кӱнтизӱлерде ӧй башка эдип чотолот: чике эдип тоолоорго, окылу конвертер датла тузаланарга јараар.\n- ↑ Калкин А.Г.[1]","id":"<urn:uuid:0c139ea7-5175-4e9d-8af9-b16b7e144d8f>","dump":"CC-MAIN-2023-50","url":"https:\/\/alt.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%9A%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD_%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5_18_%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","date":"2023-12-05T22:26:13Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2023-50\/segments\/1700679100568.68\/warc\/CC-MAIN-20231205204654-20231205234654-00729.warc.gz","language":"alt","language_score":0.999994874,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999948740005493}","num_words":163,"character_repetition_ratio":0.109,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.264,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":41987.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Јаан изӱ айдыҥ 7 кӱни (орустап 7 июля) — григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 188 кӱни (високосный јылда 189 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 177 кӱн арткан.\nЈаан изӱ айдыҥ 7 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — јаан изӱ айдыҥ 7 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле кичӱ изӱ айдыҥ 24 кӱни болгон[1].\nБу кӱнде чыккандар\nтӱзедер\n- (1951) — Малчиев К.Ф. (12.11.2020 божогон) – артист-бијечи,хореограф-ӱредӱчи[2];\nБу кӱнде божогондор\nтӱзедер\n- ↑ XX ле XXI чактарда григориан кӱнтизӱ юлиан кӱнтизӱни 13 кӱнге озолоп јат. Ӧскӧ чактарда григориан ла юлиан кӱнтизӱлерде ӧй башка эдип чотолот: чике эдип тоолоорго, окылу конвертер датла тузаланарга јараар.\n- ↑ Малчиев К.Ф.[1]","id":"<urn:uuid:cf233d88-455f-4448-bb5c-60958747979e>","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/alt.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%88%D0%B0%D0%B0%D0%BD_%D0%B8%D0%B7%D3%B1_%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5_7_%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","date":"2024-03-03T08:22:38Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947476211.69\/warc\/CC-MAIN-20240303075134-20240303105134-00474.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999960661,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999960660934448}","num_words":155,"character_repetition_ratio":0.116,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.27,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":28367.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 11-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институт Б.Я. Бедюровтыҥ 70 јажына учурлалган алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязыныҥ «Алтайым керегинде сӧс» деп ачык јуунын ӧткӱрди. Јуунда Б. Я. Бедюровтыҥ чӱмделгезин школдо ӱредериниҥ ченемели ле сурактары кӧрӱлди. Ачык јуунда 30-таҥ ажыра ӱредӱчилер, институттыҥ ишчилери, Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчылары, культураныҥ ишчилери турушты. Алтай албатыныҥ бичиичизи, јарлу поэди, тюрколог, јондык ишчизи Б. Я. Бедюровтыҥ јӱрӱми ле јайаандык јолы керегинде 20-деҥ ажыра јетирӱлер эдилген. Јетирӱлерде Б.Я. Бедюровтыҥ чӱмдемелдери, кӧчӱрме иштери, јар куучындарыныҥ, бичиктериниҥ учуры, эмдиги ӧйдӧ чӱмдемелдерин школдо ӱренери тереҥжиде шиҥделди. Поэт чӱмдемелдеринде алтай албатыныҥ чӱм-јаҥдарын, Алтайы, албатызы керегинде сӧсти телекей кемине јарлаганы темдектелди. Оҥдой, Кан-Оозы, Улаган, Шабалин, Майма аймактардыҥ ла Горно-Алтайск каланыҥ ӱредӱчилери ачык јуунда эрчимдӱ туруштылар.\nМ. В. Чевалковтыҥ адыла адалган библиотеканыҥ ишчилери белетеген кӧрӱ-выставка солун болды. Туружаачылар Бронтой Янговичти толгон јажыла изӱ уткып, бек су-кадык, јайаандык ижинде бийик једимдер, албаты ортодо тоомјызы улалзын деп акту јӱрегинеҥ кӱӱнзедилер.\n«Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2017» деп республикан конкурс-маргаан ӧтти\n|2017 јылдыҥ тулаан айыныҥ 13-17 кӱндеринде Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртыныҥ орто текши ӱредӱлӱ школында «Алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи - 2017» деп республикан конкурс-маргаан ӧтти. Конкурста туружар кӱӱнин сегис ӱредӱчи угускан: Бибиева Марина Алексеевна, Оҥдой аймактагы Боочыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Ертакова Сурая Васильевна, Шабалин аймакта М.В. Карамаевтиҥ адыла адалган Акјолдыҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Санина Наталья Николаевна, Улаган аймактагы Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Тайлунова Венера Михайловна, Кош-Агаш аймактагы Ташантаныҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Чендекова Анжела Борисовна, В.К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназиязыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Тактаева Оксана Витальевна, Кан-Оозыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи; Темдекова Любовь Юрьевна, Улаган аймактагы Саратанныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи; Яимова Алла Владимировна, Горно-Алтайск каланыҥ 7 таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи.\nИтоги заочного конкурса «Лучшая презентация к уроку», посвященном 80-летию алтайского писателя Б.У. Укачина, 150-летию писателя, сказителя Н.У. Улагашева\nКонкурс «Лучшая презентация к уроку», посвященном 80-летию алтайского писателя Б.У. Укачина, 150-летию писателя, сказителя Н.У. Улагашева проводился с 3 октября по 20 ноября 2016 года. В конкурсе приняли участие 22 учителя образовательных организаций Республики Алтай. Всего было представлено 20 работ.\nАктивно приняли участие учителя алтайского языка и литературы, русского языка и литературы, казахского языка и литературы, истории и обществознания, начальных классов Усть-Канского района (7 чел.), Кош-Агачского района (3 чел.), Онгудайского района (2 чел.), Шебалинского района (2 чел.), Улаганского района (5 чел.), Турочакского района (2 чел.), Чемальского района (1 чел.)\nЈаҥар айдыҥ 1 кӱнинде Алтай Республиканыҥ ÿредÿ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ÿредÿ берер институтта алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ биригӱзиниҥ јууны ӧтти. Јуунды ректордыҥ ордынчызы болуп иштеп турган Екатерина Дмитриевна Чандыева ачып, Москва калада Тӧрӧл тилдиҥ ӱредӱчилери ортодо Текшироссиялык мастер-класстыҥ јеҥӱчили болуп чыккан Баграшева Юлия Карандашевнаны уткыды. Анайып, биригӱниҥ јуунында ӱредӱчилер Республикан классический лицейдиҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизиле Юлия Карандашевнала туштажып, куучынын уккан. Онойдо ок бу конкурста туружып, јеҥӱчил болгон Чербыкова Ырыс Чолтоевнаныҥ, Яконур јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизиниҥ ижи аайынча јол-јорыкка кожо јӱрген Татьяна Армисовна јетирӱ этти. Ӱредӱчилер бу јаан једимдерге јеткенин куучындап, конкурска канайда белетенери керегинде куучындагандар.\nСтраница 13 из 14","id":"<urn:uuid:4f090890-56f3-4ac5-8e16-21b7031f9c0c>","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"http:\/\/ipkrora.ru\/index.php\/etnokulturnaya-sostavlyayushchaya?start=60","date":"2024-04-24T08:31:27Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296819089.82\/warc\/CC-MAIN-20240424080812-20240424110812-00236.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999420643,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999420642852783}","num_words":901,"character_repetition_ratio":0.121,"word_repetition_ratio":0.09,"special_characters_ratio":0.173,"stopwords_ratio":0.016,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":22420.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Календарно –тематикалык план\n1класс\nБичиири II чет.\n№\nӦдӧр\nӧйи\nУроктын темазы\nТузаланар\nматериал\nӰренчиктердин\nбӱдӱретен ижи\nУроктын амадулары ла\nтурултары (УУД)\nПредметный\nтурулталар\nМетапредметный\nтурулталар\nӰренчиктин бойынын\nтурулталары (личност)\n1\nJаан ла кичинек J,j таныктарды бичиири.\nБичиири 2\nБичиирине керкту уренер не-немелер\nБичиирде чын отурарынын Гигиена ээжилери.\nБичиген ле басмада берилген jаан ла кичинек J,j таныктарды тунейлештирер. Кааjы-уруктарды точкала коргускен таныктарды катай бичиир.кижинин ады ла баштапкы сози jаан таныктан билерин кажы ла уренчик билип алар.\nj табышты айдып,ылгап су-алтай табыш болгонын билип алар\nӰредӱ иштин амадузын, задачаларын бойына алынар ла ого jединерге болушту эп-арганы таап билерине таскадары.\nБойынын Тӧрӧлиле алббатызыла, Россиянын туукизиле оморкоор куун-санаа таскадары.\n2\nJаан ла кичинек Н,н таныктарды бичиири.\nБичиирине керкту уренер не-немелер\nУроктын темазын угуп,кандый иштер будурерине белетенер.\nЭрмек куучын тударынын ээжизи:jакшылажары ла уйдежу состор.\nБичиирге берилген таныктын уйе –буги неге туней болгонын тунейлеер.\nН таныктан башталган состорди бичип, олор алтай тилде толу ла болчок деп билип алары\nӰредӱлӱ ишти онын задачазын,будурер айалгазын аjрып, плаандаар.\nБойынын албатызын, угын билериРоссияда башка-башка ук албатыларды баалары.\n3\nJаан ла кичинек Б,б таныктар. бичиири.\nКааjы –jуруктар.\nУроктын темазын угуп,кандый иштер будурерине белетенер.\nБичиирге берилген таныктын уйе –буги неге туней болгонын тунейлеер.\nРоссия Федерацияда башка-башка калыктар ортодо куучындажарга арга-ол орус тил, торол тил- кажы ла калыктын национальный культуразы деп билери.\nӰредӱлӱ иште шиндеер ле турултазын корор билгирлерге таскадаары.\nЭбире улуска, телекейге ачык куунду, jакшы ла jаманды ылгап билеркижи таскадары.\n4\nJаан ла кичинек Е,е;Э,э таныктарды бичиири.\nБичиирине керкту уренер не-немелер\nУроктын темазын угуп,кандый иштер будурерине белетенер.Бичиирге берилген таныктын уйе –буги неге туней болгонын тунейлеер.\nБудурген иштер ажыра алтай тилде э табыш состин бажында турар,\nе табыш состин ортозында ла учында турар деп билип алар.\nӰредӱлӱ иште ого болушту аргаларды талдап билери\nЭбире телекей ар- буткенле, албатыларла, олордын культураларыла, кудай jаныла бирлик колбуда турганын айлааар корум таскадары.\n5\nJаан ла кичинек И,и; Д,д;\nӦ,ӧ таныктарды бичиири.\nБичиирине керкту уренер не-немелер\nJуруктар,\nЭрмектердин ле сӧстӧрдин схемалары\nтанмалык\nУроктын темазын угуп,кандый иштер будурерине белетенер. Аjыктап коргон таныкты озо баштап кейге бичиир онон тетрадьта бичиир.Бичиген ле басмада берилген jаан ла кичинек И,и;Д,д таныктарды тунейлештирер. Кааjы-уруктарды точкала коргускен таныктарды катай бичиир.\nТорл тил эл бойы –бойы ортодо колбу тудар арга деп ондооры.\nКоммуникатив ле билгир аларынын задачаларынын бӱдӱреринде эрмек куучынын-эп-аргаларынын л аргаларын эрчимду тузаланары.\nТекши амадутургузып ла ого jединер аргаларды темдектеп билери\n6\nJаан ла кичинек П,п; Ч,ч таныктарды бичиири.\nБичиирине керкту уренер не-немелер\nJуруктар,\nЭрмектердин ле сӧстӧрдин схемалары\nтанмалык\nБичиген ле басмада берилген jаан ла кичинек П,п;Ч,ч таныктарды тунейлештирер. Кааjы-уруктарды точкала коргускен таныктарды катай бичиир.кижинин ады ла баштапкы сози jаан таныктан билерин кажы ла уренчик билип алар.\nJастыра jок бичиш кижинин культуразынын база бир jаны деп ондоор ло билип алары.\nБичиген маарыла жанрыла башка текстерди тургузылган амаду, задачалары аайнча когуске алынып кычырарына темигери.\nБирлик иште кем нении эдерин улежип,jартажып jоптожоори, бой-бойынын эткенин шиндеп билери.\n7\nJаан ла кичинек Г,г; й, таныктарды бичиири.\nБичиирине керкту уренер не-немелер\nJуруктар,\nЭрмектердин ле сӧстӧрдин схемалары\nБичиген ле басмада берилген jаан ла кичинек Г,г;й таныктарды тунейлештирер. Кааjы-уруктарды точкала коргускен таныктарды\nТилдин единицаларыла иштеер уредулу иштин аайын билери\nОос куучын-эрмекти угуп ла айдып турганын,бичиир эрмек-куучынды кычырып ла\nБойынын айдарга турганын эрмек –куучынын задачазына келиштире jарттургузар.\nБойынын кылык-jанын ла оско улустыйын коруп билери.\n|Включите уведомления прямо сейчас и мы сразу сообщим Вам о важных новостях. Не волнуйтесь, мы будем отправлять только самое главное.|","id":"<urn:uuid:09eb4c54-5190-428f-93fb-1579fafdfabb>","dump":"CC-MAIN-2017-04","url":"https:\/\/infourok.ru\/rabochaya-programma-klass-bichiiri-892967.html","date":"2017-01-19T17:34:36Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-04\/segments\/1484560280723.5\/warc\/CC-MAIN-20170116095120-00352-ip-10-171-10-70.ec2.internal.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9982845783,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9982845783233643}","num_words":1163,"character_repetition_ratio":0.091,"word_repetition_ratio":0.243,"special_characters_ratio":0.164,"stopwords_ratio":0.014,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":12560.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"«Коркышту каникулдар ол эмезе jаанаден айылдап риккетсияларга!» Опасные каникулы или к бабушке за риккетсиями\nОткон кундерде кожо иштеп турган кижи Ондой аймактан балазын экелип турган, кайда ол бир канча неделя кире jааназында айылдап jурген. Jаан изу айдан ала куран айдын учына jетире бу аймакта jердин устинде нимфалар болот. Нимфа ол дезе бир-эки миллиметр кире шалдялар. Олор дезе шалдянан улам оорулар кочурилип jат. Энези оны биле тура jолой машиназында ла балазын шалдяга коргон, кулагынын кийнинде эки нимфа таап алган. Кайдан ол бала бу нимфаларды таап алган? Jартаза, jааназы балдарын мал-аш кабырар jерге апарарда ол баланы шалдя тиштеп салган.\nОнын учун дезе балдарды jааналарынден айылдап ийзе шалдяга тиштетбес деп сууракка каару айдып болбос! Темдектезе, jаныс jаан изу айда Республика Алтайда сибирский клещевой тиф деп оорула 78 кижи ооруп калган, коп сабазы ол тоодон балдар – 67 кижи. 10 бала Горно-Алтайск каладан, кемди энелери амыралта ойинде оско аймактарден jааназынен айылдап ийген, артканы – ол аймактын jуурчылары. Сибирский клещевой тиф деп орудан улам улуста тепература кодирилейт, кызыл точкалар эт-канында болот.\nЭн ле коп шалдялар Ондой аймакта темдектелет. Бу аймакта jаантайын огош болчомдор ооруп jат (5 айдан ала 6 jашка jетире), ненин учун дезе jаан улус огош тужында бу оорула орып салган, онон улам иммунитет узе jуримине артып калган.\nСибирский клещевой тиф балдарда jаантайын куч одот, темдектезе откон jылда реанимацияда 3 бала jаткан, бу jылда – 2. Кезик улус божоп та jат бу оорудан. Эн ле коркышту шапшыктардын ойи – ол jаан изу айдын ортозынан куран айдын ортозына jетире, ненин учун дезе бу ойдо jайдын эн ле jылу кундери турат.\nНимфаларды улус jаантайын корбой турат, ненин учун дезе олор ого шла кижинин терезинде уузак ойго кадалкалан турбайт. Коп улус онын учун саананып jат: «Jайдын учында шапшыктар jок». Jок! Олор бар, jе jаныс улустын козине корунбейт.\nУндыбас керек, нимфалар база оско до шапшыктан улам оорулар кочурип jат, темдектезе клещевой энцефалит – эн ле коркышту оору.\nШапшыкка тиштетпеске нени эдер керек:\n-аэрозольдорло туузаланганы. Jе jаныс бистин шалдяларга Гардекс, Дэта, Пикник деп аэрозольдор тярар. Балдарга «Бибан» ла «Гардекс Бэби» деп аэрозольдорло туузаланарга тярар, онон оскози шалдялардан коорулабай jат,;\n-олонло баспас керек, энле каршу jок jерлер – ол асфальтла салкуйен jолдор;\n-мал-аш кабырар jерге балдарды кожо апарбас керек;\n-jаантайын уйуктар бажында бойын ла балдарды шапшыктарга корор керек (кискени де ийтти де корор керек, ненин учун дезе олор шапшыктарды айылден экелип jат);\n-шалдяга тиштетсе эмчиликтерге барар керек. Анда клещевой энцефалиттан иммуноглобулин тургузылып jат. Анайда оок оско шалдянан уулам оорулардан антибиотиктар эмчилер назначайтап jат;\n-аймактарда кандык айдан улурген айга jетире мал-ашты, кискелерди ле ийттерди коорулап, шапшыктар тиштебес эмдерле jуунар керек, темдектезе «Бутокс - 50» (Нидерланды). Бу эмди малдын эмдерин саадып турган аптекалардан аларга тярар;\n-уйдын ла эчкинин судин ичерге турзар, оны кайнадар керек. Ненин учун дезе сут ажыра база оруп калар аргалу.\nОпасные каникулы или к бабушке за риккетсиями\nНа днях коллега привезла ребенка из Онгудайского района, где он пару недель гостил у бабушки. Зная, что в июле и августе в этом районе активны нимфы клещей (неполовозрелая стадия иксодовых клещей), она еще в машине осмотрела свое дитятко и с ужасом обнаружила за ухом «двух маленьких клещей размером 1 мм и 2 мм» – нимф. В одной из этих нимф сегодня при исследовании были обнаружены опасные риккетсии сибирика, вызывающие сибирский клещевой тиф. Где мог ребенок встретиться с нимфой? Оказывается, бабушка водила внуков на животноводческую стоянку, где клещей всегда много.\nУвы, отправлять детей на летние каникулы к бабушкам в деревню – это играть в русскую рулетку: повезет – не повезет, заболеет – не заболеет. Реальность такова: только в июле в Республике Алтай заболели сибирским клещевым тифом 78 человек, большинство из которых дети (67 человек). 10 пациентов – это горно-алтайские дети, которых мамы отправили «укрепить здоровье» в села Онгудайского, Усть-Канского, Усть-Коксинского, Улаганского и Кош-Агачского районов, остальные дети – жители этих районов. Для заболевания характерны высокая температура («тиф») и яркая сыпь на теле, поэтому болезнь раньше называли «клещевой сыпной тиф».\nВ самом неблагополучном Онгудайском районе болеют поголовно малыши (от 5 месяцев до 6 лет). А взрослые болеют редко, потому что переболели сибирским клещевым тифом в детстве.\nСибирский клещевой тиф у детей протекает часто очень тяжело: в прошлом году через реанимационное отделение прошли 3 ребенка, в этом сезоне – 2 ребенка. Иногда наблюдаются смертельные исходы. Большинство тяжелых случаев регистрируется со второй половины июля до середины августа, то есть в самые теплые дни лета. Существует даже теория, что патогенность риккетсий (возбудителей болезни) связана с температурой воздуха – чем она выше, чем опаснее (патогеннее) риккетсии. Нимф обычно люди не замечают, так как они маленькие и присасываются ненадолго. Отсюда ложное мнение, что в конце лета «клещей нет». Они есть! И защищаться от укусов с помощью аэрозолей, которыми обрызгивается обувь и одежда по-прежнему надо.\nНе надо забывать, что через укусы нимф можно заразиться и другими клещевыми инфекциями, вы том числе клещевым энцефалитом.\nЧтобы не заболеть:\n-Не ходите по траве (самый безопасный путь – асфальтовые дорожки).\n-Не посещайте вместе с ребенком места содержания скота.\n-Ежедневно перед сном нужно осматривать себя и своих детей (также живущих в квартире кошечек и собак).\n-При случае обнаружения клеща или нимфы клеща – немедленно обращайтесь к медикам для введения иммуноглобулина и назначения профилактического лечения.\n-В сельской местности необходимо с апреля до октября обрабатывать против клещей домашних и сельскохозяйственных животных. Есть специальные средства для животных, например, препарат «Бутокс-50» (Нидерланды). Препарат продается в ветеринарных аптеках в ампулах, в каждой ампуле – 1 мл. Разводится в дозе 1 мл на 1 л воды. Коров опрыскивают разведенным препаратом «Бутокс-50» через каждые 5-6 дней. Но есть одно но: «Бутокс-50» нерекомендуется для обработок дойных коров или коз (молоко нельзя употреблять 3 дня после обработки). Для обработки дойных животных можно попробовать экологически безопасный вариант: в опрыскиватель «Росинка» налить теплую воду, накапать туда 35 капель эфирного масла гвоздики, взболтать и опрыскать животное. Проверено - противоклещевой эффект держится 4-5 дней!\n-Не все знают, что заразиться клещевыми инфекциями можно и без укусов клещей – через сырое молоко коз и коров (которых клещи кусают), поэтому в сезон клещевой активности (с марта по октябрь) нужно кипятить любое молоко.\nПоследние новости Республики Алтай по теме:\n«Коркышту каникулдар ол эмезе jаанаден айылдап риккетсияларга!» Опасные каникулы или к бабушке за риккетсиями\n14:57 10.08.2018 Роспотребнадзор\n13:50 10.08.2018 Центр гигиены и эпидемиологии\n14.08.2018 БУЗ РА ЦПБС\n14.08.2018 Министерство здравоохранения\n13.08.2018 Центр гигиены и эпидемиологии\n06.08.2018 Администрация города\n06.08.2018 Центр гигиены и эпидемиологии\n01.08.2018 Роспотребнадзор\n15.08.2018 Министерство здравоохранения\n14.08.2018 Роспотребнадзор","id":"<urn:uuid:3a7a5263-8e60-423d-8786-20b4ed557c95>","dump":"CC-MAIN-2018-34","url":"http:\/\/gornoaltaysk.bezformata.ru\/listnews\/ajildap-rikketsiyalarga-opasnie-kanikuli\/68867344\/","date":"2018-08-15T10:54:23Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-34\/segments\/1534221210058.26\/warc\/CC-MAIN-20180815102653-20180815122653-00512.warc.gz","language":"alt","language_score":0.5679764152,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.5679764151573181, \"rus_Cyrl_score\": 0.31536608934402466, \"kir_Cyrl_score\": 0.056746091693639755, \"tyv_Cyrl_score\": 0.01313053723424673, \"sah_Cyrl_score\": 0.010632459074258804}","num_words":2277,"character_repetition_ratio":0.041,"word_repetition_ratio":0.034,"special_characters_ratio":0.198,"stopwords_ratio":0.022,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.62,"perplexity_score":16807.7,"cluster_detection":-1}
+{"text":"МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ\nРОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ\nФедеральное бюджетное государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования\nГорно-Алтайский государственный университет\nТыбыкова А.Т.,Тыбыкова Л.Н.\nОсложненное предложение алтайского языка\nАлтай тилдиҥ уурладылган эрмектери\nУчебное пособие\nГорно-Алтайск\nРИО Горно-Алтайский университета\n2014\nББК81.2Алт-2\nПечатается по решению редакционно-издательского совета\nГорно-Алтайского университета\nТыбыкова А.Т., Тыбыкова Л.Н. Осложненное предложение алтайского языка. Алтай тилдиҥ уурладылган эрмектери: учебное пособие \/Тыбыкова А.Т., Тыбыкова Л.Н. – Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2014 - 47 с.\nРецензенты: преподаватель алтайского и русского языков Горно-Алтайского педагогического колледжа Ютеева Р.У., доцент кафедры алтайского языка и востоковедения ГАГУ к.ф.н. Орсулова Т.Е.\nУчебное пособие включает �� себя обобщающую информацию об осложненном предложении алтайского языка. В теории синтаксиса тюркских языков проблема выделения осложненного предложения вызывает наибольшие затруднения как в описании, так и преподавании студентам. Материалы пособия могут быть использованы студентами, аспирантами и преподавателями высших учебных заведений, специалистами по алтайскому языкознанию.\n© Тыбыкова Л.Н., Тыбыкова А.Т., 2014\n© Горно-Алтайский государственный университет, 2014\n\n\nСодержание\n\n\nТема 1. Уурладылган эрмектердиҥ тегин ле колболу эрмектерле колбуузы\n\n\nТема 2. Тегин эрмек\n\n\nТема 3. Колболу эрмек\n\n\nТема 4. Эрмектиҥ классификациязы ла типологиязы\n\n\nТема 5. Уурладылган эрмектер\n\n\nТема 6. Уурладылган эрмек керегинде текши jетирe\n\n\nТема 7. Укташ баштаачылар\n\n\nТема 8. Укташ толтыраачылар, укташ айалгалар, укташ jартаачылар\n\n\nТема 9. Уурладылган эрмектер тeндештирe аайынча\n\n\nТема 10. Уурладылган эрмектер чылап деп показательду\n\n\nТема 11. Башка-башка jайылган эреnис ле ылганаачыла уурладылган эрмектер\n\n\nТема 12. Эреnистер - уурладылган эрмектердиn бqлeги.\n\n\nТема 13. Уурладылган эрмектер Тν-ган+бойынча\/ тарый\/ айас\/ jерде\n\n\nТема14.Уурладылган компаративный обороту болуп деп показательду эрмектер\n\n\nТема15.Уурладылган компаративный оборотту ошкош деп показательду эрмектер\n\n\nТема16.Уурладылган компаративный оборотту немедий деп показательду эрмектер\n\n\nТема17.Уурладылган компаративный оборотту кептe, аайлу, бодолду, кебеделдe деп показательду эрмектер\n\n\nТема 18. Уурладылган компаративный оборотту кеппe деп показательду эрмектер\n\n\nТема 19. Компаративный оборотту уурладылган эрмектер бÿдÿмиле аайлу, бодолду, кебеделдÿ.\n\n\nТема 20. Модально – компаративный оборот ло уурладылган эрмектер глаголдыҥ болужыла айдылганы\n\n\nТема 21. Уурладулу эрмектерде глаголдыn модаль-компаратив бeдeмдe болгоны Тv-ган + колболу сqстqр\n\n\nТема 22. Уурладылган эрмектер ылганаачы Тv – n ажыра.\nМоносубъектный эрмектер TV - n.\n\n\nТема 23. Сопоставительный обороторлу уурладылган эрмектер\n\n\nТема 24. Кириш сӧстӧр\n\n\nТема 25. Квазиобращения ле оныҥ учуры\n\n\nЛитература\n\n\nКУРС ЛЕКЦИЙ\nТема 1. Уурладылган эрмектердиҥ тегин ле колболу эрмектерле\nколбуузы\nЭмдиги öйдöги лингвистикада эрмектер ӱч бӱдӱмдӱ деп айдарга jараар: тегин, колбоолу ла уурладылган эрмектер. Уурладылган эрмектерди, бу jуук öйлöргö jетире, тегин эрмектерге jуук деп, jарталып туратан, jе эмдиги ишчи-билимчилердиҥ ачылталарына баштанып, бу тегин ле «уурладылган» эрмектер эмес, а текши алза колболу эрмектерди jеҥилте тузаланып кöргӱскенин керелейт.\nАлтай тилде тегин ле колболу эрмектердиҥ ортозында аҥылу эрмектер болот. Олорды уурладылган эрмектер деп айдар. Эрмектиҥ сайламазына (структуразында) башка – башка бӱдӱмдӱ конструциялар кожулып, эрмек уурладылат.\nТегин ле колболу эрмекти уурладар конструкциялар:\n1. =ган \/\/ = ген, = ар \/\/ = ер кожулталу эреҥистер бойынча, айас, болгой, ӱстӱне, jерде ле оноҥ до ӧскӧ болушчы учурлу сöстöр лö айдылат.\nТемдектезе: Jакаруны алган бойынча, кӧдӧчи Беш ичи jаар jеле берди ( И. Шодоев ).\nЭркелей бӧрӱгин кийе соккон jерде, оромды ӧрӧ база берди. Jырачы мени тирӱге jип ийгедий кӧзи ле кӧргӧн айас, эжиктеҥ чыга берди. ( К.Тӧлӧсӧв )\nБу учуралдарда уурладар конструкциялардыҥ кийнинде запятой тургузылар, jе конструкцияныҥ кийнинеҥ jӱк ле глагол турганда, запятой тургузылбас: (Сыйным меге болужардыҥ ордына jӱре берди )\n2. Бойы баштаачылу = П деп кожулта алынган ылганаачылар: (Кӱӱк, котызы бултандап, агаштыҥ ӱстӱнде отуры. Кыс кӧзинеҥ jажы мелтиреп, ыйлап отуры )\n3. Тӱҥдештирӱ, модель учурлу конструциялар: чылап \/ чилеп (10 класстыҥ балдары чылап, суудагы таш чылап); ошкош (айуныҥ изи ошкош ис); кӧрӧ (адазына кӧрӧ оборлу); болуп (укпаачы кижи болуп, тӧжӧктӧ jадыры); аайлу (кокырлаган аайлу айтты).\nЭрмекти уурладар конструкциялар оныҥ шӱӱлтезин тереҥжидип быжулайт. Учуры jанынаҥ мындый констрикциялардаҥ эдилгениҥ тӱрген ӧткӧнин, эдилгеге jеҥилте эдилге болгонын, адылу сӧсти тӱҥдештирӱ эдип jартаганын, текши эрмекке бойыныҥ санаа – шӱӱлтезин, тап – кӱӱнин кошконын бичип алар аргалу.\nЭрмектер укташ члендерле аҥыланган члендерле, кычыру сӧстӧрлӧ, кийдирилген эрмектерле уурладылат. Бу уурладылган да эрмектердиҥ конструкциязы, баштапкы бӧлӱгинде ХХ чактыҥ, jазап тургузылбаган да болзо, эмди jедимдер иле берилген. Лингвисттердиҥ ачылтазыла уурладылган эрмек кыскартылып, ол эмезе база бир кандый эп – сӱмеле, ачылтала эмеш ӧскӧлӧнзӧ дӧ, jетирип турган jетирӱлери ле бир де кубулбас. Тюрский де тилде, оруста тилде колболу эрмектер jаан эмес башкаланып та турганы бар болзо, бойыныҥ тилдериниҥ ортодо jуук колбузы иле кӧрӱнет.\nОрус тилде кажы ла баштаачы ла айдылаачы чокым – jарт эрмекте айдылып турган болзо, а тӱрк тилдерде тӧс эрмектиҥ учуры айдылаачыдаҥ камаанду. Колболу эрмектер кубулкыштардаҥ камаанду.\nБу колболу ла тегин эрмектердиҥ ортозында эмди де jарт эмес структуралар бар, олорды уурладылган эрмектер деп адап jадыс. Jе эмди тура, кажы бир эрмекти темдек эдип алып jарт ла бу уурладылган эрмек деп чикезине айдып болбозыс.\nУурладылган эрмектерди шиҥжӱӱлеп jартына чыгарга jаан jӧмӧлтӧ – салтарын, тегин ле колболу эрмектердиҥ тереҥжиде колбуларын билерге албаданар керек. Кыскарта айтса уурладылган эрмектердиҥ ачылтазыныҥ шинжӱ иштериле jазап таныштыру керек.\nТема 2. Тегин эрмек\nЭрмек – куучыныҥ грамматика ла ӱн jанынаҥ тил законына келиштире шӱӱлте чыгара айдатан ла куучындажып турган, кижиниҥ кӱӱнин кӧргӱскен единица. Ол анайда ок синтаксический ле коммуникативный единица. Бу темдектердеҥ эрмектиҥ учуры, бӱдӱми ле синтаксис колбузы камаанду.\nАйдылар амадуузыла эрмектер jетирӱ, суракту, jакару болот. Бу эрмектер кӧдӱриҥлӱ ӱниле айдылза, jакару эрмектер бӱдӱмиле (сайлама – структуразыла) тегин, колболу ла уурладылган болор, анайда ок колболу синтаксический биригӱлер болор.\nАлтай тилде эрмектиҥ эҥ учурлу члени – айдылаачы, эрмектиҥ тӧзӧгӧзин элбедер члендер – айдылаачынаҥ камаанду толтыраачылар ла айалгалар. Jартаачы эрмектиҥ эчеҥи члени болот, адалгыш ла айдылган члендердеҥ камаанду болот. Бир ле грамматический тӧзӧлгӧлӱ эрмек – ол тегин (простое предложение) эрмек. Темдектезе: Г. И. Чорос – Гуркин – улу jурукчы.\nТегин эрмек айдылган амадузыла табылу, ӱн jанынаҥ – кыйгылу эмес. Тегин эрмекте эки тӧс члендер (баштаачы ла айдылаачы, адалгыш ла глагол). Тегин эрмектер эки тӧс члендӱ ле бир тӧс члендӱ болор. Эки тӧс члендӱ эрмектердиҥ тӧзӧгӧзи баштаачы ла айдылаачы болор.\nБаштаачы (адалгыш) – предмети, айалганы, эдилгени адайт. Баштаачы адалгыш ла, солума ла, тооломоло айдылар. Темдектезе: Ӱредӱдиҥ ӧйи башталды.\nАйдылаачы (глагол) – эрмектиҥ эҥ учурлу члени. Эрмекте ӧскӧ члендер болоры кӧп сабада айдылаачыдаҥ камаанду. Айылаачы эдилгениҥ болтонын элбеде кӧргӱзет, глагол – айдылаачы ла адылу айдылаачы болор. Темдектезе: Горно – Алтайск калада эл – библиотекада бичиктер чеберлелип jат. Уулчактардыҥ чамчалары чоокыр.\nГлагол – айдылаачы бӱдӱмиле тегин ле колболуга бӧлинет. Темдектезе: Jажына мал – аш кабырган калык, малына карузыйт (тегин – глагол – айдылаачы).\nТегин адылу айдылаачы адалгышла, солумала, тооломоло айдылат. Темдектезе: Уулчак – спортчы.\nКолболу адылу айдылаачыныҥ тӧс бӧлӱги адалгыш ла тооломо ло айдылып болушчы кошпенечктӱ болот.\nТолтыраачы – эрмектиҥ тӧзӧлгӧзин элбедер эчеҥи член, ол предметле темдектеп, косвенный кубулткыштардыҥ сурактарына кару берет, ол адалгыш ла, солума ла айдылып, кӧп сабада айдылаачыдаҥ камаанду болот.\nJартаачы – эрмектиҥ эчеҥи члени. Тегин эрмектиҥ jӱзӱни, синтаксический кемиде ас. Темдектезе: Тилде 30, 50, 60, jе кезик тилдерде 100-ке jедип jат. Кезик албатыныҥ тилинде ол ас. Бис эмди тургуза ӧйдӧ билбезис, канай олор бӱткен деп, jе модули бар болуп каруланып, сезимин jылыйтпай jат.\nТегин эрмектиn бeдeмдерин тилдиn синтаксический уровенинде кqрзq, ондый да кqп эмес. Тилде фонемалар 30-таn 50-60-га jетире болзо, синтаксический уровеньдеги тqс единицалар 100-теn кqп. Олордыn болужыла оос ло бичиир куучын-эрмекте jeзeн-jeeр фразалар тургузылат.\nЭрмектиn тqс компоненти – предикат. Предикат эрмектиn сок jаnыс компоненти болор аргалу. Темдектезе: Jаnмырлайт. Караnуйлайт. Qскq тилдерде бу компоненттерге бeдeмиле эки тqс члендe эрмектер келижет. Темдектезе: нем. Es regnet ((оно) дождит), франц. il pleut (идет дождь). Арткан модельдерде актанттар туштайт. Актант – учурлу адылу компонент, кеби предикаттагы некелтелердеҥ камаанду.\nОны предикаттыn валентностьторы деп айдат. Обязательный ла факультативный валентностьтор бар. Куучын-эрмекти тургузарында предикат 5 ле оноn до кqп толтыраачыларла башкарынар аргалу. Элементарный эр��ектердиn предикаттарында (мынаҥ ары ЭПП) eчтеn кqп актант болор аргазы jок.\nТемдектезе: Кeреn торбок малчыга белине тqрт таар салдырбай jат. Эки кeнге бис ада-энебисле кожо двордо qтqкти кeрекле чыгардыс.\nБу jанынаn ченелтелe иштиn ууламjызын кqрзq, актанттардыn тоозы тqрттqn ашпас. Кqп лq сабада eч актант тузаланылат, анчада ла кqчeп турган глаголдордо кем –кайдаn – кайдаар (кqчкqни).\nТемдектезе: Ол jердеn кqп ишмекчилер Сибирьге келгендер (ЛК, АК, 290). Кqп ишмекчилер Сибирьге келгендер. Ол jердеn кqп ишмекчилер келгендер.\nБир эмеш кeч айалгада объекттиn кqчкqнин темдектеген учурлу эрмектер болот. Олордыn айдылаачызында 4 актант тузаланылат. Темдектезе: Ол айылына аралдаҥ одын тартып экелди. Jе бир канча jеnил 3 актантту эрмектер (кем – нени – кайдаар кqчeрет): Таначы Сергеевна катап ла кайырчагынаn озогы альбомын кодорды (ЛК, АК, 464).\nБеш актант бир предикатту глаголдо jeк ле тексттерде туштаар, jе тилдиn системазында мындый темдектер jок то, болор до аргазы jок. Мындый фразалар бир канча модельдердер бириксе болор. Мындый бeдeм фраза Мен бу Чуйдыn трагыла Бийсктеn Горно-Алтайсктqqн канча катап машинала jeргем тексттерде ас туштайт, jе кезикте орус тилдеn кqчeрзе болот.\nГрамматика jанынаn кqрзq, бастыра предикаттар глагольный. Олордыn кqп нургуны глаголло айдылат, кезиги адылу глаголдыn аналитический формаларыла, бу тушта глагол колбууш ажыра айдылат. Темдектезе: Бу кижи акамныn нqкqри.\nГлагол предикаттар тегин ле аналитический болот. Олор лексикалык учурын jартаган компоненттеn ле болушчы глаголды jартаган jeзeн-jeeр грамматикалык учурлардаn турат. Кажы ла предикат бойыныn учурын jартаар бир канча адылу формалардаn – актанттардаn туруп jат.\nАктанттар болуп кандый ла адалгыштар болор аргалу. Кqп лq сабазында бу рольды адалгыштар ла солумалар бeдeрет. Объекттиn jерин кqргeзер, кыймыгуны ле кqчкqнин темдектеген глаголдор кыйалтазы jогынаn актант-локализаторлордыn барын темдектейт. Олор кайда? кайдаар? кайдаn? деп сурактарга каруу берет.\nТемдектезе: Ӱчeлези энезиле кожо айылда отурдылар (КТ, КJ, 106).Балдар, барып айылдаn стол экелигер (ЛК,АК, 182).Кем билер, айса Барнаул дqqн апарарга келижер (ЛК, АК, 310).\nБу позицияда адалгыштар улантыларла да, болушчы да куучын-эрмектерле, кубулбастарла да турар аргалу.\nТемдектезе: Кобыны qрq чqйилиже бердилер (ЛК, АК, 157).\nJeк ле предикат ла актанттардаn турган эрмектерди элементарный тегин эрмектер деп айдарыс (ЭПП).\nЭПП-ныn моделиниn планы формула ажыра берилет. Формуланы дробь эттире, (числитель ле знаменатель) бичиирге jараар.\nСибирьдиn тeрк тилдеринде бис он актантный кубулткыш табып кqргeскенис. Кубулткыш деп термин мында бир канча башка. Темдектелет: форманыn адын эмес, а функцияныn адын кqргeзет. Оныn учун бистиn синтаксический кубулткыштар морфологиялык кубулткыштарга келишпей jат. Олорды тоолоп ийектер: 1) номинатив; 2) аккузатив (бу синтаксический функцияны якут тилде беш, орус – тqрт, алтай – eч кубулткыш бeдeрет ); 3) датив – объектке баштанган адресаттыn кубулткыжы; 4) аблатив; 5) локатив – местный кубулткыш; 6) инструменталис; 7) комитатив; 8) генитив; 9) делибератив; 10) кубулткыш санкции.\nБерилген кубулткыштардыn системазы кqп сабазында Тeштeк Сибирьдиn тeрк тилдерине келижет, анчада ла алтай тилге.\nБу он бeдeм кубулткыштыn позициязына eч бeдeм локализатор кожулат. Олордыn бӱдӱмдери кыймыгуны (кайдаар? кайдан?) ла турган jерин (кайда?) темдектейт. Ол учурлар берилген кубулыштарла айдылат.\nТегин эрмекте тqрттqn кqп именной позициялар болбос. Тилдиn системазында тегин эрмек эки функция бeдeрет: Коммуникативный ла гносеологический (познавательный). Баштапкызыныn учурында информация бар. Ол пространство ло qйлq айдылып, кижидеn кижиге эрмектердиn болужыла айдылат. Экинчизиниn функциязы, гносеологический (познавательный) – ол кажы ла модельге учурлу элемент, кижиликтиn канча jылдарга jуулган ченемели болот.\nКижиде телекей керегинде бар билгирлер эки тqс формадаn турат. Олордыn бирeзи тилдиn сöзлик составы.\nТегин кижиниn jаантайын тузаланып турган сqстqри 10 муnнаn 20-25 мунга jедет. Кижиниn кqп тузаланбай турган сqстqри 4-5 катапка кqп.\nСöзлик состав – ол тилдиn анатомиязы. Эбире телекей эрмектердиn болужыла ачылат. Элементарный тегин эрмек – ол клеткадый, оныn болужыла бис телекейди тилдиn бӱдӱмдери ажыра кqрдис. Ол jаан болбос, нениn учун дезе ол бистиn меnисте кандый ла учуралда белен. Кажы ла кижиге эбире телекей башка-башка айалгалардыn болужыла ачылат.\nТема 3. Колболу эрмек\nТегин эрмек адлгыш ла глаголдоҥ (айдылаачы, баштаачыдаҥ) туруп предмет ле оныҥ эткен керектерин кӧргӱзип турган болзо, а колболу эрмек синтаксический оҥдомолдыҥ база бир кадын (ярусын) тереҥжиде кӧргӱзет. Колболу эрмек jӱзӱн – jӱӱр камаанду болуп керектиҥ эдилип турганын jартап jетирет. Шӱӱлтези ле колболу эрмек бойы – бойынаҥ камаанду болуп бир бӱдӱп турган керек ээчий – деечий болуп турганы, озолдыра эдилгени, jаныс ла ӧйдӧ кожо бӱдӱрилгени, шылтагы, керекти бӱдӱрерге амадаганы, тӱҥдештирӱ, кандый бир бӱдӱп турган эрмекти (действиязын) тӱҥейлегени колболу эрмек бӱткени ле тегин эрмектеҥ быжу болгоны ла аҥыланат.\nКолболу эрмек тегин эрмекке jӧмӧжип, jетире шӱӱлтени тереҥжиде чокымдайт. Узак ӧйлӧргӧ колболу эрмекти тегин эрмектердиҥ бириктирилгенин кӧргӱлеген. Олордыҥ ( тегин ле колболу) эрмектиҥ башказын, тыҥ ла аҥылагылабаган. 20-чи jылдарда ХХ чакта В .А. Богородский баштап колболу эрмек бӱткӱлинче (бӧлӱктериле) ылгаар деп умзанган, jе башка шиҥделип кийнинде иштегендер. Шинжӱ иштер колболу эрмектерле 50-чи jылдарда кӧндӱккен (новаторский иштерде – Н. С. Поспеловтыҥ, оныҥ кийнинде Л. Ю. Максимов, В. А. Белошоапкованыҥ, С. Г. Ильенконыҥ иштеринде). Бу иштер шинжӱӱлердиҥ салтарында колболу эрмектиҥ чыҥдыйы тегин эрмектийинеҥ чие – jок бийиктеген.\nЭмди биске jарт, колболу эрмек предикативный бӧлӱктеҥ камаанду эмес, а колбуузынаҥ. Баштапкызында колболу эрмекте сӧсколбудыҥ салтары бийик баалалат. Jе бу орус ачылталар тюркский тилдерге ле о. ӧ. Сибирьдиҥ тилдерине кӱчке келишкен. Ол 70-чи jылдарда сӧсколбу деп орус тилде шиҥделип башталган. Ол ло jылдарда филологияныҥ институзында СО РАН, сӧсколбуны тереҥжиде Сибирьдиҥ тилдеринде база иштер кӧндӱктирилген. Башка – башка тилдӱ албатыларга (опросный) листер аткарылган, оноҥ олордыҥ карууларына тайанып байлык материалдар jуулган. Бу материалдардаҥ мындый шӱӱлте – ачылтага келгендер: орус сӧсколбулу эрмектер, тюрский сӧсколбуныҥ бӱдӱмиле тыҥ аҥыланганы. Колбуныҥ темдеги болуп тюрк тилде (аффиксы) – ган, - ар, - галан, оныҥ кийнинде таҥынаҥ аффикс кубулткыштыҥ. Телекейде колболу эрмек ончо калыктардыҥ тилинде бирлик болорына шинжӱчилер бек иженет. 70-чи jылдардыҥ ортозында, колболу эрмек, башка бӱдӱмдӱ, бойыныҥ (лингвистическая дисциплина) шӱӱлтелерлӱ болуп калган. Алтай тилдеҥ ӧскӧ тӱҥдештирӱ билим ишчиниҥ Н. З. Гаджиеваныҥ иштери исламско-арабо-персидский тилге, т. е. колболу эрмектерге jайылган, ол дезе, Сибирьдиҥ тюрк тилдерине тын ла jӧмӧлтӧ эмес. Кӧп лӧ тилдер Сибирьдиҥ эмди де башталып jат шинжӱлерде. Орус тилдиҥ колболу эрмектерин тюрк тилге кӧчӱрип ийзе, ӧскӧ кӧрӱм – шӱӱлте экелет.\n1976 jылда якут тил – билимчи Е. И. Убрятованыҥ бастыра jӱрӱмине иштеген иштери тилдиҥ синтаксический учурын jартаарга (анчада ла Сибирьдиҥ тюрк тилдерин) jаан jӧмӧлтӧ эткен. Ол тюрк, монгол, тунгус оныҥ кийнинде уралдыҥ, чукот – коряктардыҥ тилдерин шиҥдейт. Бу мындый шинжӱ колболу эрмек бойы ончо колбуу тутканын jартайт. Бу колбуу ӱзӱлип, jаҥыс ла баштаачыга эрмек jайылып турза, бу эрмек jарым колболу деп айдылар (полупредикативной). Jартап айтса, керектиҥ эдилген бӱдӱми (глаголдыҥ, айдылаачыныҥ) ле сӧстиҥ учурын ылгаар керек. Колболу эрмекте эки ле оноҥ до кӧп грамматический тӧзӧгӧ болот. Колболу эрмектердиҥ бӧлӱктери шӱӱлте jанынаҥ турган бӱдӱмиле ӱн ле бирлик синтаксический единица бӱдӱрет. Колболу эрмектиҥ синтаксизи деген бӧлӱкке: колбоочылу колболу эрмектер, колбоочызы jок колболу эрмектер, колбоочылу колболу эрмектер, бӱдӱми jанынаҥ табышканду ла камаанду колболу эрмектер кирет.\nБаштапкыда эрмектер тегин ле колболу болуп, оноҥ ары шиҥделзе башка – башка учур алынып там – там уурланат.\nТема 4. Эрмектиҥ классификациязы ла типологиязы\nТемдектезе тегин эрмек эки тӧс члендӱ ле бир тӧс членду болор (Баштаачы ла айдылаачы, глагол – айдылаачы). Глагол айдылаачы бӱдӱмиле тегин ле колболуга бӧлинет. Тегин адылу айдылаачы адалгышла, jарталгышла, солумала, тооломо ло айдылат. Колболу адылу айдылаачыныҥ тӧс бӧлӱги адалгышла, jарталгыш ла солумала, тооломоло айдылып, болушчы компоненттӱ болот. Темдектезе: Ноокы арчууп jылу болот.\nБир тӧс членду эрмек – ол тегин эрмектиҥ аҥылу бӱдӱмдӱ – кебери. Бир тӧс члендӱ эрмектер эки бӧлӱкке бӧлӱнер:\n1) Глагол – айдылаачылу бир тӧс чледу эрмектер ле адалганду эрмектер.\nГлаголло айдылган бир тӧс члендӱ эрмектер тӧрт башка бӱдӱмдӱ болот:\n1) Jарт jӱзӱнyдӱ\n2) Jарты jок jӱзӱндӱ\n3) Текши jӱзӱндӱ ле\n4) Jӱзӱни jок\nJарт jӱзӱндӱ бир тӧс члендӱ эрмекте баштаачызы jок то болзо, jе эрмектиҥ тӧс члени глаголло айдылып, jӱзӱнниҥ кожултазын алынып, эрмекте эдилгени (действиени) кем эдип турганын jарт кӧргӱзет.\nТӧс члени айдылаачы эрмектер мындый кеберлер ле айдылар:\n1) Баштапкы jӱзӱнде турган ас ла кӧп глаголдорло;\n2) 2-чи jӱзӱнде ас ла кӧп глагол\n3) Jакылта кеберлӱ глаголло\nJарты jок jӱзӱндӱ эрмекте тӧс член 3-чи jӱзӱнде кӧп тоодо турган глагол айдылар (Газетке бичиткендер).\nТекши jӱзӱндӱ эрмекте бир тӧс члендӱ. Эдилге (действие) бӱдӱрер кижи аҥылу адалбаган, текши ончолорына аjару эдилген. Айдылаачызы 2-чи jӱзӱнде ас тоодо турган глаголло айдылар. Кӧп сабада кеп ле укаа сӧстӧрлӧ айдылат (Амаду jогынаҥ тӧргӧ дӧ чыкпазын)\nJӱзӱни jок бир тӧс членду эрмек, баштаачызы jок (оныҥ болор до аргазы jок) эрмектердиҥ тӧс члени глаголло айдылат (Ончогорго эрте турар керек. Кӧп уйуктаарга jарабас).\nJӱзӱни jок бир тӧс члендӱ эрмектердиҥ тӧс члени кубулбастыҥ учурын алынган сӧстӧрлӧ айдылар (ачу, jакшы, кӱч) айдылаачы jарталгышла ол эмезе глаголдыҥ кебериле айдылып турар (Бу баланыҥ jаандаганын).\nАдалганду бир тӧс эрмек предметтерди, ар – бӱткенниҥ айалгаларын, ӧйди адап jат (Тӱн, jас. Эртен тура).\nАдылу эрмектер эбире бар немелерди адайт (Очок, кӱл)\nАнчадала jурамалдарда учурайт (Кӱс. Jай)\nАдалганду эрмектерди аҥыланган члендердеҥ, толо эмес эрмектердеҥ, не немениҥ аттарынаҥ ылгаштырар керек.\nБир тӧс члендӱде эки тӧс члендӱ эрмектер:\n1) Толо ло толо эмес эрмектер болот.\n2) Jайылган ла jайылбаган (распространенные и не распространенные)\n3) Уурладылган (осложненные)\nБаштапкы эки пункт jарталган да болзо, jе ӱчӱнчизи тегиндӱ уурладылган деп адалбаган..\nУурладылган эрмектерге мындый члендер кирет:\n1) Айдылаачы, баштаачы, толтыраачы, jартаачы.\n2) Эреҥистер, ылганаачылар.\n3) Кийдирилген сӧстӧр, эрмектер, эмезе колболу эрмек.\n1950 jылда сӧсколбуларга учурлалган 2 статья чыккан В. В. Виноградовтыҥ ла В. П. Сухотинниҥ. Тегин эрмектер 50-чи jылдарга jетире оҥду ла jарталбаган болзо, 1951 jылда П. С. Поспеловтыҥ, чыгармазы тегин эрмектерге учурлап чыккан.\nТема 5. Уурладылган эрмектер\nЭрмектер укташ члендерле, кычыру сӧстӧрлö, киргиш сӧстӧрлӧ, кийдирилген эрмектерле уурладылат.\nУкташ члендер – тӱҥей сурактарга каруу берет, jаҥыс сӧскӧ баштанып турган сöстöр. Укташ члендер бой – бойыла табышканду колбоочылар, эмезе тоолоп айткан ӱн ажыра биригет. Темдектезе: Тӱн кырларды, ӧзӧктӧрди билдирбестеҥ бӱркеп ийди.\nУкташ айдылаачылар текши болушчы глаголду да болор. Эрмекте бир канча укташ члендер болор аргалу. Темдектезе: Jииттерге, чындык, агару таскаду керек.\nКычыру сӧс – кандый бир предметке башт��нып, оныҥ адын адаган сӧсти ле сӧсколбуны айдат. Кычыру сӧс адалгышла, адалгыштыҥ учурын алынган эреҥисле, эмезе jарталгыш ла айдылар.\nЭрмекте айдылган шӱӱлтеге кижи бойыныҥ кӱӱн – санаазын кошкон аҥылу сӧстӧрди кириш сӧстӧр деп айдар.\nКириш сӧстӧр: бӱдӱмjилеген, бодоштырган, шӱӱлте кемниҥ болгонын темдектеер, шӱӱлте ээчий – деечий айдылганын, эмезе олордыҥ ортодо колбу барын кӧргӱзер.\nУурладылган эрмектер – тегин ле колболу эрмектердиҥ ортозында туруп, jаан аjаруда турат. Jетире jарталбаган шинжӱде, эмдигенче jарты jок айалгада, билимчилер бедрениште, jаҥы ачылталарды тереҥжиде шиҥдеерге ууламjыгылайт.\nТема 6. Уурладылган эрмек керегинде текши jетирe\nЭмдиги тил билимде eч бeдeмдe эрмектер туштайт: тегин, колболу ла уурладылган. Бу ла jуукка jетире уурладылган эрмектер тегин эрмектиn бqлeги болгон болзо, jе эмди кqп шиnжучилер оны башка бqлeкке кийдирет.\nXX-чи чактыn баштапкы jарымызында эрмекти куучын-эрмектиn единицазы деп кqрqтqн. Бeгeнги кeнде кqп тоолу эрмектердиn, фразалардыn ортозында бир канча тилдиn кебизин единицалары, конструкциялары турат. Олор чикезинче берилбей jат: табыштанганда да, бичииринде де, таныктарла да оны jетирип болбос. Jе ондый да болзо, бис бу тилдиn аnылу темдектериниn модельдерин тургузарга eренип jадыс.\nБу сурак аайынча jетиргени ас та болзо, jе тилдиn ярустары керегинде бир канча jетирeни кыскарта берерге jараар. Ярус деп сqс бир канча система барын темдектеп, кажы ла алдындагы яруска эптежет. Алдындагы ярустыn единицалары eстиндеги ярустыn единицаларына кирет. Мынайып, тегин эрмек бойыныn кыйузынаn чыгып, колболу эрмектиn компоненти боло берет, а колболу эрмек бир jанынаn сверхфразовый единствоныn компоненти боло берер аргалу. Мынаnда qскq трансформациялар болор аргалу: эрмек компрессияга кqчqр, кыскартылар, jе ондо салынган шeeлте jылыйбас.\nБир предикативный узелдеn турган тегин ле колболу эрмектердиn ортозында бир канча jарталбаган промежуточный структуралар бар (уурладылган). Jе уурладылган эрмектерди адап табарында чокым критерий jок.\nТема 7. Укташ баштаачылар (однородные подлежащие)\nЭки ле оноn кöп баштаачылар тöс членди уурладып аnылу ÿнле аnыланат.\nТабышканду тизÿ колбоочылу ла колбоочызы jок болор.\nКолбоочызы jок тизÿ ÿнле кереедилип, тизÿниn кажы ла члени башка синтагмага биригет.\nТемдектезе: Кÿскиде садтарда чычарананыn jиилектерин саnыскандар, таандар jип койот. Аринаныn jери, айлы, ада-энези, байла, ол туулардыn ары jанында болор (ЛК, АК,14); Каанныn уулдары… бой-бойлорыла ширее блаажып öлÿшкенче, туркестан, монгол, туба бойлоры алдынаn бöлингилей бердилер (ИШ,КJ).\nКолбоочылу тизÿ бириктиреечи ÿлештиреечи ле удурлаштыраачы колбоочылардаn турат:\n1. Констукцияда экидеn кöп баштаачы турза, калганчы сöстиn алдында ла деп колбоочы турат.\nТемдектезе: Эмди анда jаnыс ла тön лö тönöзöктöр содойыжат (БУ,Т,276). Ол элбек jалаnда уйлар, койлор ло эчкилер отогылайт. Jууныn кÿч öйлöринде уур ишти кажы ла jаандулар, келиндер, керек дезе балдар бÿдÿрген. А ойногон jерис бир де кубулбаган. Ол ло бойы: ол ло кырлар, тöндöр, jалаnдар, керек дезе ол ло тönöштöр (КТ,Т).\n2. Тоолодылган укташ члендерди аnылаарында да…да\/ та…та деп колбоочылар бириктирет.\nТемдектезе: Jуула кожо jÿрÿм де, улус та кандый да кöскöлöнип калган. (ЭП,А,17). Jаскыда Jаскы-Одор деп jурттыn jанында кöлдöргö турналар да, кастар да, öртöктöр дq келгилеп jат. Теnериде кара булут jаар лаптап кöр. Эмезе jааш, эмезе мöндÿр болор. Мындый орык jолло сен, эмезе мен бу улусты баштап апарар учурлу.\nКанакуштыn топшуурыныn ÿнинеn баатырлардыn кыйгызы, олордыn аттарыныn тибирти, ÿлдÿ-jыданы табыжы jарт угулып тургандый (СС,АКС,54). Сууныn шооркыражы, кайыnныn бÿрлериниn шылыражы, jалакай эзин оныла кожо куучындажып тургандый болды.(С.Сур).\nТема 8. Укташ толтыраачылар, укташ айалгалар, укташ jартаачылар\nКонтекстте толтыраачылар бир тÿnей кубулткыштардыn формазында туруп, эрмектеги бир членге тÿnей баштанып турза, укташ деп айдарыс.\nУкташ толтыраачылар чике ле косвенный болор. Олор тоолоп айдар ÿнле аnыланат.\nТемдектезе: Ол ада-энезиниn jаш тужын эске алынды. Айдыn öчöмик jаркыны кийис айылды, койлорды, ыраак мönкÿлерди чалыдып турды. Батаа, бастыра бойыҥ тобрак. Jол jазаачылар болот маскала, динамитле кайа-таштарды оодо согуп салгандар (ЧЧ, БТ).\nАлтай тилде укташ толтыраачылар бириктирер колбоочылар «ла» аффикстер болот.\nТемдектзе: Тышкары jаткан малта ла армакчыны айылга кийдирип кой. Бис агаш-арзында Мишук ла Сергейди таппай калганыс.\nУкташ толтыраачылар ÿнин болужыла база болор. Темдектезе:\nАлан ургун jаnмырды, куйдыn эжигинде чичке jолло агып jаткан сууны, бийик секиргилеп турган мöндÿрлерди узак кöрÿп турды (ЭП,А).\nУкташ айалгалар\nJууныn кÿч jылдарында улус тÿште де, тÿнде де амыр jок иштеген. Корборы öзöктö малчыларга болужарга эртен эмезе соnзын барарыс. Кышкыда да, jайгыда да ол ло самтар кийимдÿ jÿретен эди (КТ,КJ,101).\n1. Улус кöп. Анда да, мында да отургыштар торт jок. Jаскыда кар озо баштап jалаnдарда ла меестерде кайылат. Мында каnза кÿндердиn туркунына бу боомдордо, кечÿлерде улустардыn буулап койгон аттарын нöкöриле кожо кöп катап кöргöн (КТ,КJ,118). Öрт… Öрт… Кöзнöктön, эжиктеn ыш чыгат.\n2. Салкын кере ле тÿжине сÿÿнчилÿ ле табышту шуулап ла jат.\n3. Шуулап ла…Кöл таныш эмес кижи jаар алаnзулу ла суракту кöргöн. Jымжак тÿн… Öзöктöрди билдирбестеn тал-табыш jогынаn бÿркеп ийди (ЛК,АК).\n4. Трактористтер трактор учун, покос учун согушкылаган. Энези уулын «экилер» учун, уйан кычырыш учун коркышту тыn адылган. Jаан jÿк учун, будымдагы торсоктор учун jойу ыраак барып албазым. Кудалаштаn улам, шаалтадаn улам кудалр ортодо оnдошпостор башталды.\n5. Балдарыма болуп, оору ÿйиме болуп тÿни-тÿжиле иштенип турум. Талдаштар алдында бир кезик улус акчага болуп, jылу отургышка болуп бойлорын саткылап ийди (АЧ).\nК��скиде Кöктöйдыn эки уулы тайга jаар аnдап, кузуктап баргылайт. Кече башкÿн коркышту тыn шуурган, ургун jааш болгон. Эртен тура чечектер кÿнчыгыш тööн, тÿште кÿн тÿштÿк тööн, тÿштиn кийнинде кÿнбадыш тööн баштангылап алган тургулаар (J.Кыд.,80).\nУкташ jартаачылар\nУкташ jартаачылар бой-бойыла тÿnей. Укташ jартаачылар лексический учурыла немениn чындыйын ла недеn эдилгенин jартап турар. Предметтиn önин (ак, кара) амтанын (ачу, тату, кычкыл), бескезин (уур, jеnил), тыш бÿдÿмин (jараш, козыл), улустыn ла тыnдулардыn кылык-jанын (ак-чек, jалтанбас, кедер).\nТемдектезе: Кöк, сары, кызыл, ак чечектер jÿзÿн-jÿÿр önдÿ солоnы учуктарла jарыжып jайканыжып турды (КТ,КJ). Бир кезик улустыn кöстöринде сÿÿнчилÿ, шулмус чедиргендер кöрÿнип келди (АА,УБТ). Ол мында база jедимдÿ ÿренип jат: француз, испан, английский тилдер аайынча тереn билгирин кöргÿзет (А.Ч 2001).\nJартаачылар укташ ла укташ эмес болор\nУкташ эмес jартаачылар. Эрмекте бир ле суракка кару берер. Баштапкы jартаачы jаанын ла бийигин кöргÿссе, экинчи jартаачы önин ле ненеn эдилгенин кöргÿзет.\nТемдектезе: Калын jаштыn jаказында шарлак кара суу акты (ЧЧ, БТ). Jастыn jылу салкыны кыстыn койу кара чачын эркелеткен айасту сыймап ийди. Чап–чаnкыр jайгы теnериде каанныn болчок-болчок булуттары кöрÿнди. Jылу jаскы кÿнде агаш ортозыла jÿрерге кандый jилбилÿ. Кобыны тöмöн агып тÿшкен суучактыn jарадында сок jаnыс байбак jодраныn jанына Энебей отура тÿшти (JМ,КМУ,127).\nУкташ jартаачылар. Эрмектеги jартаачылар укташ нениn учун дезе олор тоолоп айдар ÿнле биригет.\nТемдектезе: Jебрен кара чачы маnдайын бöктöп ийди. Кичинек чадыр айылдаn кара ыш чыгып турды. Коо кырлаn тумчукту, кош аркадый кирбиктÿ, чара айактый кöстÿ баатыр келбей кайтты (АБ,Ш). Бу jаан кара кöстÿ, маnдайында саксак тÿлкÿ кой кышкыда бöлÿнген (JК,К,11).\nОлордыn ортозына ла, ло, лö деп колбоочылар тургузарга jараар.\nТемдектезе: Бийик сынду, тÿс тумчукту, айас теnеридий чаnкыр кöстÿ Евдокия Ивановна бу тужында чын ла Аринаныn энезине бодолду (ЛК, АК,124). Торт ло тумчугында фуражкалу, балбак тумчукту, jаан оосту кичинек алтай милиционер машинага чыгып алды (ЛК, ЧЧ). Бÿгÿн суйук сарбак сары сагалду, jаан талбак кулакту Саламчы деп öрöкöн балдарга чöрчöк айдып берер. Ол тушта бис балалайканыn, гитараныn, «трехрядка» чурананыn ойынып коркышту jилбиркеп угатаныс. Jапашта jиитердиn, eй улустардыn, балдардыn каткызы омок угулып турды. Инга узун ла апагаш сабарларыла öбöгöниниn бажын араай сыймады (БУ, Т).\nКыстыn jаан ла кÿреn кöстöри суркуражып тургандый (БУ,Т).\nЧамчага магазиннеn та сары, та ак бöс алар. Олор экÿ öдö берген jакшынак, jе ыраак jылдардыn эске алындырар. Бу коркышту сÿмелÿ эмеген Токна ла Кымыскайдыn сöстöрин тургуза ла кезе согуп ийди.\nТема 9. Уурладылган эрмектер тeндештирe аайынча\nКажы ла тилде уурладылган эрмектер туштайт. Алтай тилде кожулталар (дий-тый-тий), служебный сqстqр чылап, ошкош, немедий оноn до qскqлqри. Тenдештирe бойыныn синтаксический конструкциязы мындый бqлeктерге бqлeнет:\n1)предмет тenдештирe - не-немени тenдештиргени.\n2) эталон тeндештирe - предметти тenдештирип jатканы.\n3) показатель тenдештирe (кожулталар, служебный сӧстӧр)\n4) модуль тenдештирӱ\nАбстрактный сeр-темдек айдып jатканы угуп jатканы. Темдектезе: Сениn кqзиn чолмон ошкош суркурап jат. Сениn кqзиn jылдыстый суркурайт. Кадын ичи jараш келиндий кызыл марал чечектеп калган туру.\nЭталон сравнения причастия Тv-ган эрмекти уурладып jат.\nТемдектезе: Бис коркый берген койондор чылап, шык ла отура бердис. Кeн теnиске чонуп бараткан jаан тегерик jаан тепши ай, араай толооно берди;\nКожулта –дий.\nТenдештирe аффикс –дый-дий. Олор адалгышла, тооломо ло солумала. Тenдештирe аффикс –дый око тeрк тилдерде туштайт.Темдектезе: киргиз тилде -дый- дей- той- тей караим тилде –лай-лей башкир тилде –дай- дэй тай-тэй-зай-зей о.ö.\nКожулта -дый орус тилдиn как деп сqзине келижет .\nМодуль тenдештирe jарталгышла айдылат.\nЭрмекте айдылаачы-глаголло ажыра айдылат. Темдектезе: Сениn кqзиn бороҥоттый кап-кара. Оныn балтырлары таштый кату.\nМодуль тenдештирe кqп сабада айдылаачы-глаголдо туштайт. От-Калан ла Тош-Калан тереnидий чыдырт эдет, темирдий шылырт эдет. Школдыn огоош балдарды кыраныn ичинде кара тааnдый jорголойт.\nМодуль тenдештирe айалганы кqргeзер: Аланныn qзqк jeрегинде база бeгиндий тымык, токуналу.\nАйалгадый: Сендий jeректий канча баатырларды кечиргем.\nЭталон тenдештирe jарталгышла и (именами отсутствия бар jок). Бу кижи алдындагызындый ла jараш болгон.\nТема 10. Уурладылган эрмектер чылап показательдӱ\nЧылап айалганыҥ функциязын бeдeрет.\nQбqгqнин jанып келгенде, сeeнип, торт ло кушкаш чылап, ары-бери сунат. Ол каргыш, кqгeсте кубалдыn ла кeлдиn алдында кичинек кqс чылап, jажынып калган jадып jат. Кенете оныn кqксин Ольганы баштап ла кqргqн кeн, сыраnай ла jалт эделе, jап ла qчq берген кыскачак jалкын чылап, jарыдып ийди.\nАйдылаачы айдылып турза, карган эмегендер, jаnыскан чылап, оны эбиреде калактажып отурдылар. Qкпq чилеп, кезип jeрет, qлqn чилеп бeрте берет.\nЭрмектер де кижиниn jeзи тenдештирe болуп jат. Оноn бу ла куш чылап, jeреги кqдeрилип, санааларыныn бажына чыгып болбой, Учар браадат. Оныn каткызы кeзenи чилеп, шыnырап, бойыныn уур санааларын jап базып ийет.\nУурладылган эрмектерде тenдештирe чылап тыныдар бqлeгешле торт ло, чек ле. Оныn адаган чоло аттары улуска торт ло саnыс чылап, jапшынып калатан. Бис, торт ло кызыл черeге сeрдeртеле, качып барааткантар чылап, кабыргалары сыкыйыжып, станция jаар jeгeрдибис. Эмилдиn кqстqри сыраnай ла курч бычактыn мизи чилеп, Инганыn jараш jeзин анаҥ-мынаn чийе тартып тургандый билдирди.\nТема 11. Башка-башка jайылган эреnис ле ылганаачыла уурладылган эрмектер\nАлтай тилде башка–башка бӱдeмдe ылганаачылар ла эреnистер бар: олор бой–бойынаn стилистиказыла да, фунциональный да jанынаn башкаланат. Олор тегин эрмектиn члени болор аргалу, уурладылган эрмектиn ��амаанду бqлeги болот, ол эмезе эрмекти уурладып турган аnылу конструкцияларда туштайт. Оныn учун эрмектиn камаанду бqлeгин башкарып турган моносубъектный конструкция деп кqп jаnдай айдар аргабыс бар. Сeрекей кqп эреnистер моносубъектный болот, кыскарта айтса, олор jаnыс ла моносубъектный конструкциялардыn камаанду бqлeгин башкарар аргалу.\nБу бажалыкта алтай тилдиn андый ылганаачылар кqрeлет.jанынаn олор башка–башка таксисный ла обстоятельтвенный учурын кqргeзет.\nJайылган ылганаачыларга башка–башка ылганаачы ла кубулткыштыn ылганаачы ла улантыныn (послелогтыn) формалары кирет, олор бой – бойына морфолого – синтаксический jанынаn ла семантиказыла jуук. Бу бажалыктыn объекти болуп андый эрмектер кирген, кqп jандай олор моносубъектный. Тenдештирe кебер кqргeзип турганы тqртинчи главада кqрeлген. Амадузын кqргeзип турган эреnистер беш бажалыкта кqрeлет.\nJайылган ылганаачы.\nJайылганы алганаачыла уурладылган эрмектер моносубъектный (бир субъекту) полипредикативный конструкцияларга кирет.\nМоносубъектный деп, полипредикативный конструкция адалат, ондо тqс бqлeги бойыныn толо предикативный узелы бар, бойыныn баштаачызын ла айдылачызын, камаанду бqлeкте айдылаачы бар, формазыла грамматика инфинитивный болот, бу компонент баштаачы эрмекке кийдирилген.\nПредикаттыn инфинитивный формазы глаголдыn баштаачыга ууланган баштапкы валентностька кqчeрип салат, оныn учун ол глаголдыn инфинитивный формазына кqчq берет.\nТемдектезе: Гриша jаан портфелинеn турнабайын кодорып, адама берди.\nТqс бqлeктиn баштаачызы – ол Гриша. Кqрeлген камаанду бqлeкте бойыныn баштаачызы jок, jе инфинитивный предикаттыn действиезиниn субъекти болуп кодорып деп, ылганаачы болот. Гриша тqс бqлeктиn баштаачызы деп айдылат.\nМынайып, тqс айдылаачы, камаанду айдылаачыга бойыныn субъекти jайат, онызы бир уунда баштапкы ла экинчи действиениn глаголыныn инфинитивный формазы болот. Кqп сабада мындый айалгада ылганаачы болот. Моносубъктный конструкцияныn синтаксический позициязында бойыныn баштаачызы jок. Ылганаачыныn предикатта ээзи jок темдектe атка тenдеерге jараар. Ээзи оны темдегиле тenейле таап алар. Эрмекти де оной до оnдоор аргалу.\nШиnделген материалдарла кqрзq, алтай тилде кqрeлип турган бeдeмдe, моносубъектный полипредикативный конструкциялар jаnыс ла тегин ылганаачылу эрмектерде кqрeлбеген. Олордыn тqзqгqзинде канча бqлeктердеn турган оноn до уур формалар кирет (олор) бой – бойынаn чик jок аnыланат, оныn учун олорды тереnжиде шиnдеер керек.\nТюркологияда ылганаачылар, русистикада ла чылап, глаголдыn инфинитивный формазын адайт. Сибирьдиn тилдери керегинде куучын болзо, jе jаnыс ла тeрк эмес, анайда ок моnол, тунгус-манжур ла qскq дq, бу термин кqп камаанду айдылаачына jартайт. Бурят ла эвенк тилдерде кубулын турган ылганаачылар ас эмес. Тeрк ылганаачылар кубулбай jат деп eренип калганыс, jе якут тилде ылганаачлардыn кqп лq са��азы кубулат.\nАлтай тилде баштаачы jаантайын –галы деп ылганаачыла кожо чыгат, а –ганча деп ылганаачы кубулбайт.\nСубъект баштаачынаn кqрq грамматический эмес, а кqп jандай семантический болот. Номинативный стройлу тилдерде, ол орус та, тeрк те тилдер грамматический jанынаn кqрзq, субъект керегинде кqрeм кqчqр баштаачыга ла кqчпqс глаголго jайылат. Тилдерде субъект деп билим береечи кубулткыштыn формазын алынып, субъект непроизводного состояния боло берер.\nТемдектезе: Меге соок, Оля меге jарайт.\nСемантический jанынаn субъект ол кижини jартайт, оныn бойын.\nКижи ол действиениn ле состояниениn субъекти, ол башка- башка субъектиn сферазыла оронгон. Субъектиn сферазы элдеn ле озо ол эбире телекей. А телекей кижиле тeш.\nQскq дq тeрк тилдерде чилеп, алтай тилде «кижи ле сeнези» бой – бойына jуук jаба, бой – бойынаn тeш кqрeлбейт.\nТемдектезе: Тутка эмеген jeреги кqдeрип, чыдажып болбой, тышкары болды.\nТургуза qйдq алтай тилде ылганаачыны кqргeзип турган 8 моно- субъектный конструкция.\n1. Ылганаачы N= jаантайын туштайт.\n2. Ылганаачы а - эмдиги тилде сeрекей ас туштайт\n3. Каталган форма -nn туштайт, jе ас.\n4. Каталган форма сeрекей ас туштайт, бу jоголып jаткан ылганаачы. Бу алганаачыларга эжерлe -n-бай деп форманы кийдирер керек болгон, jе бис оны бирлик форма деп кqрбqйдис.\n5. Ылганаачы – ала\n6. Ылганаачы - бай -а деп ылганаачынаn бeткен.\n7. Ылганаачы – ганча\n8. Ылганаачы – ганча -3\nБу берилген чотты оноn ары шиnдеер керек, кийниде олордыn функциязы ла семантикалык формазы чыгып келердеn маат jок.\nМоносубъектный конструкциялардыn турган моделин бис структурный формулала кqргeзерис. Конструкцияныn камаанду бqлeги – jайылган ылганаачыныn бeдeми - глаголдыn темдеги ле кqргeзилер. Темдектезе: Tv-n ылганаачы n.\nСтруктурный формада тeс позициязында эптe кqрeнет. Базовый конструкция мынайда кqрeнет.\nTv-n(N1- Vf)\nФунциональный jанынаn кqрзqбис, тqс МСК группада бир qйдq болуп турган керектер кqрeлет. Периферийный бqлeгинде айалгазын кqргeзер, недеn улам болгонын, солуган ылганаачылар кирет.\nКеректиn болуп турган аайын кqргeзип турганнын qйлq кqргeскени - ол элдеn ле озо бир ле qйдq болот. Бу айалгада моносубъектность мындый конструкцияларда разносубъектный болот. Олор ууладылган эрмектерге кирет. Бу курч ла деген сурактардыn бирeзи.\nМындый учуралда субъект эки бqлeктиn экилбезинде айдылат.\nТемдектезе: Сен будыnныn алдына кqрбqй тургаn учун, jыгылгаn.\nЭки бqлeктиn баштаачызы, бирeзинде турат. Айдылаачыныn личный аффиксын кqргeзет.\nТемдектезе: Акама бичибей тургам учун, энем мени арбайт.\nJе ылганаачыныn ла ылганаачы ла послелогтыn моносубъектный конструкциязын кqргeзип турган бqлeги бар, ол jайылган деп адалат. Ол баштаачы бqлeкке кирет. Ол –ганча, ган- айас, -ар-дыn ордына деп формалардыn болужыла бeдет. Керектиn бир eeнде qдqрин кqргeзет.\nКезик грамматический кqргeзeлер керектиn кийни кийнинеn болуп турганын кqргeзет. Темдектезе: Мынайда иштен��п турарыста, коштой мqштqги Такша унчыкты. Абра кыймыктана берерде, Марал кенетийин улусты ийде салып, кыйгырып чыкты.\nТема 12. Эреnистер - уурладылган эрмектердиn бqлeги.\nБерилген бqлeкте уурладылган эрмектер кqргeзилген.\nЭреnис qткqн qйдиn – ган, - ген,…- кан, - кен,… келер qйдиn – ар, - ер, - атан, - етен,…- йтан, - йтон, -йтен + болушчы сqстqр, улантылар (послелогтор).\n2. – галак, - гелек, … кургакалак jер,\n3. – калак, - келек … баскалак бала,\n4. – гадый, - гедий, … баргадый jер,\n5. – кадый, - кедий, … чапкадый qлqn.\nЭреnистер тегин де, колболу да болор: jайылган чечек, эрте jайылган чечек.\nБир эмезе бир канча jартаачы сqстe эреnисти jайылган эреnис деп айдар.\nJайылган эреnис эрмекте бир эчеnи членниn бодолы болуп, бир суракка каруу берер.\nТемдектезе: Элен-чакка бузулбас eлекери албаты-jонго jайыла берди (С.Сур.).\nБолушчы сqстqр аnылу jерде туруп jат. Бу эрмектер болушчы сqстqрдqn камаанду.\nБолушчы сqстqрдиn «ар-бeткени» байлык. Jе тюркологияда jаҥыс ла улантылар (послелог) деп термин берилген.\nЭреnис болушчы сqс деп группаны мынаn ары бис форманттар деп айдарыс. Олор бойыныn структуралык модельдериле, морфологиялык показательдериле, грамматикалык функциязыла, конкретный семантиказыла башка-башка болуп jат.\nБу болушчы сqстqрдиn прототиптери адалгандар, глаголдор, кубулбастар кезикте солумалар болор аргалу.\nТемдектезе: болушчы сqс бойынча - бойы (сам) деп солумага тenей; айас деп сqс — кубулбас (попутно);\nкерегинде — керек (дело) деп адалгышка ;\nаайлу, аайынча — аай (порядок) адалгыш;\nкеберлe, кептe (как будто, как бы) — кеп (форма);\njанында (около) — jан-ы (боковая часть);\neстинде (сверх) — eст+и (верхнячя чась чего-то);…\nКезик сqстqрдиn прототиптерин айдып берерге кeч.\nТемдектеп кqрзq:\n- тарый (несколько раз) – ол тарыйында (в тот момент),\n- аразында (нечаянно, необидно) – ара (середина),\n- болгой (вместо) – бол (быть),\n- улам (из-за) – ула (связать).\nКqп саба болушчы сqстqр послелогтор болуп калган.\nТемдектезе: улам, керегинде, аайынча, ордына, eстине, jанында.\nУурладылган бeдeмдe эрмектерде, т.е. многосубъектный полипредикативный конструкцияларда эреnистер болушчы сqстqрлq кожо башка-башка айалгалардыn отношениезин кqргузип jат. Ол керек тeрген qдeп турганы, сакыбаган jанынаn болуп турганы, …\nКезик туштарда болушчы сqстqрди послелогтор деп айдып болбозыс.\nФормальный модельдер\n1. Глагольный форма – qткqн qйдиn эреnизи Тν-ган+бойынча\/ тарый \/айас\/ jерде.\nТν-ар\/-бас + бойынча.\n1. Глагольный форма притяжательный аффиксту + послелог Тν-ганы+керегинде\/аайынча.\n2. Ол ло глагольный форма притяжательный аффиксту энчилеечи кубулткышта + послелог: Тν-ган-ы-нын eстинде.\n3. Эреnистиn формазы –ган (кезик туштарда –р) Тν-ган-ы-наn улам.\n4. Тν-ар-дыn ордына\n5. Тν-ар-даn болгой.\nАлты башка бeдeмдe модельдер берилген, jе олор мынаn кqп.\nБу эреnистиn конструкциязында болушчы сqстqрди семантиказына кqрeп талдаар.\nТема 13. Уурладылган эрмектер Тν-ган+бойын��а\/ тарый\/ айас\/ jерде\nБойынча деп болушчы сqслq эки башка семантический бeдeмдe эрмектер болуп jат. Баштапкызында бойынча кыймыгуныn глаголыла кожо, база керек тeрген qдeп турганын кqргeзип турза.\nТемдектезе: Сандраш qгqqн турадаn чыккан бойынча, тышкары карасууга тапту jунунып алып, кезем чырайлу катап ла байагы кeскeзиниn алдында турды (КТ, JК,JJЭ).\nБу конструкцияныn база бир функциязы – субъект действиени тeгезип турарда, эмотивный состояниезин кqргeзери.\nТемдектезе: Татьяна Товаровна аалатый берген бойынча, чаазындарын кучактанып алала, унчукпай, чеденнеn ойто чыгып, школ jаар кqндeкти (ЛК,АК,115)\nБойынча деп болушчы сqс бил- (знать), оnдо- (понимать), айлан- (соображать, ориентироваться), кqр- (видеть) деп, глаголдорло кожо биригер аргалу.\nТемдектезе: Бичик jакшы билбес бойынча, бу кижи куучындажарга билер, керсe, кажы ла учуралды эnдетпес, jарт санаалу болгон (ЛК,АК,157).\nБолушчы сqс тарый (как только) бойынча деп сqстиn учурын деп айдарга jараар. Керек тeрген, капшай qткqнин кqргeзип jат.\nТемдектезе: Бу солунды уккан ла тарый торт ончолоры ол айылга jуулыжып келдилер. (СС,JКУ,22).\nАйас деп служебный сqсти литературный алтай тилдиn деп айдып болбозыс. Ол кезик ле бичиичилердиn чeмдемелдеринде туштап jат. Jаnыс ла Кeeгей Чырбыкчинович Тqлqсqв оны кqп, эрчимдe тузаланып jат.\nТемдектезе: Jырачы мени тирeге jип ийгендий кqзиле кqргqн айас тумчугын тыртас jуура соктырып эжиктеn чыга берди (КТ,КJ2,23).\nАйас деп болушту сqстиn конструкциязыныn значениези знаменательный сqстиn семантиказынаn камаанду.\nКатяныn айлына барган айас (ол) похороныйларды апарарын берер керек. (ВИ,,63)\n«Ээ, ундыган турум не!» - деп, Ак-Кeн чогынаn айас колдорын ичкери сeeнди (чqрч., 68).\nУурладылган эрмектер Tv-ган-ы-ныn eстине, Tv-ар-дыn eстине\nГлаголдыn формазы Tv-ган- + керегинде 'о' и аайынча 'в соответствии с …, по…' информация кqргeзет, башка-башка jолдорло алынган – речевой эмезе мыслительный кыймыгудаn алынат (керегинде) эмезе информациядыn источнигинаn (аайынча).\nБолушчы сqстqр керегинде, аайынча, бойы алдынаn сqстqргq jуукташкан, адалгыштар керек 'дело, надобность', аай 'cоответствие, порядок, лад'.\nПричастныҥ обороттыn тqс компоненти\nЭреnисле -ган + керегинде кqп сабазында эрмектерде тузаланылат. Бу обороттордыn тайанар сqзи айдылаачы болуп jат, jе бу формада инфинитный формалар болордоn айабас, адалгыштар 'речь, мысль, значение, мысль' о.о. (эрмек санаа учуры )… Городко jуунга канайда барып келгени керегинде, Арина улуска куучындап отурды (Л.К, АК, 195)–Там как съездила город на собрание, Арина рассказывала людям; Бу мылтыктаn атканым керегинде кемге де бир де сqс айтпагам –Я ни кому ни одного слова не сказал о том, что стрелял из этой винтовки; Алтай тилдиn шиnжeчизи фонетика аайынча экспериментти канай qткeргени керегинде биске jартады – исследователь алтайского языка объяснила нам о том, как она проводила фонетические эксперименты; Мqрqйдq кeреш аайынча баштапкы jер алганы керегинде уулы энезине письмо бичиди - Сын написал письмо матери о том, что он в соревновании по борьбе кӱреш занял первое место.\nЗнаменательный компонент бу конструкцияларда jаnыс ла частный формада Tv-ган туружар эмес, jе анайда ок Tv-р ла Tv-атан деп формаларда туружат. Jе андый темдектер улайын туштабай jат:\nПольша jаар барары керегинде узак ла санандым – (Я) долго думала о поездке в Польшу; Бичиктер jедишпей турган ийне. Оныn учун уулчагым английский тилди канай eренетени керегинде санааркап турдым – Ведь не хватает учебников. Поэтому мой сын беспокоился, как изучить английский язык.\nТема 14. Уурладылган компаративный обороту болуп деп показательду эрмектер.\nКомпаративный оборотту эрмектердиn модели, уурладылган эрмектер, болуп деп показательдиn болужыла бeдет (деепричастие на –п от глагола бол). Бу сqсти учурын билерге кeч. Грамматикализоваться эдип ол бойыныn лексический учурын, болуп, солунып jылыйтпай jат. Тenдештирген функцияныn показатели служебный разрядту сqстqргq кqчeп калган.\nГрамматика ойротского языкада болуп деп форма прямой значениеле берилет быть, становиться (Дыренкова 1941: 207).\nТемдектезе: Мениn кызым совхозто бригадир болуп иштеп jат.\nБолуп деп сqс тenдештирe показатель ле деепричастиеле ( ылганаачы) обособится эткен. Онойдо метафорический идентификацияныn учурын кqргeзет. Ол ончо тenдештирe эдилгелерди эталон ло идентифицировать эдет. Кqп саба учуралдарда эпический произведениелерде туштайт.\nТемдектезе: Темир - каанныn кату сqqги санын болуп кайыла берди (НУ, А-М, 32).\nТenдештирeниn эталоны +болуп кqп сабазында эрмектерде обстоятельство образа действиянын функциязы болуп туружат. Тenдештирe модульдарда бу конструкциялар глагольный форма болот.\nТемдектезе: Олор кqбqлqк болуп, биске бу не jапшыныжат?\nИнфинитивный айдылаачыныn бeдeмиле айдылган модуль ылганаачыныn бeдeмин алынар аргазы бар.\nТемдектезе: Jeрегим эмди ле оозымнаn куш болуп учуп чыгала, орто Азияны кqстqп, Айшатка jана берер (БУ,Т, 333).\nТема 15. Уурладылган компаративный оборотту ошкош деп показательду эрмектер\nУурладылган компаративный оборотту ошкош деп показательду эрмектер семантический бeдeмиле сравнительный уподобленияга кирип jат. Бу показатель общетюркский болуп jат. Окша деп чын этимология Г. Рамстедле берилген: ок+ша-(тeней+глаголообразующий аффикс –ша). Анчада ла распространенный окшаны структуразы аайынча азыйдагы деп айдарга jараар, бeдeмиле эдилге -ш, а (-й)\/-ыш, эмес, азербайджанда охшайыш, тeрк. Огшаш, тур. Окшаш, кирг. Окшаш, хак.укшаш, баш. Уксас (Севортян ЭСТЯ 1974: 419). Н.П. Дыренкова «Грамматика ойротского языкада» бу показательди тenдештирe частица деп айдат окош-ушкуш (1940: 224). Грамматикада берилген темдектер тeҥдештирe ле айдылбай, а кqп сабазында модальность.\nТемдектезе: Eйде jок ошкош. Современный алтай тилде модальный предикат ошкош байла деп учур ла туру��ат. Jе байла, оныn jол-jорыкка аттанганы учурлу.\nОйротско – русский словарьда ошкош деп сqсти колбоочы деп сананганыс, темдектелип сqстqр тenей, база деп учурлу болор.\nОрус перевод ло ошкош деп показатель тenей болор аргазы бар: компаративный связкалар тenей; модально – сравнительный союзтар как будто, точно, словно; кезикте собственно- сравнительный союз как.\nТenдештирeниn эталоны ошкош деп тenдештирe показатель ле элементарный тегин эрмектерде туружар аргазы бар.\nТемдектезе: Бу серп торт ло кижиниn эn jуук наjызы ошкош (ТИС, ЫЭИ, 254). Элементарный тегин эрмектеn башка уурладылган эрмектиn эталон тenдештирeзи уурладылган jартаачы эреҥисле айдылар аргазы бар. Онойдо оныла кожо компаративный оборот бeдeп jат.\nТемдектезе: Кыстыn будында кызыл булгайры qдeк, ару, чичке, ак мойнында бышкан кызылгаттар ошкош кып-кызыл jинjилер (СМ,ЧЧ,5).\nЭчиде конструкцияныn бqлeги ол тenдештирe эдилге объект действиени кqргeзип, кандый ла косвенный кубулткышта турар.\nТемдектезе: Тожлаков мыкынын чичкерте тартып салган кара сукно костюмду, кqбqлqк ошкош саn башка галстукту отурды (ЛМ, МJ,7).\nУурладылган эрмекте тenдештирe модуль кqп ле саба учуралда глагол айдылаачы ла эмезе адъективный бeдeмдe. Бу учуралда модуль адылу айдылаачы болуп туружар, jарталышла айдылар.\nТемдектезе: А эки jаагы дезе сыраnай ла ол Эмилдиn энезиниn аламалары ошкош – кeрертим-кызыл (БУ, Т,21).\n· Конструкциялары кайда чыҥдый модуль болуп глагол бeдeм туружат, эрмекте айдылаачыныn функциязын бeдeрет.\n· Темдектезе: Эрмек-куучын дейтен немее торт ло агын суу ошкош – улай-телей урулып, тен тqгeлип jадар ийне (БУ,Т,269). Jартаачы, эреҥисле айдылган (-ган) эмезе jарталгыш ла тenдештирe бeдeм ле туружар.\n· Темдектезе: Учында карган qбqгqн тесте ошкош селеnдеп турган течпек эмегенге чичкечек eниле унчукты; - Аксюша, барып погребтеn алты конок картошко уруп бер (ЯК,АК,120).\nОшкош деп показательду эрмектер торт ло, чек ле, тен ну впрямь, ну точь в точь тыnыдар бqлeгештер ле сопровождаться эдет.\nКонгеретизатор эмезе актуализаторный тeҥдештирe учурын тыnыдат. Темдектезе: Табышты укса, тен jуур qйдqги адарулардыn eни ошкош: куу ле куу… (ТШ,ЫЭИ, 118).\nТема 16. Уурладылган компаративный оборотту немедий деп\nпоказательду эрмектер\nНемедий деп сqс эмдиги алтай тилде модально-компаративный показатель болот. Бу показатель неме деп сqстqn бeткен вещь + тenдештирe аффикс – дий, бойыныn компаративный семантиказыла особняк болуп qскq эрмектер ле кожо турат, компаративный оборот ло уурладылат.\nНемедий деп болушчы сqс тenдештирe показатель болуп jeк ле алтай тилде кqрeнет. Тюрк грамматикалык тилдерде, qскq специальный шиҥжӱлерде тenей показательдер табылган. Бу показательдиn учурлузы ол эрмектерде модаль тӱҥдештирӱ учур кийдирет, орус колбоочылар (как будто, словно, точно) кqргeзет. Qскq тenдештирe показательдер ле немедий кезик учуралдарда тenдештирe бeдeрет, кайда баштамы-эталонныn ордын�� предмет туружат. Кqп лq саба учуралдарда ол башка-башка айалгалар.\nТемдектезе: Экинур jурттыn учы-куйузы колхозтыn конторазынаn ла тепкижинеn алаканда немедий кqрeнип jадатан (ЭЧ, 9).\nЭn ле учурлу оныn башказы qскq тenдештирe кqргeскени ол немедий кqп ле саба учуралдарда эталон тenдештирeлер ле сочетаться эдилип, jарталгыштардыn ады ла айдылат.\nТемдектезе: Солун кыс бастыра jииттер ле алдынаn бери таныш немедий, ончозыла куучындажып, каткырыжып, ойынга сeeнип турган (JМ,А,16).\nБу бqлeкте тenдештирe конструкцияларды адъективно тӱҥдештирӱ конструкциялар деп адарга jараар. Немедий деп показатель ___- jарталгыштарга келижер аргазы бар. Адалгыштыn кубулткыжы –кы\/-ки деп аффикстер ле колболыжып jарталгыш бeдeрет.\nТемдектезе: Чындап та, эмдиги jeрeм торт чqрчqк jеримдеги немедий (МК,ОJ,41).\nТenдештирe эталон jарталгыш ла айдылар аргазы бар.\nТемдектезе: Jалаnныn ыраак учында атту кижи адыныn jалына jапшынып калган, канатту немедий учуртып клеетти (ЛК,АК,81).\nТема 17. Уурладылган компаративный оборотту кептe, аайлу бодолду, кебеделдe деп показательду эрмектер\nУурладылган компаративный оборотту кептe, аайлу, бодолду, кебеделдe деп показательду эрмектер алтай тилде кезикте ле туштап jат. Показательду эрмектер компаративный семантиказыла бой-бойына коркышту jуук. Олордыn семантикалык бӱдӱмин кqрeп, семантикалык бqлeкте тӱҥдештирӱ-уподобления кийдирерге jараар. Айдылган показательдер тenдештирeни кqргeзет, айдып турган субъективный семизиле айдылган. Айдып турган кижи бойыныn темдек предмедине бeтпейт, оныn учун jуук аайынча эталонныn бeдeми ле кемин тenдештирет. Орус тилде олорды подобно деп показатель ле тenдештирерге jараар. Ончо бу показательдер –лу\/-лу деп аффикс бойында тудат, морфологиялык бӱдӱмдери ла –ту\/-тe\/- ду\/-дe, кеп, аай, бодол деп сqстqргq кирип jат бӱдӱми, эрмектер, келиштире jартаары, кебедел кеп деп сqстqn. Эмди qйдq олор болушчы сqстqрдиn бöлӱгине кирет, онойдо алтай тилде тenдештирe показатель этире тузаланат.\nТема 18. Уурладылган компаративный оборотту кеппe деп показательду эрмектер\nУурладылган компаративный оборотту кептe деп показательду эрмектер бойыныn семантиказыла тӱҥдештирӱ-уподобление болот. Онойдо анчада ла эдилгениҥ тыш учурыныn темдектерин тenдештирет, куучындаачыныn субъективный ощущениелерине тайанат. Темдектезе: Балдардыn ижи ойын кептe болор керек (КТ,Т,30). Ончо бу показательдердеn кептe эn ле jарлу; тenештирe показатель болуп ол qскq тeрк тилдерде туштайт. Тenдештирe: qскq.-тeрк. кэби, азерб. кими, гаг. гиби, карач. кибик, тат. киби-кибик-кек, туркм. кимин (Щербак 1987:78).\nБ.А.Серебренников ло Н.З.Гаджиева оны древний послелог деп кqрqт, а сqстиn учурында кэ:п форма, модель турат (1986:244,301).\nТемдектезе: кар отну кибик как огонь. Алтай героический эпосто бу показатель кqп учуралдарда туштайт, кайда ол бойыныn озогы бӱткенин jартайт.\nТемдектезе: Кускун кептe черeлери малын айдап, бийлей берди, ��аnыска кептe баатырлары jонын келип, бийлей берди (АК,М-К, 93).\nТӱҥдештирӱ-уподобительный конструкцияларда кептe деп показатель эдилге анчада ла тыш темдектери тenдештирилип, сqстиn учурына тenей болот (кеп бӱдӱм).\nТемдектезе: Самтар бай айлында тqрдq тqq кептe отурды (JК,ЕСА,86). Тenдештирeниn кептe деп показательду эталоны уурладылган эрмектиn jайылган ылганаачы кирер аргазы бар, кайда ылганаачы тenдештирe модуль болот.\nТемдектезе: Бу jуучылдар qштeге баатыр кептe удурлажып, qлгqнчq тартыжар деп куучындашкан.\nТenдештирe эталонныn ордына кезикте албан деп адалгыш туружат, кайда кептe деп показатель айалага болуп туружат.\nТемдектезе: Эзирик таайы Ботпашты колынаn албан кептe jединип апарала, оныn эдегине эттеn салып, ый qткeре куучындап турды (МК, ОJ,35).\nТема 19. Компаративный оборотту уурладылган эрмектер бÿдÿмиле аайлу, бодолду, кебеделдÿ.\nАлтай тилде компаративный оборотту уурладылган эрмектер бÿдÿмиле аайлу, бодолду, кебеделдÿ. Алтай билимде уурладылган эрмектер ас учуралдарда туштайт. Билимде айдар керек конструкциялар ас учурап турганын.\nТемдектезе: Кижиниҥ санаазы чала талайдыҥ толкулары аайлу: јаратка чыгып, кайра болуп, оноҥ ойто келип турар. Эки кöзи кöл бодолду, јелим кара чырайлу эмтир. Мен оны канча ла катап угуп, учы-учында бу чöрчöк кебеделдÿ эрмекке торт ло шаҥый бергем.\nКомпаративный оборотту уурладылган эрмектер улантыларла кожо айдылар: кире, (кирелÿ, кирези). Алтай тилде тузаланып турган сöстöр кире (кирелÿ, кирези) кандый бир немениҥ предмедин, öйин, јолын кöргÿзет.\nТемдектезе: Öштÿниҥ јуучылдары эки јÿс кулаш кире јерге јууктап келерде, Амыр-Санаа черÿзиниҥ алдына чыгып келеле, ÿлдÿзин öрö кöдÿрип ийеле, токтодынып болбой, карайлап ла чалып турган кара адыла öштÿлер јаар тап этти. Сары чечектерди кучак кирелÿ јулала, ончозын аптекага табыштырды. Чай да кайнадым кире öй öтпöгöн, öштÿниҥ баштапкы черÿзи оодо согулган.\nАлтай билимде уурладылган эрмектерди тÿҥдештирип јат.\nТемдектезе: Ала текениҥ јааны торбок кире болгон. Оноҥ карганактыҥ јаагында коnыс кирелÿ јаан меҥди кöрÿп ийеле, öрöкöнди танып ийди. Бистиҥ деремне ичинде кем де Картыс кире јазанбайтан, кем де ол кире билеечир келбейтен. Слер кире иштеп болорым деген. Мен ол кире улусты тöгÿндеп болбозым. Мындый кубулбас, мындый бек, мындый эптÿ куртка учун Бошпок кирелÿ кир тöкпöгöн.\nКомпаративный оборотту ууралыдалган эрмектер кöрö деп улантыла кожо айдылар. Алтай тилде уланты кöрö озогы тюрк сöзликте база бар уланты körü.Кöр – смотреть\nТемдектезе: Ого кöрö Курачы ижемјизи чек јокто болзо, бек санаалу, шÿÿлтези чике болгон. Јалбаевке кöрö Павлов ого карын эмеш јабыс деп билдирип турган. Је чынынча айтса, олорго кöрö, мен бир катап јазап иш эткембе. Тимофеев, Атратка кöрö, адыш јанынаҥ чик – јок уйан. Бойы тонокчыларга кöрö, кандый јÿдек, кандый јабыс болгон.\nУурладыган эрмектерди тÿҥдештирип адалгыштыҥ болушчы глаголыла бол-, тур- тöс јартаачыла кожо айдып јадылар. Темдектезе: Павлов дезе кезикте база тура јÿгÿрип турган, је андый да болзо, Нахай Ногоевичке кöрö, токыналу болгон.\nАлтай билимде бар эрмектер компоротивный оборотло кöрö, деп улатыла кожо айдылар. Темдектезе: Туулар ÿргÿлјиге турар, олорго кöрö, сен та чымыл, та коҥыс. Сен меге кöрö – кÿчÿк – деп, Терентий бир катап токтой тÿшкен.\nТÿҥдештирÿде туружып турган субстан–типизированный адалгышла алдындагызына, кожо айдылат. Темдектезе: Энези де алдындагызына кöрö, балазын тыҥ сананганын кöргÿспей, кожо келип аткан улусла токуналу куучындажып, табына јортуп келетти. Тогузон, тогус туку качан чайын-чуйын кайнаткан, алдындагызына кöрö, эки катапка оморкоп калган турды. Тураныҥ ичи, боорогызына кöрö, чек öскöртип калган эмтир. Эмдиги јÿрÿм, азыйдагызына кöрö, чик јок башкаланып калган.\nТема 20. Модально – компаративный оборот ло уурладылган эрмектер глаголдыҥ болужыла айдылат.\nАлтай тилде ле Сибирьдиҥ тÿрк тилдеринде эреҥис ле ылганаачыла кожо айдылар, берилген эжини кöргöндö, эрмектер уурладылып модальный, компоротивный оборотту болот. Эмдиги алтай тилде учурын тÿҥдештирип, јаҥыс ла эрмектерле эмес кандый бир немениҥ предмедин тÿҥдештирип предметтиҥ адын адап турза бой-бойына берижип јат.\nТемдектезе: Деремнениҥ ийттери ончозы кырылып калган немедий, бир де табыш чыгарлабады.\n«Модальность» - чыгара айдарга турган шÿÿлтезине кижи бойыныҥ кÿÿн-санаазыла колбу јемегени. Модальность ажыра бодоштырганын, алаҥзыганын кажы бир эдилге болотон ло болбозын. Кандый бир айалганнаҥ камаанду болгонын, кандый бир керекти соро тартканын ла оноҥ до öскöзин кöргÿзет. Орус албатылардыҥ тилиле кöргöндö, тереҥжиде кöрÿп салган деп, айтса јастыра болбос. Орус албатыда уурладылган эрмектерди В.В.Виноградов тереҥжиде кöргöн. Бу ученый кижи тил билимге јаан камаанын јетирген. В.В.Виноградовтыҥ айтканыла, уурладылган эрмектер камаанду, табышканду, колбоочызы јок колболу эрмектер кирет. Уурладылган колболу эрмектер кандый бир абзацтыҥ бöлÿги болор эрмектиҥ кийнинеҥ точка, запятой тургузылат, алтай чÿмдемелдерде мындый эрмектер эҥ ле кöп А.О.Адаровтыҥ, Ј.Б.Каинчиниҥ чÿмдемелдеринде учурап јат. Калганчы öйдö билимде уурладылган эрмектер туштап јат, Је ол эрмектер тегин эмезе колболу болор аргазы јок.\nАлтай тилде онойдо ок öскö дö тÿрк тилдерде уурладылган эрмектер учурап јат. Ол эрмектерди бÿгÿнги кÿнде тегин де колболу да эрмек деп айдарга јарабас. Оны конкретно уурладылган эрмек деп айдар. Уурладылган эрмектерге Черемисина М.И., Тыбыкова А.Т., Тыбыкова Л.Н. јаан камаанын јетирген.\nТÿҥдештирип кöргöндö, темдектезе: Айактый јаан кöстöрлÿ кыс мен јаар кöрöлö, кÿлÿмзиренип ийди. Уулчак јылан кöрÿп ийеле, туура секирди.\nПредмедиле тÿҥдештирзе, кöс - чын ла болуп турганы, ол бир кыстыҥ кöзи. Эталон тÿҥдештир��ле –чаша- катап, катап айдылып турган немениҥ предмедин јакшы предмедиле тÿҥдештиргенин кöргÿзет. Темдектезе: Мен аҥдый кÿчтÿ не болбогонымды сананып, бу јараттагы бийик таштыҥ бажында узак тура калган ошкожым.\nУурладылган эрмектерде модально–компаративный оборот глаголдыҥ болужыла айдылза, солыштырып ийер аргалу. Алтай тилде эрмектерди тÿрк тилдердиҥ тилине тÿҥдештирип кöргöндö, башка болот, нениҥ учун дезе кажы ла тил бой – бойынаҥ башка аҥыланып јат.\nАлтай тилде эрмектер укташ члендерле уурладылар. Укташ члендер болуп јартаачылар, баштаачылар, айдылаачылар, толтыраачылар, айалгалар айдылар.\nТема 21. Уурладулу эрмектерде глаголдыn модаль-компаратив бeдeмдe болгоны Тv-ган + колболу сqстqр.\nМодель Тv-ган чылап.\nАлтай тилде эn ле jарлу конструкция болуп чылап деп колболу сqс камаанду айдылаачыныn бeдeминде туруп Тv-ган эреnисле колболып jат. Тv-ган чылап модельле эдилген эрмектер jаба бир субъекту болот.\nТемдектезе: Айу, кандый да чымыл eркиткен чилеп, тамаштарыла атпас эделе, бир кезек qйгq кqрeнбей калды (БУ,Т,191) – Медведь взмахнул лапами, как будто отпугивая каких-то мух, на некоторое время исчез из глаз; Оны коркып турган чылап, ол jаар корбос боло берген (ТШ,ЫЭИ) – Как будто боялся его, не стал смотреть в его сторону; Jе уулчак нени айдарын билбей, недеn де коркыган айса нени де бедреп турган чылап, ары-бери аjыктанат (БУ,Т,30) – Но мальчик не знал, что сказать, озирался вокруг, словно что ища чего-то или чего-то испугвшись.\nМодель Тv-ган неме (кижи) чилеп.\nБу конструкция Тv-ган ла чылап деп бӱдӱминиҥ ортозында неме деп номинализатор чыгып келериле уурладылар аргалу, ол бойыныn лексический учурын jылыйтып койоло, грамматикага киреле, колболу сqс болуп модально- тӱҥдештирӱ семантикалу бирсубъекту ла кöппредиктарлу конструкцияларда ирреальносттыn уурладылган компоненти болуп калган.\nТемдектезе: Кем де бажына согорго турган неме чилеп, Астыкпас мойнын тыгырыйтып ийди (КТ,КJ) -Астыкпас, словно кто-то собирался стукнуть его по голове, втянул шею; Эжик jаар jеп-jеnил базып отурган кижи эмди ойто будына чой колболо берген неме чилеп, байагы jерине бурылды (КТ,КJ,88) – Человек,который легко-легко шел к двери, словно к ногам привязали чугун, вернулся на то же место.\nБир jаан иш эдип ийен неме чилеп, солуктаганча ла кирди (КТ,ЧJ,29) – Как будто бог весть какую работу проделавший человек, запыхавшись, вошел; Баай эмди бир jаан иш бeдeрген неме чилеп, кыры jемтийе кeeуп калган канзазын сорып, та нени де сананып, тымый берген отурды (КТ,С,25) – Баай, как будто проделавший какую-то работу человек, сосал обгоревшую по краям трубку и, о чем-то думая, тихо сидел; Jараш кийим кийип алган неме (кижи) чилеп, мениn алдыма ары-бери баспа – Не мельтеши передо мной, словно человек, разодевшийся в красивую одежду.\nНеме деп сqстиn ордына кижи деп сqс тузаланып турган конструкциялар кqп учурайт. Мында модальность jылыйып калат.\nТемдектезе: Оноn, уурданып турган кижи чилеп, алдынаn араай тeжеле, чичке тыттыn тqзине jолоноло, тqмqн аjарды (СМ,ЧЧ,29) – А потом, словно человек, который крадет, тихо слезла с лошади, прислонившись к тонкой лиственнице, стала смотреть вниз; Jыш арка jаар jаан сууга чqnип барааткан кижи чилеп, кqмeле берди (СМ,ЧЧ,103) – Исчезла (букв.:утонула) в чаще густого леса, на склоне горы, словно человек, тонущий в большой реке.\nБирсубъектту кöппредикатту конструкцияларга кирбей турган эрмектерде, бу модаль айдылаачыныn бqлeгине кирер аргазы бар, чыла - деп qткqн qйдиn бqлeктери кирет (чыла+ган, чыла+ды, чылай-т. Алтай тилдиn уурладылган эрмектегиндеги чылаган, чылады, чылайт\/ чилейт деп глаголдор уурладылган айдылаачыга кирет.\nТемдектезе: Озо баштап эжиктиn ары jанында Эрденниn eни угулган чылады (БУ,С,208) – Сначала за дверью будто послышался голос Эрдена; Оныn кqстqрине оодылган-сайалган городтор, тeреген ле кeйген jурттар, jайымдаачызын-кызыл черeчилерди сeeнчиниn ыйыла уткыган улус кqрeнгилеп турган чылайт (ИШ,КЭ,80) – Перед его глазами будто показались разрушенные города, заброшенные и сгоревшие дома, заплаканные от радости люди, встречавшие освободителей-красноармейцев.\nКезик алтай бичиичилердиn (Т.Шинжин, К.Тqлqсqв ) чeмдемелдеринде модаль предикаттар ирреально-модальный айдылаачыга кирип турган ла бир лексема бололо, глагол болуп калат.\nТемдектезе: Оноn кулагына та кайдаn да баланыn ыйы угулган чылады (СМ,ЧЧ,105)-В его ушах будто послышалась плачь ребенка; Айылдыn эжигине машина келип тура берген чилеген(ТШ,ЫЭИ,8) – Показалось, будто около дверей дома остановилась машина; Анайдарда туранчам, та не де кeнeрей берген чилеген(КТ,КJ,37)-Пока так стоял, показалось, будто что-то зазвенело.\nМодель Тv-ган кижи (улус) болуп\nКижи «человек», улус «люди» мындый конструкцияларда аnылу jeстердиҥ характеристиказын кqргeзет. Бир кижи эдилгениҥ субъеги болуп эки учуралда туруп jат.Чын оныn эдилгези тqс бeдӱминде турар, а экинчи учурал, качан тqс учурал чын эмес: Бу ла кижи эбире улусты бултаартарга jат, мекелейт. Оныn мекележи чын, jе оныn чын эмези анда, кайда ол оны этпей jат.\nТемдектезе: Оныn учун ол чалгы jазап турган кижи болуп ончозын билдирбезинеn кqрeп турды (JМ,А,45) – Поэтому он как будто человек, занятый налаживанием косы, незаметно всех разглядывал; Темитей бу солун jуруктарды ончобыстаn озо тапкан ла кöрӱп ийген кижи болуп, колын jаҥып туруп, кыйгырар учурлу (БУ,С,140) – Темитей должен был, размахивая орал руками, кричать, словно человек, который вперед нас всех увидел и нашел эти удивительные изображения.\nКижи деп сqстиn ордына улус деп сqс кqп туштабайт:\nОзо баштап qнqтийин ле табыштангылап, арал jаар сууга эжинерге барып jаткан улус чылап, Текемейге угузып, оныn jуук jаnыла qттибис (БУ,С,31) – Чтобы Текемей слышал, вначале нарочно пошумев, как будто люди, направляющиеся купаться, прошли очень близко от него.\nМодель Tv-аачы\/баачы (кижи) болуп.\nБу синтаксический конструкция, qскqлqринеn Tv-аачы+болуп деп эреnисле башкаланып jат.\nТемдектезе: Ол сени килеечи болуп базынар, адааныҥ алаачы кижи болуп, сени бойыnныn уккур, jобош jалчызы эдип алар (КТ,КJ,94) – Он, притворяясь пожалевшим и заступившимся за тебя человеком, унизит и сделает тебя своим послушным и тихим слугой; Jиит, не де билбеечи кижи болуп, туура кqрeп алган баратты (КК,СА,67) – Дьийит, словно прикинувшись ничего не знающим человеком, отвернувшись в сторону, ехала (верхом на лошади); Ары ла кqрбqqчи болуп, кqс jумза, укпаачы болуп, кулак бöктöзö, айтпаачы болуп, эрин тиштензе, бат ол артык (БУ,Т,122) – Уж глаза закрыть, будто не видя, уши заткнуть, будто бы не слыша, губы закусить, будто бы не говоря вот так.\nМодель Tv-ган немедий.\nАлтай тилде немедий деп сqс, неме деп сqстиn болужыла турат, бу ирреальный тenдештирe болот. Немедий деп сос алтай тилде -гандый деп кqргeзeге синоним болот, jе jантайын туштабай jат.\nТемдектезе: Барбак сагалду qбqгqн оныn алдында карга бададып салган немедий турды - Старик с пышными усами стоял перед нами, словно вбитый в снег; Чек ле боочы qрq уур неме апарып jаткан немедий, эр кижи уур ушкурду — Мужчина тяжело вздохнул,как будто и впрямь тащил на перевал тяжелый груз; Оноn улустыn тeжине иштеп салган ижин аjыктап турган немедий, jаландардыn eстиле араай айланыжып, куштар капчалдарга конуп аларга jeре берер (ЛК,АК,52) — Словно разглядывая проделанную людьми за день работу, медленно кружась над полями, (птица) улетала переночевать в ущелье; Айландыра турган туулар, эбире qскqн агаштар eргeлеп калган немедий (МК,ОJ,32) — Стоящие вокруг горы, растущие вокруг леса словно дремали; Чек ле бу эжиктин арjанда, кетеп турган немедий болгон (КТ, КJ,64) — За дверью будто впрямь кто-то поджидал.\nМодель Tv-ган айасту\nМодель Tv-ган айасту кöнӱ куучынду эрмектерде туштайт. Айасту деп колболу сqс, алаnзып турганын кqргeзет.\nТемдектезе: Оны билип jадым — удура jиит jqпсинген айасту айтты (ТШ, ЫЭИ,133) — Я знаю это — сказал юноша, как бы встречно соглашаясь; Jе мында нениn кqп куучыны бар — деп , Сабыр тыркырууш eниле кородогон айасту айтты — Но какие здесь могут быть разговоры — сказал Сабыр дрожащим голосом, как бы сердясь; Учуп турбай — уулчагы энезиниn ол сqстqрине чала тарынган айасту айдар (ТШ,ЫЭИ,71) – Конечно летает — мальчик, как бы обижаясь, говорит в ответ те словам матери.\nМодель Tv-ган айасту Tv-п.\nTv","id":"<urn:uuid:655cc0fb-1dd5-4d48-ae3c-b442bb07abf7>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/OSLPREDL.HTM","date":"2018-10-17T05:41:41Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00188.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9986644983,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9986644983291626}","num_words":19741,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.028,"special_characters_ratio":0.185,"stopwords_ratio":0.018,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.999,"perplexity_score":14307.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"М. В. Мундус-Эдоков\nАш кылгада, кижи балада\nJашта бичикке ÿренбезе��,\nJааназаҥ, неме билбезиҥ.\nJаскыда кыра салбазаҥ,\nКÿскиде кезериҥ jок болор.\nJаш чагында ÿренип алзаҥ,\nJажына бичикчи болорыҥ,\nJаскыда кыра иштезеҥ,\nJылына азык болор.\nКеп сöс: Бичик билбес кижи – сокордый.\nŸренчиктерге\nJаҥы бÿткен школыска\nJалкуурбай текши jÿрелик,\nŸÿрлежип, jöптöжип,\nŸренелик бичикке.\nТаҥ чолмондый бичигисти\nТабына кычырып jÿрелик,\nТап эдип ойноп алала,\nТаштабай бичикти кöрöлик.\nАлтай jеринде таҥ атты,\nАлбаты jон ÿренер болды.\nТÿн-караҥуй серий берди,\nТуйук санаабыс jарый берди.\nАлтайыска не керек?\nАртык сÿмелÿ уул керек.\nАндый сÿме кайдаҥ келер?\nАкту бичиктеҥ билдирер.\nБичик-биликти кичееп,\nБилерибисти кöптöдöлик,\nБилбезисти jок эдип,\nБиригип ончобыс ÿренелик.\nМаргаан\n(Чöрчöк)\nАрчын jытту Алтайдаҥ\nАлтын сÿрлÿ тайгалардаҥ\nЭки jаан суу бÿтти\nЭптÿ jакшы эрмектешти,\nÖöн-бöкöн jок jÿрдилер,\nБалыктарды теҥ ÿлешти.\nАлтын кöлдöҥ бÿткени\nÖöн деп адалды.\nАлтын Сÿмер Ÿч Сÿÿридеҥ бÿткени\nКадын деп адалды.\nÖöн jараш кылыкту\nJобош тымык суу болды.\nJараш кылыгыла ээлтип,\nАлтайдыҥ тууларыла эптешти.\nКадын чугулчы,\nКату сагышту болды.\nТууларды ÿзе табарып,\nОнчозыныҥ кÿÿнин jандырды.\nÖöн ойноп, кокурлап,\nКадынга айтты:\n«Кадын деген сöслö\nŸй кижини адайтан,\nОндый атту нöкöрди\nЭш эдетен учурлу.\nМениҥ ÿйим бол» — деди.\nОны уккан Кадын\nАчынчак бойы ачынды,\nЧугулчы бойы чугулданды.\nКара кöзине кан тÿÿлди\nКош кабагын тÿрÿп ийди.\nОозынаҥ кöбÿк келди;\nАчу-корон кыйгырды,\nАма-томо сыгырды.\nАгаш-ташты jемире тепти,\nКайа ташты ÿзе сокты.\nJалаҥ болгон алаканын\nJайа тудуп, Ööнди\nОҥдоп-соҥдоп тажыды.\nÖöн ÿч эбирилип, jер тайанды;\nJер тайанып, тура тÿшти.\nКадын Ööнгö айтты:\n«Кем озолоп, Ак Межеликке jедип,\nОны ÿзе тепсе, бий болзын.\nСоҥдогоныс кадыт болзын.\nМенеҥ тÿрген агарым деп,\nЭр бойыҥа иженбе,\nМаргыжалык, таҥма!»\nМаргыжала, экÿ акты.\nАлтайдыҥ тууларыныҥ\nКату сööктÿ бÿткени\nÖöн jолы jаар бöлинди.\nТууларга jаан буудырбай,\nАраай, jобош айканып,\nАк Межеликке Ööн суу озо jетти.\nТууларга буудактадып,\nОлорло согужып,\nКадынныҥ jолы удады.\nЧöл jердиҥ кыйузында\nБабырган тууга jедип келди.\nЧöл jери jаар бöкчöйип,\nАjыктап Бабырган кöрÿп турды.\nКадын чечеркеп айтты:\n«Нени кöрÿп туруҥ?\nJымжак тÿктÿ боро аскын,\nКуш-канатту тенек-тоскын,\nАҥ дезе, аҥ эмес,\nКуш дезе, куш эмес,\nСаҥ-башка бÿдÿштÿ,\nКейик салкын сагышту,\nКöргöниҥди айт!» — деди.\nБабырган айтты:\n«Солун неме кöрбöдим,\nÖöн эриҥ jедер jерине jетти,\nБий jамылу болды.\nКадын катын аларга\nМензинип, сени сакып jадыры.\nКапшагай эриҥе табышпай,\nЧалчып, шалбап не jÿрÿҥ?\nАда Алтай jеринде,\nАк башту Алтайда,\nСеге айттырбаган туу jок,\nСеге соктыртпаган таш jок» — деди.\nКадын ачынып чугулданды,\nБабырганды ÿзе тепти.\nАнаҥ ары кÿÿн-кÿч jок\nКунугып, ыйлап акты.\nБийге jеделе, оны каборто\nТÿйе тееп айтты:\n«Алатан катыҥды ал,\nАнаҥ ары бар!» — деди.\nАраай jобош каткырынып,\nБий ÿйине сöс айтпады.\nСол jанына отургызып,\nJараш эптÿ куучындашты.\nЭрмегиле Кадынды ээлтти,\nКылыгыла Кадынга jарады.\nКату бÿткен Кадынныҥ\nУйе-сööги божоды,\nJал jÿреги jайнады.\nКадын jöпсинип айтты:\n«Кадыт та болзом, бийдиҥ каты,\nЭпши де болзом, бийдиҥ эжи эмей!» – деп,\nБийди эркелеп, ого кожулды.\nОпту кылыгын таштады,\nОптуныҥ обын чачылткан учун\nБий, Кадынныҥ белтири Обь деп адалды.\nÖркö, Талаҥ-Келеҥ, Боро Эрлен\n(Чöрчöк)\nÖркö ле Талаҥ-Келеҥ\nЭкÿ наjы болды.\nАйрылышпас нöкöр болуп,\nЭкÿ кожо jÿргÿледи.\nJуртап jаткан ичеениниҥ\nЭжиги jаҥыс болды.\nИштенип jÿрген ижиниҥ\nJолы jаҥыс болды.\nJылу jакшы кöрÿжип,\nБары-jогын алыжып,\nБала-барказын азыражып,\nЭптÿ амыр jуртады.\nСанаа, салым jаҥыс болды.\nБелендеп уйаны öркö казып,\nТалаҥ-Келеҥди jуудып jÿрди.\nКыйгастанбай, мени jуутты деп,\nТалаҥ-Келеҥ сÿÿнер болды.\nÖркöгö jакшызын jетирди.\nÖркö бала, катыла\nJер сегерткижине туттурды.\nТырманып та турза,\nТырмакка неме илинбес болды.\nТиштенип те турза,\nТишке сегерткиш туштабас болды.\nJер уйалу Талаҥ-Келеҥ\nJер курт-коҥызы курсакту болуп,\nJескинбей сегерткишти jиир болды,\nJеткердеҥ öркöни айрып jÿрди\nОлордыҥ эптÿ jÿргенине\nБоро Эрлен кÿйÿнди,\nТалаҥ-Келеҥге келип айтты:\n«Ööн-бöкöн jогынаҥ\nÖркö наjыҥнаҥ туйка\nÖс бойыбыс jöптöжöли» — деди.\nТалаҥ-Келеҥ öчöп айтты:\n«Слерди мен таныбадым... Адыгар кем?\nСööгöр не? Айлыгар кайда?» — деди.\nБоро Эрлен мактанып айтты:\n«Адым мениҥ Боро Эрлен,\nАлтай jерине кöчÿп келдим,\nСööгим мениҥ кемиреечи.\nКарындаштарым тоодоҥ ашкан,\nJер ÿстине толо берген».\nТалаҥ-Келеҥ айтты:\n«Угуп jÿретем,\nНе керектÿ келдигер?» — деди.\nБоро Эрлен айтты:\n«Аргалу да келбедим,\nАрга jокто келдим.\nЭриктÿде умзанбадым,\nЭрик jокто умзандым.\nЭлчиге jÿрген эдим, эптÿ эрмек угарга,\nСлердеҥ болуш суразын деп,\nКарындаштарым ийген.\nСегерткишке туттурып,\nОныҥ аргазын бедиреп jÿрÿм — деди.\n— Jердиҥ ÿстин jети эбирип,\nJетен каанныҥ jеринде jÿрдим,\nСендий арга-тузалу кучыйакты\nБу Алтайдаҥ jаҥы кöрдим.\nБиске болужыҥ jедер болзо,\nÖркöниҥ эткен уйазынаҥ\nОдус артык уйа эдерим,\nÖркöгö минип jатканча,\nБисти талдап, минип jÿр.\nНе ле керектÿ немеҥди\nТутагы jок бÿдÿредис,\nБиске ле наjы бол! — деди.\nТалаҥ-Келеҥ айтты:\n«Jакшы нöкöримди таштап,\nÖркö öрöкöннöҥ айрылып,\nСени ээчип барбазым,\nJаманды некеп jÿрбезим» — деди.\nБоро Эрлен айтты:\n«Öркö деген öрöкöнниҥ\nÖлöҥнöҥ öскö курсагы jок,\nÖрö jашту немени\nÖлтÿрип jийтен jаҥы jок» — деди.\nТалаҥ-Келеҥ айтты:\n«Тынду немеге jаманы jедип,\nJаргыга качан да кирбеген,\nСендий jаман немедеҥ\nJескинип, кыйып jÿретен,\nJаманыҥ сениҥ бажыҥнаҥ ашкан,\nJалтанбас уурчы кылыкту.\nУйалу кушты уйазын бузуп jийтеҥ,\nОок аҥдардыҥ балдарын уурдап jийтеҥ,\nАмбарда ашты ÿреп jийле,\nЭдилÿ курсакты шоктоп jийтеҥ.\nОго до тороҥ тойбойтон.\nСен ачап шилемирге\nМенеҥ болуш jетпес» — деди.\nБоро Эрлен айтты:\n«Э...Э... ондый ба, акыр!\nJакшы jöпкö кирбезеҥ,\nАлбадап сени аларым.\nŸч конокток öткÿрбей,\nÖркö jуртын\nŸзе jуулап чачарым.\nJер бÿркеген карындаштар\nОнчозы мени ээчип келер.\nJöпкö кирбес Талаҥ-Келеҥ\nОлjого кирип, кул болор» — деди.\nТалаҥ-Келеҥ кожоҥдоды:\n«Санааҥ да бар да болзо,\nСалымыҥ кандый болгой не?\nJÿрегиҥде бар да болзо,\nJÿрÿмиҥ кандый болгой не?»\nÖркö ол куучынды угуп алды,\nКелеле, айтты:\n«Узун куйрук сенде бÿткен,\nУйалбас jÿстÿ, шилемир,\nАмадап келген сен озо тажыйдыҥ ба,\nАк-Кобыда отурган мен озо тудайын ба?» — деди.\nБоро Эрлен айтты:\n«Амадап келген мен озо\nТажыйтам!» — деди.\nÖркö туруп берди,\nЭрлен тажыды,\nÖркö сылт та этпей турды.\nÖркö тажыырда,\nБоро Эрлен jыгылды.\nЭрлен турала, согушты.\nКöрöр-угарга jетирбей,\nКуйругын толгоп, ÿзе сокты.\n«Кулугур!» — деп арбанды.\nJÿрегине тееп, jÿзине тÿкÿрди.\nБоро Эрлен ыйлады,\nКускундый кууктады...\nЭжиктеҥ сÿÿртедип сÿрдирди.\nÖркö лö Талаҥ-Келеҥ\nЭптÿ амыр jуртагылады.\nАй канатту куш ла\nАзу тырмакту аҥ\nОҥду jакшы jуртаарга,\nОртокко jурт jазады.\nКемизине де jакшы болды.\nТабышкак:\nМинер ады — тырмакту,\nМинген ээзи — канатту.\nТÿлкÿ ле Кÿртÿк\nКÿртÿк агашта отурды. Тÿлкÿ келеле, айтты:\n– Эзен, кÿртÿгежим, наjым! Сениҥ ÿниҥди угала, сеге айылдап келдим.\n– Jе куучыныҥ угарга эптÿ ле — деп, кÿртÿк айтты.\nТÿлкÿ тöгÿндеп, кулагы ÿскер болуп, айтты:\n– Не деп айттыҥ? Угулбайт. Бери тÿш, наjы, jакшы куучындажарыбыс — деди.\nКÿртÿк айтты:\n– Jерге тÿжерге алаҥзып турум, бистий немелерге jерге базарга да коркышту – деди.\n– Менеҥ коркып туруҥ ба? — деп, тÿлкÿ айтты.\n– Кайдаҥ кöрöр, сенеҥ де коркыбаза, не ле jаман сагышту аҥдар бар – деп, кÿртÿк айтты.\n– Jок, наjым, коркыба, jарлаган приказ бар, jер ÿстинде амыр болзын деп, эмди аҥдар бой-бойын тудуп jийтен учур jок — деп, тÿлкÿ айтты.\n– Jакшы приказ болуптыр. Ол анда не ийттер jÿрÿ? Эски jаҥ болзо, сеге, наjым, чеберленер керек, jе эмди сен олордоҥ коркыбас болбойыҥ — деп, кÿртÿк айтты.\nОны угала, тÿлкÿ качарга jазанды.\n– Ийттерге бÿтпей турум, приказты кычырбаган болор — деп айдала, тÿлкÿ качты.\nБöрÿ ле тийиҥниҥ балазы\nТийиҥниҥ балазы ойноп jÿреле, бöрÿге учурашты. Бöрÿ оны тудала, jибей, шылады:\n– Бу слер, тийиҥдер, тудуш ла ойноп-jыргап, сÿÿнип jÿредигер, мен дезе эригип jÿредим. Оныҥ учурын меге айт — деди.\nТийиҥ балазы айтты:\n– Агашка мени божот, айдайын — деди.\nБöру тийиҥди божодып ийди. Агашка чыгала, тийиҥниҥ балазы айтты:\n– Сениҥ эригип, каныгып jÿргениҥ мындый учурлу: сагыжыҥ сениҥ jаман, акту канды тöгÿп ичип jадыҥ, оныҥ учун сениҥ санааҥ качан да амырабас. Бисте не болзын, бир де немеге jаман этпей, чек jÿредибис, оныҥ учун биске jакшы деди.\nКас ла Турна\nКас кöлдö кайкалап jÿреле, бойы куучындап айтты:\n– Jе база, мен бÿдерде, jакшы ок бÿткен куш! Jерле базып, суула кайкалап, учса, учуп jÿредим, ай канатту куштардыҥ ортозында мендий куш jок, jер ÿстинде ончо канаттуныҥ кааны мен — деди.\nКастыҥ куучынын турна угала, айтты:\n– Чындап кас, сен тенек бÿдÿптириҥ! Бодон, санан: суула балык кирези jÿзериҥ бе? Jÿгÿрип, атка jедериҥ бе? Учса, Кан-кереде кирелÿ учарыҥ ба? Ончо немени чала билгенче бир немени быжу билзе, артык – деди.\nКузуктыҥ ижи\nКÿскеери jай кузук быжып келди. «Быjыл койу-кузук бÿтти, кичееп кузуктаар» дежип, улустар шыйдынды. Азык-тÿлÿгин белетеп, ээр-токымын, каптарын, кийимин тыҥыдып алды. Беш öрöкö улус биригип атандыбыс.\nЭҥирде тудуш бÿткен мöш агашту, ортозында чиби, jойгон бÿткен jаан jышка jедип келдибис. Таралдыҥ «каак, каак» деген табыжы jаҥыланып, jышка толуп турды, сымда, чай оноҥ-мынаҥ учуп кöдÿрилип турды, анда-мында тийиҥ кöрÿнди. Кызылгат тайа-сöгÿскенниҥ ортозынаҥ кызарып, агажын ээлтип турарда, бис ат ÿстинеҥ оны сындырып, jип, jортып отурдыбыс.\nОдуланып тÿжерге кичинек ак jерди бедреп табала, ого тÿштибис. Бай мöштиҥ тöзинде оду jазап, одын jууп, тÿнде jаан от одырып кондыбыс. Бистиҥ одуда jирме кирези улус нöкöр болуп, jаба иштедибис. Мöштöрдöҥ тобого тÿжÿрип, теерип, jаан серилер эттибис. Оныҥ кийнинде салкында тÿшкен белен кузуктаҥ базада кöп кузук алдыбыс. Ай ажыра кузуктап, ÿч jерге одуланып, серидеги кузукты сайлап, тапкан jööжöбисти ÿлежип jандыбыс.\nАйу\nКузуктап jÿреле, бис ончобыс отты айландыра отурып чöрчöк угатаныбыс. Кенетийин тÿнде тужуудагы аттар шакпырашты, козо кÿзÿҥи табыжы jыҥырап, агаш-чырбаал сындырып, аттар оду jаар маҥтажы келип jатканы угулды. Адам айтты: «Айу аттарга табарган болбозын, отты капшайлап jаанадыгар, тостоҥ белетегер!» Отты jаанадып турганча, тужуулу аттар оттыҥ ары jанына келип, чого тура тÿшти. Ончобыс кыйгырыжып, мылтык аткыладыбыс. Jалтанбас уулдар тосты кÿйдÿреле сабуурдыҥ бажына аттардыҥ ары jанына барып мергедеп тургулады. Онойып турганча саҥ-башка неме огурала, jыштыҥ ортозы jаар агашты, чырбаалды сый базып барды. «Jабы айу болуптыр» — дежип, отты jаан салып отурдыбыс. Аттар оттыҥ jанынаҥ айрылбай тургулады.\nЭртен тура кöрзöбис, бир атты айу ÿрей балулап салтыр.\nАҥ öйи\nАгаш бажы куу чыбык болуп бÿри тÿшкен кийнинде, ар-калык айылга энчигип отурып болбой, аҥдаар дешти. Ашты кезип, öлöҥди эдип, кузукты алып, не ле иштеҥ божогон, кыштуга кöчÿп токынаган öй болды. Адам уска мылтык jазадарга барды. Ол jанарда, меге устаҥ база бир мылтык садып экелди. Мен сÿрекей сÿÿндим. Адам айтты: «Алтайчы, сен мениҥ мылтыгым блаажып аҥдап jÿретеҥ, оныҥ учун сеге мылтык алдым, быjыл кожо аҥдаарыбыс».\nАзык-тÿлÿк, ок-таары белетеп алып, Кÿркÿлдей, Черкилдей деп эки ийтти эчидип, Байкара деп тайгага чыгып аҥдадыбыс. Мен кÿнине jети тийиҥнеҥ тöмöн адып jÿрдим, адам он бештеҥ тöмöн адар болды. Чай, сымданы азык эдип jÿрдибис. Эҥирде одуда кöп аҥчылар jуулып, ойын-кокур, куучын таап, отты jаан салала,тапкан аҥ-куштыҥ эдин jип, амырап, jÿрдибис. Ай кирези аҥдайла, jандыбыс. Jанып клеедеристе, адам айтты:«Ийттердиҥ jакшызыныҥ шылтузында бис jакшы таптыбыс».\nБаштапкы кар\nАдам эртен тура мени ойгосты: «Тур, балам, аҥдап атанарыбыс!» Оны угала, мен капшайлап туруп, jунунып, кийинип алдым. Меҥдеп курсактанып, аттарды ээртейле, атандыбыс.\nJаҥы jааган кöбöҥ кар аттыҥ тизезине jеде берген болды. Байан Чакыр деген тууга чыгала, оны сындап jÿрÿп отурзабыс, тÿлкÿниҥ изи кезилди. Черкилдей исти jытап кöрöлö, истеп jÿре берди. Адам: «Сен бого тур, тÿлкÿ кöрÿнзе, Кÿркÿлейди агыт» — деп, айдала, бойы кийнинеҥ сÿрÿже берди. Мен jанындагы бийик тöбöö чыгала, аjыктап кöрÿп турдым. Саат болгон кийнинде ийт акшыды. Кöрÿп турзам, байагы ис кезилген jердиҥ jанында кызыл тÿлкÿ öдÿп jатты, кийнинеҥ — Черкилдей. Jÿс кулаш кирези jетпей, сÿрÿжип клетти. Оны кöрöлö, Кÿркÿлдейди агыдып ийдим, бойым адыма минеле, кийнинеҥ маҥтаттым. Сары арттыҥ бÿгине тÿжÿп келзем, эки ийт мен jаар удура баштанып отургылады, тÿлкÿзи карга кöмÿлип калган jадыры. Тÿлкÿни алала, оныҥ тÿгин сыймап, адамды сакып отурдым. Адам jÿгÿрик кер ады кöбÿк ажырган jедип келерде, ийттер jалканчып, кыҥзып, сÿÿнгилеп турды.\nЭлик\nЭҥир кирип келерде, адам меге айтты: «Балам, jобош адыҥды ээртеп алала, кой-эчкини айдап кел».\nАтанып, кой-эчкиге jедип келеле, кöрÿп турзам, олордыҥ ортозында эки сары неме кöрÿнди. «Бу не болотон?» — деп jууктап алала, кöрзöм, сары-чоокыр jараш немелер болды. «Койдоҥ чыккан ба, эчкидеҥ чыккан ба?» — деп сананып, таппай турдым.\nКой-эчкини ээчип, ол эки неме айылга jедип келген. «Ада, бу кандый немелер?» — деп, кыйгырдым. Адам айылдаҥ чыгып кöрöлö, «Эликтиҥ чааптары эмтир» дейле, ийт тутпазын деп экилезин айылга апарды. Умчы эделе, сÿт эмизип, энем олорды азыраар болды.\nБиске ойноорго сÿрекей jакшы немелер табылган деп кичинек карындажым сÿÿнди.\nКÿскеери экилези jаанап келди. Бирÿзи мÿÿстÿ, бирÿзи jок болды. Мÿÿстÿ эркегиниҥ эки кöзи тууда болды, казырланып, бисти казык мÿÿзиле коркыдып, сÿзерге туратан. Онойып jÿреле, кÿскиде, бир туманду jут кÿнде jок болуп табылбай калды.\n«Тайгазына чыккан туру» — деп, адам айтты. Тижизи jобош болуп, бистеҥ айрылбай jÿрди.\nМ. В. Мундус-Эдоков Туулу Алтайда 20-чи\nJылдардагы баштапкы бичиичиллердиҥ бирзи.\nОнын бичигенинде алтай албатыныҥ XX чактагы\njрми ле историязы, революцияга киргени, ороондо социализмди тзп баштаарында эрчимд турушканы jаркынду кргзилген.\nБичиичиниҥ 100 jылдыгына учурлалган бу jуунтыга автордыҥ алдында чыкпаган произведениелери такып ла jанырта кепке базылат.\nМ. Мундус - Эдоков\nJарыткыш\nУлгерлер,\nкуучындар ла пьесалар\nАлтайдын бичиктер чыгарар издательствозынын\nТуулу Алтайдагы блги. 1979\nКИРЕ СС\n1979 jaлда август айда алтай советский литературанын тзчилеринин бирзине – Мирон Васильевич Мундус-Эдоковко – 100 jаш толот.\nМундус-Эдоков – 20-чи jылдардын бичиичизи. Онын кепке базылып чыккан \"Jарыткыш\" деген поэтический jуунтызында, \"Jене\" ле «Озогызы ла эмдигизи\" деген пьесаларында, алтай ренчиктерге белетеп чыгарган \"Тан чолмон\" ло \"Ойрот школа\" денег кычырар бичиктеринде алтай албатынын XX чактагы jрми ле историязы, революцияга киргени, бистин ороондо социализмди тзринде эрчимд турушканы jаркынду ла художественно jайалталу кргзилген.\nБичиичинин эн артык произведениелери 1959 jылда «Jарыткыш» деп jуунтыда такып кепке базылган. Ого кр, бичиичинин 100 jылдыгына учурлалган бу jуунтыда онын произведениелери кптд л толо берилет. Jуунтыга автордын кыска jурамал-куучындары, jаныдан чыкпаган лгерлери, орус тилден кчрген бир канча лгерлери кирет. «Jене» деп пьесанын тексти, р айдылган jуунтыга кирген текстке кр, толо берилген.\nJуунтынын учында бичиичинин библиографиязы берилген. Бис бодозобыс, бичиичи М. В. Мундус-Эдоковтын бу jуунтызы алтай кычыраачыларга срекей jилбл ле тузалу болор.\nТургузаачылар\nМ.В.Мундус-Эдоковтын творчествозы\nМирон Васильевич Мундус-Эдоков 1879 jылда 8 августта Улалуда орто jаткан малчы кижинин билезинде чыккан. Мында ол трт классту церковно-приходской школды божодоло, онон ары ренер аргазы jок болуп, адазына болужып иштеген. Адазы, Василий Федорович Эдоков, оны бойынын jолыла баштап, крестьян улустын ижине реткен. Jе Мирон Васильевич jирме бир jажына кире берерде, онын jрминде jaaн кубулта болгон. Бу йлрд бир канча алтай деремнелерде jаны церковно-приходской школдор ачылган. Олордо иштейтен алтай тилди билер редчилер сыранай jедишпей турган. Анайдарда, бичикти Мирон Васильевичти Улалунын миссионерлери алтай букварьга редер редчи болуп иштеерине jптгндр. Мирон Васильевич, азыйдан бери бичикке jилбиркеген кижи, 1900 jылдан ала ркдчи болуп Улалудан ыраак эмес Карасуу, Сайдыс jурттарда, онон Чибитте, Ондой аймакта Туйакту деп jуртта иштеген.\nредчи-практик болуп иштеп jре, ого бойынын редзин онон ары кндктирер арга jок болгон. 1911 jылда ого, 32 jашту jаан билел кижиге, jаныс ла Томскто редчилердин ч айлык курсын божодорго келишкен. Кааннын бийлери ле миссионерлер андый редчилерди балдарды букварьга ла редип билер болзо, jеткил деп, база нени де некегилебейтен. Jе Мирон Васильевич jаныс ла букварьдын редчизи болуп jрген эмес, бойы алдынан кандый ла литература кычырып, ол йлрдги озочыл орус педагогический шлтелерле танышканы билдирет. Ол алтай балдарды церковный эмес, революциянын кийнинде советский ред аайынча редери учун тартышкан. Мирон Васильевич бойы кудайга бтпей, абыстарды мекечилер деп, jаантайын айткылап туратан учун, миссионерлер оны кп катап ижинен jайлаткандар.\nУлу Октябрьский социалистический революция башталарда, Мундус-Эдоков Мыйту деп jуртта редчи болгон. Революцияны ла Совет jанды ол снип уткыган. 1917 jылдын учы jаар Шебалинде баштапкы Совет тзлрд, М. В. Мундус-Эдоков онын ижине болужын jетирген учун 1918 jылда июль айда оны акгвардейский офицер Сатуниннин карательдери бежен чыбык, берип, кыйнагандар. Jе олор Мундус-Эдоковтын Совет jанга jайылган санаазын км базып болбгондор.\nСовет jан Туулу Алтайда jенген сонында Мундус-Эдоков партияны ла башкаруны документтерин орус тилден алтай тилге кочуретен областной комиссияны ижинде турушкан. Оныла коштой ол облононын jакарузы аайфнча алтай школдорго керект баштапкы кычырар бичиктер («Ойрот школа», 1924 j., «Тан чолмон», 1925 j.) белетеген. Олорды Москвада кепке базып чыгаргылагандар. М. В. Мундус-Эдоков бойынын бу бичиктеринде алтай балдарга азыйгы церковный мрглдердин ордына jурт хозяйство, ар-бткен, география, история аайынча билгирлер берерине амадаган. Ол бичиктерине балдарга учурлап, эбире бар не ле немени jартап турган бойынын ла ск д авторлордын художественный кеберл оок куучындарын салган («Баштапкы кар», «Ан йи», «Элик», «Айу», «Самтарак деп анчы», «Бистин билебис», «Соок», онон до скзи ). Олордын бир канчазы нравственный тема аайынча бичилген. Бу jанынан онын анчадала Л. Н. Толстойдын «Азбуказынан» ла «Кычырар бичигинен» талдап алып, алтай тилге кчрген куучындары, баснялары, чрчктры алтай балдарга срекей jилбл болгон («Тлк ле кртк», «Бору ле тийиннин балазы», «Эпт jргендер кчт», «Койондор ло бакалар» ла онондо склри).\nБаштапкы алтай кычырар бичиктерде Мундус-Эдоковтын бойынын ла ск д авторлордын Улу Октябль, башчы Ленин, классовый тартыжу, албатынын озогы ла эмдиги jадын-jрми керегинде бичилген статьялары ла куучындары салылган. Алтай албатынын jадын-jрмине келиштире ол бойынын бир канча антирелигиозный куучындарын бичиген. Бу куучындарда ол азыйдан бери кудай jаны керегинде сананып келген санаазын чыгара айдат. Онон озо Мундус-Эдоков «Алтай скту карындаштар» деген баштапкы ла публицистический статьязнда («Кызыл Ойрот», 1923,2 №) алтай улусты «jелтек чачту» абыска, «тамагынын тамыры копкончо кыйгырган», «эки колынча тылганча тунур соккон» камага, «арчыеды тудуп базып jрер, ак стти jалан jаар чачып, тогуне ле кижи эмдеп турар» jарлыкчыга бтпегер деп кычырган. Кам, jарлыкчы, абыс jоннын ачу терин, акту кчин, мал-ажын jип, оныла аргаданып семирген, олорды ээчибей, «рчыгып, jакшыны крйин дезегер, редни ээчип, редгерди тыныдыгар» деп кычырган. «Ойрот школа» деп бичикте онын бу мындый ок кычыру учурлу ч куучыны чыккан.\nАлтай балдарга мындый куучындар срекей jарамыкту болгон. Олор jажы jаан да улустын санаазына кудай jанынан тууралаарга jмлт эткен.\nБу бичиктерди тургузарда, Мундус-Эдоков баштапкы алтай советский лгерлер де бичийле, олорго кийдирген. Олор бичиктердин текши амадузыла – ред керекле-колбулу. Мында бичикке ренерине, jаны иштерге кычыру да («Кожон», «Аш кылгада, кижи балада»), албатынын ижин кргскени де («Jайгы энир»), алтайлардын историязын jартаганы да («Озогызы ла эмдигизи»), ар-бткенди поэтический jураганы да («Jаскы jыргал», «Кс», «Чечек»), сатирический лгерлер ле баснялар да («Jалку», «Борсук ла Сыгын») бар. Бу –Мундус-Эдоковтын баштапкы поэтический произведениелери. Олор ажыра балдарга керект jзн-башка билгирлер берет. Бу произведениелерди бичигениле Мундус-Эдоков бойынын поэтический талантын билдирткен.\nМундус-Эдоков алтай поэзияга баштапкы ла тарыйынан ала бойы алдынан нд, jолду болуп киргени билдирет. Оны кандый бир ск алтай поэтле тнейлеерге кч.\nМундус-Эдоков – су-алтай поэт. Онын чокум алтай тили jаныс ла анаформала биилгенинде эмес, айтканынын интонациязынан да, айландыра не ле немени крп, ондогонынан да, улустын, ар-бткеннин картиналарын jураганынан да, чечен алтай сстринен де-ончозынан крнет. Ол, албатынын озочыл санаалу, ол йд эн бичикчи поэт, бойынын улузыла чике эрмектежип, олорды кдринил кычырат:\nТан адып jат, туругар,\nТерен уйкуны таштагар!\nJарыкла бачымдап,\nJарыжып jрп иштегер!\n(«Кожон»)\nКп саба лгерлерде Мундус-Эдоков поэт-jурукчы болуп крнет. Кижини оморкодып, сндирип турганы - Мундус-Эдоковтын ар-бткенди jураганы болуп jат. Мундус-Эдоков лгерлер ажыра балдарды jылдын кажы ла йиле таныштырарга амадаган. Je бу кандый иле, jаркынду jурамалдар. Темдектезе, «Jаскы jыргал» деп лгерди поэт срекей чике, jилбл метафоралар, эпитеттер ажыра ар-бткеннин jаскы картиназын кижиге кдрип, jрегине томултып тургандый. лгердин бажалыгы да «Jаскы jыргал».Jас- чын ла ончо тындуларга jыргалдын йи. Поэт бу метафора ажыра алтай улус jасты сгенин кргзет. Бу йд кннин чогы соок то, из де эмес – «jылу» - кандый сыранай чике эпитет!..Эмезе «Jайканып чечек jайылды» деп сстрди алзабыс, база ла чике метафористический эпитет. Эзинди « jараш» дегенинен бис картинаны «jураган» эмес, кижи jаскы эзинди jакжызынганын кргскен эпитетти крдис. Курт-конустарды, jзн-jр куштарды поэт байлык юморлу алтай метафораларла, эпитеттерле jаркынду поэтизировать эдет: «тынар тынду немелер», «курт-конус та снип, ойын эдип jыргады», «тан ажыра билинбей, тогус йел кожонын тоорчык деген кучыйак соот эдип кожондойт», «кара баарчык баштаган орто нд кучыйактар тоорчык кирези кожонды бис билбес кайткан дешти» онон до ары. Кезик чечен сстр албатынын поэтический фразеолигиязынан чике алылган:\nБркке толо балдарлу\nБдне эмеген кожондоды.\nТаарга толо балдарлу\nТалтар обогон тймеген,\n«Тарт-тарт» деп кыйгырды.\nБу произведение срекей эпт, jараш бичилгенинен улам эмдиге jетире алтай школдорго керект литературный христоматиялардан чыкпайт.\nОнойдо ок онын бичиген «Борсук ла Сыгын» деген баснязы да алтай албатыга jажына артып калган. Башка-башка писательдердин (И. А. Крыловтын, Л.Н.Толстойдын, М.В.Чевалковтын) творчествозыла Мунду-Эдоков элбек таныш болгон. Бу керек ого алтай балдарга бичиген баштапкы ла баснязын бийик художественный кеминде чмдеерге арга берген.\nМундус-Эдоков 1929 jылда «Jарыткыш» деген поэтический jууньызын чыгарган.Jуунтыга эки басня кирген: «Карогуланын jаргызы» ла «рко, Талан-Келен, Боро Эрлен». «Карагуланын jаргызы» бичилген кебери, аллегорический ср-кеберлери аайынча Чевалковтын «Алтайдагы андары» деген баснязына jуук. Jе бойынын учуры jанынан бу басня Чевалковтын басняз��нда айдылганын онон ары кндктиргендий. Чевалковтын баснязы Алтайдын андары jамылуларын тудуп алала, олорго тоноттырып, jидирип турганыла божогон болзо, Мундус-Эдоков дезе онон ары не болгонын айдат.\nБаснянын идейный учуры орус каан ла бийлер алтай jазанбайларга jаныс ла болушканында эмес , jе албатыны олор jаба тоногоны , jигени керегинде айдылганында. Алтай албаты эки jара базынчыктаткан,тоноттырган: бир jанынан, бойлорынын jайзынбайларына, экинчи jанынан, орус бийлерге ле коjойымдарга. Карагула Алтайга jаныс ла jаргы эдерге келген эмес , jе карын аларга, тоноорго келген.Онын бу амадузы албытынын ок мойнына артылат.\nМундус-Эдоковтын бичиген эпический произведениелеринин эн ле jаны –«Аракызак ла Эрл» деген тууjы. Мундус-Эдоков оны бичиирде, Чевалковтын «Кырачы ла Анчы» деген тууjызынан jмнгни билдирет.\nМундус-Эдоков, Чевалковтын тууjызы чылап ок, бойынын тууjызынын комрозициязын тзйт: озо баштап бир карындаштын –Аракызактын, онон экинчизинин – Эрлдин jрмин куучындайт. Тууjыда айылдап турган керектер 20-чи jылдардын экинчи jарымына келижет. Алтайй jурт Советтерге перевыборный кампания 1926-1927 jылдарда ткн.\nТууjыда Мундус-Эдоков Аракызактын аракызы ичеринен улам jаныс ла хозяйствозы трегенин, «сандырап jрты чачылганын», ол бойы кижи болуп jреле, учында эрте лгнин кргскен эмес (анайда кажа ла йд кандый да аракызактарла болот), jе автор бу аракызакты чокум исторический йл - 20 jылдарла колбоп кргзет.\nАракызактын ср-кебери озогы jабыс культурадан арткан-калганын текши кргзип jат. Тууjыда ого удура онын карындажы Эруул турат. Бу jаны, Совет ойдо, корунген кижи. Эрлдин бойынын хозяйствозында ла деремне jуртында ткрген ижи кп, jаан учурлу. Эрл jурт улусты jаныс ла «малды, уйды уктадарына, маала, кыра скрерине», кам, абыс, jарлык jанын чачарына кычырып турган эмес, jе бойы да jурт Советтин ижине jамылу болуп тудулат.\nЭрл jоннын керегине бастыра бойы беринет. Деремненин улузы садунын кооперативин тзйт, ол ажыра машиналар алдырат, jаан школ ачат, коп бичиктер, газеттер бичидет, «ойын эдер тура эдет». Бу ончозы «эпт cст», «ээлгир кылыкту» jон башкараачы Эрлдин jонго тузалу ижинин шылтуунда «Эрл уулдын смези эрjине болды jонына».\n«Jарыткыш» деген jуунтыда база «Анчы» деп бир лгер бар, лгерде Анчы андап jреле, айуга «jардынан эдин кодоро соктыртканы\" керегинде айдылат. Анчы ол айуны лтрип алган. Эдин айлына экелерде, аштап отурган йи ле уулчагы срекей снижет. Анчы олорды крп, бойы да снет.\nJе йи бгнине тонын чечерге болужарда, бгни онтоп ийеле:\n\"Араай тут, экем,\nJардымда айу туткан балу бар» - деди.\nКанду балуны йи крл,\nТуура крп, ыйлап ийди.\nУулчаты: «Мен анчы болорым» - деерде:\n«Унчукпа, учкан!» - деп, энези айтты.\nБу срекей jылу лирический лгер.Мында Анчынын jаантайын jеткерге учурагадый кч ижи, йин ле балазын эрке сгени чокум jурамал ажыра кргзилген.\n\"Jарыткышта», р темдектелген произведение��ерден башка, «Маргаан» ла «ч карындаш» деп лгерлеген легенда-куучындар бар. Баштапкызында поэт, алтай албатынын таркаган куучаны аайынча, Кадын, Бий, Обь суулар неден улам анайда адалганын jартайт; экинчизинде - бр, ийт, тлк – jаныс энеден чыккан ч карындаш ч башка кылык – jанду (банду (бр – ачап, тлк – куурмак, ийт – кижиге нкр) болуп барганы керегинде айдат.\n20 jылдарда алтай улустын кп сабазы бичик билбес болгон. 1926-1927 jылдарда бичикчи алтай эр улустын тоозы 18,3, й улустын – 7,2 процент болгон.1 Мындый айалгада литературный творчествонын ийдезиле коштой ск арга табар керек болгон. Бу йлрд jадын-jрм бойы дратический произведениелерди некеген. Мундус – Эдоков jадын-jрмнин бу некелтезин ондоп, баштапкы драматургический произведениелер бичигени алтай литературанын историязында срекей jаан учурлу. Карган алтай интеллигенттердин керелегениле болзо, Мундус – Эдоков 20 jылдарда кп драматургический произведениелер бичиген, ол тоодо «Калым», «Алтын-Кл», Канза». Jе ол йлрд бу пьесалар кепке базылбаган, керек дезе олордын рукописьтери де jылыйып калган.\nМундус-Эдоковтын jаныс ла 1927 jылда кепке базылып чыккан \"Jене» ле 1928 jылда чыккан \"Озогызы ла эмдигизи\" деген пьесалары арткан.\n\"Jене» деген пьеса революциядан озо йди кргзип jат.\nПьесанын тс геройы – Келин. Ончо керектер онын салымыла колбулу болуп дт.\nКуйрук деп кижи лп каларда, онын эмегени (Келин), балдары, айлы-jурты, малы арткан. Jаш келин, бир канча й ткн сонында, ск кижини сп, ого барарга сананат. Jе бу тушта онын алдына срекей jаан буудак – jебрен алтай jан (левират)тура берген. Бу jан аайынча й кижи шаалта тлгн биленин мензингенине бодолотон; й кижи ск кижиге барарга кнзеген болзо, лгн бгнинин кожо чыккан, эмезе jаныс скт карындажына барар учуурлу. Бу озогы алтай обществодо й улусты базынчыктайтан, кулданатан эп-аргалардын бирзи болгон. Левиратла анадала байлар малына мал, jуртына jурт кожорго, иштеер артык эмегенд болорго тузалангылайтан.\nПьесада андый кижи – Таптан - кргзилет. Ол айылдуjуртту, малду-ашту кижи. Jе Куйрук л берерде, онын карындажы болуп, «ачыларымды азыраарга, олордын мал-ажын кррг» турум деп, малын, jжзин колына кийдирип аларга амадайт. Ол бойы Келинди сбей jат. Jаргыда темичи Келин керегинде: «…санаазы jеткенге баргай ла, балдарын, мал-ажын, не ле немезин сен, Таптан, айрып ал» - деерде, Таптан jпсинет. Бу керек онын чын амадузын илеге чыгарат. Jе Келин: \"Балдарымнан лгнч айрылбазым\" – деерде, Таптанга макалу боло берген: ого артык ищчи табылган.\nПьесада байлар левирт jанла jаныс ла тузаланганы кргзилген эмес, j ебу jан, андый ск д патриархально-феодальный jандар чылап ок, революциядан озо jылдарда бек турганы, оны ончо jамылулар, кам-абыстар корыганы кргзилет. Келин темичиден болуш сураарда, темичи й кижинин кн-санаазын, сзин керекке албай, Таптаннын бойына айдат: \"Сен jененди аларга турган болзон, оны сеге отургузары jолду болбой кайтсын». Кам бу jанды кем де бузуп болбозын jакшы билип, кч айалгада jрген келинди мекелеп, оны \"наjы\" эдип тартып аларга амадайт. Абыс келинди балдарынга крестке тш деп jптп болбой салала, чугулданып айдат: \"Андый болзо, сенин Таптаннан айрылар учурын jок\".\nJе пьесанын тс учуры jоктулар патриархально-феодальный jандарды (jаныс ла левиратты эмес, jе ончозын ) срекей jаратпай, олорго удурлажып баштаганын кргскени болуп jат.\nРеволюциядан озо олор бойлорынын jилблери учун тартыжунын чын jолын билгилебеген ( онызын Мундус-Эдоков пьесазында чын кргскен ), jе революция башталза, олор бу jолды таап аларында аланзу jок деп пьесадан билдирет.\nПьесанын сюжеди колбулу эмес те болзо, мында кп башкабашка социально-психологический характерлер ( анылу кылыкjандарлу улус ) кргзилген. Мундус-Эдоков, озогызын срекей jакшы билер кижи, кргскен улусты, олордын кылыктарын, эрмек-куучындарын jадын-jрмнен пьесазына чике кчрип алгандый. Олор ончозы кстин алдында сыранай ла тир туруп чыккылайт.\nТаптан – бай ээ. Оны автор срекей иле кргзет. Ол пьесада крнип келгенинен ле ала бойынын ич-кеберин, кылыктарын, санаазын билдиртет. Элчи Адыбас темичинин jакарузын бдрип, оны волостько алдыртарда, ол «аракыдал отурган кижини туткулады» деп, Таптан Адыбастын кзин кгрт согот. Адыбас: «Сен мени не соктын?» - деерде, Таптан удура айдат: «А не? Сен кайракан, кудай ба? Сеге бажырар ба?» Темичи ого элчини согорго jарабас деерде, ол мыны бир де керекке бодобойт: «Адыбасты сокконы база керек»… - деп айдат. Jокту улусты неге де бодобой, олорды канайтса да, табы деп Таптаннын сананганы пьесанын ск д jерлеринен крнет.\nТаптан байларга тузалу озогы патриархально-феодальный jандарды ончозын jакшы билер. Керек тужында ол jамылуларга да бу jандарды эске алындырып, редип салат. Темичи оны Келиннин айлын ооткон деп бурулаарда, Таптан айдат: «Айыл менин айлым… Куйрук агам лз д, айлы, азыраган малы, бала-барказы менин болбой кайдар? Слер, Болдыр бгн, оны билбесте, темичи болуп не jргенигер?» Таптан бай болгонынан улам кандый да керекке кирбезин билип, jамылуларга да удура кдрерге jалтанбайт.\nВолостьты башкарып турган улус «jайзаннын ордына» отурган темичи Болдыр ла онын «закон туткан» болушчызы качы (секретарь ) болодылар. Олор экилези аракыга ачап, «иш качпас» дежип, jоннын керегин бдрердин ордына, кп сабазында айылдап, кой сойдырып, аракыдаарын сйдилер.\nПьесанын экинчи блгинде озогы алтай обществонын «идеологторы» - «атту-чуулу» кам ла «агару» абыс - кргзилет. Мундус-Эдоков олордын «ижинин» учурын, кылыктарын илезине чыгарарга эпт композиционный арга тапкан. Кам «камдап, jанып отурала», келиннин айлына кирет. Абыс ч jерге «крест агаш кадайла», «он кирези кижи крестейле», jанып, база ла келиннин айлына тшкен. Куучын эпт-jпт тпйт, эки шт бой-бойлорын jзн-базын айткылажып, ончо кылыктарын кргскилейт.\nТаптан, Болдыр, волостььын качызы, кам, абыс – башкабашка керектер бдрген улус та болзо, jе олор бир лагерьде. Олор ончозы – албатынын мойнына отурып, оны тоноп, jимектеген, базынган улус.\nОлорго кр, пьесада сырангай башка социальный айалгада jаткан улус (jоктулар) турат. Драматург олордын кп текши темдектерин (правозы jок болгонын, базынчыктатканын, тоноттырганын, кч jадын кргнин) кргзет. Jе андый да болзо, бу улус бойлорынын психологиязы аайынча бир тнгей эмес.\nПьесанын тс сюжединде кргзилген jоктулар – Келин ле онын сген кижизи Эркемей.\nКелин – текши ле алтай улустый озогы алтай й кижи. бгни эзен де тушта ол, байла, jарык крбгн. бгни лгн сонында ого алдындагызынан коомой jрм келген. «Эри jок скс кадыт огчозына базынчык» - деп, ол комудайт. Бу сс чын болгоны пьесадан jакшы крнет: ого Таптан чалчыйт, ск улус (качы, кам, абыс) быjар сстр д айдарынан кемзинбейдилер. Келин – бойы учун туружар кижи. Оныла ойноп тудужарга сананган качыны ийде саларда, качы jыгылала, бажы согудган. Камды ол айлынан срет: «Чык мынан, тгнчи, уйалбас ийт! Отту турунла меге бгн бажынды jара соктырттын! «Уйалбас кам болор… - деген кеп сс чын болуптыр… Чык дедим!.. Jылан!..»\nПьесанын тс сюжедиле коштой бир канча jмлт эпизодтор барын темдектеер керек. Андый эпизодтор темичи ле Торбогоштын эрмектешкени, тнмичи ле Мыймыстын куучындашканы, Таптан ла Адыбастын тартыжузы болуп jат. Олордо jоктулардын – Торбогоштын, Мыймыстын, Адыбастын – кеберлери бир канча чокум кргзилген.\nПьесада анылу jерде элчи Адыбастын ср-кебери туруп jат.\nАдыбас Таптан соктырала, Таптан шылу да jок артып, темичиле кожо аракыдап jре берерде, олордын кийнинен тура jгрип, jудуругын кргзип, айдат: «Акыр, сакып алыгар, jоктуjойу бириксе, слердин jыдыгар да jок болор…ол тужында сананарыгар!» Бу сстрдн улам Адыбасты jоктуларды корыыр санаашлтел кижи деп айдарга jараар эди. Jе Адыбасты автор пьесада канайда кргскенин ончозын теренжиде шиндеп кргнисте, оны револбционер болуп бийник зп келген деп айдарга келишпей jат. Андый да болзо, Адыбаста, ск jоктуларга кр, кандый да jаны санаа бары билдирет. Таптан оны согорго турарда, Адыбас айдат: «Соксо, сен менин эди-сгимди согорын, менин санаамды согуп болбозын». Бу онын быжу классовый са наазы болгоны jарт. Адыбас Таптанды jаныс бойынын штзине бодоп турган эмес, бастыра jоктулардын кчин jип, байыганын ол jакшы билер. Байларды ла jоктуларды кудай jайаган деп сс тгн болгонын олбилер. Онызы анчадала мындый эпизодтон иле кОнызы анчадала мындый эпизодтон иле крнет:\nТаптан. Сендий jалку ийтке кудай jж бербес. Ол сени jайаарда, кул, элчи болзын деген.\nАдыбас. Мени кул эдип, сени бай болзын деп jайап турганын кргн кижи бар ба? Сен jжнди иштенип, бойыннын акту кчингле тапкан болзон, кудай бергенине аланзыыр эдин.\nБайлардын jжзи, малы – ончозы jоктулардын кчи, тери деп билип, Адыбас бай улусты крр кни jок, олорды штйт. Мынан кргнд, Ад��бас ла Таптан – классовый оштлер. Эмди тургуза олор бойы бойлорын кршпей ле jредилер. Jе 1917 jылда олор колына мылтык тудунып, от-калапту тартыжарында аланзу jок.Адыбас андый й келер деп санаазында иженет. Бу ижемjи Россияда революционный тартыжу башталганын керелейт.\nМундус-Эдоковтын «Jене» деп пьесазынын терен идейный учуры, чындык кргскен персонажтары, байлык тили, юморы, эпт композициязы – бу ончозы ол бойынын йинде ус драматург болгонын керелейт.\n«Jенеде» Мундус-Эдоков революциядан озо алтай jадын-jрмди кргскен болзо, «Озогызы ла эмдигизи» деген пьесазын революциянын кийнинде jангы jадын-jрм тзп турган алтай обществонын актуальный сурактарына учурлайт. Гражданский jуу ла бандиттерле тартыжу йинде Туулу Алтайдын jурт хозяйствозында срекей jаан коромjы болгон. Колчактын ла Кара-Корумнын, jзн-jр ак бандалардын кп jылдардын туркунына (1922 jылга jетире) албатыны аайы-бажы jок тоногонынан улам 1922 jылда, Советтердин II съездинин материалдары аайынча (декабрь, 1923), jуудан озо йг кр, Туулу Алтайда аттардан турганы ла 17 процент, уй малдан 14 процент, койлордон 18 процент арткан болгон.1 Анайда ок jер ижи де срекей jабыс кемите тшкен. Мындый айалгада албатынын хозяйствозын кыска йдин туркунына трген кдрип аларын партиянын jаны экономический политиказы (нэп) jаан jмлт эткен. Бу политика анчадала jокту улустын хозяйствозын кдрип, jарандырып аларына ууландырылган.\nМ. В. Мундус-Эдоков бойынын пьесазында партиянын бу политиказы алтай jоктуларга срекей jаан тузазын jетиргенин кргзет. Пьесанын тс геройы – Кичееиел деп малчы кижи. Азыйда ол срекей jокту jаткан. «Менде дезе озо не бар болгон?» - деп, Кичеемел айдат. Jе jоктуларга килемjил Совет jаннын болужыла Кичеемел бойынын хозяйствозын тзп, аргалу jада берген. Ол укту мал азырап, кыра салып, маала ижин иштеп, орус улус чылап, тура, мылча, кажаган тудуп алып jуртайт. Онын ады да Кичеемел. Ол бойынын хозяйствозын срекей кичееп jат. Азыйдан бери кудайдан ла болуш сакыйтан алтай улуска Кичеемел айдат: «Бис Бырканга да, крмск д бтпейдис, бистин кудайыс – эки колыстын кчи». Кичеемел бойынын хозяйствозын Совет jаннын jербойындагы органдарынын болужыла кербойындагы органдарынын болужыла кдрет. Jер керегин башкарган управление (ол тушта jуртхозуправление анайда адалган) jоктулардын малы jаныс ла кптзин деп кичееген эмес, jе угын да jарандырары jанынан кп иш ткрген. Jоон скт, бийик продуктивностьту малды Кичеемел де скрет. Jурт хозяйствонын советский специалисттери (пьесада агроном Мендиек) Кичеемелге эп-смеоер айдып, ого керект бичиктер де берет. Киндик деп кижи, Кичеемелдин культуразы бийик хозяйствозын кайкап, онон сурайт: «Акыр, Кичеемел, бу сендий кичинек уулга андый смени кем айдып берди?» Кичеемел каруун jандырат: \"Мал азыраарга ренген Мендиек деп алтай уул бар. Онын чоло ады Агроном2 болор. Ондо малдын змин jарандыратан бичик бар. Алтай да ��ичиктер бар» - «Смелеген учун Мендиек канчаны алды?» - «Jок, акча албаган. Акча албас учурлу деген. Бичиктерди садып алгам. Бичиктери де jаан баа jок, jенил неме эмтир». Кичеемел бичиктин бийик тузазын билип алган. Азыйда алтай улус аргалу jадары «эрjене» барынан-jогынан камаанду дешкен болзо, Кичеемел онын тгнин билип, эмди айдат: «Чын, эрjене дегени – ол бичик-биликти билери».\nКичеемел улус ого келип ренерин сакыбайт, бойы айыл сайын jрп, улуска jаны эп-смелер айдат. Ол, азыйдагы крестьяндар чылап, бойынын билерин эмеш те jажырбайт. Алтай улус озо тушта «jуудан тамар, байдан jедижер» деп кеп сс айдатан болзо, эмди Кичеемел эн jаан jжг билгирди бодоп, озогы кеп ссти кубултат: «Jуудан тамар, редден jедижер\". «Сагыштын jжзи албатыга jайылар» - деп, ол айдат.\nБу мындый бийик санаалу активист крестьян эм тургуза алдынан мензинген хозяйстволу до болзо, jе учында коллективизация йинде ол колхозтын jадын-jрмине аланзу jок кчри jарт.\nКичеемелдин кебери, аргалу крестьян хозяйствозы – автордын идеализациязы эмес. Бу чындык кргзилген хозяйство. Оны документтер де керелейт. Албаты хозяйствозын орныктырар йлрд (Туулу Алтайда: 1924-1927 jj.) V областной партконференциянын материалдары аайынча (1927 j., декабрь) Туулу Алтайда текши малдын тоозы, 1916 jылга кр, 115 процентке кптгн, кыра салары 119,2 процентке кптгн. Мындый бийик хозяйственный jедимдерге jербойындагы партийный ла советский организациялар jокту алтай улусты орто jаткандардын кемине трген кдргени ажыра jеткен. Кичеемел – Алтайдагы андый реальный (чын) аргаланган крестьяндардын бирзи. Кичеемел мындый бийик хозяйстволу, культурный jадынду, чике санаалу боло бергени – партия ла Совет jаннын ткрген керектеринин, jербойындагы коммунисттердин, советский специалисттердин, бичикчи улустын эрчимд иштегенинин, болушканынын шылтузы.\nКичеемелди кргзип тура, автор онын jолы буудак jок, тптс jенил болгон дебейт. Ол срекей кч, jаан тартыжулу jол ткн. Бу jолды Кичеемел ск нкрлринен озо дп чыккан, jе онын кийнинде кп улус – алтай jокту крестьяндар арткан. Пьесада андый улус: Киндик, онын йи Саламчы ла склри де.\nПьесанын тс конфликт иле сюжеди бу улусла колбулу.\nКиндик – озогызынан айрылгалак кижи. Ол бойынын хозяйствозын озогызы ла аайынча тудуп, малын jалан jаар божодып салган учун, брлер табарып, онын малы злерге jеткен. Киндик малга «чамчыл» болгон болор деп, кам алдырат. «Мал-аш кптдрг кудайымды кдрейин деп, слерди алдырган эдим» - деп, ол камга айдат. Кам оныҥ малыныҥ артканын кöрöлö: «Малыҥ чамчылган эмтир» — деп тöгÿндеп, ол Киндиктиҥ jаҥыс айгырын тайат. Jе Киндикке хозяйствозын кöдÿрип аларга кам болушпады. Ого чын болушкан улус Кичеемел ле Мендиек. Олор экÿ камла тартыжып, оныҥ мекезин илеге чыгарып, Киндиктиҥ санаазын религиядаҥ туура апарат, jаҥы иштерге, хозяйствоныҥ эп-аргаларына баштайт. Анайдарда, пьесада jаҥыс ла Кичеемелдиҥ эмес, jе оны ээчий барган öскö дö jокту улустыҥ «кöзи ачылып, караҥуй jарып, таҥ атканы» кöргÿзилет.\nКиндикти эбире озогызы ла эмдигизи ортодо jаан тартыжу öдöт. Бу тартыжу - Киндикти кажы бир jаны jаар jайылтып алары учун, кам ла jарлыкчы оны озогызына тартат, нениҥ учун дезе, Киндиктий улус jок болзо, олорго, мекечи улуска, jадарга сÿрекей кÿч болор. Кудай jаҥы, мал тайары керегинде кам айдат: «Мен бойым тапкан»jаҥ эмес, озодоҥ бери ада-öбöкöлöристиҥ jаҥдаган jаҥы», «мал тайатан jаҥ озодоҥ бар». Алтай улус озогызын таштап, бичик-биликке ÿренип, jаҥы jадын-jÿрÿмге кöчÿп турганы оны сÿрекей корододот. Ол айылдар сайын jÿрÿп, озогы jаҥьш албаты бусса, jаан тÿбекке тÿжер деп коркыдат.\nКам улустыҥ санаазын караҥуйладып, олjолоп аларга кöп меке сöстöр чÿмдеп алган: «Мем албатыпыҥ учун туружып jадым. Албаданып кам болбогом. Ары jанынаҥ кам болуп бÿткем»; «бистиҥ албаты бичик билбезе де, мал азырагап»; «кудайдыҥ бергенинеҥ бербегени кöп»; «jаҥыс малдаҥ мал öскöн, jаҥыс кижидеҥ jон öскöн. «Кудайым» деген кижи куру калбас» ла оноҥ до ары.\nКичеемел бойы камныҥ, jарлыктыҥ мекезинеҥ чыгала, эмди Киндикти де олордыҥ олjозьгпаҥ айрып, jаҥы jолго, jаҥы jадынjÿрÿмге баштаарга албаданат, камныҥ ла jарлыктыҥ меке-тöгÿндерин курч, чечен сöстöрлö ончозын илеге чыгарат.\nКиндиктиҥ бастыра jÿрÿми озогы jаҥ аайьшча öткöн учун озогызын таштаарга ого сÿрекей кÿч. Ол, азыйда чылап ок, камды «öрöкöн», «jаан кижи» деп айдат. Кичеемел оны «сокор» деерде, Киндик бойы да тарынат. Ол камга бÿдÿп jат, кам оныҥ чабыдар айгырын тайарга кöстöп аларда, акту санаазынаҥ сÿÿнет: «Карын, малым чамчылза да, мал баштаган айгырым jарады деп сÿÿндим». «Таш очогым бек болзын, талкан-кÿлим чокту болзын деп, кудайды кöдÿрип турбай» — деп айдат. Озогыдагы ада-öбöкöлöрм чилеп ок, ол бойыныҥ малын jалаҥга бош салып jÿргÿзет, бöрÿлер келип, малын тударда, кудай ого ачынган болор деп сананат. Кичеемелдиҥ ижи, хозяйствозы ого jарап та турза, jе Киндик оны «сÿмелÿ» кижиге бодойт, бойы ол кире «сÿмеленип» болбос деп сананат.\nJе Киндик ле оныҥ ÿйи Саламчы озогызып jаҥдап турган да болзо, ол ок öйдö Совет jаҥныҥ öткÿрип турган керектерине, анчадала улусты бичикке ÿреткенине, сÿÿнедилер. Олордыҥ уулы бичикке ÿренерге суранарда, Киндик акту санаазынаҥ айдаг: «Jакшыга ÿренбей кайдар, кем jок, барып ÿрен». Оны öскö дö jаҥы керектер jилбиркедет, анчадала Кичеемелдиҥ хозяйствозы. Киндик оныҥ бийик тузазын, керсÿ тöзöлип башталганын бойыныҥ кöзиле кöрÿп, учында бу Кичеемелдиҥ бойыныҥ ла «сÿмези» эмес, Совет башкару баштап берген ончо jоктулардыҥ чын jолы деп билип, табынча озогызынаҥ айрылала, jаҥы jÿрÿмге jайыльы, Кичеемелдиҥ jолыла барат. Учында Киндик Кичеемелге айдат: «Сеге адаркажып, jакшы уй-мал азырайла, кыра-маала иштеп, айыл-jурт, чеден-кажаган тыҥыдала, аргадандым».\nБу керекле кожо оныҥ санаазы да кубулат. Эмди ол камга да, jарлыкка да бÿтнес болуп барган. Кам экинчи катап келеле: «...алтыгы ороонго барып, ойто jанып клеетсем, Киндик кер адын минип алган, jер тамыныҥ бери jанында удура туштаган... Бараан тÿктÿ мал толуга салза, мен jулазын ойто табыштырып берейин деп санангам» — деерде, Киндик оны чыгара срет: «Узун куйрук уйда, уйалбас маҥдай сенде! Болор! Озодоҥ бери мени мекелеп jиген учун ичиҥ jарылзып!»\nКиндикти jаҥы jолго jайылтып алганы — Кичеемел ле Мендиектиҥ jаан jеҥÿзи. Jе бу jеҥÿ jаҥыс ла олордыҥ эмес. Алтай ичинде муҥдар тоолу киндиктер jаҥы jолго кирип алганы партияныҥ ла Совет башкаруныҥ улу идеяларыныҥ jеҥÿзи болуп jат. Мундус-Эдоков албатыда болгон ончо керектерди чын оҥдоп, реалистически кöргÿскепи оныҥ адын мактулу эдет. Оныҥ пьесазы алтай jурт jерлердиҥ сценаларында тургузылып, jаҥы jадын-jÿрÿм учун тартыжуга jаан jöмöлтöзин jетирген.\nАвтордыҥ пьеса бичиир узы öскöнин кажы ла персонажтыҥ тили аҥылу болгоны кöргÿзет.\nJе анчадала Мундус-Эдоков социалистический реализмниҥ jолыла там кöндÿгип, бойыныҥ произведениезиниҥ тöс геройы эдип jаҥы, советский кижини кöргÿскени jаап jеҥÿ болуп jат. Кичеемел — озочыл кижи. Ол пьесада ончо персонажтардаҥ артык кöргÿзилген. Оныҥ айткан кажы ла сöзи jаҥыс ла учуры jанынаҥ чын эмес, jе jаантайын курч, чечен, jилбÿлÿ болот. Ол кöп катап кеп сöстöрди де билгир тузаланат. «Озогызы ла эмдигизи» деген пьеса алтай советский литератураныҥ историязында бийик jерде турат.\nМундус-Эдоковтыҥ произведениелери алтай улуска озогызынаҥ айрылып, jаҥы jадыы-jÿрÿм тöзööрине, улусты социалистический санаалу эдип тазыктырарына jаан jöмöлтö эткен. Опыҥ учуп алтай писатель Мирон Васильевич Мундус-Эдоковтыҥ ады ла ижи биске баалудаҥ баалу.\nПрофессор С. Суразаков.\nУЛГЕРЛЕР\n______________________________________________________________________________________________________\nК О Ж О ҥ\nТаҥ адып jат, туругар,\nТереҥ уйкуны таштагар!\nJарыкла бачымдап,\nJарыжып jÿрÿп иштегер!\nАлтай, алтай, алтайлар,\nАк сагышту улустар!\nАйгканымды угугар,\nАк кодеке алыгар!\nJаан, jакшы улустар,\nJакылтамды угугар,\nJаш ÿрендер бичикке\nJаралажып киригер.\nКичÿ балдар ÿрензин,\nКÿÿнгерип ойгорзын!\nКÿjÿренип ÿрензе,\nКÿнди кöрöр jажыиа.\nАда-энезин кÿндÿлеп,\nАк-бичикке ÿпенип,\nАр-jакшыга кичеенип,\nАк-чегинче jÿрзиндер.\nАр-jарыктыҥ jаражы\nАчык кöскö кöрÿнер,\nАк-бичиктиҥ jарыгы\nАйлаткыш кöгÿске тÿжер.\nЭш-немеге ÿренбой,\nЭптÿ сöсти оҥдобой,\nЗл керегине jарабай,\nЭштскке тÿҥей болбойлы.\nБилер к и жиге бир сöс,\nБилбес кижиге муҥ сöс деп,\nУкаалу сöстиҥ учурын\nУндытпагар, иаjылар.\nАлтай, алтай, алтайлар.\nЧек сагышту улустар!\nАйтканымды угугар,\nАр-кöгÿске алыгар!\nТаҥ адып jат, туругар,\nТереҥ уйкуны таштагар,\nЛарыкла бачымдап,\nJарыжып jÿрÿп иштегер!\n1924 j.\nJАСКЫ JЫРГАЛ\nJылу кÿнниҥ чогы тийип,\nJажарып öлöҥ öзÿп келди,\nJайканып чечек jайылды.\nJараш эзин салкындап,\nЛай тындуга jытанды.\nТынар-тынду немелер\nТынып, öҥжип jаранды.\nКурт-коҥус та сÿÿнип,\nОйын эдип jыргады.\nКÿÿктиҥ ÿни ÿзÿлбей,\nАнда-мында угулат.\nТаҥ ажыра билинбей,\nТогус ÿйелÿ кожоҥын\nТоорчык деген кучыйак\nСоот эдип кожоҥдойт.\nКара баарчык баштаган\nОрто ÿндÿ кучыйактар\nТоорчык кирези кожоҥды\nБис билбес кайткан дешти,\nБойыныҥ уйазыныҥ jанына\nТамагыныҥ тамыры кöпкöнчö,\nТалбып учар канады талганча,\nJараштыра кожоҥдоды.\nБöрÿкке толо балдарлу\nБöдÿне эмеген кожоҥдоды.\nТаарга толо балдарлу\nТалтар öбöгöн тÿймеген,\n«Тарт-тарт» деп кыйгырды.\nни коомой куштарым\nнгÿрлерге коштонып,\nКунугып ойын-jыргалдаҥ\nКуру артпады кööркийлер.\nТеҥдеп ойноп jÿрдилер.\nТурна баштаган сас кужы —\nУзун бутту немелер —\nБийе салып ойиоды.\nМöш агашту jерде\nБаза бийелеп турды.\nОнчо текши jыргалды\nКоот эдип ойноды.\n1925 j.\nЧ Е Ч Е К\nJажарып öскöн öлöҥнöҥ\nJайылып чечектср кöрÿнди,\nJайканып, салкынга кыймыктап,\nJараш jыды jытанды.\nАjыктап мыны кöргöндö,\nАиаҥ jараш неме jок.\nJаскы jердиҥ чсчеги\nJашöокÿримге тÿҥей.\nJайылган jараш чечектер\nJай учында öскöлöнöр,\nJарамып öскöн jаш балдар\nJажы jетсе, эр болор.\n1925 j.\nКС\nJÿзÿр-jр чечект\nJажыл öлöҥ öзöлö,\nJажаар öйи jедип,\nJаш ÿрени бышты.\nКары jажы jедип,\nКадып кургап калды.\nКар куруга алдырбас,\nКатан jашту öрöкöн болды.\nКуру келип тÿжерде,\nКунугары jок болды.\nКÿски соок келерде,\nКуш балазы чыдады.\nJуун эдип табыжып,\n«Jылу jерде кыштаар» — дешти.\nÖскö табыш jок болзо,\nÖскöн тöрöл jерибиоке\nОйто эбирилип jанбай деп\nКанадын талбып учты,\nКÿнтÿштÿгин кöстöп\nJылу jерге ууланды.\n1924 j.\nJАЙГЫ ЭҤИР\nЭҥир кирди, кÿн jабызады.\nЭнезине кулунды кошты.\nЭртенге jетире эмзин деп,\nЭркелеп ноктозын суурды.\nЭнезине болужып,\nЭрjине малына килеп,\nJети jашту уулчак\nJелениҥ jанында\nКулундарла ченежип,\nОйноп турды кÿлÿгим!\n«Кулунга тептирдиҥ, учкан!» — деп,\nЭнези айтты уулына.\n«Алдырбас, эне» — деп айдала, уулчак\nАры-бери телчиди.\nЭнези уйлар саарда,\nБозу-торбокло тартыжып,\nАнда ок jÿрди кÿлÿлим!\n1925 j.\nАШ КЫЛГАДА, КИЖИ БАЛАДА\nJашта бичикке ÿренбезеҥ,\nJааназаҥ, неме билбезиҥ.\nJаскыда кыра салбазаҥ,\nКÿскиде кезериҥ jок болор.\nJаш чагында ÿреҥип алзаҥ,\nJажына бичикчи болорыҥ.\nJаскыда кыра иштезеҥ,\nJылына азык болор.\nК е п с ö с: Бичик билбес кижи — сокордый.\n1925 j.\nЧ И Б И\n(А. Плещеевтиҥ ÿлгеринеҥ)\nАгаштар бÿрленип jаранды,\nJас келди деп сÿÿнди.\nОлордыҥ ортозында\nЧырайы кубулбас чиби\nУичукпай jобош турды,\nКышкы соок келерде,\nАгаштар шыралап кунукты.\nЧырайын кубултпас чиби\nJажыл тонын jабынып,\nУнчукпай jобош турды.\n1924 j.\nМ ЕЖ ЕЛ И K\n(А. К. Толстойдыҥ ÿлгери аайынча)\nКускун учпас куба чöлдö,\nСаҥыскан учпас сэры чöлдö\nБош межелик кöрÿнип туру.\nОл межеликтиҥ тöзинде\nJеҥ jастанып атту-чуулу, ат мöрöйлÿ\nБаатырдыҥ сööги jадат.\nАлтын чÿмдÿ алыптар,\nТемир чÿмдÿ бöкöлöр\nКереезиие jуулып, ойын эдип jыргады,\nТалайдый кымыс-чеген jууп,\nТайгадый эт-jилик тÿлди.\nКÿндÿ jерде койлыгазын\nЭрjине адын, алган ÿйлерип\nÖлтÿрип сööгин кожо jууды.\nКайчылар топшуурлу кайлап,\nÖлгöн баатырды мактады...\nКанча чаж öткöн кийнинде\nМал турган jерине\nБаргаа öлöҥ öзÿп калды.\nJон турпан jерине\nJондолой öлöҥ öзÿп калды.\nJердиҥ ÿсти öскöлöнди,\nJон ордына jон jуртады,\nJакшы эрдиҥ сööги\nЭмдиге jетире танылу,\nУргÿлjиниҥ ÿч ÿйеге\nМежелик jерле теҥделбеди.\n1928 j.\nЭ Р\n(Н. А. Некрасовтыҥ ÿлгери аайынча)\nИзÿ jайгы кÿнде, öзöк öрö\nИйген элчидеҥ тÿрген,\nИйдезин аттыҥ кöрöр деп\nСыр маҥла jÿрÿп отурзам,\nJеерен атты мöкÿткен\nJети jашту уулчак\nУдура мeге туштады,\nJажшылажып, эрмектешти,\nJаткан jеримди, ады-jолымды\nJаспай текши шылап турды.\nJаткан jерин, адазы ла бойыныҥ\nАды-jолын айдып береле, айтты:\n«Ак малыма jÿрÿп отурым,\nАйылчылардыҥ кÿндÿзине\nАлмакту ирик сойор дешкен,\nАjамшыҥ айлына барып,\nАнда слер отурзаар кайдар».\n—Кöрзöҥ, эрдиҥ, кÿлÿктиҥ ийдезин —\nдеп,\nКокурлап-ойноп мен айттым.\n—Эр учун jÿрбей — дейле,\nКамчызын адына jаҥып,\nКазаладып jÿре берди.\n1928 j.\nА Т\nJон ортодо jорткондо,\nJорго минген эр сÿрлÿ,\nОйын-байга тужында\nОзо чыккан ат сÿрлÿ.\nАйу-бöрÿдеҥ jалтанбай,\nАдаанга туружар\nАк малдыҥ ортодо\nАйгыр башчы бир сÿрлÿ.\nJаш кулунын телчиткен\nJакшы беени кöргöндö,\nJаш балазын эмискен\nJараш кылыкту келиндий.\nJаш кулунныҥ jарыжы,\nJаш баланыҥ кÿрежи,\nJаскы кÿнниҥ jаражы\nJал jÿрекке jараган.\nУзак jорук jÿргенде,\nУладабас аттаҥ не артык?\nУмзанып тайгаа чыкканда,\nУлаачы аттаҥ не артык?\nУдура кöрÿп киштегепи,\nУткып ээзине окранганы\nУзада чöйгöн кожоҥдый,\nУндылбас кööркийдиҥ каткызындый.\nЭэрлÿ адымды кöргöмдö,\nЭш нöкöриме тÿҥей,\nЭрjине адымды кöргöмдö,\nЭрÿ чырайлу эжимдий.\n1928 j.\nJУТПАЛАРГА КАРУУ КОЖОҤ\nЧедендеги малысты\nJерге айдап ототпой,\nЧемберлен деп ийт келзе,\nЧертип тынын бис кыйбай.\nАйгырлу jылкы малысты\nАлтай jерге ототпой,\nАнглия деген ийт келзе,\nАлбак оозып бис оотпой.\nКайып öрö учатан\nКара канатту аэроплан бар.\nКармай алып адатан\nКайран Кызыл Черÿ бар.\nТалырт эдип учатап\nТалтар деген кужыс бар.\nТалайып алып чабатап\nКату темир ÿлдÿÿс бар.\n1927 j.\nЧАЛГЫЧЫ\nАарчы-курут азыкту,\nАлгый, чöйгöн jööжöлÿ,\nАлкы тöжи jепселдÿ,\nАк-боро ат нöкöрлÿ,\nJалаҥ jерде эрикпей,\nJайканып чабар чалгылу,\nJааш-jаҥмырда jадатан\nJалык öлöҥ одулу,\nАчу терди кысканбай,\nАмырды таштап иштейтен,\nАлтайдыҥ öлöҥин кезетен,\nАк малдыҥ азыгын эдетен,\nJайгы кÿнниҥ изÿне\nJай бербейтен уул эмей,\nJараш öлöҥниҥ чечегин\nJайа кезер эр эмей.\n1928 j.\nРЕНЧИКТЕРГЕ\nJаҥы бÿткен школыска\nJалкуурбай текши jÿрелик,\nУрлежип, jöптöжип,\nренелик бичикке.\nТаҥ чолмондый бичигисти\nТабына кычырып jÿрелик,\nТап эдип ойноп алала,\nТаштабай бичикти кöрöлик.\nАлтай jеринде таҥ атты,\nАлбаты jон ÿренер болды.\nТÿн-караҥуй серий берди,\nТуйук санаабыс jарый берди.\nАлтайыска ие керек?\nАртык сÿмелÿ уул керек.\nАндый сÿме кайдаҥ келер?\nАкту бичиктеҥ билдирер.\nБичик-биликти кичееп,\nБилерибисти кöптöдöлик,\nБилбезисти jок эдип,\nБиригип ончобыс ÿренелик.\n1928 j.\nJАШ ПИОНЕР\nКылгазы jакшыдаҥ аш бÿдер,\nКылыгы jакшыдаҥ эр бÿдер.\nÖзöр аш кылпада билдирер,\nÖзöр кижи балада таныдар.\nКол кÿчиле jатканныҥ балазы\nКоммунист болорго пионер болор.\nКолыныҥ кÿчии jидиртпес,\nКоjойым -котонды кöкитпес.\nJаан байдыҥ айлына\nJдрамзып, тудуш jÿрбес.\nJажыпа jалчы болуп,\nJалынып, малын кабырбас.\nJаман jуртын öҥжидерге\nJаантайын кичеенер.\nJарлыкчыга мекелетпей\nJараш jуртын боны эдер.\nБичик-биликти кичеенип ÿренер,\nБилгенин билбеске айдып берер.\nБирикхирип ÿÿре-jеле уулдарды\nБилези jаҥыс карындаштый эдер,\nАлбаты-jонныҥ кереги учун\nАка Леиинниҥ jакылтазын бÿдÿрер.\n1928 j.\nАРАКЫЗАК ЛА ЭРЛ\nАракызак ла эрÿÿл\nАдазы jаҥыс карындаштар болгон.\nЭнезинеҥ чыгарда,\nЭэчий-деечий игис чыккан.\nЭнезиниҥ эмчегин теҥ эмген.\nЭркележип экÿ кожо öскöн.\nАданыҥ энчизин учында\nАчаптанбай, теҥ ÿлежип алды.\nАраjан амзап jÿргени\n«Аракызак» деп адалды.\nАндыйды амзабай jÿргени\n«Эрÿÿл» деп адалды.\nАракызак\nАракызак айлына отурбай,\nАйылдап, jортуп jÿрди.\nАҥ jолын тосподы,\nАйылдаҥ ыш чыгарын кетеди.\nАлтай эбирип айылдады,\nАйлы-jуртын ундыды.\nАк-малын кöрбöс болды.\nАлган ÿйине килебей,\nАнда-мында конуп jÿрди.\nАдыркап - чексиркеп,\nАлбатыдаҥ уйалбас болды.\nАйылчы jÿрген айылдарда\nАракызак тудуш jÿрер болды.\nАмтанду аракы ичер деп,\nАмтажып айылдарды эжиктеди,\nJай öткöиин билбей калды.\nJардындагы кийими кирленип,\nJалтырап, килтиреп турды.\nJалмажын бийт jиди,\nJаказын кир басты.\nСаан уйлардыҥ сди астады.\nСанааркап аракызак отурды.\nИжи-jолы бÿтпеди,\nИриктерин уурчы jиди.\nКыштай jиир азыгына\nКырлайган арыкты сойды.\nКышкы jол чыгарда,\nКызыл jеереиди чанактады.\nКыптап чанакка тере салды,\nКыйын отурып, ÿйине айтты:\n«Аҥдап неме таппаган да болзом,\nАжымды мал да резе,\nАк малымныҥ шылтуунда\nАшты мен таап албай.\nБазарлап jÿрÿп келедим.\nБаалу да болзо, албай база:\nБалдарга аш керек.\nБарлу кижиниҥ аргазы кп эмей» — деди.\n«Капкыр-чипкир айыл ичине\nКазан-айак, кöбöҥ бöстöҥ\nКöрÿп, jакшызынаҥ ал» — деп,\nКайран ÿйи jакыды.\nАкчазын кöдÿре карманданып,\nАракызак атанды.\n«Ада jашта алганым,\nАйтканыҥды ундыбай,\nАйлыма jööжö мен экелбей» — деп\nАйткан бойы атанды.\nКалыҥ jурттыҥ садузына\nКазаладып jедип келди.\nЭлбек jонныҥ ортозына\nЭптеп баага немезин jетирди.\n«Саду jарады» — деп,\nСалковойдыҥ аракызын ичти.\nАры-бери телчиди,\nАлар неме кöптöди.\nАк чырайлу келиндер туштажат,\nАды-jолын угужып турат.\nАракыдап олорло jÿре берди,\nАлатан jööжö ундылып калды.\nКонотон jерде ичерге\nКороjон аракы алды.\n«Jаан jерге jÿргенде,\nJаҥыс катап аракыдабай» — деп,\nJараш келиндерле колгуктажып,\nJаан jерде jыргай берди.\nКонгон jерде аракыны\nКожоҥдожып ичтилер.\nКожо ичкен наjылар\nКокурчы, jалакай улустар болды.\nЭзириги аракызактыҥ jаанады,\n«Эрлÿ мен» деп мактанды.\nБажына аракы чыгарда,\nБайыркап, анда отурды.\nАжыра аракы ичеле,\nАйлына jанарын ундыды.\nАлты конок jыргады,\nАлган ÿйине jанбас болды.\nJетинчи кнде jыргады,\nJеткер-тÿбек табылды:\nJергелешкен наjылары\nJер сайын тозо берди.\nJердеҥ бажын кöдÿрип болбой,\nJеерен адын эске алынды.\nКарманын jоктоп кöрöрдö,\nКак-куру неме болды.\nАрга-сÿме таппады,\nАдын чанактап, jанып ийди.\n«Алган ÿйим, ач-ÿреним,\nАштап, самтырап ыйлаар» — деп,\nАчурканып санааркай берди...\nАйлы-jуртына jедип келди.\nАштаган балдар уткып jÿгÿрди,\nАйылдаштары jуулып келди.\nЭрик jокто арга jок...\nЭжигин ачып, айлына кирди,\nЭр jанынча öрö басты,\nЭэзи кижи тöргö отурды.\nТамагы калтырап, ÿни тунгак,\nТаап куучын айдып болбоды.\nТаҥкы азып тартала:\n«Табы jок неме болды.\nТаҥла меҥдеп jанып клееделе,\nТалганча соктырттым, тоноттым» — деди.\nАракызактыҥ сöзине алаҥзып,\nАйылдаштары jанып таркады.\nАйылчылар jанган кийнинде\nАракызакка адылып, ÿйи айтты:\n«Кураҥы ийттий калтыраган\nКулугур, сепиҥ ичиҥ jарылзын.\nИчкен ажыҥ сен таҥманыҥ\nИчи-буурыҥ jулкузын» — деди.\nАш-курсак jок болды,\nАлган ÿйи ыйлап jÿрди.\nАч-ÿрени аштады.\nАрткан малын садала,\nАайы jок аракыдады.\nJоон адьн садып ийди,\nJойу jÿрÿп аракыдады.\nТалдама уйын садып ичти,\nТапчы болорын бодонбоды.\nИш колына тутпай jÿрди,\nИйттелип, самтырап, тÿрей берди.\nJылдаҥ jылга аракыдады,\nJылкы малы ÿзÿлди.\nЭр jажына аракыдашка\nЭрмек, куучыны бузулды.\nЭлдиҥ-jонныҥ ортозына\nЭзирик бойы чаптык болды.\nАчу-корон кыйгырып,\nАйыл ортозына тенип jÿрди,\nЭр чырайы чыга берди,\nЭрликтий jаман чырайлу болды.\nСандырап, jурты чачылып калды,\nСанааркап jÿрÿп, ÿйи öлди.\nскÿске тÿҥей балдары\nрö кÿнди кöргилебей,\nÖзöк сайын тозо берди.\nОрто jашка аракызак jетпеди,\nОт-jалкыны öчö берди.\nJажын jетире jажабады,\nJажарып, кÿлÿк оорый берди...\nАракыныҥ коронына\nАртап, ичи ÿрелди.\nКарыганча jажабай,\nКалтырак оору тапты.\nчöжип аракыдап jÿреле,\nлгöнин билбей калды.\nЭ р ÿ ÿ л\nЭрÿÿл деген уулдыҥ\nЭзиргени кöрÿнбеди.\nЭэлгир jакшы кылыгын\nЭли-jоны jаратты.\nJажарып öлöҥ öзÿп келгенде,\n«Jайдыҥ jыргалы эмей» — деп,\nJайым улус jыргаар тушта\nJаантайын эрÿÿл ижин этти.\nЭдер ижи jок болгондо,\nЭриктирбес бичик кычырып jÿрди.\nЭптÿ jакшы куучынын\nЭли-jонына айдар болды.\nМалды, уйды уктадарын,\nМаала, кыра öскÿрерин,\nМактулу jурт jазаарын\nМаалкатпай, бичиктеҥ кöрÿп,\nМактанбай, jазап айдып jÿрди.\n«Jайгы кÿнниҥ изÿзинеҥ\nJалырап кöлöткöдö jатпагар.\nJалаҥ jерге барала,\nJалкуурбай, öлöҥ иштегер,\nКÿстиҥ öйи jедип келзе,\nКÿjÿренип иштегер.\nАдар мылтык тудунып,\nАҥдап, кузуктап келигер.\nИйт jакшызын азырагар,\nИстеп аҥды табараар.\nJакшы мылтык алыгар,\nJалтанбай, айу адараар.\nJердеҥ таап алала,\nJетире jуртыгарды тыҥыдаар.\nАкту бойыгардыҥ кÿчигерле\nАйыл-jуртты тыҥыдар керек.\nJылузы сообос тура ла\nJунунатан мылча эдигер.\nАш уратан ÿкпектÿ\nАлмар эдип алыгар.\nМаалаиыҥ ажын jуурга\nМанаган jердеҥ казынты эдигер.\nМашинадаҥ алдыртып,\nМалга, уйга öлöҥ эдигер.\nАзыраган малды öҥжидерге,\nАгаш кезип, кажаган эдигер.\nАарчы-сарjу кöптöзö,\nАрга-сÿмеҥ табылар.\nАчу бийтке jидиртпегер,\nАрулап кийим кийигер.\nБичик-биликти кичеегер,\nБилетенин тыҥыдыгар.\nJаан да кижи ÿрензин,\nJаш балдарга школ эдигер,\nJакшы он��ҥ табылар.\nJарлык jаҥын чачыгар» — деп,\nЭрÿÿл jонго айдып jÿрди.\nJурт Советтиҥ jамылуларын\nJон jаҥыртып тударда,\nЭрÿÿл нöкöрди jамыга\nЭлбек jон кöстöп тутты.\nJонныҥ ижин башкарып,\nJортуп jÿрди эрÿÿл.\nJок-jойуныҥ jÿрÿмин\nЭҥилтер эбин кичееди.\nБашчы Ленинниҥ ÿредÿзиле\nБазынчык болгонды öрö тартты.\nБичикти кичееп кычырды,\nБилер коммунисттерле сÿмелешти.\nАлкы-jööжö кöптöдöрин,\nАш-курсак ток болорын\nАйладып сананып jÿрди,\nАрга-сÿмезин бедреп турды.\nОрдына jок неме таап,\nОртокко jонныҥ саду этти,\nОҥду кооперативти кичееди,\nОнчо текши арга болды.\nКооператив машина алдыртып,\nКолына jонныҥ амыр берди.\nJонныҥ мойны jоон болуп,\nJок jердеҥ jööжö тапты,\nJоктуларга арга болды.\nJÿзÿн-jÿÿр аш салып,\nJурт ичин jазады.\nЭрÿÿл уулдыҥ сÿмези\nЭрjине болды jонына.\nЭзириктер астады,\nЭрÿÿлдер кöптöп jатты.\nАлты jылга jетпеди —\nАлбаты jööжöзи кöптöди.\nJети jылдаҥ öтпöди —\nJединбес немеге jединди.\nJетире jаан школду болды,\nJети jаштудаҥ öрö ончозы ÿренди.\nJедимдÿ бичик, газет кычырды,\nJеткерлÿ караҥуй jарый тÿшти.\nАлбыртып, jÿÿлтип, jон jиген\nАбыстыҥ сöзин укпас болды.\nКара кöрмöс деп мекелеп,\nКаралап малды тайатан\nКампыҥ ижи тутай берди,\nКатап неме албас болды.\nJарамасту уйалбас тöгÿнчи,\nJалтапбай кижи эмдеер\nJарлыкчылар тöгÿнин танытты,\nJакшыркаары токтоды.\nОртокко эткен кооперативтиҥ лавказы\nОрынду jазалду, бек болды.\nJонныҥ бойыныҥ садузы болуп,\nJоктуларды jонбос болды.\nJок-jойуныҥ санаазы jарыды,\nJолын таап, баштанды.\nJалчы-jабыр jарык кöрди,\nJалынып байга иштебес болды.\nЧырмайып тыҥыда иштенди,\nЧын jыргалду jÿрÿм кöрди.\nКудайга иженип отурбады,\n«Кулугур» деп кижиге айттырбады. Салым коомой болды деп,\nСалбаҥдадып камды камдатпады. Сабары торсогончо иш этти,\nСандырап jÿрердеҥ айрылды.\nJаскы кÿнниҥ jылузындый,\nJаҥыс эрÿÿлдиҥ санаазы Jаан jонды öрö тартты,\nJарамзыбас эрлер болды.\nКыс балдар ÿренеле,\nКылыгы jакшы энелер болды.\nКалыҥ jööжöгö саттыратан Кара албаннаҥ айрылды.\nЭжин кижи jектетпес,\nЭрге тÿҥей нöкöр болды,\nЭрмегин айдар кÿÿндÿ jÿрди.\nОнчо улус öмöлöжип,\nОйын эдер тура этти.\nJок jердеҥ бÿде берди,\nJон туразы деп адалды.\nJокту-jойу jуулып,\nJолду ойын ойноды.\nJакшы-jаманныҥ кылыгы\nJарт ойыннаҥ крнди.\nБиригип ончозы jуулганда,\nБилбес кижи кемзинер болды.\nБилердиҥ куучынын тыҥдап,\nБичик-биликти кичеей берди.\nЭрÿÿл деп уулды:\n«Эрлÿ jакшы нöкöрис» — дешти,\nЭптÿ сöзии угуп jÿрди.\nЭэлгир jакшы кылыгына\nАдаркажар улус кöп табылды.\nАракы кичеебес уулдар\nАрка-jонноҥ кöп табылды.\nБичик-билик кичееди,\nБилинбес эзириктер астады.\n1929 j.\nБОРСУК ЛА СЫГЫН\nБорсук тÿлкÿге айылдап келди.\nКорсок тижин ырсайтып,\nБойын тыҥзыпып, тлкÿге айтты:\n«Кöрзöҥ, тÿлкÿ наjым, — деди, —\nМендий семис аҥ кайда бар?\nМендий курч тиштÿ аҥ кайда бар?»\nКöзи сурлап, jакшыркап турды,\nКöкип, тÿлкÿге мактанды.\nКызыл тÿлкÿ каткырынып,\nКылыгы коомой борсуктыҥ\nКöк тенегин таныды.\n«Кöкигей ле» деп, борсукты мактады;\n«Семизиҥ сениҥ чочкого тÿҥей,\nТижиҥниҥ курчы бöрÿдий.\nАҥ-сыгын туштаза,\nJалтанбай тут ла» — деди.\nОны уккан борсук ÿнденди:\n«Оҥду бÿткеним чын турбай — деп, —\nОнтодып сыгынды öлтÿреле,\nОок балдарымды азырайдым» — деди.\nАскан казан сакыбады,\nАҥдап тÿрген jÿре берди.\nТурлузындагы сыгынды\nТургуза борсук тапты.\nТудар-кабарга jалтанбады,\nТижин ырсайтып, удура басты.\n«Канайьип jÿрÿҥ, уул?» — деп,\nКаткырып, сыгын сурады.\n«Каткы бажы калак» — деп,\nКаныгып, борсук айтты,\nКара .сананып тап этти.\n«Ченеи мени jÿрген болзоҥ,\nЧечениҥди бодон.\nЧындап мени jиир болзоҥ,\nЧыдалыҥды бодон» — деп,\nКатуланып сыгын айтты,\nКак маҥдайын jара тепти.\nБорсуктыҥ каны jалмырай берди,\nКалакта-сыктап jадар болды.\nКалjу-тенек оныҥ бажы\nМаҥкан эмди болуп калды.\n1925 j.\nКАРАГУЛАНЫҤ JАРГЫЗЫ\nАлтайдыҥ «аҥдарынаҥ комудал чыкты:\n«Айу-jайзаҥ jимекей, карынзак — дешти,\nБöрÿ-темичи ачап, казыр, jеек,\nТÿлкÿ-албанчы сайыркак, jакшыркак,\nJаргыны агынна этпес,\nАрылык-берилик, куурмак кылыкту» —дешти.\nКарагула каанга комудал jетти.\nJуунга келген jобош аҥдар\nJÿрексип, сÿреетип турды!1\nСыгынды чечен дежип,\nКомудал айдарына чыгаргылады.\nКайдар база, айтпаганча болбос деп,\nТамагы калтырап, сыгын айтты:\n«Башкаручы Карагулам,\nБажыбысты кеспей угугар.\nТалдап туткан jакшыларыс\nТамактап бисти öлтÿрет.\nКöстöп туткаи jамылуус\nКöзибисти ойып, jип jÿрет,\nМактанып бисти мекелейт;\nКуурмактап jаргаа тудала,\nКурыбысты чечип, чыбыктайт.\nJамызы jок jоктуныҥ\n____________\n1Среетип турды - срин бастырып турды.\nJаргак тонын чупчып алат.\nJакшыркап, сайыркап jÿреле,\nJалмап jонын топоп алат.\nОндый кылыгышаҥ уйалбай,\nJонноҥ кÿндÿÿ кöрöргö,\nJоруктап jортуп jÿргÿлейт.\nJамызынаҥ олорды чыгарып,\nJаҥыртып öскöдöҥ тудуп беригер» — деди.\nКарагула jонноҥ угайыи деп,\n«Сыгынныҥ айтканы чын ба?» — деди.\n«Чын, чын» — деп, jобош аҥдар айтты.\nЭт-кан jиир аҥдар унчукпады.\n«Jонымды jууп, шылап угатам,\nБу комудал чын болзо,\nБаштарын кезип, будына саларым,\nБуттарын кезип, бажына саларым» — деди.\nАлтай jерине Карагула умзанды,\nБар1 ла Ирбис2 болушчызын\nКöдöчи эдип ээчитти.\nОзочыга3 jаан деп аҥды ийди.\n«Мениҥ jедетен кÿнимде\nJонныҥ jууны белен болзын» — деди.\nJааннаҥ jарды угала,\n_____________________\n1 Бар – азулу аҥ.\n2 Ирбис – база азулу аҥ.\n3Озочы – озо барып, каанныҥ клееткенин jарлайтан кижи.\nАлтайдыҥ аҥдары ончозы jуулды.\nАйу-jайзаҥ баштаган\nЭт-кан jийтен казыр аҥдар\nАлдынаҥ башка одуланды,\nШÿÿлте-сÿме jаҥыс болды,\nJобош аҥдар башка одуда болды.\nКарагула jедип келди дешкиледи.\nКамык аҥдар тÿймеже берди.\nАйу-jайзаггныҥ одузыпа\nКарагула келип тÿшти.\nАайына чыгар деп, керекти кичеей берди.\nАрманду4 jонды тургуза jуунатсын,\nАjыктанып меге комудалын айтсын деди.\nКарагула катуланып айтты:\n«Jамылулар: айу ла бöрÿ,\nБурулуныҥ отуратанына отурыгар,\nАктанып сöзигерди айдыгар.\nАйу-jайзаҥ айтты:\n«Албаданып jамыга мен турбадым.\nАрманду jон кöстöп туткан.\nОзодоҥ укту jайзаҥыс,\nОҥду ака-бöкöбис деп тутты.\nКарын албай, чек jÿретем,\nКара санабай, jоныма килейтем,\nАркадаҥ балтырган ла кызылгат jийтем,\n____________\n4Арманду – арбынду, кп.\nАгаштаҥ мöт лö кузук табатам.\nЧымалы да меге курсак болотон.\nКылыгы jаманнаҥ jаманын билеле,\nАчынып-чугулданып, оны jийтем» — деди.\nБöрÿ-темичи туруп айтты:\n«Актуга jамандап, сайгактап\nАйдарга мени jарабас.\nАлгайдыҥ аҥдарыныҥ керегинде\nАдаанга кем jÿрген?\nОнчобыстыҥ öштÿзи — кижиле,\nОныҥ кулы — ийтле\nОкту мылтыктаҥ jалтанбай,\nКем öштöжип тартышкан?\nКижи jаманнаҥ jескинбей,\nАзыраган малын оныҥ jийтем.\nÖрö оны чыгарбай,\nУÿрлÿ малын астадып,\nКойын ÿзе jийтем.\nJоныма килеп jÿрÿп,\nJок jердеҥ комудал чыкты.\nСагыжым килеҥкей болуп,\nБуру эткенди де тойу тужында\nАктап jÿретем» — деди.\nЭт-кан jийтеи казыр аҥдар\nЭрлÿ Карагуладаҥ сс айдарга jöп сурады.\nОндый jöпти Карагула берди.\nОнчозы туруп, айдар сöзин айтты:\n«Jамылулардыҥ айтканы ончозы чып,\nJакшыларыбыста jаман jок.\nJамылу болорго jарабайтан\nJаргызак немелердиҥ башчыларын\nСайгактап, jакшыларды jамандаган керегинде\nСананзын, боданзын деп ÿредигер.\nКыйнап олорды jакарып беригер.\nКыйалдап мокодорын бойыгар билигер» — дешти.\nJал jÿреги jарылып, jобош аҥдар\nJаргызын алдырганын билди.\nКарагула болушчыларыла\nКара агаш ортозына кирип jöптöшти.\nТургуза jаргызын этти,\nТудунып кычырып берди.\nАай-учурып угарга\nАрманду jон jуулып келди.\nАйу, бöрÿ — эки jамылу\nАктанып кыйыннаҥ айрылды.\nАкту jамылуларды каралады деп,\nСыгын, булан, элик — ÿч карындашты\nАай-баш jок чыбыктайла,\nАмтажытпай бууп öлтÿрзин — дешти.\nКыйнап олорды öлтÿрген кийнинде,\nКызыл эдин башкараачы jиди,\nЭттиҥ артканын болушчылар ажанды.\nЭки тажуур аракы керек деп,\nАйу, бöрÿ тапсын деди.\nАлдыртып алала, ичти.\nJобош аҥдар тынып алып чыкты,\nЭки кдчизин ээчидип,\nЭли-jоныла jакшылажып,\nЭрлÿ Карагула jанды.\nЭртиш сууны кечире jамылулар ÿйдешти.\nJАЛКУ\nЛай келзе, изÿ деп,\nКыш болзо, соок деп,\nАйры колына иш тутпас,\nИженериҥ сениҥ не?\nКайткан кижи сен?\nJумактап эткен немеҥ jок,\nJуртыҥды кöрöр аай jок!\nЧеден-кажаганыҥ болгожын,\nСуу бускан теермендий!\nКыра-маала сен салбас,\nКырылатан ыраҥ ол.\nКузуктап, аҥдап барала,\nОдудаҥ чыкпай jададыҥ.\nЭткен öлöҥиҥ ас болуп,\nЭки уйыҥа сÿт тÿшпейт.\nJаҥыс адыҥ эрjине\nJайнап туру кöдÿртип.\nЭжигиҥдеги ийттериҥ\nЭэчип баспас кураҥы.\nЭки торбок jыл чыкпай,\nЭжик алдына чарчады.\nÖлöҥ чабар курч чалгыҥ\nТатап, артап, мокоды.\nАгаш кезер малтаҥ\nСабы сынып ташталды.\nИш эткедий эр бойыҥ\nJалкуга бастырдыҥ.\nИженер немеҥ jок болзо,\nАлдырбас деп не айттыҥ?\nКижи бойы кемзинбезе,\nАjыктанып сананбаза,\nКайдаҥ арга табылар?\nИштенип бойыҥ кÿjÿрензеҥ,\nОноҥ артык аргаҥды\nКайдаҥ да таппазыҥ.\nБалдарыҥды аштатпа,\nАлган эжиҥ самтаратпа,\nJаактуга айттырбазыҥ,\nJарындуга бастырбазыҥ.\nJетире бичик билетен,\nJаман-jакшыины шÿÿйтен\nАлтайдыҥ ойгоры болзоҥ.\nАкту колдыҥ кÿчиле\nАчу териҥ кысканбай,\nАйл��-jуртыҥ тыҥытсаҥ.\n«Алдырбас» деген сöсти\nАйтпай jÿр качан да,\nАлтайыбыс ол тушта\nОзогыдаҥ он артык,\nЭмдигидеҥ эки артык\nБолуп jаранар!\nУЧ КАРЫНДАШ\n(Ч ö р ч ö к)\nОзогы тужында бир кижи\nАйгырлу малын башкарып,\nАҥдап-куштап jортуп jÿрген.\nАгаш-ташту кату jерде\nАзулу, кичинек ÿч аҥ jаткан.\nКижи кзине качан да\nКичинек неме jараш кöрÿнер.\nКилеп олорды айлына\nКийдирип алып азырады.\nОтурып айлына амыраар тушта\nОмок бойына соот болды.\nОогош бала-баркага\nОйноорго нöкöр табылды.\nJааиап, öзÿп келерде,\nJаҥыс уйа карындаштардыҥ\nJаҥ- кылыгы башкаланды.\nJаап карындажы бöрÿ\nJаман, кÿркет кылыкту болды.\nКара-боро сагышту болуп,\nКаныгып кураган, уулак тутты.\nЭттеҥ öскö неме jибей,\nЭригип, каныгып jÿрди,\nЭки кöзи тууда болды.\nЭэзине кара сананып,\nЭрке балазын балулайла,\nТайгалар jаар кача берди.\nОртон карындажы ийт\nОрынду jуртка ÿренди.\nОртокко кижиле иштенди,\nОок балдардыҥ нöкöри болды.\nАчап бöрÿле кöрÿшпес,\nАдаанзак jакшы эш болды.\nОчы карындажы тÿлкÿчек\nОттый кызыл бÿдÿштÿ,\nОҥду кылыгын билдиртпес,\nОозы, тили jылбыҥдаган\nОпту, сÿмелÿ неме болды.\nАрылык- берилик кылыкту,\nАчабы jаан эмес те болзо,\nАмтанду курсак кöрÿнгенде,\nАрпа-сÿмезиле jиир болды.\nАда болгон кижиниҥ\nАзыгын уурдап jийле,\nАрка кууп маҥтады,\nАрт кийнинеҥ каргатты.\nКзи канду ач бöрÿ\nКöдöчнлÿ темичи болды.\nКöрлöдö аҥдарды jизе де,\nКöк бойы тойып болбоды.\nУÿрлÿ малды ÿркидип,\nУрÿстеп, талдап jиди.\nÖштöп кижиниҥ малын\nрö öсхÿрбей, ÿреп турды.\nБайдыҥ малын jизе де,\nБайталы jаҥыс jоктуны ыйлатты.\nJалаҥнаҥ азык таппаганда,\nJаан jолды кетеп,\nJолло jÿрген улусты\nJорукка кызып, тудуп jÿрди.\nÖрö jаштуныҥ шилемири болды,\nч-ööни кöптöй берди.\nКижи ле ийт нöкöр бололо,\nКийик семизин аҥдай берди.\nКиш каразын истеп,\nКин тайгадаҥ таап jÿрдилер.\nАҥды ортокко öмöлöжип,\nАргазын таап öлтÿреле,\nАзык эдип jип,\nАргканын айлына артынып,\nАйылчызып кÿндÿледи.\nАк малдыҥ каруулчыгы,\nАйыл-jурттыҥ нöкöри\nАзулу бöрÿле удурлажып,\nАры-бери jелип jÿрет.\nАда болуп азыраган кижиге\nАрга-тузазын jетирди.\nКызыл jараш тÿлкÿчек\nКырлаҥ jерде jуртады.\nКылыгыла мекелеп,\nКырып jÿрет оок аҥдарды.\nОозы, тили jылбыҥдап,\nОныҥ мекелебегени jок болды.\nУзун куйругыла булгап,\nУчуры jок тöгÿндеп jÿрди.\nАлтайдагы аҥдарды\nАлты катап мекеледи.\nJрр ÿстинде куштарды\nJети катап тöгÿндеди.\nИйт кижиге наjы болды,\nБöрÿ ле тÿлкÿ öштÿ болды.\n1929 j.\nМАРГААН\n(Чрчк)\nАрчыи jытту Алтайдаҥ,\nАлтын сÿрлÿ таигалардаҥ\nЭки jаан суу бÿтти,\nЭптÿ jакшы эрмектешти.\nöн-бöкöн jок jÿрдилер,\nБалыктарды теҥ ÿлешти.\nАлтын кöлдöҥ бÿткени\nÖöн деп адалды.\nАлтын сÿмер ÿч сÿÿридеҥ бÿткени\nКадып деп адалды.\nÖöн jараш кылыкту\nJобош тымык суу болды.\nJараш кылыгыла ээлтип,\nАлтайдыҥ тууларыла эптешти.\nКадын jардак-чугулчы,\nКату сагышту болды.\nТууларды ÿзе табарып,\nОнчозыныҥ кÿÿнин jандырды.\nÖöп ойноп, кокурлап,\nКадынга айтты:\n«Кадын деген сöслö\nУй кижини адайтан,\nОндый атту нöкöрди\nЭш эдете�� учурлу.\nМениҥ ÿйим бол» — деди.\nОны уккан Кадын\nАчынчак бойы ачынды,\nЧугулчы бойы чугулданды.\nКара кöзине кан тÿÿлди,\nКош кабагын тÿрÿп ийди.\nОозынаҥ кöбÿк келди;\nАчу-корон кыйгырды,\nАма-томо сыгырды.\nАгаш-ташты jемире тепти,\nКайа ташты ÿзе сокты.\nJалаҥ болгон алаканын\nJайа тудуп, Ööнди\nОҥдоп-солдоп тажыды.\nÖöп ÿч эбирилип, jер тайанды;\nJер тайанып, тура тÿшти.\nКадын Ööнгö айтты:\n«Кем озолоп, ак межеликке jедип,\nОны ÿзе тепсе, бий болзын.\nСоҥдогоныс кадыт болзын.\nМенеҥ тÿрген агарым деп,\nЭр бойыҥа иженбе,\nМаргыжалык, таҥма!» — деди.\nМаргыжала, экÿ акты.\nАлтайдыҥ тууларыныҥ Кату сööктÿ бÿткени\nÖöн jолы jаар бöлинди.\nТууларга jаан буудырбай,\nАраай, jобош jайканып,\nАк межеликке Ööн суу озо jетти.\nТууларга буудактадып,\nОлорло согужып,\nКадынныҥ jолы узады,\nJедип болбой удады.\nЧöл jердиҥ кыйузында\nБабырган тууга jедип келди.\nЧöл jери jаар бöкчöйип,\nАjыктап Бабырган кöрÿп турды.\nКадын чечеркеп айтты:\n«Нени кöрÿп туруҥ?\nJымжак тÿктÿ, боро аскын,\nКуш-канатту тенек-тоскын,\nАҥ дезе, аҥ эмес,\nКуш дезе, куш эмес,\nСаҥ башка бÿдÿштÿ.\nКейик салкып сагышту,\nКöргöниҥди айт!» — деди.\nБабырган айтты:\n«Солун неме кöрбöдим,\nÖöн эриҥ jедер jерипе jетти,\nБий jамылу болды.\nКадьгн катын аларга\nМензинип, сени сакып jадыры.\nКапшай эриҥе табышпай,\nЧалчып, шалбап не jÿрÿҥ?\nАда алтай jеринде,\nАк башту Алтайда,\nСеге айтырбаган туу jок,\nСеге соктыртпагаи таш jок» — деди.\nКадын ачынып чугулданды,\nБабырганды ÿзе тепти.\nАнаҥ ары кÿÿн-кÿч jок\nКунугып, ыйлап акты.\nБийге jеделе, оны каборто\nТÿйе тееп айтты:\n«Алатан катыҥды ал,\nАнаҥ ары бар!» — деди.\nАрай jобош каткырынып,\nБий ÿйине сöс айтпады.\nСол jанына отургузып,\nJараш эптÿ куучындашты.\nЭрмегиле Кадынды ээлтти,\nКылыгыла Кадынга jарады.\nКату бÿткен Кадынныҥ\nУйе-сööги божоды,\nJал jÿреги jайнады.\nКадын jöпсинип айтты:\n«Кадыт та болзом, бийдиҥ каты,\nЭпши де болзом, бийдиҥ эжи эмей!» — деп,\nБийди эркелеп, ого кожулды.\nУргÿлjиге айрылбай кожо jуртады,\nОпту кылыгыи таштады.\nОптуныҥ обын чачылткан учун\nБий, Кадынныҥ белтири Обь деп адалды.\nÖРКÖ, ТАЛАҤ-КЕЛЕҤ, БОРО ЭРЛЕН\n(Чöрчöк)\nÖркö лö Талаҥ-Келеҥ\nЭкÿ наjы болды.\nАйрылышпас нöкöр болуп,\nЭкÿ кожо jÿргÿледи.\nJуртап jаткан ичеениниҥ\nЭжиги jаҥыс болды.\nИштенип jÿрген ижиииҥ\nJолы jаҥыс болды.\nJылу jакшы кöрÿжип,\nБары-jогын алыжып,\nБала-барказын азыражып,\nЭптÿ, амыр jуртады.\nСанаа, салым jаҥыс болды.\nБелендеп уйаны Öркö казып,\nТалаҥ-Келеҥди jуудып jÿрди.\nКыйгастанбай, мепи jуутты деп,\nТалаҥ-Келеҥ сÿÿнер болды. öркöгö jакшызын jетирди.\nÖркö бала, катыла\nJер сегергкижине туттурды.\nТырманып та турза,\nТырмакка неме илинбес болды.\nТиштенип те турза,\nТишке сегерткиш туштабас болды.\nJер уйалу Талаҥ-Келеҥ\nJер курт-коҥузы курсакту болуп,\nJескинбей сегерткишти jиир болды,\nJеткердеҥ ркöни айрып jÿрди.\nОлордыҥ эптÿ jÿргенине\nБоро Эрлен кÿйÿнди,\nТалаҥ-Келеҥге келип айтты:\n«Оöн-бöкöн jогыыаҥ\nÖркö наjыҥнаҥ туйка\nÖс бойыбыс jöптöжöли» — деди.\nТалаҥ-Келеҥ öчöп айтты:\n«Слерди мен таныбадым... адыгар кем?\nСööгöр не? Айлыгар кайда?» — деди.\nБоро Эрлен мактанып айтты:\n«Адым мениҥ Боро Эрлен,\nАлтай jерине кöчÿп келдим,\nСööгим мениҥ кемиреечи.\nКарындаштарым тоодоҥ ашкан,\nJер ÿстине толо берген».\nТалаҥ-Келеҥ айтты:\n«Угуп jÿретем,\nНе керектÿ келдигер?» — деди.\nБоро Эрлен айтты:\n«Аргалуда келбедим,\nАрга jокто келдим.\nЭриктÿде умзанбадым,\nЭрик jокто умзандым.\nЭлчиге jÿрген эдим, эптÿ эрмек угарга,\nСлердеҥ болуш суразын деп,\nКарындаштарым ийген.\nСегерткишке туттурып,\nОныҥ аргазын бедреп jÿрÿм — деди\nJердиҥ ÿстин jети эбирип,\nJетен каанныҥ jеринде jÿрдим,\nСендий арга-тузалу кучыйакты\nБу алтайдаҥ jаҥы кöрдим.\nБиске болужыҥ jедер болзо,\nркöниҥ эткен уйазынаҥ\nОдус артык уйа эдерим,\nркöгö минип jаткапча\nБисти талдап минип jÿр.\nНе ле керектÿ немеҥди\nТутагы jок бÿдÿрерис,\nБиске ле наjы бол!» — деди.\nТалаҥ-Келеҥ айтты:\n«Jакшы нöкöримди таштап,\nÖркö öрöкöннöҥ айрылып,\nСени ээчип барбазым,\nJаманды некеп jÿрбезим» — деди.\nБоро Эрлен айтты:\n«Öркö деген öрöкöнниҥ\nлöҥнöҥ öскö курсагы jок,\nÖрö jашту немени\nлтÿрип jийтен jаҥы jок» — деди.\nТалаҥ-Келеҥ айтты:\n«Тынду немеге jаманы jедип,\nJаргыга качан да кирбеген,\nСендий jаман немедеҥ\nJескинип, кыйып jÿретен.\nJаманыҥ сениҥ бажыҥнаҥ ашкан,\nJалтанбас уурчы кылыкту.\nУйалу кушты уйазын бузуп jийтеҥ,\nОок аҥдардыҥ балазын уурдап jийтеҥ.\nАмбарда ашты ÿреп jнйле,\nЭдÿлÿ курсакты шоктоп jийтеҥ.\nОго до тороҥ тойбойтон.\nСен ачап шилемирге\nМенеҥ болуш jетпес» — деди.\nБоро Эрлен айтты:\n«Э... э... ондый ба, акыр!\nЛакшы jöпкö кирбезеҥ,\nАлбадап сени аларым.\nУч коноктоҥ öткÿрбей,\nÖркö jуртын\nУзе jуулап чачарым.\nJер бÿркеген карындаштар\nОнчозы мени ээчип кслер.\nJöпкö кирбес Талаҥ-Кслеҥ\nОлjого кирип, кул болор» — деди.\nТалаҥ-Келеҥ кожоҥдоды:\n«Санааҥда бар да болзо,\nСалымыҥ кандый болгой не?\nJÿрегиҥде бар да болзо,\nJÿрÿмиҥ кандый болгой не?»\nÖркö ол куучынды угуп алды,\nКелеле, айтты:\n«Узун куйрук сенде бÿткен,\nУйалбас jÿстÿ шилемир,\nАмадап келген сен озо тажыйдыҥ ба,\nАк-кобыда отурган меи озо тудайын ба?» — деди.\nБоро Эрлен айтты:\n«Амадап келген мен озо\nТажыйтам!» — деди.\nÖркö туруп берди, Эрлен тажыды...\nÖркö сылт та этпей турды.\nÖркö тажыырда, Боро Эрлен jыгылды.\nЭрлен турала, согушты.\nКöрöр-угарга jетирбей,\nКуйругын толгоп, ÿзе сокты.\n«Кулугур!» — деп арбанды.\nJÿрегине тееп, jÿзине тÿкÿфди.\nБоро Эрлен ыйлады,\nКускундый кууктады...\nЭжиктеҥ сÿÿртедип сÿрдÿрди.\nÖркö лö Талаҥ-Келеҥ\nЭптÿ амыр jуртагылады.\nАй канатту куш ла\nАзу тырмакту аҥ\nОҥду jакшы jуртаарга,\nОртокко jурт jазады.\nКемизине де jакшы болды.\nТ а б ы ш к а к:\nМинер ады — тырмакту,\nМинген ээзи — канатту.\nКУУЧЫНДАР\n______________________________________________________________________________________________________\nJАРЛЫКЧЫ\nСуучы сал агызып турганын jарлыкчы кöрöлö, jакшыркап айтты:\n-Сениҥ адаҥ, адаҥныҥ адазы сууга тÿжÿп öлгöн эди, сен де сууга тÿжÿп öлöтöн кижи болбойыҥ, суудаҥ канайып коркыбай jÿредиҥ? -деди.\nСалчы уул сананып, айтты:\n-Сениҥ öбöкöҥ, таадаҥ, адаҥ jакшы öлÿмле öлгöн деп бодоп туруҥ ба?-деди.\n-Мениҥ öбöкöм байлар болгон, ончозы jуртында jастык-тöжöгине jатканча öлгöн — деп, jарлыкчы jакшыркап айтты.\n-Ондый болордо, сен jастык-тöжöктöҥ коркыбай не jадырыҥ,оныҥ ÿстинде öлöтбниҥди билип туруп?\nJарлыкчы айдар сöс таппады.\n1925 j.\nК А М\nКара сагышту кам мактанып jÿрер болды: «Мен ырымчы, тöлгöчи, не болотонын озо билерим: öзöрди де, öлöрди де билерим» — деп jÿрди.\nБичик билбес улустар бÿдÿп, малын ÿзе тайып jÿрдилер. Бир jерде кöп улус jууп, кам кöрÿмдеп отурды. Камды ченеп бир уул айтты: «Сен мында кöрÿмдеп отурыҥ, jуртыҥды дезе олjолоп, катыҥды апардылар» — деди.\nКам кöрÿмии таштап, айылдаҥ чыгып атанарга турды. Уул ойноп айдарда, кам бÿтти. Улустар каткырыжып айтты: «Ончоны билетен кижи кокур-ойын сöсти канайьш билбеди?»\nОныҥ кийнинде камга бÿтпес болдылар.\n1925 j.\nАБЫС ЛА УРЕДУЧИ\nАлтай сööктÿ абыс алтай албатыга килейтен кижи болуп айтты: «Бистиҥ улус öрö чыкпас. Оичозыныҥ кеjегезин кезип салза, jакшы болор эди».\nОны угала, ÿредÿчи айтты: «Албатыныҥ чачына килебей, бичикке ÿредер керек, ончозы ÿренип алза, jакшы болор» — деди.\nУкаалу сöс: Сары-бÿрÿҥкий сууныҥ балыгын тударга эптÿ. Кам, jарлыкчы, абыс — уч карындаш, олор алтай албатылардыҥ шилемирлери.\nТУЛКУ ЛЕ КУРТУК\nКÿртÿк агашта отурды. Тÿлкÿ келеле, айтты:\n-Эзен, кÿртÿгежим, иаjым! Сениҥ ÿниҥди угала, сеге айылдап келдим.\n-Jе куучыныҥды угарга эптÿ ле — деп, кÿртÿк айтты.\nТÿлкÿ тöгÿндеп, кулагы ÿскер болуп, айтты:\n-Не деп айттыҥ? Угулбайт. Бери тÿш, наjы, jакшы куучындажарыбыс-деди.\nКÿртÿк айтты:\n-Jерге тÿжерге алаҥзып турум, бистий немелерге jерге базарга да коркушту-деди.\n-Менеҥ коркып туруҥ ба? - деп, тÿлкÿ айтты.\n-Кайдаҥ кöрöр, сенеҥ де коркыбаза, не ле jаман сагышту аҥдар бар — деп, кÿртÿк айтты.\n-Jок, наjым, коркыба, jарлаган приказ бар, jер ÿстинде амыр болзын деп, эмди аҥдар бой-бойын тудуп jийтен учур jок-деп, тÿлкÿ айтты.\n-Jакшы приказ болуптыр. Ол анда не ийттер jÿрÿ? Эски jаҥ болзо, сеге, наjым, чеберленер керек, jе эмди ссн олордоҥ коркыбас болбойыҥ-деп, кÿртÿк айтты.\nОны угала, тÿлкÿ качарга jазаиды.\n-Ийттерге бÿтпей турум, приказты кычырбаган болор-деп айдала, тÿлкÿ качты.\nБРУ ЛЕ ТИЙИҤНИҤ БАЛАЗЫ\nТийиҥниҥ балазы ойноп jÿреле, бöрÿге учурашты. Бöрÿ оны тудала, jибей, шылады:\n-Бу слер, тийиҥдер, тудуш ла ойноп-jыргап, сÿÿнип jÿреди- гер, мен дезе эригип jÿредим. Омыҥ учурын меге айт-деди.\nТийиҥниҥ балазы айтты:\n-Агашка мени божот, айдайын-деди.\nБöрÿ тийиҥди божодып ийди. Агашка чыгала, тийиҥниҥ балазы айтты:\n-Сениҥ эригип, каныгып jÿргениҥ мындый учурлу: сагыжыҥ сениҥ jаман, акту канды тöгÿп, ичип jадыҥ, оныҥ учун сениҥ санааҥ качан да амырабас. Бисте не болзын, бир де немеге jаман этпей, чек jÿредибис, оныҥ учуи биске jакшы-деди.\nКАС ЛА ТУРНА\nКас кöлдö кайкалап jÿреле, бойы куучындап а��тты:\n-Jе база, мен бÿдерде, jакшы ок бÿткен куш! Jерле базып, суула кайкалап, учса, учуп jÿредим, ай канатту куштардыҥ ортозында мендий куш jок, jер ÿстииде ончо канаттуныҥ кааны мендеди.\nКастыҥ куучынын турна угала, айтты:\n-Чындап кас, сен тенек бÿдÿптириҥ! Бодон, санан: суула балык кирези jÿзериҥ бе? Jÿгÿрип, атка jедериҥ бе? Учса, кан-кереде кирелÿ учарыҥ ба? Ончо немени чала билгенче, бир немени быжу билзе, артык-деди.\nАЛТАЙДЫҤ JУРУМИНЕҤ\n(J у р а !М а л л а р)\nКУЗУКТЫҤ ижи\nКÿскери jай кузук быжып келди. «Быjыл кой-кузук бÿтти, кичееп кузуктаар» дежип, улустар шыйдынды. Азык-тÿлÿгин белетеп, ээр-токумын, каптарын, кийимин тыҥыдып алды. Беш öрöкö улус биригип атандыбыс.\nЭҥирде тудуш бÿткен мöш агашту, ортозында чиби, jойгон бÿткен jаан jышка jедип келдибис. Таралдыҥ «каак, каак» деген табыжы jаҥыланып, jышка толуп турды, сымда, чай оноҥ-мынаҥ учуп кöдÿрилип турды, анда-мында тийиҥ кöрÿнди. Кызылгат тайа-сöгÿскеиниҥ ортозынаҥ кызарып, агажын ээлтип турарда, бис ат ÿстинеҥ оны сындырып, jип, jортуп отурдыбыс.\nОдуланып тÿжерге кичинек ак jерди бедреп табала, ого тÿштибис. Бай мöштиҥ тöзине оду jазап, одын jууп, тÿнде jаан от одырып кондыбыс. Бистиҥ одуда jирме кирези улус нöкöр болуп, jаба иштедибис. Мöштöрдöҥ тобого тÿжÿрип, теерип, jааи серилер эттибис. Оныҥ кийнинде салкында тÿшкен белен кузуктаҥ база да кöп кузук алдыбыс. Ай ажыра кузуктап, ÿч jерге одуланып, серидеги кузукты сайлап, тапкан jööжöбисти ÿлежип jандыбыс.\nАЙУ\nКузуктап jÿреле, бис ончобыс отты айландыра отурып, чöрчöк угатаныбыс. Кенетийин тÿнде тужуудагы аттар шакпырашты, козо, кÿзÿҥи табыжы jыҥырап, агаш-чырбаал сындырып, аттар оду jаар маҥтажып келип jатканы угулды. Адам айтты: «Айу аттарга табарган болбозын, отты капшайлап jаанадыгар, тостоҥ белетегер!» Отты jаанадып турганча, тужуулу аттар оттыҥ ары jанына келип, чого тура тÿшти. Ончобыс кыйгырыжып, мылтык аткыладыбыс. Jалтанбас уулдар тосты кÿйдÿреле, сабуурдыҥ бажына аттардыҥ ары jанына барып мергедеп тургулады. Онойып турганча саҥ башка неме огурала, jыштыҥ ортозы jаар агашты, чырбаалды сый базып барды. «Jабы айу болуп- тыр» дежип, отты jаан салып отурдыбыс. Аттар оттыҥ ары jанынаҥ айрылбай тургулады.\nЭртен тура кöрзöбис, бир атты айу ÿрей балулап салтыр.\nА Ҥ Ö Й И\nАгаш бажы куу чыбык болуп бÿри тÿшкен кийнинде, ар-калык айылга энчигип отурып болбой, аҥдаар дешти. Ашты кезип, öлбҥди эдип, кузукты алып, не ле иштеҥ божогон, кыштуга кöчÿп токунаган öй болды. Адам уска мылтык jазадарга барды. Ол jанарда, меге устаҥ база бир мылтык садып экелди. Мен сÿрекей сÿÿндим. Адам айтты: «Алтайчы, сен мениҥ мылтыгым блаажып аҥдап jÿретеҥ, оныҥ учун сеге мылтык алдым, быjыл кожо аҥ- даарыбыс».\nАзык-тÿлÿк, ок-тары белетеп алып, Кÿркÿлдей, Черкилдей деп эки ийтти ээчидип, Байкара деп тайгага чыгып аҥдадыбыс. Мен кÿнине jети тийиҥнеҥ тöмöн адып jÿрдим, адам он бештеҥ тöмöн адар болды. Чай, сымданы азык эдип jÿрдибис. Эҥирде одуда кöп аҥчылар jуулып, ойын-кокур, куучын таап, отты jаан салала, тапкан аҥ-чсуштыҥ эдин jип, амырап, jыргап jÿрдибис. Ай кирези аҥдайла, jандыбыс. Jанып клеедеристе, адам айтты: «Ийттердиҥ jакшызыныҥ шылтузында бис jакшы таптыбыс.\nБАШТАПКЫ КАР\nАдам эртен тура меҥи уйгусты: «Тур, балам, аҥдап атанарыбыс!» Оны угала, мен капшайлап туруп, jунунып, кийинип алдым. Меҥдеп курсактанып, аттарды ээртейле, атандыбыс.\nJаҥы jааган кöбöҥ кар аттыҥ тизезине jеде берген болды. Байан-Чакыр деген тууга чыгала, оны сындап jÿрÿп отурзабыс, тÿлкÿниҥ изи кезилди. Черкилдей исти jытап кöрöлö, истеп jÿре берди. Адам: «Сен бого тур, тÿлкÿ кöрÿнзе, Кÿркÿлдейди агыт» — деп айдала, боны кийнинеҥ сÿрÿжип jÿре берди. Мен jанындагы бийик тöбöö чыгала, аjыкjап кöрÿп турдым. Саат болгон кийнинде ийт акшыды. Кöрÿп турзам, байагы ис кезилген jердиҥ jанында кызыл тÿлкÿ öдÿп jатты, кийнинеҥ — Черкилдей. Jÿс кулаш кирези jетпей, сÿрÿжип клеетти. Оны кöрлö, Кÿркÿлдейди агыдып ийдим, бойым адыма минеле, кийнинеҥ маҥтаттым. Сары арттыҥ бÿгине тÿжÿп келзем, эки ийт мен jаар удура баштанып отургылады, тÿлкÿзи карга кöмÿлип калган jадыры. Тÿлкÿни алала, оныҥ тÿгин сыймап, адамды сакып отурдым. Адам jÿгурик кер ады кöбÿк ажырган jедип келерде, ийттер jалканчып, кыҥзып, сÿÿнгилеп турды.\nЭЛИК\nЭҥир кирип келерде, адам меге айтты: «Балам, jобош адыҥды ээртеп алала, кой-эчкини айдап кел».\nАтанып, кой-эчкиге jедип келеле, кöрÿп турзам, олордыҥ ортозында эки сары неме кöрÿнди. «Бу не болотон?» - деп jууктап алала, кöрзм, сары-чоокыр jараш немелер болды. «Койдоҥ чыккан ба, эчкидеҥ чыккан ба?» — деп сананып, таппай турдым.\nКой-эчкини ээчип, ол эки неме айылга jедип келген. «Ада, бу кандый немелер?» - деп кыйгырдым. Адам айылдаҥ чыгып кöрöлö, «Эликтиҥ чааптары эмтир» дейле, ийт тутпазын деп экилезин айылга апарды. Умчы эделе, сÿт эмизип, энем олорды азыраар болды.\nБиске ойноорго сÿрекей jакшы немелер табылган деп кичинек карындажым сÿÿнди.\nКÿскери экилези jаанап келди. Бирÿзи мÿÿстÿ, бирÿзи мÿузи jок болды. Мÿÿстÿ эркегиниҥ эки кöзи тууда болды, казырланып, бисти казык мÿÿзиле коркыдып, сÿзерге туратан. Онойып jÿреле, кÿскиде, бир туманду jут кÿнде jок болуп табылбай калды.\n«Тайгазына чыккан туру» — деп, адам айтты. Тижизи jобош болуп бистеҥ айрылбай jÿрди.\n1928 j.\nП Ь Е СА Л А Р\n______________________________________________________________________________________________________\nJ Е Ҥ Е\n(Уч бöлÿктÿ онын)\nОйноор улус:\nТемичи - 38 jашту, jамылу кижи. I\nКачы - 25 jашту, волостьтыҥ ишчизи.\nЧ о к о л - оору, jокту уул.\nТ а п т а н - орто jашту, аргалу кижи.\nК е л и н - 25 jашту, тул калган келин кижи.\nА д ы б а с - 23 jашту элчи уул.\nТорбогош - 25 jашту jокту уул.\nК а м - манjакту, орто jашту эр кижи.\nА б ы с - узун чачту, 40 jашту эр кижи.\nЭркемей - 25 jашту jокту уул.\nБу керек Совет jаҥныҥ алдында Туулу Алтайдыҥ бир тулугында öдÿп jат.\nБАШТАПКЫ БÖЛУК\nВолостьтыҥ туразыныҥ ичинде темичи таҥкылап отуры, волостьтыҥ качызы бичик бичип, иштенип отуры. Столдо бир тажуур аракы туры.\nТемичи оноҥ уруп ичти. Качыга берди.\nТемичи. Jе, качым, бирди ууртап ал, иштенерге jакшы болор.\nКачы (ичип ийди). Макалу аракы эмтир, база да бер ле...\nТемичи. База бербезим, эзирзеҥ, иштенерге коомой болор... Менде не болзын, бичик бичиир кижи эмес, jайзаҥ ордына турган кижи ичер ле...\nК а ч ы. Кöп ичпезим, бирди ле бер, пожалуйста, бажым оорып\njат.\nТемичи. Кожоҥдозоҥ до, бербезим, сен закон тудунган кижи керек эндеер болзоҥ, не болор? Мениҥ мойныма тÿжер.\nКачы. Аракы карамдап турум дезеҥ, ачап темичи. Кадын ол jаныныҥ аракызын зе ичкен темичи сен... Мен ичсем де, санаамды эндебейтем.\nТемичи. Чугулданба, качым, база бирди бергейим ле... (Уруп берди, качы ичти).\nКачы. Атту-чуулу Болдыр темичим деп айдайын, барып бу айылдардаҥ аракыдайлы... Иш качпас.\nТемичи. Озо керекти башкарала, бозом энгирде айылдагайыс, ондо бир jараш келинде санаам бар... бöгöнин сен нарочный эдип эҥирде ийе бер, тапкан аракым ончозы сениҥ болзын, мен ол айылга барайын...\nК а ч ы. Jöп... (Темичиншг jардын таптап.) Келижер ле... бу Болдыр öбöгöнниҥ сÿмелÿзин... (Эжиктеҥ Чокол кирди.)\nЧ о к о л. М-м-е-ен к-кел-келдим...\nТ е м и ч и. Айлыҥ кайда?\nЧокол. Кор-кор-лууда...\nТемичи. Адыҥ кем?\nЧокол. Мый-Мыймыс.\nТемичи. Сööгиҥ не?\nЧокол. То-то-тогус.\nТ е м и ч и. Керектÿ jÿрÿҥ бе?\nЧокол. Ба-ба-за э-е-меш ке-ке-ректу.\nТемичи. Jе, керегшгди айт!\nЧокол. М-е-ен оору к-к-кижи, мында э-э-эм берип турган к-к-кижи бар д-е-ешкен... (Эжиктеҥ jаш келин кирди.)\nКелин. Не табыш?\nТемичи. Jогыла, не табыш? Кемниҥ эмегени сен?\nКелин. Мен Куйруктыҥ эмегени.\nТемичи. База керектÿ jÿрÿҥ бе?\nКелин. Керектÿ... айдарга да уйат, айтпаска да болбос...\nТемичи. Не де болгон болзо, айтпай кайдар... Комудалду кижи...\nЧокол. Э-эмчи к-кайда?\nТемичи (чугулданып). Чоколдонбо! Сакып ал, кийнинде айткайыҥ!\nКелин. Эри jок öскÿс кадыт ончозына базынчык. Куйрук öбöгöним эзен болзо кайдат, мен базынчык болбос эдим... Бÿгÿн öткöн тÿнде бир Таптан деп ийт айлымды оодып бусты. Оны алдырып угугар, ай-уй деп то-ктодыгар.\nТемичи. Адыбас! Эй, Адыбас, барып Таптанды экел...\nАдыбас (эжиктеҥ кирип). Таптанды ийтле истеп табардаҥ öскö, кижи оны таппас, айыл керип, аракыдай берген ине.\nТемичи. Барып бедре ле!\nКелин.-Ады jаҥы ла Чыйкылтай айлында турган.\nАдьвбас эжиктеҥ чыгып барды.\nЧокол. Ме-мен э-эм бе-бедреп келгем, о-ол к-кайда?\nТемичи. Сакы деп айтпай кайттым,бу сен канайткан кижи? Эки керекти кожо эдерге jарабас, бу керек божозо, уккай ла.\nКелин. Jаан улуска суузын эдерге бир эмеш аракы экелгем, бого кийдирзе, чугулдабас па?\nТемичи. Кем jок, андый неме биске jараган, экел.\nКачы. Капшай, молодуха, пожалуйста, экел! Кандый jараш кадыт! (Столдоҥ чыгып, келинле тудужып ойноды).\nКелин, Токтозоҥ, канайып туруҥ, бу кайткан кижи болор, уйат билбес сокор!.. (Келин ийде саларда, качы jыгылды, келин чыга берди, качы бажын тудунып отурды.)\nТемичи (ичин тудунып, ка��кырды). Ха! Ха! Ха! Кадытка таштаткан кижи отоктыҥ1 керегин канайып башкаратан?\nКачы. Кандый эби jок jыгылдым, бажым согулды... (Келин кирерде, тажуурды темичи тутты.)\nКелин. Амтаны чала jымжаксу неме болгон.\n______________\n1Оток - волость\nТемичи. Сен бойыҥ да jымжаксу. (Кокурлап.) Jымжаксу да болзо, качыны jыгып салды, ха! ха! ха!\nКачы. Jымжаксу эмес ол, кыйгассу кадыт болуптыр.\nТемичи (аракыдаҥ ичеле, качыга уруп берди). Кадытка таш- таткан коронында бу оныҥ аракызын ич! (Качы ичти, Чоколго берди.)\nЧокол. С-сле-ер кайда э-эм бе-рип...\nТемичи. Кубарыҥ ууртап сал!\nЧокол (чööчöйди алала, амзап, ойто берди.) Jа-а-ан кижи бойыгар ууртабай...\nТемичи. Чоколдонбой, ары ич ле. (Чокол ичти.)\nТемичи. Чööчöй. (Келин амзайла, ойто берди.) Уурта ла?\nКелин. Бир эмеш немени мен ууртайтан болзом, ичип салбай...\nТемичи. Андый болзо, кожоҥдоп бер, jараш кижиниҥ ÿни, кожоҥы да jараш болотон.\nКелин (кожоҥдоды):\nАгаштаҥ этксн чööчöйим\nАлтын, мöҥÿн юöрÿнзин.\nОныҥ ичинде ол ажы.\nАлама-шнкир тадызын.\nТышкары табыш угулдьг, Адыбас ла Таптан керишкенче киргиледи.\nАдыбас. Сен мени не соктыҥ? Уйалбас таҥма! Jаандар, бу не кылык? Мениҥ кöзимди кöригер....\nТаптан (таралjып, тентирилип). А...не! Сен кайракан, кудай ба! Сеге бажырар ба? Сен мени башкарарга качан jеткеҥ, сокор ийт! Бу Адыбас та кижиге бий болуп турганда... скöзи кижиге бий болбой кайтсын!\nТемичи. Токто, токто, Таптан! Сен мында чечеркебе де, кÿчÿркебе де... Эмеш öйлöн, санан... бажыҥнаҥ ажыра кылынганыҥды бодон.\nТаптан. Мен нени кылындым? Адыбас бойы ийт болуп аракыдап отурган кижини туткулады... онойдордо, суралтазын бергем.\nТемичи. Тутпай кайдар? Адыбас мениҥ ийген элчим, сен оны согор учурыҥ jок... оныҥ учун сениҥ jаргыҥды эдерис, бурууҥ jандырарыс.\nТаптан. Адыбасты сокконы база керек... элчи болзо, jакшы jÿрер керек, ол дезе аракыдаҥ ичеле, меге jамыркап чалчыйла, соктырганы чын.\nТемичи. Бу келинниҥ айлын сен не бускаҥ?\nТаптан. Бу кадыттыҥ айлын ба? Айыл болзо мениҥ айлым. Кадыт кемниҥ каты деп бодоп туругар, мениҥ катым не ол...\nКелин. Сеге кадыт болгончо, кöрмöскö кадыт болзо торт.\nТаптан. Кöрмöскö кадыт болорго ойнош эриҥле бектенип алдыҥ ба?\nКелин. Jаҥыс айыл, jуугында айыл jок, бектенип албай кайдар, ондо сениҥ не керегиҥ бар?\nТаптан. Туура айыл деп Эркемейди кийдирип алала, эжигиҥди бектейле, эркелештиҥ бе?..\nКелин. Сен кижи килинчектеи айтпа...\nТаптан. Килинчек сениҥ бойыҥда, Эркемейле эрмектежип турганыҥды угала, эжигиҥди ачпазыҥда, айылдыҥ чобразын ко- доргоным чын.\nТемичи. Сенде кижиниҥ айлын оодор не учур бар?\nТаптан. Айыл мениҥ айлым... Куйрук агам öлзö дö, айлы, азыраган малы, бала-барказы меншг болбой кайдар? Слер, Болдыр öбöгöн, оны билбесте, темичи болуп не jÿргенигер?\nТемичи. Сен jеҥеҥдн аларга турган болзоҥ, оны сеге отургузары jолду болбой кайтсын... Балдарды азырап, ижине болужып jуртаарыҥ ба?\nТаптан. Jуртабай кайдайын, эки айылду болуп... jаҥыс ол Эркемей ортозына кирижип туру. Ол таҥма мениҥ колыма кирзе öлöр.\nТемичи. Сен, келин, Таптанла кожо jуртаарыҥ ба?\nКелин. Jок, jуртабазым, ол аракызак, эзирикте чалчык.\nТемнчи. Сен кирези кижи эрин эптеп алып jÿрер керек.\nКелин. Jок, бозокой, Таптанга отурбазым, кылыгы оныҥ jаман, кичинектеҥ ала мен оны билерим...\nТаптан. Jе кöрзöгöр, jаандар, jойлонып турган кадыттыҥ кылыгын.... Jуртына Эркемейди кийдирерге албаданып турганын... Мениҥ бажым тирÿде, jеҥе-катымды мен ого не беретем? Ондый jаҥ кайдаҥ табылган?\nТемичи. Jойлонып турганы чын болуптыр, jе ондый болзо, санаазы jеткенге баргай ла, балдарын, мал-ажын, не ле немезин сен, Талтан, айрып ал. Сен бу jаргыла jöп пö?..\nТаптан. Jöп, ачыларымды азыраарга, олордыҥ мал-ажын крöргö мен чыдаарым...\nТемнчи . Сен jöп пö, келин, jартын айт.\nКелин (ыйлап). Балдарымнаҥ öлгöнчö айрылбазым.... Уренген jуртымды, мал-ажымды канайып таштайын...\nТемичи. Ондый болзо, Таптанга отур, супсак санааҥды ташта....\nКелин (ыйлап). Кара албан болуп туру... Мен канайдайын?\nТаптан. Мыныҥ кийнинде Эркемей деп ийтти сениҥ айлыҥда кöрзöм, ол ло jерине божодорым. Бир будына базып, бир будын ÿзе тартарым... Jарлап турум...\nКачы. Jöп болзо, бу бичикке кол салаар. (Таптан ла келин колын салды.)\nТемичи. Эмди керек божоды. Jакшы эптÿ jуртагар. Айгыры öлзö, кулды кереес, агазы öлзö, jеҥези кереес... (Чоколго.) Jе, керегиҥди айт, Мыймыс?..\nЧокол. М-м-ее эм керек...\nТемичи. Эм берип турган эмчи мында коштой турада jадыры, ого бар.\nЧокол. Э... э... ч-ч-о-орт. (Чугулданып, тÿкÿрип чыкты, улус ончозы каткырышты.)\nТемичи. Jе эмди керек божогондо, бу аракыны зе ичеле, барып Таптан айлына айылдайлы, аракы астырып, кой сойдыртыл jиирибис, Качы... Байаты мениҥ сÿмемди ундыба, качы, билдиҥ бе?\nКачы. Чындап та... арай ла ундыбадым. Адыбас, барып тургуза ла Торбогошты экел... капшай ла.\nАдыбас барды.\nКачы (туруп, ары-бери телчип басты). Jе, Темичи, ол аракыны капшай ичеле, баралы.\nТемичи. Ме, Таптан, бу аракыны ур! (Таптан алып, уруп. турды). Аракыдаш качпас, озо керек ле бтснн.\nЧокол ойто келди.\nТемичи. Эм алдыҥ ба, Мыймыс?\nЧокол. А-а-алдым. (Койнынаҥ шил чыгарды.)\nТемичи. Бери бер, амзап кöрöйин. (Чокол эмин берди, Темичи амзап кöрди.) Амтаны андый ла неме эмтир.\nТаптан. Акыр, мен амзап кöрöйин. (Эмди алып, jылдырл ууртады.) Амтаны кем jок.\nКачы. Кайда бери бер. (Амзады.) Амзайдыҥ ба, келин?\nКелин. Амзабай. (Амзап кöрди.)\nЧокол. Б-о-о-лор, кп ичпегер.\nТемичи. База амзайтаным, бери беригер (Алала, ууртап ичти.)\nЧокол (эмин блаажып). Канайып ту-у-уругар.\nТемичи (куру шилди берип). Эмниҥ кереези эмес, база да барып урдуртып алзаҥ... солун неме деп бис амзадыбыс.\nЧокол (чугулданып.) И-ч-и-ҥ jа-ры-лзын! А-а-лба-тыныҥ а-ара-кы-зыи ÿ-ÿзе пчеле, э-эм и-ичип туруҥ ба?\nТемичи. Jе болор, чоколыҥ jаанап келиптир, онойып jÿрÿп меге тереҥди тескери сойдыртыҥ, чокол, кижиге чыбык тыгынбас деп бодоп туруҥ ба? Менеҥ бирди кöрÿп jандыҥ, мениле беришпей jÿр...\nЧокол. Ч-ч-чыбыкта, м-мен тÿҥей öл-ö.ö-öтöн кижи...\nТемичи. Jе, Качы, Торбогошко бичиктерди табыштырала, айылдап, аракыдайлы, кой сойдыртып jиирибис.\nТаптан. Айылдагар, jаандарым, jакшыларым. Аракы да, кой до бар ла. Кÿндÿлебей jаандарын.\nТемичи. Сен, Мыймыс, меге кöдöчи болуп кожо jÿр, темичи кÿндÿзине кожо отурарыҥ...\nЧокол. öч-ö-бö, м-мен о-ору кижи. (Чугулданып чыкты, улус каткырышты.)\nТемичи. Оныла мен соот эдип турбай. (Эжиктеҥ Торбогош ло Адыбас кирди).\nКачы (бичиктерди jууп). Бу бичиктерди табыштыр, Торбогош. Тÿнде де болзо, jетирер керек, тургуза ла атан.\nТорбогош. Кайда баратан бичик?\nКачы. Улалуга, бийге.\nТорбогош. Адыбасты не ийбес?\nКачы. Ол öскö керекке jÿрер.\nТорбогош. Слер jуугындагы ла кижини jаантайын чыгарып, элчи эдип ийип турар, туура jуртту улус тегин тыш jадар... Jаҥыс бойлу кижи мен канчазын jÿретен кижи...\nТемичи. Керек бачым, тургуза ла атан! Кöп куучык jок...\nТорбогош. Менеҥ öскö кижи jок по? Öскö кижи ийигер, мен барбазым.\nТемичи. Сениҥ мойногоныҥды кöрöйин. Адыбас, барып чыбык кезип экел, бу учканды ÿредип кöрöйин.\nТорбогош. Чыбык ла дежер эмей, кайда, бичигерди бери беригер, атангайым. (Качы берди.)\nТемичи. Кöрзöҥ, jааныныҥ сöзин тообоско турганын! Чыбыктайла, атандырзам, сен менеҥ пени аларыҥ?\nТорбогош. Jаманымды таштагар, мойнобойын (Мÿргÿди.)\nТемичи. Таштагайым... Штрабына ÿйиҥ бир казан аракы азып белетеп салзын деп jолой айдып бар.\nТорбогош. Айткайым ла. (Чыгып барды.)\nТемичи. Таптанныҥ jаҥы айлына айылдайлы. (Ончозы чык- кылады.)\nАдыбас (jаҥыскан, тажуурдаҥ аракы бедреп, jайкап кöрÿп,\nмергедеди). Jутпа шилемирлер, эмеш аракы да артыргыскандары jок... борсуктар! (Тÿкÿрди.) Бу не jÿрÿм болор: jокту кижини ийттеҥ де jаман кöргилейт, малду-ашту, казан-айакту Таптан канайып та кылынза, табы... Кöрмöс мениҥ кöзимди ойоло, тылу да jок актанып чыкты. Чокол тÿжине тетин ле jерге отурды. (Тура jÿгÿрип, jудругын кöргÿсти.) Акыр, сакып алыгар, jокту-jойу бириксе, слердиҥ jыдыгар да jок болор. ...Ол тужында сананарыгар.\nК о ж ö г ö\nЭКИНЧИ БЛК\nКелнн аракы азып турды, Таптан ÿйде jок. Аракыны сугуп сальш эрмектенди.\nКелин (балдары jаар кöрÿп). Таптан кöрмöс аракы артырбас, келзе ле, ÿзе ичер, айылчы келзе, мете эби jок неме, Таптанды ла кöрöр кÿÿним jок, кылыгы öйинеҥ öткÿре jаман. (Ийт ÿрди). Кемизи келди болбогой. (Эжиктеҥ кам кирди.)\nКам. Не табыш, келин?..\nКелин. Jок ло, слерде ле болор?\nКам. Камдап, jанып отурым... Таптан кайда?\nКелин. Аракыдап ок туру не база, аҥдаар эр эмес ол. Бойыныҥ аракызын ÿзе ичеле, торозы тойбосто, улуска барып аракыдап, мете келип, чалчыыр туру!..\nКам. Слер экÿниҥ кöрÿшпезигерди билбей кайдайын... (Кокурлап.) Таптаныҥды камдап, кöрмöстöриме айттырып, jип берейин бе, ол öлö берзе, меге барарыҥ ба?\nКелин (öчöп). Слердий jаан камга барбаганда, кемге барар.\nКам. Меке таштап турганын кöрзöгöр...\nКелин. Кам кижи билбей кайтсын... Мениҥ санаама неме кирбей туру.\nКам (чугулданып). Оптонбо, таҥма! Jаманым тудар болзо, базарым.\nКелин. Менеҥ нени кöргöн учун кöстöриҥ мен jаар, jыланныҥ кöзи чилеп, сурлап туру?\nКам. Jараш келин кöзиме илинип туру, сендий jараш келин Алтай ичинде jок.\nКелин. Мендий jаман келинди сендий атту-чуулу кам кöп кöргöн болбой, мени öчöбö.\nКам. öчöлгöн jок, экÿ наjы бололы, Таптанды табынча jиир аргазын таап кöрöйин... Мениҥ кöрмöстöрим сÿрекей казыр, бойымды да jиирге тургулайт; коомой кам олордыҥ бажына чыгын болбос, jидиртип öлöр.\nКелин (öчöп). Jе ол казыр кöрмöстöрди айбылап, Таптанды öлтÿрип бер, jажына сеге наjы болойын.\nКам (мактанып). Таптаннаҥ да артык эрлердиҥ баштарын мен кургаткан болбойым, ол, кööркий, тургуза ла божоор.\nКелин. Таптан божоор ло дегенинеҥ бери ÿч jыл болды. Сейиҥ мекечиҥди мен билдим. Айткан сöзиҥе турбадыҥ, ол тужында сениҥ сöзиҥе бÿдÿп, мен мекеге киргеним чын. Кижи jаҥыс катай мекелеткей, jе jаантайын мекеге кирерге, мен бала эмес. Эмди ондый болбос...\nКам. Бир тужында келишпеген немениҥ аргазы база бир тужында табылар... Ол тужында Таптанныҥ jулазын оныҥ jайачызы мениҥ кöрмöстöриме бербеген.\nКелин. Мен jайачы деп неме билер эмес. Jайачыга чыдабаган кöрмöстöриҥ неге чыдаар?\nКам. Ондый немениҥ учурын кийнинде эрмектежели, балам, экем. (Jууктап келип, кучактаарга келинди тутты.)\nКелин (чугулданып, туруп чыкты). Чык мынаҥ, тгÿнчи, уйалбас ийт! Отту турунла меге бÿгÿн бажыҥды jара соктырттыҥ! «Уйалбас — кам болор, jалкуурбас — ус болор» — деген кеп сöс чын болуптыр. (Отту турунды алып, талайып согорго турды.) Чык дедим! Уйалбас! Jылан!..\nЭжиктеҥ абыс кирдк.\nАбыс. Токтогор! Бу слер jаантайын кырыжып jадар кайткан? (Камды кöрöлö, каткырды.) Ха! Ха! Ха! Эки айу jаҥыс нчегенде тушташкандый, эки абыс тушташты, куучындажарыс... Jе не табыш, келин?\nКелин. Jок, табыш слерде ле болор, jаан кижиде.\nАбыс. Бала-баркаҥ, мал-ажыҥ jакшы, амыр ба?..\nКелин. Амыр, jакшы...\nАбыс. Куучын айдып, крест-агаш кадаи jÿрдим, он кирези кижи крестеп салдым, ÿч jерге крест кададым.\nКелин. Акыр, ол крест-агаштыҥ учурын биске айдып беригер; ол неге керектÿ неме болотон?\nАбыс. Кресттÿ кижиниҥ jурты ару jурт, церквези jок то болзо, крест-агашту болотон учурлу, оныҥ jанына кам камдап, кöрмöсти адабас учурлу. (Камга.) Эмди сен мен крест кадап салган jерге, церквелÿ-эштÿ jерге камдаба, камдаар болзоҥ, мен бийге бичик берерим, уктыҥ ба?\nКам. Jок, мен ондый jерге камдабайтам.\nАбыс. Сен кандый да jерге камдап, улусты мекелеп, кöрмöскö кул этпе; улусты мекелеп, малын ÿзе тайбай jÿр. Кöрмöстöриҥди таштап, кудайга багар болзоҥ, кöрмöстöр сени кыйнабас. Крестке тÿш, озогыда Киприян деп кам кöрмöстöрин таштап, кудайга бажырып, ого jарамыкту, агару болгон; сен де ондый болорыҥ.\nКелин. Кудайды, кöрмöстöрди мен качан да кöрбöдим, слер кöргöн болбойоор. Олордынг бÿдÿжи кандый не?\nАбыс. Кудайды кижи ле болгоны кöрÿп болбос; сÿрекей бойына jараган кижизине кöрÿнер, кудай кÿндий jаркынду, кöрмöс тÿндий бараан. Карын кöрмöстиҥ бÿдÿжин кам билер.\nКам. Кöрмöстöрлö до кижи болгоны ла эрмектежип, олорды кöрÿп болбос.\nАбыс. Аракы бар ба, келин?..\nКелин. Jок. Ончозын Таптан узе пчеле, атанган. Бар болзо, jайгы öлöҥниҥ суузын jаан кижиге сурадып берер эмес.\nКам (абыска). Акыр, слердеҥ мен бир эрмек сурап угайын, jартын меге айдып беригер, кандый да болзо, с бойыбыс змей, артык андый-мындый кижи мында jок.\nАбыс. Сурап угарга турган болзоҥ, керегиҥди айт ла.\nКам. Слердиҥ крсст-агаш кадаган, церкве тургускан jердеҥ алтайлар качып кöчкилейт; ол jерге орустар jуртай берет. Ончо jердиҥ jакшызы — öзöктöрдиҥ белтири церквелÿ болды, аш чыккадый jылу jерди ончозын церкве ле слердинг шылтугарла орустар алды, аш чыкпас соок тайга-ташка алтай улус качып чыгып jуряап jат, малла ла аргаданьп, курсагын jÿк ле азыраныч jÿрер болды.\nАбыс. Церквелÿ, кресттÿ jердеҥ качсын деп, олорды кем айткан? Сен ончозын билериҥ, иштиҥ бажы сенде, кам деп немелер jок болгон болзо, албаты ончозы крестке тÿжÿп, jердиҥ jакшызыҥа jуртап jадар эди, сениҥ мекеҥди угуп, тайга-ташка чыккан учун тÿбинде балдары аштап, албаты ÿзÿлер.\nКелин. Церкве ле крест деп куу агаштаҥ албаты-jон коркып, ÿркип, jери-jуртын таштап кöчпöгöн, камды да ээчибеген, jаҥ тÿҥей jаҥ, айса болзо, албаты текши крестке де тÿжÿл jуртаар эди, крестке тÿшкен кижини килинчектебейтен болзоор.\nАбыс. Кöрзöҥ, бу не дейт? Канайып килинчектеген, айдып бер?\nКелин. Крестеерде, слер кижиниҥ кеjегезиы кезип, саҥ башка чоло ат адап, бойыныҥ адын öскöртип jадыгар... Jимекей, Jаман... база Кöстÿк. й кижиге уйатту ат адап jат. Айдарга да болбос, (камга) слер айдып берзеер.\nКам. Сарыбаштыҥ бойын «Кöстÿк» деп адаган, ÿйип, Оймокчыны, кижи айдып болбос, уйатту сöслö адаган.\nАбыс. Кöстÿк эмес — Константин, оныҥ ÿйин Синклитнкия деп адаган. Jимекей эмес — Тимофей, Jаман эмес — Иван. Билдигер бе?\nКелин. Оноҥ öскö азыраган малыныҥ эдин jидирбес, адаэнениҥ кийимин кийдирбес туру — ондый кату jаҥды кем jаҥдаар? Чегедек, терлик, кураган тонын таштап, шабырды кем кийер?\nКам. Албаты-jонго шилемир эдÿ табылды, кайдар база.\nАбыс (чугулданып). Сен бойыҥ шилемир! Кöрмöстöриҥ ичиҥе бадышпай, кыймырап туру ба?\nКам. Мениҥ ичимдеги кöрмöсти кöргöн эмес слер?\nАбыс. Акыр, эртен мен сени бийге алдырып кöрöйин бе?\nКам. Бийзек учун Алтайыҥды артадып, ÿреп, бийлерге болужып, тÿн-тÿш jоруктап, кичеенип jÿргениҥ бу туру?\nАбыс. Чечеркебе! Эрликтиҥ элчизи! Эл-jонныҥ, малдыҥ ÿспекчизи.\nКам. Jети башту jутпа, jеек jелбегенниҥ элчизи, ырбаҥдабай, öйлöнип jÿр, jелтек чачту jеткер! Эзен болзын. (Эжик jаар базып барадып, тÿкÿрди.) Тÿбинде ичиҥ jарылар болор бо!.. (Чыкты.)\nАбыс. Сениҥ ичиҥ jарылзын, jутпа бöрÿ! Кöрзöҥ оны, улус мекелеп, тарту алып байыйла, чечеркеп турганын, акыр таҥма, ÿредерим!\nКелин. Слердеҥ, бичик-биликке ÿренген, закон-эш билер кижидеҥ, бир сÿме угарга санангам.\nАбыс. Уккай ла... Менде сÿме кöп, сенде не кöп? Карамдашпастаҥ болзын!\nКелин. Таптан уулыма отурган кийнинде, оҥду конок конбо- дым, öрö кÿн кöрбöдим. Ол аргалу, бай да болзо, сÿрекей jаман кижи: аракызак, чалчык, супсак, мени кÿнÿркеп, jаантайын согуп jÿрет.\nАбыс. Сениҥ jаражыҥа макатып, кöргöниле сеге jалканчып jÿргенде, кÿнÿркебей кайтсын. Меге де кÿнÿркейтени jолду.\nКелин. Бийге-jакшыларга канча катап комудал угузып, бир де болуштары jетпеди. Jурт Таптанныҥ jурты, мал-аш, балдар ончозы оныҥ дежет, jуртымды таштап барарга сананзам, балдарымнаҥ айрылып болбой jÿрÿм.\nАбыс. Крестке тÿш, балдарыҥды кресте, мен болужайын, бийле эрмектешсем, эбин табарым, сенеҥ мен бир де неме албазым, экÿ наjы болотон ло болзобыс.\nКелин. Крестке тÿжер кÿÿним jок, крези jокко болужыгар jеткей не?\nАбыс. Эркемейднҥ ордына мени эркелеп jÿрер болзоҥ, болужарым.\nКелин. Слер jаан кижи кандый быjар сагыш сананып jадаар.\nАбыс. Эркелеште нениҥ быjары? Тиру jÿргенниҥ jыргалы нс ол.\nКелин. Эркележери эндирезин — угарга да кыртышту. Jок, чындап, öрöкöн! Баштаҥ баш болзын, бир болужыгар jетиригер, бийге-эшке айдып, ол Таптанды ла менеҥ ырадар болзогор, мен нени де кысканбазым.\nАбыс (келинге jууктап). Меге эрке керек, jöптöнöр болзоҥ болужарым. (Тура jÿгÿрип, келинди тутты, ол чупчылала, отты эбиреде jÿгÿрип, туттурбай турды. Балдар ойгонып ыйлашты.)\nКелин. Слер jаан кижи уйалбас кайткан?.. Менеҥ турун jидигер!\nАбыс. Ондый болзо, сениҥ Таптаннаҥ айрылар учурыҥ jок, ол сени калымдап септеп алган, jööжöзин берген. Jööжöдöҥ артык неме jок. Акыр, Таптанла сени крестейле, мечеттеп кöрöйин бе? Там быжулап, айрылышпас эдерим... Сакып ал... Бийге бичик берерим, уредерим...\nКелин (балдарына). Ыйлабагар, балдар, коркыбагар! Бис кокурлап, ойноп турбай.\nАбыс (öткöнип). Ойноп турбай... Акыр, балам! Мениле ойноп турган болзоҥ, Эркемейиҥниҥ ижин аларым, терезин тескери сойор кижи табылар, ол ойноштоп, jурт бузуп турган болзо, jаман кылыгын таштатырарым.\nКелин. Jаман, тенек мен болгойым, Эркемей кööркийде не буру бар? Наjы болгоныс ла! Слерге ол не керек?\nАбыс. Jе карын байадаҥ онойдо эрмектежер керек болгон. (Сананала.) Мен атанадым, кожо чык, ийттериҥди сок.\nКелин. Jаан кижини атандырбай база.\nЭэчижип, эжик j аар басты, ийттер ÿрди, аттыҥ тибирти угулдш\nКижи келди... Таптан болбозын, чалчыыр...\nЭжиктеҥ Адыбас кирди.\nАбыс. Ме, Адыбас! Кайдаҥ келдиҥ, уул?\nАдыбас. Jе база бичик-эш табыштырала, jанып отурым.\nАбыс. Сениҥ бичик табыштыратан jериҥ мында ба, не талбайып келдиҥ, кöрмöс?\nАдыбас. Слер бого не келгенигер?..\nАбыс. Сен мениле тÿҥейлежип туруҥ ба?\nКелин. Таптанды кöрдиҥ бе, Адыбас?\nАдыбас. Моколыш айлында аракыдап отурган.\nАбыс. Ийген элчи тÿрген jÿретен учурлу, ылтам, тургуза ла атан: атанбас болзоҥ, jайзаҥга айдып, тереҥди тескери сойдыртарым. Атан дедим! Неге кöзиҥ кылайып отурыҥ?\nАдыбас. Мен керегим бÿдÿргем, эмди меҥдеш jок. Карын слер атаныгар, семис матушкагар уйку jок сакып jаткан болор. Акыр, слердиҥ кылыгарды ончозын ÿйигерге тоолоп айдып берерим.\nА��ыс. Менде не jаман кылык бар?\nАдыбас. Абыс кижи ÿйи öлзö до öскö кадыт алатан учуры jок. Слер дезе ойноштоп, jараш келинди ле кöрзö, jалганчып, ай- рылбай jÿредигер. Ойношторыгардыҥ тоозы кöптöди, ончозын ÿйигерге тоолоп айдарым.\nАбыс (мекележип, jалынып). Чугулданба, Адыбас! Мен кокурлап турбай сениле, ÿй кижиниҥ чачы узун, санаазы кыска, сеге бÿдер, андый-мындый эрмек айтпа, чын деп бÿдер ол. Сен эртен мениҥ бичик бичиир турама айылда.\nАдыбас. Бош болзом, айылдаарым. (Абыс jанды, Адыбас атандырып кожо чыкты.)\nКжг\nЧИНЧИ БЛК\nКелин ле Адыбас эк.\nКелин. Таптанныҥ эзириги jаан ба?\nАдыбас. Jок, öйинде ле.\nКелин. Ары бойыныҥ айлына барза кайдат... Бого келзег меня согор, бистиҥ айылга кон, Адыбас. (Бир шили аракыны Ады- баска берди.) Мыны бойыҥ уруп ичип отур.\nАдыбас (ичеле.) Макалу аракы эмтир, Эркемей келзе, jакшы аракыдаар керек болгон, элбек аракы ол тужында чыгар эди, чын ба, келин?\nКелин.. Келер болгон. (Ийт рди, эжиктеҥ Эркемей кирди.)\nЭркемей. Jе, кижи уккадый не солун куучын бар?\nКелин. Солун неме укпадым, кам ла абыс jаҥы ла бистеҥ атангылады.\nЭркемей (каткырып). Ха! Ха! Ха! Кам, абыс сенеҥ айрылбас, jе не суме айдып бергиледи?\nКелин (чöйгöнгö аракы jылыдып). Сен не сÿме айдып берерге келдиҥ? Чööчöйлö, Адыбас! (Чöйгöнди Адыбаска берди.)\nЭркемей (аракыны ичип ийеле). Менде не сÿме бар? Бистиҥ айылга барып jуртайлы деп айтсам, сен болбойдыҥ. Сÿмени карын сен айт!\nКелин. Jуртка, jööжöгö мен карузып турган кижи эмезим, балдарымнаҥ айрылып болбой jадым.\nАдыбас. Ол Таптан деп таҥма, байыркап, сайыркап, jаантайын мени туштаган ла jерге айткылап, согуп jÿрет, онойып менеҥ бирди корор болор.\nКелин. Аракыҥды jылдыра чööчöйлö, Адыбас.\nАдыбас (чööчöйлöп, бойы да ичип отурды). Акыр, Таптан, сакып ал, канчазын мениҥ кöзимди кöгöртип, тонымды jыртып, базынып jÿрериҥ, бир тужында öчимди алар болорым ба.\nЭркемей. Сен Таптанга канайып чыдажарга jÿрÿҥ? Ол jаан бай, тыҥ бöкö кижи, мен де чыдажып болбозым.\nКелин. Бÿгÿн бого Таптан келбезе кайдат.\nЭркемей (чööчöйин келинге тудуп, кожоҥдоды):\nАлтын кайырчак ичинде\nАй билдирлÿ торко бар.\nАлбаты-jонныҥ ортодо\nАйдышкан jакшы наjы бар.\nКмÿш кайырчак ичинде\nКÿн билдирлÿ торко бар,\nКÿрее jонныҥ ортодо\nКÿним jеткои кööркий бар.\nКелин ичип ийеле, бойы база кожоҥдоды.\nКелин\nЧьгар кÿнниҥ чьгыжын\nЧыдырмая агаш бöктööр бö?\nЧын баратан бойымды\nТаптан таҥма тудар ба?\nБадар кнниҥ бадыжын\nБалалу кайыҥ бöктööр бö?\nЧын баратан бойымды\nТаптан таҥма тудар ба?\nАдыбас (Эркемейге кожоҥдоды) :\nКабыра тудуп кыстаарга\nКамду тÿги бир jакшы,\nКабырлыжып ойноорго\nКайран ÿÿре бир jакшы.\nТышкары ачу-корон кыйгы чыкты.\nКелин. Калак, келди! (Эркемей алкыныҥ кийнине jажынды. Келин ÿстин немеле jаап, ары-бери jÿгÿрип турганча, Таптан кирди, ээзиниҥ jерине отурды.)\nТаптан. Аракыдап jÿрÿҥ бе, Адыбас? Jакшы эр аракылабай кайтсын, оток jонныҥ бичигин öрö-тöмöн табыштыратан элчи сен аракыдап jÿрÿп, бичик тÿ��ÿрер болзоҥ, не болор?\nАдыбас. Мен jажына бичик тÿжÿрбедим.\nТаптан. Чын, оныҥ учун элчиге jараганыҥ, оноҥ öскö сен не керекке jараарыҥ? Мениҥ кажаганымды арчыырга jарабазыҥ.\nАдыбас (чööчöйлöп). Кем де болзо, бойыныҥ аргазыла jÿрбей кайдар.\nТаптан. Кижиниҥ аргазы кöп, а сен дезе эр-jажына элчидеҥ öскö немеге jарабай, талбайып jÿредиҥ.\nАдыбас. Мендий öскÿс-jабыс кижини слер jаман кöрбöгöр. Слерге jööжö адаҥнаҥ белен табылган, эмди jурт ÿстине jуртту, эмеен ÿстине эмеендÿ болдыгар.\nТаптан. Jеҥе! Аракыны бойыҥ чööчöйлö! (Келин чöйгöнди алды.) Сен мени ÿредерге качан jеткеҥ, сокор ийт! Öлÿ таҥма! Тербезен! Мен jööжöни уурдап алдым ба? Меге кудай берген!\nАдыбас. Сеге берген jööжöзинеҥ артканын меге берерге незин кысканган?\nТаптан. Сендий jалку ийтке кудай jööжö бербес. Ол сени jайаарда, кул, элчи болзын деген.\nАдыбас. Мени кул эдип, сени бай болзын деп jайап турганын кöргöн кижи бар ба? Сен jööжöҥди иштенип, бойыҥныҥ акту кÿчиҥле тапкан болзоҥ, кудай бергенине алаҥзыыр эдиҥ.\nТаптан (чугулданып.) Унчукпа! Сен меге не чечеркеп туруҥ? Суралтаҥды берейин бе?\nАдыбас. Сен jаантайын jакшыркап, байыркап, мени jаман кöрÿп, согуп jÿредиҥ, мен де болзо, база тÿҥей кижи.\nТаптан. Ырбаҥдаба, кöрмöс! Бу сен тилиҥди эмеш тартынзаҥ. Онойып jÿрÿп, база меге сабадып аларыҥ, сени мен токпоктоп турзам, jалкыбас кайткан кижи?\nАдыбас. Соксо, сен мениҥ эди-сööгимди согорыҥ, мениҥ санаамды согуп болбозыҥ, сен бай болзо, бойыҥныҥ курсагыҥа бай, мен сеге jалынбазым.\nТаптан (тижин кыjырадып). Чындап ла, jалынбазыҥ ба?\nАдыбас. Бозокой jалынбазым.\nТаптан. Суралтазын бербегенче болбос туру. (Тура jÿгÿрип, Адыбасты сокты.)\nАдыбас (кыйгырды.) Шилемир! Jутпа!\nКедин (Таптанныҥ колынаҥ тудуп.) Кижинн ÿрей соктыҥ, Таптан, токто!\nТаптан. Э... Эрзек кадыт! Эркемей келип, айрып алзын. (Экуни катай сабады.)\nКелин. Калак! Калак! Мени сокпо, мен чагы jок кижи...\nТаптан. Унчукпа! Ол мениҥ балам эмес. Эркемейдиҥ. (Эркемей алкыдагы каптардыҥ кийнинеҥ чыгып, Таптанды тутты.)\nЭркемей. Токто, Таптан! Кижи öлтÿрдиҥ, колыҥды тарты- нып, санан.\nТаптан. Э... э... э, алып-кÿлÿк бойы келбей кайтты, абакайыныҥ адааны учун кезер турушпай кайтсын. (Эк тудушкылоды.) Jакшы тыҥыда тудун, мыйжыҥдаба, будыҥла jер сабаарым, ийт! (Эркемейди неме этпей, ого-бого серпип турды.)\nЭркемей. Мени басканы бу туру, кöрмöс. (Jыгылды.)\nТаптан (каныгып.) Ээзи jок малды кайдаҥ таптыҥ, таҥма? (Бычагын чупчып, талайарда, Адыбас агашла колына сокты, бычагын ычкынып ийди.) Слер öмöлÿ улус!\nАды6ас. Бу нениҥ керезн? (Кайыштаҥ чалма jазап, Таптанныҥ мойнына сугуп, кöксине тееп туруп, кайра тартты.) чнм алдым, шилемир! (Таптан jыгылып, тепкиленип jатты, Эркемей устине чыгып, тизелеп сокты. Адыбас сÿÿртеп, тартып бууп барды.)\nКелпи. Токтогор, уулдар, кижи öлö береле, тубек табылбазып. (Сокпой, токтой бергиледи, Таптан кыймыктабас болды.)\nКелин (Таптанныҥ jÿзин кöрÿп). Кижи божоп калтыр... Эмди не арга болор? Кöк jарамас... (Ончозы оп-соп тÿшкÿлеп, коркыдылар.)\nЭркемей. Тÿбек табылды!.. (Сананып туруп.) Апарып, буузынаҥ агашка илип койолы, эзиригинеҥ бойы бууга салынды дешсин.\nАдыбас. Чындап та, ондый эмтир.\nКелин. Jе, капшай апарыгар, кижи-эш келеле, коомой болбозын, ырада апарыгар! (Эркемей ле Адыбас зкÿ тудуп, эжик jаар баскылады.)\nК ö ж ö г ö\n1927 j.\nОЗОГЫЗЫ ЛА ЭМДИГИЗИ\n(Уч бöлÿктÿ ойын)\nОйноор улус:\nКиндик - азыйда кул болгон, эмди орто jашка jеткен jокту кижи.\nКам - манjакту, 50 jашту эр кижи.\nАбыс - узун чачту, сагалду, кара кийимдÿ, 40 jашту эр кижи.\nКичёемел - орто jашту активист кижи.\nСаламчы - камга бÿдÿп турган эмеген.\nJылбындууш - 30 jашту эр кижи.\nМöрjин\nмалчы уулдар.\nТöрjин\nКелин - jаҥы jÿрÿмге кÿÿни тартылып турган, 20 jашту келин кижи.\nJарлыкчы - быркан jаҥын jаҥдаган 50 jашту эр кижи.\nредÿчи - ÿредÿни божодоло, келген jиит уул.\nМендиек - зоотехник, 25 jашту.\nМалчы - Киндиктиҥ уулы, 19 jашту.\nСыргачы - Кичеемелдиҥ сыйны, 18 jашту.\nй улустар.\nБу керек Туулу Алтайда jирме jылдарда öдÿп jат.\nБАШТАПКЫ БЛК\nКиндик айлына улус jууп алган, кам сакып отуры. Кавд ла тÿнурчи\nуул айылга кирдилер.\nКиндик. Öрö отураар, öрöкöн! (Ком отурзын деп ширдек jойды.)\nКам ончо улусла эзвн-табыш угушты .\nКиидик (аракы салып, камга.) Мал-аш кöптöдöргö кудайымды кöдÿрейин деп, слерди алдырган эдим. Бу jылдарда малым астап, jабызады. Бош ÿзÿлерге jетти. Чамчыл болгон болор деп бодоп турум. Кезимнеҥ, ийт-куштаҥ малым кырылды. Jаҥыс ла айгыр мал артты. Оок-теегиле катай бир он беш тын мал арткан. Оноҥ jарагадыйы табылза, jазап корзин деп, слерди айбылаарга санангам.\nКам. Кöргöйим ле. Эби табылза, кудайдыҥ бергенинеҥ бербегени кп.\nОнчо улустар чööчöйлöрин камга берди.\nКиндик. Малга барган уул не удады? Келетен öйинеҥ öдö берди. (Эжиктеҥ Киндиктиҥ Малчы деп уулы кирди.) Не удадыҥ? Малды таап, экелдиҥ бе?\nСаламчы. Балам, малыҥ амыр, jакшы турган эмтир бе?\nМалчы. Кайдаҥ амыр болзын, бöрÿ кулундарды тудуп салтыр. Он кулуннаҥ jаҥыс ла кулун артыптыр, оноҥ эки байтал jок.\nСаламчы. Jе, божогоны ол туру! Бир ле барган неме баш аай дсген.\nКиндик. лгöннöҥ артканын тудуп кöригер, уулдар! (Уулдар чыккылады.)\nКам. Jаҥыс малдаҥ мал öскöн, jаҥыс кижидеҥ jон öскöн. «Кудайым» — деген кижи куру артпас.\nJылбыҥдууш. Ондый болбой кайтсыи! Озо, мен билерде, мал кöп jок болгон. Оныҥ кийнинде Алтай нчинде мал кенетий- ин öзöлö, эмди ойто гöмöндöди. Кайдаҥ кöрöр, кудай берзе, Киндиктиҥ де малы ойто öзöр.\nКичеемел. Кудайга иженип, малым кöрбöй, jалаҥ jаар божодып ийзе, бöрÿге курсак болбой. Ол эттеҥ öскö неме jиир эмес.\nКам. Сен бойыҥныҥ сагыжыҥда малды кайырчакка сугуп азырайтан болзоҥ, сениҥ эки-jаҥызыҥа абаайдыҥ тижи тыгык- бас деп бодоп туруҥ ба?\nКичеемел. Чын. Мен де беелеримди бош агыдып ийзем, бору jип салбай кайтсын. Оныҥ учун мен туйук кажаганга сугуп, азыраарьшаҥ кÿчсинбей, баазы jаан мал деп, jалкуурбай jÿрÿм.\nJылбыҥдууш. Сööк-тайагы тайбайган канча кирези баалу немелер ол?\nКичеемел. Беелерде jаан баа jок. Эки бее 100 салковойдоҥ, бирÿзи 150 салковой. Jе олордыҥ кулундары баалу, jакшы айгырды уктап бÿткен. Адазы jелишкир. Баазы 6000 салковой болгон.\nКам. Бу не дейт? 6000 салковой баалу мал бистиҥ jерге кай- даҥ келген? Малдаҥ башка кандый аргымак бÿткен?\nКичеемел. Бистиҥ областьтыҥ jер керегин башкарып тур- ган jерде бар. Сööги jоон до болзо, кем jок чаптырар. Jоктулар- дыҥ беезин чаптырза, тöлÿ акчазы jеҥил болот.\nJылбыҥдууш. Jокту кижи 6000 салковойдыҥ адын канай- ыи минер! Jаан баалу мал бертинзе, öлзö, не болор?\nКичеемел. Мен бай кижи эмес те болзом, ÿч кулунды азы- рап ла jадым. Ончозы адазын уктаган.\nКам. Ондый малды кижи тайарга да jалтанбай кайдар?\nКичеемел. Озодоҥ бери тайыш база кöп лö болгон. Камдардаҥ мен чöкöнгöм. Малым берердеҥ болгой, торбогымды да бербезим.\nСаламчы. Лкыр, слердиҥ ийнектер еÿттÿ, jай-кыш сÿдин соолтпой, саадырып jат дешкен, ол чын ба?\nКичеемел. Чын, кышкыда jылу кажаганга тургузып, маала ажын öлöҥгö кожуп азыраза, сÿт кöп болор.\nСаламчы. Ийнекке берердеҥ болгой, мааланыҥ ажы бой- ыска да солун неме болуп jат.\nКичеемел. Мааланыҥ ажын иштеерге jаан кÿч jок. Тазылдаҥ бÿткен аш уйга jарап jат. Тазылдаҥ бÿдер аштар: картошко, чалкан, свекла, морковь бистиҥ jерде сÿрекей jаранып öзöр. Ондый ашты бир кыра салза, бпр кышка азык болуп jат.\nКиндик. Акыр, Кичеемел, бу сендий кичинек уулга андый сÿмени кем айдып берди?\nКичеемел. Мал азыраарга ÿренген Мендиек деп алтай уул бар. Оныҥ чоло ады Агроном болор. Ондо малдыҥ öзÿмин jа- рандыратан бичик бар. Алтай да бичиктер бар.\nКиндик. Сÿмелеген учун Мендиек канчаны алды?\nКичеемел. Jок, акча албаган. Акча албас учурлу деген. Бичиктерди садып алгам. Бичиктери де jаан баа jок, jеҥил неме эмтир.\nМалчы. Кичеемел, ол бичиктерди кычырарга берериҥ бе?\nКичеемел. Кем jок, алый кычыр. Мендиек удабас, ÿч коноктоҥ, бистиҥ айылга келер. Карын ол тушта jуун эдер керек. Оныҥ куучынын угугар.\nКам. Мендиек те болзо, кудайдаҥ артык болор бо? Кижи боныныҥ санаазыла пени де эдип болбос. Кудай бербезе, канайыи та чырмайза, тÿбинде неме болбос, тÿҥей ле öрö чыкпас.\nКичеемел. Jер ÿстинде канча jÿзÿн албаты бар. Не ле аргазын бойлоры таап jат. Jаҥыс бистиҥ албаты бичик-бичик билбес; кам ла jарлыкка баштадып, öрö чыкпай jат.\nКам. Бир албатыга jараган неме база бнр албатыга jарабас. Бистиҥ албаты бичик билбезе де, мал азыраган. Озодоҥ бери, ада-öбöкöлöринеҥ бери кам камдадып, мал тайып jуртаган. Jарлык Алтайга бу jуукта табылган.\nКичеемел. Кандый да албаты болзо тÿҥен: бичик-билик билери öрö öзÿп jат, бичик билбези тöмöн тÿжÿп jат. Бистиҥ аргабыс, эрjинебис — бичикте. Кам ла jарлыкчы бичик билбес, сокор мне; албатыны олор канайып jакшыга баштаар? Сокор сокорды jединзе, экилези орого гÿжер.\nКам (чугулданып). Бу учкан не дейт? Сен бойыҥныҥ аргаҥ бедро, мени ÿретпе? Мен албатыныҥ учун туружып jадым. Албаданып кам болбогом. Ары jанынаҥ кам болуп бÿткем, камдабаганча болбос. (Эжиктеҥ Тöрjин ле Мöрjин деп уулдар каргиледи.)\nТöрjин. Кайыҥдарды jазап белетейле, малды тудуп, буулап салдыс.\nМöрjин. Семис, jакшы субай бее туттыбыс.\nКам (шыйдынып). Jе, эр улустар, ончогор барып, кудайга ко- жо мÿргийли. (й улус ла Кичеемел артты, арткандары чыкты.)\nСаламчы. Сен ÿй улуела не кожо арттыҥ? Ончо улус мÿргнирде, сен мÿргибес кайттыҥ?\nКичеемел. Озодоҥ мÿргип jÿрбей база, карын, артык мÿргип салган болорым, чотогон эмес. (й улус каткырышты.)\nСаламчы. Камды не чугулдандырдыҥ? Кара санаалу кам деген, jидирип салар болзоҥ, не болор?\nКичеемел. Мени кам jип болбос. Тижи тыгынбай, оодылар.\nСаламчы. Акыр, албаты текши бÿдÿп, камды кÿндÿлеп, мÿргип jат. Сен ого бÿтпей, шоодып jадыҥ. Олордыҥ ортозында сен ле кирези санаалу кижи jок болор деп туруҥ ба?\nКичеемел. Менеҥ керсÿ улустар кöп болбой кайтсын, jе олор бичик билбес. «Сокор тутканын ычкынбас» - деп, кеп сöс бар. Анайда кам кÿндÿлеечилерди айткан. Камды кем кÿндÿлеп jат? Сибирьдиҥ оок-теек бичик билбес албатызы. Jе бу албаты jетире ÿренип алза, мал тайбас, камныҥ мекезине кирбес.\nй улустыҥ ортозынаҥ бир келин эрмектенди\nКелин. Уй улусты бичикке ÿредип, jамыга тургузар дешкен, ол чын ба?\nКичеемел. Чын. Эр кижи ле ÿй кижнде ылгаан jок, тÿҥей ÿренип, не ле ишке тÿҥей туружар.\nКелин. Биске маала ажыныҥ ÿренинеҥ беришкейигер не?\nКичеемел. Урен де алдыртып берерим, иштейтен аайын да ончозын jартап берерим.\nй улустар ончозы Кичеемел jаар кöрÿп алган.\nй улус (ончозы). Меге керек... меге база керек... Чын айдадыҥ ба?\nКичеемел. Чып-чын, мен тöгÿн эрмек айтпайтам.\nКелин. Мен jаҥыс ла маалада öзöтöн аштыҥ ижин jакшы билип болбой, öскÿрип болбозым деп алаҥзыйдым.\nКичеемел. Кижи алаҥзыыр неме jок. Мениҥ ÿйим ондый ишке ус; бистиҥ айылга барып, мааланы кöрöлö, сурагар. Кÿч неме jок.\nй улустар (ончозы). Чындап та, кöрзö кайдар!\nКичеемел. Кижи керексизе, таш jеҥил деген. Кижи эткен ишти кем де иштеп салар.\nКам баштаган улустар ойто киргиледи, кам тöргö отурып, танжылайт.\nКам (Киндикке). Малыҥ чамчылган мал эмтир. Бирÿзи де кудайга jарабас деп коркыгам, карын, учында чабдар айгыр jарады, айак алча тÿшти...\nУлусончозы. Оп куруй!.. Оп куруй!..\nКиндик. Таш очогым бек болзын деп, талкан-кÿлим чокту болзын деп, кудайды кöдÿрип турбай. Карын, малым чамчылза да, мал баштаган айгырым jарады деп сÿÿнедим.\nJылбыҥдууш. Сÿÿнбей база, малдыҥ чамчылганы ла ай- рылзын. Jер тынду немени кудай jакшы кöрзö, удабай ойто öзö берер.\nКам. Öссö, öзöр болор. Айгырыҥ jаҥыртып ал. Малыҥ угы öскö болзын деп, кудай айгырды кöстöп алды.\nКичеемел. Малдыҥ угын jаҥыртканы сÿреен jакшы. Jе ан- дый да болзо, jерге малды бош тургузарга jарабас. Нениҥ учун дезе jерде бöрÿ êöптöгöн, мал астаган. Эт jийтен аҥ мал тутпай кайтсын. Бöрÿни астадар эбин бедреп, ол шнлемирди öмöлöжип ÿзер керек. Мал тутпазын. Слер дезе оны «абаай» деп байлап, оноҥ арткан малды камныҥ мекезине киреле, тегин jерге тайып jадыгар.\nКам. Бу учкан немени тескери ле шÿÿр змей. Кудай малды Jбöрÿге айдып бербезе, jип болбос. Малды да, бöрÿни де кудай jайаган. Кудайдаҥ ол малды сурап алып jат.\nКичеемел. Эт jийтен неме эт jиир учурлу. Öлöҥ jийтен неме öлöҥ jиир. Тирÿ немеге курсагынаҥ артык неме jок. Аштаза, кижи де бöрÿге тÿҥей болуп, курсакты кудайдаҥ сурабас. Оныҥ учун бöрÿлерди кырбаза, ол малды ÿзер, кижини де тудар. Кайран малды бöрÿ де, камдар да божодып браады. (Камга.) Слер jажыгарда канча мал тайдыгар? Тоозына да чыкпас болбой.\nКам. Jе база тайгам ла. Тайатан jаҥ бар. Ооруjоболго кирзеҥ, сен де малыҥды тайарыҥ.\nКичеемел. Э... э... Тойорыҥ! Оору-jоболды эмдейтен эр jажына ÿренген докторлор бар. Сендий сокордыҥ кижи эмдейте- ни тöгÿн! Кижи эмдеери сÿрекей jаан керек. Слердий эш неме билбес немелер, кам ла jарлыкчы, бир де эмеш уйалбай, кижи эм- деер деп jыдыйдыгар. Албатыныҥ малын öрö тартып берер деп, тöгÿнеле мекелеп, кудайга тилмеш болуп, албатыныҥ jадынын öҥ- жидетенигер тöгÿн. Мен ондый кейге бÿтпезим.\nКам (чугулданып). Бÿтпезеҥ, бÿтпе! Сени албанла мÿргидип турган кижи jок. Jаҥды jамандап айтпа. Jарлыктыҥ тöгÿнчизи чын. Мен дезе чып-чын айдып jадым. Мен бойым тапкан jаҥ эмес, озодоҥ бери ада-öбöкöлöристиҥ jаҥдаган jаҥы. Сендий учкан мени сокор деп айдарга кем jаҥ берген? (Киндикке.) Акыр, Киндик, сен, айылдыҥ ээзи кижи, бу кÿчÿкти токтот, тилин тартынзын.\nКиндик. Кичеемел, сен jаан кижиле берижип, канайып туруҥ?.. Камды jаҥы кöрдиҥ бе? Оны мен айбылап, камдадып тур- бай. Сен бичикчи, билер кижи немени шÿÿп бодоор керек.\nКичеемел. Арга слердиҥ бойыгарда. Киндик öбöгöн, эмдиги чакта jалкуурбайиштеер керек. Камга ижеиип.ÿстиги, алтыгы орооиноҥ белен неме табылар деп иженерге jарабас. Менде дезе озо не бар болгон? Камдадып, мал тайып jÿретем. Адам оорып öлöрдö, малды ÿзе тайганыс. Кам тöгÿндеп, jазаачы болгон. Камдап тураича кижи божогон. Уйалбас кам уйалала, качкан, камнаҥ, jар- лыктаҥ мен чöкöнгöм. Оныҥ учун öскö арга бедреп, jакшы укту мал, уй азырап, кырамаала иштеп, ойто аргадандьтм.\nКам. Чын öлöтöнди кам канайып jазар?\nКичеемел. Ондый болзо, чикезин айдар керек. Тöгÿнеле камдап, мал-аш тайып ÿребес керек. Öлгöниниҥ артканы öскÿс-jабыска курсак болор эди. Jизе де, ÿзе jибей, öйлöнзö кайдар?\nКам (чугулданып). Сен мени ÿретпе! Сен ÿредÿчи эмезиҥ.\nКичеемел. Уредÿчи мениҥ наjым, ол сеге мен чилеп ок айдар.\nКам. Бу jуукта ÿредÿчи мени база ийт чилеп туткулаган. «Jе ары балдарыҥды ла jакшы ÿрет - деп айткам. - Мени незин ÿредедин, мен бала эмезим». Слер экÿниҥ сÿмегер jаҥыс болгодый.\nКичеемел (туруп, эжик jаар басты). Jакшы болзын! Агроном келзе, текши jуунга келигер.\nКам. Бу мындый немелердиҥ ыразы куулып, албаты-jонды булгап jат. Озо jарлык деген jаҥ таап, ончозы быркан болорго албаданган эди. Ак чечектÿ Алтайга jадып, jыргаар дешкен, тÿбинде онызы тöгÿн болуп калган. Эмди ак бырканын таштап, агрономнын сÿмезине кире бердилер. Бичи��ке ÿренип, бойыныҥ санаазыла мал-аш, айыл-jурт тыҥыдар деп тапкылады. Мен олордыҥ ондый кылыгып jаратпай турум.\nКам кийинип алала, камдады.\nК ö ж ö г ö\nЭКИНЧИ БЛК\nШколдо jуулган улустар редчиден кычырар бичик алып турды. Ончозы агрономды сакыган айас куучындашкылап, jаны бичиктер крп отургылады.\nJарлыкчы. Акыр, ÿредÿчи! Мен слердеҥ бир неме угайын дегем. ренген, билер кижи меге jартын айдып беригер. Бу бистиҥ Ойрот областьтыҥ алтай сööктÿ албатызына тÿҥей албаты jер ÿстинде кайда бар?\nредÿчи. Алтай улуска jуук, угы jаҥыс албатылар кöп: казах, сойоҥ, якут, кыргыс, хакас, туркмен, татар, оноҥ до öскöлöри. Олорды jаба тÿрк албаты деп адап jат. Jаҥыс бистиҥ СССР-де 40 миллионго jуук бар.\nJарлыкчы. Ол ончозы озогыда Ойроттыҥ албатызы болгон болбой кайдар?\nредÿчи. Jок, ончозы эмес. Ойрот албаты башка. Тöрбöт укту калмык деп албаты Ойроттыҥ jоны болгон.\nJарлыкчы. Ойрот каан эмди кайда деп угулат? Ол бистиҥ Алтайдаҥ ырбап барала, кажы каанга кирген?\nредÿчи. Ойрот албатыныҥ каандары öлгилеп калган.\nJарлыкчы. Ойрот каанныҥ öлöтöн учуры jок. Ол куулгазынду быркан, киндиги jок баатыр, ол канайып öлöтöн?\nредÿчи. Ойроттыҥ да каандарынаҥ артык каандар ÿÿлези jедип божогон. Бичнкте öлбöс кижи деп бир де кижи jок. Ол бн- чик билбестиҥ кей-тöгÿни.\nJарлыкчы. Та, мен билбей турум. Бар неме канайып jок бо- лор. Ойроттыҥ каандары кубулып, чагын öткÿреле, ойто jоны озоны ордына табыжар деп айткан ошкош эдп. Ол тушта тÿк билишпес мал, тнл билишпес jон ойто öзöр. Кайыш курлу албаты öрö кÿн кöрÿп, jыргалду болор.\nКам. Озогы Чулапанов Четтиҥ кей куучынын куучындап, jоп кайкадарга туруҥ ба? Ол чöрчöкти улус кöп уккан болбой.\nJарлыкчы (чугулданып.) Сен, кара кöрмöс, кöрмöстöриҥле jон коркыдарга туруҥ ба? Сениҥ де тöгÿниҥ бажыҥнаҥ ашкан. Кара jаҥду шилемир! Сен эр jажына канча мал тайдыҥ?\nКам. Тайбай кайдайын! Мал тайатан jаҥ озодоҥ бар. Слер ончогор быркан болорго jыдып, арчын тудуныи, алас эдип туратанаар. Ак бырканыгар да келбеди, бойыгар да быркан болуп теше- риге чыкпадыгар.\nJарлыкчы. Бу кÿрÿмдÿ ийт неме дейт? Кöрзööр, улустар, кöзи jыланныҥ кöзиндий, мен jаар суркурап турганын!\nКам. Сен мени ийт деп айдарга качан jеткеҥ, таҥма. Уйалбас jÿс! (Jарлыкчыныҥ jÿзине тÿкÿрди.) Ме, уйалбас.\nJарлыкчы. Адаҥ сени ал, jеек, jеткер, jелбеген! Сендий кÿ- рÿмдÿ неме мениҥ jÿзиме тÿкÿретен бе? (Тура jÿгÿрип, камды тажыды.)\nКам (туруп чыкты). Э... э... Сен кижи соготон быркан, киндиги jок баатыр. (Jарлыкчыны jаказынаҥ тудуп алала, jерге jапишра базып, токпоктой берди.)\nредÿчи (улустарга). Айрыгар, уулдар!\nУулдар айрып ийдилер.\nJарлыкчы. Улустар, бу кÿрÿм мени сокконын кöрдигер бе?\nКам. Jе суралтаҥды алдыҥ ба, быркан?! Уулдар, мени божо- дыгар... Мен алас эдип берейин, ÿстине сÿт чачып, jыду быркаиды кÿндÿлейин! (Уулдардаҥ божонорго албаданды.)\nСаламчы (сÿÿнип). Jакшы, балам, jакшы! Сыргачыны озо- доҥ бала эдип алайын деп сананып jÿргем, карыи сагыжыма jеттим.\nК��ндик. Jе слер эмди экилегер ÿредÿлÿ улус болуп jадыгар. Бнчик билбес jоныгарды öрö тартып аларга кичеенигер. Jе оны мен тегин айдадым. Уренген улус слер бойыгар билер болбойоор?\nМалчы ла Оыргачы Кичеемеддтг алдьгна базьш ксддилер.\nСыргачы. Jе, ага, слердеҥ сурак jок кижиге барды деп, меге чугулданбагар.\nКичеемел. Мен не чугулдайтам, карын, угала, сÿÿнип отурым. Карын эки билер кижи биригип, Алтайысты öрö тартарыгар.\nСыргачы. Ага, ÿренерде, jаҥыс бойына туза болзын деп ÿренген эмес, албаты-jонныҥ ортозына иштеп, jонго туза эдерге ÿренгенис. Уренген, билген аайынча иштеерис.\nКичеемел. Jе, карын, бу бистиҥ эш-неме билбес алтай карындаштарыстыҥ ортозында тил билер улус иштеп, jонды не ле тузалу керектерге ÿретсе, jакшы болор эди.\nредÿчи. Слер экÿнпҥ бириккенигер jолду: экÿге иштеерге де jеҥил болор.\nСаламчы (столдогы чööчöйлöргö аракы уруп). Айылчыларым, балдарым, отурып, солун аракы амзагар, ажаныгар. (Ончозы столго отурды.)\nМендиек (туруп чыгала). Мал-аш азырайтан керекке ÿренип келген агрономыс ла эмчи кыс бириккенин адап ичектер. (Ончозы туруп ичтилер, отурып ажандылар.)\nКичеемел. Jе, эмди бистиҥ айылга айылдагар!\nредÿчи. Канайып тураар, öрöкöндöр? Немениҥ jолын шÿÿжип, jакшы куучындашпай, сööк блаашкан ийттер чилеп согужарга jарабас, ол jаман кылык. Мында согуш баштап, согужатан jер эмес, албаты-jонныҥ кöзин ачып, бичик-биликке ÿредетен öргö болор. Токтогор, уйалар керек!\nМендиек. Куучынды баштайын ба?\nрсдÿчи. Онызы бойыгарда туру.\nJарлыкчы. Кÿрÿмдÿ таҥма! Сен мени согорго качан jеткеҥ?\nКам. Согушты сен баштагаҥ!\nJарлыкчы. Акыр, Мендиек, сен ÿренген кижи jартын айдып бер. Мал тайатан кÿрÿмдÿ jаҥ jакшы ба, сÿт чачып, арчынла алас здетей jарлык jонго тузалу ба?\nМендкек. Мен кудай, кöрмöс деп немени билбес кижи. Мен ОН1.ПГ кажызына да бÿтпей jадым, оныҥ учун ондый кереги jок эрмекти айдар да кÿÿним jок. Слердиҥ jаргыгарды эдерге jÿрген эмезим, öскö керектÿ келгем. Мениҥ jÿрген керегим: jон jакшы унту мал азыразын, кыра-маала jакшы салзын деп келгем. Ондый керекти jашöскÿрим кичеер болзо, jон öрö чыгар, jурты öҥжиир. Слер экÿдеҥ jонго арга табылары тöгÿн. Кичеемелдеҥ кöрÿп ÿренеер. (Кичеемелге.) Кулундарды экелдиҥ бе?\nКичеемел. Мында келген.\nМендиек. Jе чыгып, ол кулундарды шиҥжÿлеп кöрööр, кандый болгодый? (Улустар чыкты. Мендиек ле ÿредÿчи артып калды.)\nредÿчи. Ол Кичеемелдий уулдар бистиҥ Алтайда кöп болзо кайдат!\nМендиек. Учында олор ончозы бойы бойынаҥ кöрÿжип, укту мал, уй азыраар. Кыразын, маалазын jарандырар.\nредÿчи. Мен jашöскÿримле куучындажып, олорды мал-аш азыраарга ÿредетен школго ийерге сÿмелеп jадым. Ондый школдор тöзöлип jат. (Улус ойто кирди.)\nОнчозы. Jакшы, jакшы ла мал эмтир!\nКичеемел. Мен ондый мал азыраарга кÿÿнзеп турум. Садып ийзе, баазы jаан, öлтÿрип алза, эди кöп. Бу чыккан кулундардыҥ сööги бистиҥ jаан атла тÿҥей эмтир. Кулагы узун, буттарыныҥ учугы аҥныҥ учугындый бÿткен эм��ир.\nМендиек. Ол кулундардыҥ адазы сÿреен jелишкир мал, бÿ- дÿжи jараш, бойы jер башкаратан jерде туруп jат. Баазы 6000 сал- ковой. Бу кулундар адазын уктаган. Jылу кажаганга тургузып, jак- шы азыраар болзо, бу кулундар jаранып чыгар. Мениҥ база бир jÿрген керегим мындый: областька мал-аш öскÿрер, айыл-jурт тыҥыдар ÿредÿге ÿренер школго бичикчи уулдар керек. Бу jурттаҥ ондый уулдар чыккай не? Jе, уулдар, ÿренерге кем барар?\nМалчы. Адам jöп дезе, мен ÿренерге барарым!\nКиндик. Jакшыга ÿренбей кайдар, кем jок, барып ÿрен.\nМалчы (сÿÿнип). Качан барар?\nМендиек (бичип алала). Мен бичик ийерим, сакы.\nредÿчи. Бистиҥ алтай уулдар кажы ла школдо ÿренгилеп jат. Ол тÿбинде jонго арга болор. Ондый керекти Совет башкару баштаган. Ол jаан jерге ÿренип алган уулдар jери-jуртына jанып келзе, алтай албатыныҥ jашöскÿримин öрö тартар.\nКиндик. Чын, Совет башкару биске килеп туру. Озо ондый эмес болгон. Бистиҥ бичик билер аргабыс jок болгон. Jе ол эмди öтти.\nJарлыкчы. Jе озогы да улус мал азырап, аш салып, бала- барказын азырап, тÿҥей ок jуртаган. Уренген уулдарды кем бклер? Jуртын jуртсынбас, ажын ашсынбас болзо, не болор?\nКам. Озодоҥ бери jаҥдаган ада-öбöкöбистиҥ jаҥын кичеебес болор.\nКичеемел. Чып-чын ондый болор. Мен бичик билбес тужымда кам jаҥга бÿдÿп jÿретем, эмди бÿтпезим.\nМенднек. Jе jакшы болзын! Мениҥ база да jÿретен керектерим бар. Кичеемелдеҥ кöрÿжип, онойып иштеп jÿреер: ол бойына да, слеjзге де арга тапкан.\nЭзендежип, чыкты\nредÿчи. Jакшы кижиниҥ арга-сÿмези текши албатыга jедетен учурлу.\nУлустар. Чын!.. Чын!..\nJарлымчы ла кам чугулданып, неме айтпай, чыга бердилер.\nК ö Ж ö г ö\nЧИНЧИ БÖЛК\nКичеемел Киндиктиҥ айлында отуры.\nКиндик. Сеге адаркажып, jакшы уй-мал азырайла, кыра-маала иштеп, айыл-jурт, чеден--кажаган тыҥыдала, аргадандым. Jаҥыс карыйла, ишке чыдашпай турум. Уулым ÿренип божогоч, бÿгÿн jанар. Керекти ол башкарар.\nКичеемел. Аргаданбай кайтсын. Слер озо аргаданарга айгыр тайып турган тужында, мен ол кылыкты jаратпагам.\nКиндик. Jакшы болор. Кудай болужар деп кам айдарда, мен мал кысканбай, тайып jÿретем, эмди чöкöндим. Мал тайа- рын токтоттым.\nКичеемел. Кудай ла кам болужып, кижини канайып, öрö тартар? Кижи деген неме бойы бойына болужатан учурлу.\nКиндик. Эмдиги jашöскÿрим ондый кей немени кичеебес болды. Мен оны jакшы деп, jарадып кöрÿп jÿредим.\nКичеемел. Jакшы болбой кайтсын, нениҥ учун дезе албаты кудайды сакып отурбас. Иштенип, чырмайып, аргазын бедреер.\nЭжиктеҥ Jарлыкчы кирди.\nJарлыкчы. Jакшы ба? (Койнынаҥ арчын альт, Киндикке берди.)\nКиндик. Jакшы! (Арчынды албады.) Мен слердеҥ арчын сурабадым. Алтайда арчыннаҥ да артык немелер бар. Слер ар- чыннаҥ öскö неме jакшызынбайдаар ба?\nJарлыкчы. Мен слерди кара кÿрÿмдÿ jаҥды таштап, кам камдабас, ак jаҥду кижи болор деп бодоп jÿргем.\nКичеемел. Бис бырканга да, кöрмöскö дö бÿтпейдис, бис- тиҥ кудайыс — эки колыстыҥ кÿчи.\nJарлыкчы. Мен Кÿндÿчиниҥ айлына сÿт кöдÿрип, алас эдип отурала, бу айылга тÿштим. Ак jаҥду болор деп бододым.\nКÿрÿмнеҥ айрылбаганын билбедим. Мениҥ андый айылга тÿже- тен учурым jок. Эм jанып, аластанбаганча болбос туру. Сööгнм быjарланды.\nКичеемел. Сööгööр быjарланганы кöрÿнип туру. Оны аластаганча, барып, бистиҥ айылдыҥ мылчазына киригерди jунуп алаар. Чамча-штанаардыҥ, тоныгардыҥ бийдин изÿге öл- тÿрип алыгар. Быjар jок болор. Алас деп оптонбогор. Айыл-jурт- ты, казан-айакты ару тудар керек. Кирлÿ кийимди jунуп, бойы jунунып, бийтти изÿ суула öлтÿрип jÿрзе, jакшы болор.\nJарлыкчы. Jе, болор калак! Сен ле оруссыркап мылча- салчаа кир. Мен ондый неме билбес кижи. Биске ондый неме jарабайтан. Озогы укту кийимди сен ле керексибей jадыҥ. Jе биске дезе ол кереес.\nКичеемел. Кереес дейле, тирÿге бийткуртка jидиргени jакшы ба?\nJарлыкчы. Сен мениҥ бийдиме килебе, мени ÿретпе! Сен- дий учканды мен кöп кöрÿп jÿргем! (Чугулданып чыкты, Киндик ле Кичеемел каткырышты.)\nКиндик. Бу jарлыктаjз немени тескери шÿÿр.\nКичеемел. Албаты текши бичикке ÿренип алза, ондый не- мелердиҥ кейине бÿтпес. Уй де улустыҥ бичик билбези jок болор.\nСаламчы. Акыр, ол ÿй кижиге ÿредÿ не керектÿ? Казанайак башкарарга, уй-мал еаарга бнчик билбес те болзо, кай- дар?\nКичеемел. Эмдигм башкару ÿй кижини эр кижиге теҥдеп салган. Не ле ишти теҥ эдер, не ле керекти кожо башкарар. Уй кижи эмди кул эмес.\nСаламчы. Сениҥ сыйныҥ кандый пшти иштеерге ÿренип jат?\nКичеемел. Уренип божозо, бойы билзин. Кажы ла пш тÿҥей. Не ле иштиҥ озо аайын jакшы билип алар керек. Ол тушта иш jаранар. Сыйным кижи эмдейтен, не ле ооруны таныйтан, кандый ла jÿзÿн эм билеjен, албаты-jонныҥ jоболын jоголтотон школдо ÿренип jат.\nКиндик. Сен ненн сананып сÿмеленеле, сыйныҥды ÿредÿге бердиҥ?\nКичеемел. Сÿмеленгеним де jок, jаҥыс сыйнымды ийген учурым мындый: алтай jонныҥ оорузын эмдеер алтай тилдÿ эмчилер jок. Бистиҥ билгенибис кам ла jарлыктаҥ öскö неме jок. Олор нени билер? Мен олорды кöрбöй турганымды слер биле- реер.\nСаламчы. Бала кижи эмчи болотон деп, укпасты кижи угатан туру.\nКичеемел. Ондо кижи кайкаар неме jок. Уренген албатыныҥ балдары да текши ÿренген. Ол эрjинедеҥ де артык.\nКиндик. Акыр, ол эрjине дежет, ол чын неме бе, jок по?\nКичеемел. Чын эрjине дегени — ол бичик-биликти биле- ри. Слердиҥ Малчыныҥ ÿренип алганы недеҥ де артык. Эмди ол jаан ÿредÿлÿ агроном болуп алды. Мениҥ сыйным, Сыргачы. кижи эмдейтен эмчи болды. Эмди ÿренип божойло, jанып келеди- лер. Олордыҥ тапканын эрjине деп айдарга келижер. Оло'рдьпг jакшызы албаты-jонго jедижер. «Jуудаҥ тамар, ÿредÿдеҥ jе-дижер».\nСаламчы. «Байдаҥ jедер, jуудаҥ тамар» деп, jаан улус айдатан эмес беди?\nКичеемел. Озогыда айдатан, эмди ондый эмес; байдыҥ jööжöзин албаты-jон ÿлежип алар. Сагыштыҥ jööжöзи албаты- га jайылар. Ол тушта öрö кÿн кöрöрис, аргабыс артык болор.\nКиндик. Ончозы чын... Акыр, ол балдар не удады? Келе- тен öйи jеткен.\nСаламчы. Jаскы аттарда чыдал jок, ат откорып, удап jÿрген болбой.\nЭжиктеҥ Мендиек ле ÿредÿчи киргиледи. Ончозы эзендешти\nредÿчи. Малчы ла Сыргачы келбедн бе? Бис Мендиекле- кожо олорго туштаарга келгенис.\nКиндик. Келер деп сакыи ла отурыс. Уткызын деп Улалу- га ийгенис, удабай келер болбой.\nМендиек. Jакшы jадаар ба? Мал jакшы туру ба?\nКиндик. Jакшы. Слер ле Кичеемелдиҥ шылтузында мал- даҥ артык малду, уйдаҥ артык уйлу, не ле jÿзÿн ашту болдым. «Jакшыны ээчигени оозы jуулу, jаманды ээчигени бажы канду» деп айдатан, ол чын болуптыр.\nредÿчи. Эмди уулдаҥ артык уул jанар.\nКиндик. Слердиҥ ок шылтугарда ол ÿренген.\nМендиек. Бистиҥ шылтубысла эмес, Совет башкаруныҥ шылтузыла. Озогы каанныҥ башкарузы болзо, бисти ÿретпес эди. Карын, албаты эшнеме билбес малдый болзын деп сананатан.\nКиндик. Чып-чын, озогыда бийлер, абыстар кыстап, албатыны jакшы jеринеҥ астыртып, тайганыҥ, сууныҥ бажына чы- гарган. Ого ÿзеери кам деп шилемир мал jакшызын тайып, ÿзÿп jÿретен. Кийнинде jарлык табылган, мекетöгÿнин кöптöдип тонойтон болгон.\nредÿчи. Албаты кей-кебизинге бÿтпезин деп, ÿредÿни ты- ҥытсын, кости ачсын деп, Совет башкару кичееп туру.\nЭжиктеҥ эзирик кам кирди\nКам. Не табыш?\nКиндик. Jок. Слерде, ырымчы кижиде болор.\nКам. Jок. Jаҥыс бу Киндикти кÿрÿмдегем, алты ороонго барып, ойто jанып клеетсем, Киндик кер адын минип алган jер тамыныҥ бери jанында удура туштаган. Эмди оныҥ jулазы бой- ында jок. Бараан тÿктÿ мал толуга салза, мен jулазын ойто та- быштырып берейин деп санангам.\nСаламчы (коркып). Малдаҥ чыккан кижи бар эмес, толуга бербей.\nКам (Киндикке.) Бу jуукта кудайына, Алтайына кöдÿрги этпеген, оныҥ учун öлбöс салымду кижи буруладып, jулазын кöр- мöскö алдырган. Мен килеп айдып турбай. Толу бербезе, öлöр, jакшы кер ат кожо öлöр.\nКиндик. öлзö, öлгöйим, öлбöс мöҥкÿ кижи бар эмес. Кер ат öлбöскö, алтын эмес, öлгöй лö. Сен не килеп туруҥ?\nКам. Тенек сöс айтпа! Öлбöгöн бойыҥ öлöриҥ, барбаган бойыҥ барарыҥ.\nКиндик (чугулданып.) Öлзö, öлгöйим, барза, баргайым! Jыланныҥ кöзиндий кöзиҥле меге незин кöрöдиҥ? Öлбöс мöҥкÿ кижи jаҥыс ла сен! Узун куйрук уйда, уйалбас маҥдай сенде! Болор, озодоҥ бери мени мекелеп jиген учун ичиҥ jарылзын!\nКам. Jаманга jакшы этсеҥ, jарбынар деген; сеге мен кандый ла jаман болдым?\nКиндик. Jаман болгоҥ... малды килинчектеп öлтÿрткеҥ. Оноҥ öскö мени мекелеп, кудай берер деп ижендирип jÿргеҥ. Мен сениҥ тöгÿниҥе бÿдÿп jÿргем. Ол тушта мен тенек болгом. Эмди jакшы улустыҥ сöзин угуп, кöзим jарыдып аргадандым.\nКам. Jе, болор калак! Кудай бербеген болзо, сен сагыжыҥ- ла нени эдер эдиҥ?\nКиндик (чугулданып). Мениҥ айлымнаҥ чык, шилемир!.. Сени кöрöр кÿÿним jок! И... и... татай! Чык дебедим бе?.. Меге тийбей jÿр! (Кам унчукпайт.) Чык дебедим бе? (Чыкпаста, кам- ныҥ jиткезинеҥ тудуп, эжиктеҥ чыгара jединди, кийнинеҥ ары тепти.) Камдаар деп качан да мениҥ айлыма келбе.\nредÿчи. Карыганча, камын таштабас, тазаганча, тенегин таштабас, бу кайткан кижи болор!\nМендиек. «Сокор тудунганын ычк��нбас» — деген. Эмдн ондый болбос, албатыныҥ кöзи ачылып, караҥуй jарып, таҥ атты.\nКичеемел (кожоҥдоды):\nТаҥ адып jат, туругар,\nУйкугарды таштагар!\nJарыкла бачымдап,\nJарыжып туруп иштейли!\nОнчозы.\nJарыкла бачымдап,\nJарыжып туруп иштейли!\nТышкары кÿзÿҥиниҥ табыжы угулды.\nКиндик. Келгиледи! (Ончозы чыга кондылар.)\nСаламчы (jаҥыскан). Балам келди. (Ары-бери jÿгÿрип, айылдыҥ ичин jазайт.) Öзöгимнеҥ чыккан балам, öлбöгöндö туштажарыс.\nЭжиктеҥ Малчы озолоп, öскöзи кийнинеҥ киргиледи\nМалчы. Эзен бе, эне!\nСаламчы. Эзен, балам! (Эку окшошты.)\nСыргачы. Jакшы jÿреер бе, öрöкöн? Jакшы ÿренип божодым. Малчыла нöкöр болуп, экÿ кожо jандыбыс. Ол база ÿренип божогон.\nСаламчы. Jакшы, jакшы, балдар!\nСтолго не ле jÿзÿн аш-курсак салды.\nМендиек. Jе, Малчы, сен эмди билер кижи болдыҥ. Jаан jердеҥ келдиҥ. Ондо не солун бар, куучында.\nМалчы. Акыр, озо слер айдыгар, мында не болуп jат?\nМендиек. Мында не болзын, иш кöптöп jат. Алтай тил билер агроном jаҥыс мен, чыдашпай турум. Албаты озогызындый эмес, кичеемкей, аргалу болуп келди.\nМалчы. Онызы jакшы. Албаты кубулып калган болзо, ка- рын, меге де иштеерге jеҥил болор.\nСыргачы. Меге де иш коп табылар деп бодойдым. Эмле эмдебей, кей-кебизипле эмдейтен улустыҥ оорузы коп болбой кайтсын.\nредÿчи. Сеге иш коп табылар. Бистиҥ jердс алтай тил билер эмчи jок. Алтай тил билбес эмчилерге албаты jакшы jукпай, озогызынаҥ чек айрылбайт.\nСыргачы. Чагым jеткенче албатымды эмдеерим.\nЭжиктеҥ бичиктÿ кайырчактар алып киргиледи.\nМалчы. Бу мениҥ jööжöм, мында jÿзÿн-jÿÿр бичиктер бар. Баазы jÿс салковой. (Бир кичинек кайырчак алала, адазьща берди.) Ада, мында эмеш кызыл аракы бар, слерге экелгем.\nКиндик (алала). Jакшы, jакшы, балам. (Шилдерди стол- го тургусты.)\nСыргачы (Кичеемелге). Ага, мен слерге, jеҥеме база он- дый неме экелгем.\nКичеемел. Jарайт, балам, jакшы! Айылчыларымды кундÿлеерге сÿреен керек.\nМалчы (Сыргачыныҥ колынаҥ алып, адазы ла энеЗиниҥ алдына базып келеле). Ада, эне! Бис экилебис слердиҥ балда- рыгар. Бис айылду болдыбыс. Оны мен слерге чийбегем. Jанза, кöстиҥ кöскö айдарга санангам. Jе, ада, эне, слердеҥ jöп jокко кижи алды деп ачынбагар. Эмдиги jаҥда сагыжы jедишкен кий- нинде алыжатан учурлу.\nКиндик. Сен кижи алганыҥды jаман деп айдарга болбос. Карын сÿÿнип отурым, балам! Сыргачыны келин эдип алза кайдар деп озодоҥ санангам, энеҥле экÿ jöптöжип jÿретенис.\nТуруп, эжик jаар бололо, бойы кожонтдой берди:\nТаҥ адып jат, туругар,\nТереҥ уйкуны таштагар,\nJарыкла бачымдап,\nJарыжып туруп ишггейли!\nОнчозы:\nJарыжын туруп иштейли,\nJарыжып туруп иштейли!..\nК ö ж ö г ö\n1928 j.","id":"<urn:uuid:b7bbcf3c-6eaf-4875-952a-da48eaa65f77>","dump":"CC-MAIN-2018-43","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/MUNDUS.HTM","date":"2018-10-17T05:16:49Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-43\/segments\/1539583510998.39\/warc\/CC-MAIN-20181017044446-20181017065946-00229.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999197721,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999197721481323}","num_words":42067,"character_repetition_ratio":0.025,"word_repetition_ratio":0.155,"special_characters_ratio":0.205,"stopwords_ratio":0.01,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11505.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ветхий Завет: Быт. Исх. Лев. Числ. Втор. Нав. Суд. Руфь 1Цар. 2Цар. 3Цар. 4Цар. 1Пар. 2Пар. 1Ездр. Неем. 2Ездр. Тов. Иудифь Эсф. Иов. Пс. Притч. Еккл. Песн. Прем. Сир. Ис. Иер. Плач. Посл.Иер. Вар. Иез. Дан. Ос. Иоиль. Ам. Авд. Иона Мих. Наум. Авв. Соф. Агг. Зах. Мал. 1Макк. 2Макк. 3Макк. 3Ездр.\nНовый Завет: Мф. Мк. Лк. Ин. Деян. Иак. 1Пет. 2Пет. 1Ин. 2Ин. 3Ин. Иуд. Рим. 1Кор. 2Кор. Гал. Еф. Флп. Кол. 1Фес. 2Фес. 1Тим. 2Тим. Тит. Флм. Евр. Откр.\nНовый Завет: Мф. Мк. Лк. Ин. Деян. Иак. 1Пет. 2Пет. 1Ин. 2Ин. 3Ин. Иуд. Рим. 1Кор. 2Кор. Гал. Еф. Флп. Кол. 1Фес. 2Фес. 1Тим. 2Тим. Тит. Флм. Евр. Откр.\nСкрыть\n1:1\n1:2\nсм.: 1Ин.2:25; 1Ин.3:2-3:3; 1Ин.5:11-5:13; 1Ин.5:20; 1Пет.1:20-1:23; 1Пет.1:3-1:4; 1Фес.2:15; 1Фес.5:8; 1Тим.6:12; 1Тим.6:19; 2Тим.1:1; 2Тим.1:9; 2Тим.2:10; 2Тим.2:13; 2Тим.2:15; Деян.15:18; Откр.13:8; Откр.17:8; Евр.6:17-6:18; Ин.10:28; Ин.17:2; Ин.17:24; Ин.3:15-3:16; Ин.5:39; Ин.6:54; Ин.6:68; Иуд.1:21; Мк.10:17; Мк.10:30; Мф.25:34; Чис.23:19; Рим.1:2; Рим.14:24; Рим.16:25; Рим.2:7; Рим.5:2; Рим.5:21; Рим.5:4; Рим.6:23; Тит.2:13; Тит.2:7; Тит.3:7;\n1:3\nсм.: 1Кор.9:17; 1Фес.2:4; 1Тим.1:1; 1Тим.1:11; 1Тим.2:3; 1Тим.2:5-2:7; 1Тим.4:10; 2Тим.1:10-1:11; 2Тим.1:11; Деян.10:36; Деян.17:26; Откр.14:16; Кол.1:23; Кол.1:28; Кол.1:6; Дан.11:27; Дан.8:23; Дан.9:24-10:1; Еф.1:10; Еф.2:17; Еф.3:5-3:8; Еф.3:8; Гал.1:15; Гал.4:4; Авв.2:3; Ис.12:2; Ис.45:15; Ис.45:21; Лк.1:47; Мк.13:10; Мк.16:15; Флп.1:13; Рим.10:14-10:15; Рим.15:19; Рим.16:26; Рим.5:6; Тит.2:10; Тит.2:13; Тит.3:4-3:6;\n1:4\n1:5\n1:6\n1:7\n1:8\n1:9\n1:10\n1:11\n1:13\n1:15\n1:16\nЦерковнославянский (рус)\n[Зач. 300А.] Па́велъ, ра́бъ Бо́жiй, апо́столъ же Иису́съ Христо́въ, по вѣ́рѣ избра́нныхъ Бо́жiихъ и ра́зуму и́стины, я́же по благоче́стiю,\nо упова́нiи жи́зни вѣ́чныя, ю́же обѣтова́ нело́жный Бо́гъ пре́жде лѣ́тъ вѣ́чныхъ,\nяви́ же во времена́ своя́ сло́во свое́ проповѣ́данiемъ, е́же мнѣ́ пору́чено бы́сть по повелѣ́нiю спаси́теля на́шего Бо́га:\nти́ту, присному ча́ду по о́бщей вѣ́рѣ: благода́ть, ми́лость, ми́ръ от Бо́га Отца́ и Го́спода Иису́са Христа́ Спа́са на́шего.\n[Зач. 300Б.] Сего́ ра́ди оста́вихъ тя́ въ кри́тѣ, да недоконча́нная испра́виши и устро́иши по всѣ́мъ гра́домъ пресви́теры, я́коже тебѣ́ а́зъ повелѣ́хъ:\nа́ще кто́ е́сть непоро́ченъ, еди́ныя жены́ му́жъ, ча́да имы́й вѣ́рна, не во укоре́нiи блуда́, или́ непокори́ва.\nПодоба́етъ бо епи́скопу безъ поро́ка бы́ти, я́коже Бо́жiю строи́телю: не себѣ́ угожда́ющу, [не де́рзу, не напра́сливу,] не гнѣвли́ву, не пiя́ницѣ, не бі́йцѣ, не скверностяжа́телну,\nно страннолюби́ву, благолю́бцу, цѣлому́дренну, пра́ведну, преподо́бну, воздержа́телну,\nдержа́щемуся вѣ́рнаго словесе́ по уче́нiю, да си́ленъ бу́детъ и утѣ́шати во здра́вѣмъ уче́нiи, и проти́вящыяся облича́ти.\nСу́ть бо мно́зи непокори́ви, суесло́вцы и умо́мъ прельще́ни, наипа́че же су́щiи от обрѣ́занiя,\nи́хже подоба́етъ уста́ загражда́ти: и́же вся́ до́мы развраща́ютъ, уча́ще я́же не подоба́етъ, скве́рнаго ра́ди прибы́тка.\nРече́ же нѣ́кто от ни́хъ, сво́й и́мъ проро́къ: кри́тяне при́сно лжи́ви, злі́и звѣ́рiе, утро́бы пра́здныя.\nСвидѣ́телство сiе́ и́стинно е́сть: ея́же ра́ди вины́ облича́й и́хъ неща́дно, да здра́ви бу́дутъ въ вѣ́��ѣ,\nне внима́юще иуде́йскимъ ба́снемъ, ни за́повѣдемъ человѣ́къ отвраща́ющихся от и́стины.\n[Зач. 301.] Вся́ у́бо чи́ста чи́стымъ: оскверне́нымъ же и невѣ́рнымъ ничто́же чи́сто, но оскверни́ся и́хъ и у́мъ и со́вѣсть.\nБо́га исповѣ́дуютъ вѣ́дѣти, а дѣ́лы отме́щутся его́, ме́рзцы су́ще и непокори́ви и на вся́кое дѣ́ло благо́е неиску́сни.\nСинодальный\n[Зач. 300А.] Павел, раб Божий, Апостол же Иисуса Христа, по вере избранных Божиих и познанию истины, относящейся к благочестию,\nв надежде вечной жизни, которую обещал неизменный в слове Бог прежде вековых времен,\nа в свое время явил Свое слово в проповеди, вверенной мне по повелению Спасителя нашего, Бога, –\nТиту, истинному сыну по общей вере: благодать, милость и мир от Бога Отца и Господа Иисуса Христа, Спасителя нашего.\n[Зач. 300Б.] Для того я оставил тебя в Крите, чтобы ты довершил недоконченное и поставил по всем городам пресвитеров, как я тебе приказывал:\nесли кто непорочен, муж одной жены, детей имеет верных, не укоряемых в распутстве или непокорности.\nИбо епископ должен быть непорочен, как Божий домостроитель, не дерзок, не гневлив, не пьяница, не бийца, не корыстолюбец,\nно страннолюбив, любящий добро, целомудрен, справедлив, благочестив, воздержан,\nдержащийся истинного слова, согласного с учением, чтобы он был силен и наставлять в здравом учении и противящихся обличать.\nИбо есть много и непокорных, пустословов и обманщиков, особенно из обрезанных,\nкаковым должно заграждать уста: они развращают целые домы, уча, чему не должно, из постыдной корысти.\nИз них же самих один стихотворец сказал: «Критяне всегда лжецы, злые звери, утробы ленивые».\nСвидетельство это справедливо. По сей причине обличай их строго, дабы они были здравы в вере,\nне внимая Иудейским басням и постановлениям людей, отвращающихся от истины.\n[Зач. 301.] Для чистых все чисто; а для оскверненных и неверных нет ничего чистого, но осквернены и ум их и совесть.\nОни говорят, что знают Бога, а делами отрекаются, будучи гнусны и непокорны и не способны ни к какому доброму делу.\nКиргизский\nКудай тандап алгандар ишениши єчєн жана такыбаалыкка жеткире турган чындыкты таанып билиши єчєн, Ыйса Машайактын элчиси болуп дайындалган Кудайдын кулу Пабылдан салам!\nЭлчилик ишим тєбљлєк љмєргљ болгон ємєткљ негизделген. Ал љмєрдє жалган сєйлљбљгљн Кудай кылым менен белгиленген убакыт баштала электен мурун эле убада кылган.\nУбагы келгенде, Кудай Љз сљзєн менин жар салуум аркылуу жарыялады. Жар салуу Куткаруучубуз Кудайдын буйругу боюнча мага ишенип тапшырылган.\nИшеним жолундагы чыныгы уулум Титке Кудай Атабыз жана Куткаруучубуз Ыйса Машайак ырайымын тљгєп, тынчтыгын бере берсин!\nМен сени бєтпљй калган иштерди бєтєрєшєњ єчєн жана мен буйругандай, бардык шаарлардагы Жыйындарга башчыларды дайындашыњ єчєн Критте калтыргам.\nЖыйын башчысы болуп дайындала турган адам ке��чиликсиз, бир эле жолу єйлљнгљн адам болсун. Анын балдары жаман жолго тєшєп же ээнбаштык кылып жаманатты болбогон, Тењирге ишенген балдар болушу керек.\nЖыйын жетекчиси Кудайдын Жыйынын башкаруучу катары кемчиликсиз болушу керек. Ал љзєнєкєн бербеген, ачуулуу, ичимдикке жакын, мушташты сєйгљн, дєнєйљкор адам болбошу керек.\nТескерисинче, меймандос, жакшылыкты сєйєєчє, адеп-ахлактуу, адилеттєє, такыбаа, љзєн љзє кармай билген,\nтуура окутууга єйрљтљ билиши єчєн жана каршы чыккандардын айыбын ача билиши єчєн, окутууга ылайык келген чындык сљзєн карманган адам болушу керек.\nАнткени баш ийбегендер, сљз деп эле сєйлљй бергендер, алдамчылар кљп. Мындайлар, айрыкча сєннљткљ отургузулгандардын арасында кљп.\nАлардын жаагын жап кылуу керек. Алар љз керт башынын уятсыз кызыкчылыктары єчєн, окутпаш керек болгон нерсени окутуп, кээ бир єй-бєлљлљрдє толугу менен бузушат.\nЉздљрєнєн эле арасынан бирљљ, алардын бир акыны: «Криттиктер дайыма калп айтышат, алар – ырайымсыз жырткычтар, жалкоо соргоктор», – деп айткан.\nБул кєбљлљндєрєє туура. Ошол себептен алар жєйєттљрдєн тамсилдерине жана чындыктан тайган адамдардын буйруктарына кљњєл бурбастан,\nишенимди туура тутушу єчєн, алардын айыбын аёосуз ашкереле.\nТазалар єчєн бардыгы таза. Ал эми таза эмес жана ишенимсиз адамдар єчєн таза нерсе жок, анткени алардын акылы да, абийири да булганган.\nАлар Кудайды билебиз деп ырасташат, бирок кара ниет, баш ийбес, жакшы иштерди кылууга жљндљмсєз болушкандыктан, кылган иштери менен Аны танышат.\nСербский\nЯзыки\n- Добавить языки\nОд Павла, слуге Божјег, а апостола Исуса Христа по вери изабраних Божјих и по познању истине побожности,\nЗа наду вечног живота, који обећа нелажни Бог пре времена вечних,\nА јави у времена своја реч своју проповедањем, које је мени поверено по заповести Спаситеља нашег Бога,\nТиту, правом сину по вери нас обојице, благодат, милост, мир од Бога Оца и Господа Исуса Христа, Спаса нашег.\nЗато те оставих у Криту да поправиш шта је недовршено, и да поставиш по свим градовима свештенике, као што ти ја заповедих,\nАко је ко без мане, једне жене муж, и има верну децу, коју не коре за курварство или за непокорност.\nЈер владика треба да је без мане, као Божји пристав; не који себи угађа, не гневљив, не пијаница, не бојац, не лаком на погани добитак;\nНего гостољубив, благ, поштен, праведан, свет, чист;\nКоји се држи верне речи по науци, да буде кадар и саветовати са здравом науком, и покарати оне који се противе.\nЈер има много непослушних, празноговорљивих, и умом преварених, а особито који су из обрезања,\nКојима треба уста затворити; који целе куће изопачују учећи шта не треба, поганог добитка ради.\nА рече неко од њих, њихов пророк: Крићани свагда лажљиви, зли зверови, беспослени трбуси.\nСведочанство је ово истинито; заради тог узрока карај их без штеђења, да буду здрави у вери,\nНе слушајући јеврејске гаталице ни заповести људи који се одвраћају од истине.\nЧистима је све чисто; а поганима и невернима ништа није чисто, него је опогањен њихов и ум и савест.\nГоворе да познају Бога, а делима Га се одричу; јер су мрски и непослушни, и ни за какво добро дело ваљани.","id":"<urn:uuid:4696883b-adc6-4f8e-9e6d-620820e62d8d>","dump":"CC-MAIN-2021-17","url":"https:\/\/azbyka.ru\/biblia\/?Tit.1&c~r~s~z","date":"2021-04-12T23:19:22Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-17\/segments\/1618038069267.22\/warc\/CC-MAIN-20210412210312-20210413000312-00535.warc.gz","language":"alt","language_score":0.3375321031,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.337532103061676, \"rus_Cyrl_score\": 0.33331364393234253, \"kir_Cyrl_score\": 0.11162348091602325, \"sah_Cyrl_score\": 0.020472215488553047, \"krc_Cyrl_score\": 0.020266233012080193, \"inh_Cyrl_score\": 0.0192736703902483, \"oss_Cyrl_score\": 0.013960997574031353, \"tyv_Cyrl_score\": 0.013267874717712402, \"tgk_Cyrl_score\": 0.011725194752216339, \"gag_Cyrl_score\": 0.011673235334455967, \"srp_Cyrl_score\": 0.011246293783187866, \"rue_Cyrl_score\": 0.011147025972604752, \"mhr_Cyrl_score\": 0.01091858185827732}","num_words":3272,"character_repetition_ratio":0.024,"word_repetition_ratio":0.035,"special_characters_ratio":0.262,"stopwords_ratio":0.005,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.375,"perplexity_score":14659.3,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Ай\n|Луна|\n|Спутник|\n|Орбитал темдектери|\n|Эпохазы: J2000.0|\n|Перигелий||363 300 километр|\n|Афелий||405 500 километр|\n|Перигей||\n363 104 км\n\n\n(356 400—370 400 км)\n|Апогей||\n405 696 км\n\n\n(404 000—406 700 км)\n|Јаан полуось (a)||\n384 399 км\n\n\n0,00257 а.е.\n|Орбитаныҥ эксцентриситеты (e)||0,0549 (орто)[1]|\n|Айланыштыҥ сидерический периоды||\n27,321661 кӱнниҥ\n\n\n27 д 7 ч 43 мин 11,5 сек\n|Айланыштыҥ синодический периоды||\n29,530588 кӱнниҥ\n\n\n29 д 12 ч 44,0 мин\n|Орбиталык тӱргени (v)||1,023 км\/с (орто)[1]|\n|Келтейгени (i)||\n5,145° (4,983—5,317°)\n\n\nЭклиптикага тушташ[2]\n6,668° (6,517—6,85°)\nАйдыҥ экваторына тушташ[2]\n18,3—28,6° Јердиҥ экваторына тушташ[2]\n|Чыгарыныҥ чиймӱлӱ долготазы (Ω)||(астаганы) 18,6 јылга 1 эбириш|\n|Перицентрдиҥ аргументи (ω)||(кӧптӧгӧни) 8,85 јылга 1 эбириш|\n|Нениҥ спутниги||Јердиҥ|\n|Физический темдектери|\n|Полярный сжатиези||0,00125|\n|Экваториальный радиусы||\n1738,14 км\n\n\n0,273 јердиҥ\n|Полярный радиусы||\n1735,97 км\n\n\n0,273 јердиҥ\n|Орто радиус||\n1737,10 км\n\n\n0,273 јердиҥ\n|Јаан кругтыҥ окружности||10 917 км|\n|Ӱстиниҥ площади (S)||\n3,793⋅107 км2\n\n\n0,074 јердиҥ\n|Кеми (V)||\n2,1958⋅1010 км3\n\n\n0,020 или 1\/50 јердиҥ\n|Массазы (m)||\n7,3477⋅1022 кг\n\n\n0,0123 или 1\/81 јердиҥ\n|Орто ныктазы (ρ)||3,3464 г\/см3|\n|Экватордо јайым тӱшкениниҥ тӱргендегени (g)||\n1,62 м\/с2\n\n\n0,165 g\n|Баштапкы космический скорость (v1)||1,68 км\/с|\n|Экинчи космический скорость (v2)||2,38 км\/с|\n|Айланыштыҥ периоды (T)||Синхрон спутник (бир келтейиле јаантайын Јерге баштанган)|\n|Остьтыҥ келтейгени||1,5424° (эклиптиканыҥ плоскостине тушташ)|\n|Альбедо||0,12|\n|Кӧрӱнер звезный величина||\n−2,5\/−12,9\n\n\n−12,74 (Айдыҥ толунында)\n|Температура|\n\n\n|Экваторында температуразы[3]||\n\n\n|Атмосфера|\n\n\nСоставы:\nӧткӱре куру, водородтыҥ, гелийдиҥ, неонныҥ ла аргонныҥ темдектери бар[4]\n|Медиафайлдар Викискладта|\n|Викикӧргӱзӱлерда информация ?|\nАй (темдеги: ; орустап Луна) — Јердиҥ спутниги. Ол јерди айландыра эбирет. Кӱнге эҥ ле јуук спутник, Меркурий ле Венерада спутник јок. Јаркындузыла экинчи јерде. Ай бойыныҥ кемиле Кӱнниҥ системазында бежинчи јерде турат, Јер ле Айды�� ӧзӧгиниҥ ортозы — 384 467 км (0,00257 а.е., Јердиҥ ~30 диаметри). Јердиҥ теҥеризинде Айдыҥ кӧрӱнип турар кеми — −12,71m[5]. (орустап Видимая звёздная величина). Айдыҥ јарыгы айаста — 0,25 — 1 Люкс|лк.\nАлтай улуста айла колбулу кӧп куучындар, соојындар, чӧрчӧктӧр бар.\nАй — Јердиҥ искусственный эмес јаҥыс спутниги[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАй Јер планетаныҥ јаҥыс спутниги. Кӱнге эҥ ле јуук спутник, не дезе Кӱнге јуук Меркурий ле Венера деген планеталарда спутник јок. Ай јаркыныла экинчи јерде турат, нениҥ учун дезе ол јерге јуук. Јердиҥ јуугында Айдыҥ јылдыстык кеми 12,71m[6]. Ай 4,51 млрд јыл кайра бӱткен[7]. Је мындый гипотеза база бар: «Јер ле Тейя деп планета (кеми кайда да Марс кире) сӱзӱжип, табарышканынаҥ улам оодыгынаҥ Ай бӱткен». Ай — кижи барып јӱрген јаҥыс астроном объект болуп јат, (Аполлон-11).\nАды кайдаҥ келген[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n«Луна» деп орус сӧс Ӱлекер:Lang-x-slav, «светлая» деп јарталгыштаҥ улам келген[8]. Гректер Јердиҥ спутнигин «Селена» дежетен (Ӱлекер:Lang-grc), јебрен Египетте — Ях, (Иях)[9], Вавилондо — Син[10], јопондор — Айды Цукиёми деп айдар .\nАйдыҥ орбитазы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЈебреннеҥ бери улус Айдыҥ јолын јартаарга ченешкен, табынча, ӧйлӧр ӧдӱп, чике теориялар табылган. Эмдиги теориялар Браун Эрнест Уильям деп кижиниҥ ижине тайанат (XIX—XX чактардыҥ кемјиир приборлорыныҥ чотогоныла). Је эмдиги билим шиҥжӱде сӱрекей чике тоолор барат, лазерный локацияныҥ эп-аргалары Айга јетире ыраагын кемјизе, бир тоолу ла сантиметрге јастырат. Ай теҥериде эллипс ошкош орбитала јӱрет. Оныҥ јолы Јердеҥ де, Кӱннеҥ де, ӧскӧ дӧ айалгалардаҥ камаанду. Айдыҥ Јерди айландыра чике јолы бир канча кыймыгулардаҥ (орустап движение) турат[11].\nАйдыҥ бӱдӱми[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЈердиҥ Ай деп спутниги кадарлу, мантиялу (астеносфера), ӧзӧктӱ (орустап ядро), мантия ла ядроныҥ ортозында тӧрт кат бар, айдыҥ ӧзӧги суйук, тышты кату[12]. Айда атмосфера ла гидросфера јокко шыдар. Айдыҥ ӱсти реголитле бӱркелген: тозын ла кайалардыҥ сыныктары (улай метеориттер тӱжӱп турганынаҥ улам), метеориттердиҥ шыбалажынаҥ (орустап бомбардировка) айдыҥ грунты кыймыктайт, реголит кезик јерде бир канча сантиметр болзо, је кезик јерде ондор метрге једет[13]. Айдыҥ кадарыныҥ калыҥы (Јердӧн кӧрӱп турган келтейинде) 8—12 км-ге јука. Экваторында кадары, полюстарда кадарына кӧрӧ, 9,5 км-ге калыҥ,[14]. Билимчилердиҥ айдыжыла болзо, айдыҥ ӧзӧгин айландыра изӱ ле суйук элемент, сӱркӱш аайлу неме. Бир бӧлӱк билимчилер-геофизиктер (кыдат, јопон, американ эксперттер) Айдыҥ компьютерный моделин јазаган[15].\nАйдыҥ ӱсти[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ атмосферазы ӧткӱре суйук учун, температуралар кезем солунат −173 °C ала +127 °C јетире, је кыртыжыныҥ температуразы улай ла −35 °C, айдыҥ теҥеризи јаантайын караҥуй, јылдыстарлу болуп кӧрӱнет. 3,5 млрд јыл кайра Айдыҥ атмосферазы эмеш ныкта болгон. Айдаҥ кӧрзӧ, Јердиҥ диски кыймык јок турат[18]. Айд��ҥ ӱсти чокторды тайкылтпайт (орустап низкая отражательная способность), јӱк ле 5—18 % кӱнниҥ чогын тайкылтат. Айдыҥ ӱсти кӱреҥ-боро, кара-боро ӧҥдӱ[19]. Айдыҥ ӱстиниҥ эҥ артык фотојуруктары 2017 јылда LRO деп космический широкоугольный аппараттаҥ , мультиспектральный WAC камерала фильтрди ӱч каналда тузаланып соктырган : 689 нм — кызыл, 415 нм — јажыл ла 321 нм — кӧк[20] (описание карты[21]). Фотојуруктарда Море Ясности, Море Дождей, Море Холода ла плато Аристархтыҥ ортозы кӱреҥ-боро ӧҥдӱ. Море спокойствия Море Ясностиниҥ јаказы) чаҥкыр ӧҥдӱ, Море Дождейдиҥ кӱнбадыш келтейи ле Океан Бурьдыҥ кӱнбадыш ла тӱштӱк келтейи база чаҥкыр ӧҥдӱ. Бу Айда бар бастыра ӧҥдӧр чын болуп чокумдалган[22]. Кижиниҥ кӧзине бу ӧҥдӧр кӧрӱнбейт, Ай бир ле ӧҥдӱ деп кӧрӱнет (орустап однотонный)[23]. Ай бир эмеш сарызымак болуп кӧрӱнет[24].\nАйдыҥ гравитациязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n|C3,1 = 0,000030803810||S3,1 = 0,000004259329|\n|C3,2 = 0,000004879807||S3,2 = 0,000001695516|\n|C3,3 = 0,000001770176||S3,3 = −0,000000270970|\n|C4,1 = −0,000007177801||S4,1 = 0,000002947434|\n|C4,2 = −0,000001439518||S4,2 = −0,000002884372|\n|C4,3 = −0,000000085479||S4,3 = −0,000000718967|\n|C4,4 = −0,000000154904||S4,4 = 0,000000053404|\nЈаҥжыкканыла Айдыҥ гравитационный потенциалын ӱч тооны кошконыныҥ болоры эдип чотойдылар[26]:\nмында δW — приливный потенциал, Q — центробежный потенциал, V — потенциал притяжения. Потенциал притяженияны јаантайын зональный, секторальный ла тессеральный гармоникаларла саладылар:\nмында Pnm — присоединённый полином Лежандра, G — гравитационная постоянная, M — Айдыҥ массазы, λ и θ — долгота ла широта.\nАйдыҥ гравитациялык кӱчи ӱч бӧлӱктеҥ турат[27]:приливный потенциал, центробежный потенциал, потенциал притяжения. Јерде талайлардыҥ удура толку ла чыгара толкуны (орустап приливы и отливы) Айдыҥ гравитациялык айалгазын берет. Удура толкулардыҥ амплитудалары башка-башка, ачык талайда ол 30—40 см, је Фанди деп заливте Канадада амплитуданыҥ ӱстӱги бажы 18 метр. Кӱнниҥ јаба тартар кӱчи (орустап сила тяготения) Айдыйине кӧрӧ 200 катап тыҥ, нениҥ учун дезе, гравитационный полези јаан, ӱстине неоднородностьтыҥ степени база јаан. Кӱн Айга јӧрӧ Јердеҥ 400 катапка ыраак, оныҥ учун оныҥ приливной кӱчи ас[28].\nМагнит полези[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nПланеталардыҥ магнит полези тектоникалык активностьтоҥ болот. Јердийи ядрозында кайылган металлдыҥ кыймыгынаҥ болот, Марстийи дезе алдындагы активностьтоҥ болот. 1959 јылда Айда однородный магнитный поле јок деп Массачусетсте технологиялык институттыҥ билимчилери ядрозы суйук деп гипотезаны чокумдаган. Айдарда, качан да јебренде Јер ле Марс кире јаан планета согулыжала, јердеҥ бир бӧлӱги ӱзӱлип, кийнинде ай боло берген деп гипотезаны Айдыҥ магнит полези јердийине тӱҥей деп јарталат[29]. Айдыҥ ич бӱдӱмин, гравитациязын шиҥдеер Gravity Recovery and Interior Laboratory|GRAIL деп программа ондо ядроныҥ кату ла суйук бӧлӱктери бар деп, Айдыҥ уйан магнит полези айдыҥ породаларыныҥ магнетизмынаҥ бӱдӱп јат деп, онойдо ок ядрого салтарын јетирип турган приливной кӱчтердеҥ турат деп шиҥжӱчилер айдат.\nШиртегени[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАй бойы јаркын бербей, јӱк ле Кӱнниҥ чокторын тайкылтат, Јердеҥ Айдыҥ Кӱн јарыткан келтейи кӧрӱнет (Айдыҥ фазалары, толуунга јуукташ, Ай эскиде чичкечек серпы боро ӧҥдӱ, Кӱн јазап јарытпаган. Ай орбитазыла Јерди айланат, Јердиҥ, Айдыҥ, Кӱнниҥ ортозында угол солынганынаҥ Айдыҥ фазаларыныҥ циклын кӧрӧдис. Синодический месяц дегени Айдыҥ јаҥырганынаҥ ойто јаҥырганына јетире 29,5 кӱн (709 час). Ай бойыныҥ осин айланып та турган болзо, ол Јерге бир ле келтейиле баштанып алган[30]. Галилео Галилей 1635 јылда либрация деп явнение ачкан, ол Айдыҥ ӱстиниҥ 59 % кӧрӧр арга берет. Айдыҥ ары јаныныҥ кӱнбадыш ла кӱнчыгыш келтейлерин (оптическая либрация по долготе) кӧрӧр арга берет. Онойдо ок (оптическая либрация по широте) Айдыҥ арјаныныҥ тӱндӱк ле тӱштӱк келтейлери кӧрӱнет. Ай горизонтко јуук болзо, оныҥ диски эмеш кысталгандый (орустап прилюснутый) болуп кӧрӱнет, Јердиҥ атмосферазында астрономический рефракция бар учун. Айдыҥ рельефы тӱс эмес учун Ай карыккан тушта (јердиҥ кӧлӧткӧзине кире берзе), Ай кызарган аайлу (орустап оптический эффект) бололуп кӧрӱнет. «Суперлуние» ле «микролуние» деп астрономиялык явлениелер болот, качан Ай «Суперлуниеде» болзо, ол 14 % јаан кӧрӱнет, «микролуние» тужындазынаҥ 30 %-ке тыҥ јаркындалат.\nСеленология[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ кеми ле составына кӧрзӧ, оны кезикте Јердиҥ группазыныҥ планеталарына Меркурийле,Венерала, Марсла, Јерле кожо темдектейдилер. Айдыҥ геологиязын шиҥдезе, Јердиҥ бӱдӱми ле ӧскӧни керегинде кӧпти билип алар аргалу. Айдыҥ кыртыжы 68 км кире болзо, Море Кризисовтыҥ алдында 0 км ала 107 км јетире Королевтыҥ кратериниҥ тӱндӱк келтейинде, Айдыҥ ары јанында. Кыртыжыныҥ алдында мантия (айса болзо, кичинек зернистый темирдеҥ турган ядро, радиусы кайда да 340 км ле массазы Айдыҥ массазынаҥ 2 % кире бар). Кайкамчылузы неде дезе Айдыҥ центр массызы Јер јаар геометрический центрдеҥ 2 км кире туура[31] — 0 метр алдында базальтовый лаваныҥ (калыҥы 600 метрге јетире)[32].\n«Лунар Орбитер» деп программа спутниктердиҥ тӱргенин кемјиирге Айдыҥ гравитационный ӱлекерин тургускан. Бу программаныҥ болужыла маскон английлап mass concentration деп уникал объекттер табылган, вещества повышенной плотности. Айда магнит поле јок деп чотолот, је кандый да арткан-калган магнетизм эрте ӧйдӧ болгон деп билдирген. Атмосфера ла магнит поле јок Айга кӱнниҥ салкыны салтарын јетирет. 4 млрд јыл туркунына водородтыҥ иондоры Айдыҥ реголидине кирген. Айдарда, «Аполлон» экелген реголит, кӱнниҥ салкынын шиҥдеер иште јаан учурлу. 2012 јылдыҥ кочкор айында американ астрономдор Айдыҥ ары келтейинде бир канча јаҥы бӱткен объекттер тапкан[33].\nАйда куйлар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n«Кагуя» деп јопон зонд 2009 јылда Холмы Мариуса деп платодо кандый да ӱйт тапкан, онызы кыртыштыҥ ал��ында тоннель болгодый, ӱйттиҥ диаметри 65 метр кире, тереҥи кайда да 80 метр[34]. Билимчилер ол куйларды кайылган лавадаҥ улам болгон деп бодоштырат. Ондый куйлар Марста база бар.\nСейсмологиязы, айсилкиништер[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйда экспедициядар артыргыскан «Аполлон-12», «Аполлон-14», «Аполлон-15» и «Аполлон-16» ла тӧрт сейсмограф сейсмическая активность бар деп кӧргӱскен[35]. Билимчилердиҥ калганчы чотомолдорыла айдыҥ ядрозы кызыган темирдеҥ турат[36]. Айда суу јок болгонынаҥ улам айдыҥ ӱстинде кыймыкташ частаҥ артык ӧйгӧ ӧдӧт. Айсилкиниш (лунотрясение) тӧрт бӧлӱк:\n- приливтеҥ улам, бир айда эки катап болот;\n- тектоникалык, Айдыҥ грунты кыймыктаганыныҥ, улам сайын эмес;\n- метеоритный, метеориттер тӱшкенинеҥ;\n- термалтный, Кӱн чыкса айдыҥ ӱсти кезем изийт.\nТектоникалык айсилкиништер ондо иштеп турган станцияларга јеткерлӱ болот. НАСА-ныҥ сейсмографтары 5 јылга шиҥдегениле 28 мындый айсилкиниш болгон, кезигиниҥ магнитудазы 5,5, 10 минуттаҥ артык ӧйгӧ силкинет. Јерде мындый јерсилкиништер 2 минуттаҥ узак болбойт[37][38].\nСуу бар ба?[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1978 јылда Айда суу бар деген јетирӱ совет билимчилердеҥ болгон, «Геохимия журнал»[39]. «Луна-24» деп зонд алган образецтерде сууныҥ проценти 0,1 (1976 јылда)[40]. 2008 јылдыҥ јаан изӱ айында Карнеги институт ла Брауновский университеттиҥ американ билимчилери Айдыҥ грунтында суу озо ӧйлӧрдӧ болгонын јартаган, кийнинде кӧп саба суу космосто кургап калган[41]. Орус билимчилер бойлоры сананып эткен LEND деп приборды LRO деп зондко тургузала Айда водороды кӧп участоктор тапкан. НАСА бого тайанып, LCROSS деп зондло Айда бомбардировка эдер јер талдаган. Эксперименттиҥ кийнинеҥ 2009 јылда кӱчӱрген айдыҥ 13-чи кӱнинде НАСА Кабео кратерде, Айдыҥ тӱштӱк полюсында тош бӱдӱмдӱ суу табылган деп јарлаган[42]. Mini-SAR деп радар (индий Чандраян-1 деп атту аппаратта) Айдыҥ кратерлеринде тӱндӱк полюста 600 млн тонна тош бар деп шиҥдеген. Бастыра 40-нӧҥ ажыра кратерлерде (диаметри 2-неҥ 15 километрге јетире), билимчилер алаҥзу јок бу тош сууныҥ тожы деп айдат[43].\nПородалардыҥ химиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ материктери ле «талайларыныҥ» грунты чик јок башкаланып јат, бу породаларда суу ас, онойдо ок темир де, јеҥилчек (летучий) компоненттери база ас[44]. Айдыҥ реголидиниҥ «Луна-20 ле Луна-16» деп аппараттар экелген грунттыҥ проценттерлӱ химический составы: Кремний,Si, 20,0, 20,0; Титан (элемент)Ti,0,28, 1,9; Алюминий,Al, 12,5, 8,7; Хром,Cr, 0,11, 0,20; Железо,Fe, 5,1, 13,7; Магний,Mg, 5,7, 5,3; Кальций,Ca, 10,3, 9,2; Натрий, Na, 0,26, 0,32; Калий,K, 0,05, 0,12. Айдыҥ реголидинде оксидтерге кирип (анчада диоксид кремнияда) турган кислород база кӧп[45].\nСеленографиязы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ ӱсти эки бӱдӱмдӱ: Айдыҥ материктери эски кырларлу, айдыҥ талайлары эмеш удабаган, тӱс. Айдыҥ талайлары 16 %, бу сӱреен јаан кратерлер, метеориттерле согулыжарда бӱткен, кийнинде олорго суйук лава толуп калган, кӧп јаны реголитле бӱркелген. Гравитациянаҥ улам, Ай бӱдӱп турарда, бастыра кату ла уур породалар Айдыҥ јерге баштанган келтейинде болкалан. Кӧп саба Јер јаар баштанган келтейинде кратерлер билимниҥ тӱӱкизинде јарлу улустыҥ алыла адалган: Тихо Браге, Коперник, Птолемей. Айдыҥ ары келтейиниҥ рельефы эмеш јаҥы аттарлу: Аполлон (лунный кратер), Гагарин (лунный кратер), Королёв (лунный кратер)[46]. Бу ла келтейинде Эйткен деп тӱштӱк полюста, диаметры 2250 км, тереҥи 12 км, бу Кӱнниҥ системазында эҥ ле јаан сӱзӱлижеле табылган бассейн. Море Восточноени Јердеҥ кӧрӧр аргалу, бу кӧп кольцолорлу кратер. Онойдо ок айдыҥ рельефинде борозды, желобы, купола, хребты деп детальдар бар.\nКратерлери[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1780-чи јылдардаҥ ала Айдыҥ кратерлери канайда табылган деп суракка кару берерге ченешкендер. Эки гипотеза болгон: вулканический ле метеоритный[47], бу гипотезалар Роберт Гукла тудуш (1667), ол моделирующий апыттар эткен[48]. Иоганн Шрётер деп немец астрономныҥ (1780) вулканический гипотезазына коштой база бир немец астроном Франц фон Груйтуйзен (1824) метеоритный теория тургускан. Оныҥ бодоштырганыла, метеориттер айга тӱжеле, оныҥ ӱстин ойо согордо, кратерлер табылган. 1920 јылдарда бу суракла блааш-тартыштар болгон, нениҥ учун кратерлердиҥ бӱдӱми тегерик ле эллипстий, тӱс тӱшкен метеориттеҥ тегерик, кыйа тӱшкенинеҥ эллипстий болор учурлу деп. Је 1924 јылда Јаҥы Зеландияныҥ Чарльз Джиффорд деп билимчизи баштапкы ла катап космический скоростьту келип тӱшкен метеорит керегинде чотогонын, кратердиҥ бӱдӱми метеориттиҥ согулганынаҥ камаан јок деп јарлаган. 1937 јылда бу теорияны билимде чокумдаган кижи Кирилл Станюкович деп советский студент, кийнинде ол билимниҥ докторы, профессор болгон. «Взрывная теория» аайынча ол шиҥжӱчилерле кожо оноҥ ары 1947—1960 јылдарда иштеген. 1964 јылда «Рейнджер» деп американ аппарат Јердеҥ учканы ла ӧскӧ планеталарда база кратерлер табылганы Марста, Меркурийде, Венерада, муҥ јылга кратер керегинде суракты јартаган. Эмди метеоритный теория текши јӧптӧлгӧн. 3,9 миллиард јыл кайра Ай сӱреен јаан астероидке табартала эбирилген деп гипотезаны Парижте физиканыҥ институды бодоштырат[49].\nТалайлары[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ «талайлары» качан да базальтовый лавала толгон јабыс јерлер, озо оны чын талайлар деп бодогон, кийнинде талай деп адын солыбаган. «Талайлары» айдыҥ ӱстинде 40 %. Океан Бурь, Залив Зноя, Залив Радуги, Залив Центральный, Залив Росы, Море Влажности, Море Восточное, Море Дождей, Море Изобилия, Море Краевое, Море Кризисов, Море Мечты, Море Москвы, Море Нектара, Море Облаков, Море Паров, Море Пены, Море Смита, Море Спокойствия, Море Холода, Море Южное, Море Ясности[50].\nИч-бӱдӱми[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ кыртыжыныҥ геохимиязы кезикте башка, мантиязы ла ядро бар. Ӧзӧгиниҥ оболочказында темир кӧп, радиусы 240 км, суйук ядрозы суйук темир, диаметры кайд�� да 300—330 километр кире бар, ядрозын айландыра кезиктей кайылган пограничный слой, оныҥ радиусы 480—500 километр кире бар[51]. Бу структура, бодоштырулар аайынча, фракционный кристаллизациянаҥ улам магманыҥ глобальный теҥизинеҥ Ай табылганыныҥ кийнинеҥ јаан удабай бӱткен 4,5 миллиард јыл кайра[52]. Айдыҥ кыртыжыныҥ калыҥы ~50 км кире. Ай ныктазыла Кӱнниҥ системазында экинчи спутник, Ио деп спутниктиҥ кийнинеҥ, је Айдыҥ ядрозыныҥ радиусы 350 км, бу Айдыҥ текши кеминиҥ јӱк ле ~20 %, а кӧп саба (землеподобных тел) јер ушкуш объекттердийи ~50 %. Айдыҥ ӧзӧги (ядрозы) темир, оноҥ тыҥ кӧп эмес никель ле серана бар.\nАйдыҥ ӱлекери[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ ландшафты кайкамчылу ла уникал. Ай кичинек ле ӧткӱре јаан кратерлерле бӱркелген. Билимчилер узак ӧйгӧ Айдыҥ ол келтейи керегинде билип аларга болјадаган. Јаҥыс ла Айга учар аппараттар табыларда, Айдыҥ ары келтейин шиҥдеер арга ачылган[53][54]. Эмди Ай керегинде толо ӱлекерлер белен, Кижи Айга учуп, айда эптӱ эдип базалар тӧзӧп, телескоптор, транспорт кийдирип, керектӱ ископаемыйлар табар ла о.ӧ. амадулу.\nТабылганы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАй кайдаҥ табылган деп суракка баштапкы гипотезаны 1878 јылда Джордж Говард Дарвин[55] деп кижи сананып тапкан. Бу теория аайынча Ай Јердеҥ магматический ӱзӱк болуп, центробежная силага алдыртып айрыла берген деп јартаган.\nЭкинчизи — «теория захвата», Ай алдынаҥ башка Планетезималь болгон, Јердиҥ гравитационный полези јаба тартып алган деп. Ӱчинчи теория: бир ле ӧйдӧ Ай ла Јер кожо бӱдӱп баштаган, чачылып калган тӱҥей ӱзӱктердеҥ. Грунттыҥ анализи Айдыйи Јердиҥ грунтынаҥ чик јок башка деп кӧргӱзет[56]. Эмдиги ӧйдиҥ компьютерный эп-аргалары айдылган теориялар јастыра деп кӧргӱзет. Ӱч теория ӱчӱлези келишпейт. 1984 јылда Гаваиде планетология јанынаҥ конференцияда Айдыҥ табылганы керегинде билимчилер биригип, бир теория айткандар. Теория Гигантского столкновения айдат: 4,6 млрд јыл кайра Јер Тейа деп сӱрен јаан планетала кырпый сӱзӱшкен[57][58], мынаҥ улам Јердиҥ мантиязы ӱзӱлип Јердиҥ орбитазына чыга конгон. Бу одыктардаҥ Ай бӱдӱп, 60000 км орбитала (эмди ~384 муҥ км) айланып баштаган. Јер дезе, тӱргени кезем јаанап, айлантурган оси билдире келтейген. Эмдиги ӧйдӧ бу теория тӧс болуп јат[59][60].\nКырпый согулышкан теорияны керелеп турганы:\n- Айдыҥ мантиязыныҥ диаметры текши кеминеҥ 80 %. Тегинде ондый космический обьекттердиҥ мантиязы 50 % болот;\n- Айдыҥ мантиязыныҥ кӧп сабазы таш породалар.\nТейя деген протопланета Јердиҥ таш кыртыжын сыйра табарала, кезик ӱзӱктерин бойына јапшырган. Планеталардыҥ темир ядролоры алдырбаган, олор торт бызылар эди, эмезе Јер Теяныҥ ядрозын бойына тартып алар эди. Радиоген изотопты шиҥдеп, билимчилер Айдыҥ канча јашту болгонын чотоп чыгарган. Ай 4,51 млрд јыл кайра табылып бӱткен[58], в 2015 году — в 4,47 миллиарда лет[61], 2017 јылда билимчилер 4,51 млрд јыл кайра деп чотогон[62].\nШиҥжӱ иштер[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАй јебреннеҥ бери улусты јилбиркеткен. II век до н. э. ӧйдӧ Гиппарх јылдысту теҥериле Айдыҥ јӱрген јолын, орбитазыныҥ келтеҥин, Јерге јетире ырагын шиҥдеген[63], онойдо ок Айдыҥ јолыныҥ аҥылузын тапкан. Телескоп табылган кийнинеҥ Айдыҥ рельефиниҥ оок детальдары јарталган. Джованни Риччиоли 1651 јылда Айдыҥ ӱстиниҥ ӱлекерин јураган, јаан караҥуй јерлерин талайлар деп адаган (эмдиге јетире оной ло болот). Джованни Риччиоли кратерлерге јарлу улустыҥ адын бергени оноҥ ары улалган Платон, Аристотель, Архимед, Вернадский, Циолковский, Павлов. XIX чактаҥ ала фотојуруктар табыларда, Айды шиҥдеерге јаҥы эп-аргалар табылган. Айдыҥ ӱстиниҥ детальный «Фотографический атлас Луны» кепке чыккан[64].\nАйды аппараттарла шиҥдегени[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКосмический эра башталганыла Айды шиҥдеери, ол керегинде билгирлер кӧптӧгӧн, Айдыҥ ол јаныныҥ карта-ӱлекери тургузылган, Айдыҥ грунтыныҥ бӱдӱми јарталган. «Луна-2»[65] деп межпланетный станция 1959 јылда баштапкы катап Айга јеткен.\nПилотту учуштар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n1960-чы јылдарда космосты шиҥдееринде США СССР-даҥ соҥдоп турганы јарт болгон. Дж. Кеннеди јарлаган — кижи Айга 1970 јылга јетпей учар деп. НАСА пилотту учушка белетенип, бир канча космический программа бӱдӱрген: «Рейнджер» (1961—1965) — айдыҥ ӱстин фотографировать эдери, «Сервейер» (1966—1968) — јымжак отурыш ла съёмка местности эдери ле «Лунар орбитер» (1966—1967) — Айдыҥ ӱстин лаптап кӧргӱзери. 1965—1966 јылдарда НАСА MOON-BLINK-тиҥ проекти Айдыҥ ӱстинде аномалияларды шиҥдеери јанынаҥ болгон. Trident Engineering Associates (Аннаполис, штат Мэриленд) контракт аайынча иштерди бӱдӱрген NAS 5-9613 1965 јылдаҥ ала Goddard Space Flight Centerле кожо (Гринбелт, штат Мэриленд)[66][67][68].\nАмерикан программа Айга пилотту учары «Аполлон» деп атту болгон. 1969 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 20-чи кӱнинде Айга баштапкы катап конгон; калганчы катап — 1972 јылдыҥ јаҥар айында, Айга баштапкы алтам эткен кижи — американец Нил Армстронг, экинчизи — Эдвин Олдрин; ӱчинчизи экипажтыҥ турчызы Майкл Коллинз орбитальный модульдаҥ чыкпаган. 1972 јылдыҥ јаҥар айында \"Аполлон-17\"ниҥ астронавттары капитан Джин Сернан ла Харрисон Шмидт Айда болгон калганчы улустар болгон.\nОнойдордо, Ай — кижи барып јӱрген јаҥыс небесное тело болуп јат; оныҥ ӱстинеҥ образецтер алып јерге экелген спутник болуп јат (США 380 килограмм экелген, СССР — 324 грамм айдыҥ грунтын экелген)[69].\nТаҥынаҥ проекттер[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЭмдиги ӧйдӧ Айды шиҥдеерине таҥынаҥ компаниялар јазанат. Јаан эмес Луноход тудары јанынаҥ телекейлик конкурс јарлалган Google Lunar X PRIZE , бу конкурста телекейдиҥ бир канча командалары турушкан, ол тоодо российский Селеноход. Айды айландыра российский корабльду учатан космический туризм эдер амаду бар — озо баштап модернизированный «Союзтарла», оноҥ јаҥы «Федерация» деп сериялу универсал корабльдарлу учар.\nКуурмакту керектер[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nКезик куурмакчы компаниялар, Айда јерлер (участоктор) садат. Акчаны тӧлӧгӧн улуска компания бичик берет (сертификат о «праве собственности» на некоторую площадь поверхности Луны). Эмди айдыжат, сертификаттар юридический јанынаҥ јастыра, не дезе ороондор ортодо Јӧптӧжӱ: о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства 1967 года (запрет на «национальное присвоение» космического пространства, в том числе Луны, согласно статье II Договора) бар, бу јӧптӧжӱниҥ некелтелери бызылган. Договордо јӱк ле ороондорго јӧп јокко јарабас, је таҥынаҥ улус керегинде айдылбаган учун куурмакчылар Айдагы участокторды саткан[70].\nАйдыҥ илбизиндери[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйда илбизиндер орустап Иллюзия Луны — тӧгӱн илбизин, неде дезе, Ай горизонттыҥ ӱстинде јабыс болзо, ол бийикте турганына кӧрӧ бир канча јаан кӧрӱнет. Чынынча, Айдыҥ угловой размери солунбай јат кайда да турза угловой размери (чикезинде, тыҥ солынбайт: горизонттыҥ јанында эмеш кичинек, теҥериде тал туразынаҥ, бу айалгада Ай Јердиҥ радиусы кире јерге ыраак. Эмдиги ӧйдӧ бир канча теориялар бар бу илбизин тӧгӱнди «ошибка зрительного восприятия» деп јартап турган.\nКыска кубулталар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ ӱстинде ле јанында кыска ӧйгӧ орустап Кратковременные явления кандый да локальный аномалиялар болуп турат, обусловленные нестационарными процессами на Луне.\nКультурада[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nПлутархтыҥ куучынында «О лике видимом на лунном диске» (I—II чакта) ол ӧйдӧ Ай керегинде башка-башка теориялар, Айдыҥ темдектери, учында Плутарх Платоновский Академияныҥ ла Ксенократтыҥ ӱредӱзиле јӧпсинип јат: «Ай ол демондордыҥ тӧрӧли»[71].\nКеендикте[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАй ӱлгерчилерди, бичиичилерди, јурукчыларды ла кӱӱчӱмдеечилерди, режиссерлор ло сценаристтерди јаҥы чӱмдемелдер бичиирине јаантайын ууландырган. Ай јажытту, ыраак сӱӱш ле кеендиктиҥ символы. Ай јебреннеҥ бери литературада тӱҥдештирӱде: Соломонныҥ кожоҥдорында (1-кы чакта бистиҥ ӧйдӧҥ озо) бичилген: «Кто эта, блистающая, как заря, прекрасная, как луна, светлая, как солнце, грозная, как полки со знаменами?» Баштапкы фантастикалык Ай керегинде античносттоҥ бери јарлу ӱлгерди јебрен Грецияныҥ чӧрчӧккӧ кирген кожоҥчызы Орфей бичиген деп айдыжатан:\n«Он (Зевс) смастерил и иную землю, безграничную, кою Селеной зовут бессмертные, а земные человеки — Луной. Много на ней гор, много городов, много жилищ. (Оригинальный текст (др.-греч.) Μήσατο δ' ἄλλην γαῖαν ἀπείριτον, ἥν τε σελήνην Άθάνατοι κλῄζουσιν, ἐπιχθόνιοι δέ τε μήνην, Ἣ πόλλ' οὔρε ἔχει, πόλλ' ἄστεα, πολλά μέλαθρα.)»\n— Прокл. Комментарий к «Тимею» Платона[72]\nАйга јоруктаганы керегинде тема фольклордо ло классикалык литературатурада кӧп, Айга једер эп аргалары чӧрчӧк јериниҥ бобыныҥ сабы, тыҥ јоткон, чазын монгольфьер. Баштапкы Ай баратан аппаратты Жюль Верн «С Земли на Луну» деп романында бичиген (1865), оноҥ «Вокруг Луны» деп романында база (1870).\nАйдыҥ темазы фантасттардыҥ ла футурологтордыҥ тӧс темазы болуп бӱдӱн XX-чи чакта уулалган. Революциядаҥ озо орус литературада Ай учкур кайаларлу ла јалаҥдарлу, чаҥкыр ӧлӧҥдӱ, ак чечектерлӱ деп бичилген[73]. В дореволюционной русской литературе Луна представлялась небесным телом с долинами и зубчатыми скалами, которая была покрыта голубоватой травой и большими белыми цветами[74].\nАйдыҥ эскизи ле јаҥызы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nЈаҥызы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nБу кӱндерде (айдыҥ башталганында) Ай чичке, эки учы (мӱӱзи) сол јаны јаар кӧрӱп турар. Ай јаҥы ла јаҥырза, бир јаҥызы тушта, кижиге қӧрӱнбес. Оны јӱк ле уй ла ийт кӧрӧр аргалу деп, јаан јаштулар айдыжат.\nКижиниҥ кӧзине Ай 3 јаҥыда кӧрӱнер. Айдыҥ 4 јанызында кажы ла алтай биле одын — От-Энени азыраар учурлу. Оноҥ 5 кӱн ӧткӧн соҥында, 8 јаҥызы тушта, Айдыҥ чике тал-ортозы кӧрӱнер. Оныҥ бу тужына учурлалган кеп сӧс тӧ бар: «Сегисте Ай јараш, семисте мал јараш». Ай јаҥыда кара немелер токынап, јеткер болоры астап, Јер-Эне амырай берет. Айдын 4 јаҥызында кажы ла алтай биле одын, От-Энени азыраар учурлу. Таҥ эртен саап алган уйдыҥ сӱдин амзабай, Айга-Кӱнге ӱрӱстеер. Ак-малга, айыл-јуртына быйан сураар, бажырар. Неме билер улус арчын-јарын кӧрӧр. Је айдыҥ 3 ле 7 јаҥызында олор база кӧрбӧс, эмдебес. Той-јыргал эдерге, ыраак јорыкка барарга, јаҥы айыл тударга, агаш кезерге, јаан иштер баштаарга јараар. Арчын ӱзӱп, кыйра , јалама буулап, Алтайын такып, (кӧдӱрип), аржандап барарга јараар[76].\nТолуны[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАйдыҥ ак толуны. Байагы 8 кӱнге база 7-8 кӱн кожулза, ай теп-тегерик боло берер. Оны Айдыҥ ак толуны деп айдар. Бу туш — Айдыҥ 15 јаҥызы. Айдыҥ кызыл толуны. Эртенги тӱнде Айдыҥ 16 јаҥызын Айдыҥ кызыл толуны деп айдар. Бу кӱнде кандый да јыргал ӧткӱрерге јарабас. Тӱнде базарга јарабас, не дезе, алыс орооныҥ јаманы Айлу-Кӱндӱ јериске чыгып, кижиниҥ сӱнезин де ала согор аргалу деп, јаандарыс айдыжат.\nЭскизи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАй 16 јаҥызынаҥ ала ойто эскирип баштаар. Мынаҥ ары тоолош тескери барар: Айдыҥ 15 эскизи, 14 эскизи, 13 эскизи ле оноҥ ары. Бу тушта Айдыҥ оҥ јаны јемтийип, «астап» турар. Ай 8 эскизине јетсе, такып чике тал-ортозыла кӧрӱнер. Бир ле эки эскиде ай кӧрӱнбес. Ондый тӱндерди «Айдыҥ аразы» деп айдар. Айдыҥ аразы тушта јер ӱстинде кара немелер қӧптӧп, јеткерлер болуп, улустыҥ оорып-чылаары, божооры кӧптӧп јат. Оныҥ учун ай эскиде алтай кижи байланып јӱрер. Неме билер улус арчын, јарын кӧрбӧс. Мӱргӱӱл этпес. Алтай ичи тымый берер. Ай эскиде тӱнде кижиниҥ адын адабас. Табыштанбас. Кижи чочытпас. Кыйгырза, чочытса, тышкары кижиниҥ ады-јолын адаза, оныҥ куды чыгып, јулазы јастыгар. Кара немелер кижиниҥ адын билип алганда, курчузы астап, сӱнезин алдыртып ийердеҥ айабас, ол тушта кижи оорый берер. Эҥ��рде, тӱнде ай эскиде кижи арчуул, бӧрӱк јок чыкпас. Кижиниҥ бажы байлу. Сӱнези башта јӱрер. Тӱнде, эҥирде тышкары чыкса, отко ӱреле чыгар — от кижини корулаар[77]. Ай эскиде айылдаҥ от чыгарбас, сӱт бербес. Бу ӧйдӧ оттыҥ кӱлин тышкары тӧкпӧс, чач ла тырмакты кеспей јат. Кызыл эҥирде балдарды баштактандырбас, сокпос, ыйлатпас. Јаан табыш чыгарбас, јаан улус керишпес, согушпас. Турган агаш кеспес, арчын ӱзерге јарабас. Аржандап барарга, кыйра, јалама бууларга, Алтайын кӱндӱлеп, (такып) барарга јарабас. Јыргал, той ӧткӱрбес, учурлу керектер баштабас. Јол- јорукка сакып алгадый болзо, атанбас. Мындый ӧйдӧ эткен немеге кара неме коштонор, јеткер болор деп байланып, албаты чебер јӱрет.\nАразы[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАй 3 эскиде чичкечек, эки «мӱӱзи» оҥ јанында болор. Оныҥ кийнинде эки кӱн караҥуй болор-Ай кӧрӱнбес. Бу кӱндерди Айдыҥ аразы деп айдар. Је бис бӱгӱн билерис: бу калганчы эки тӱнде Ай Јердиҥ кӧлӧткӧзине кирип, Кӱннеҥ ыраап, кӧскӧ кӧрӱнбей барат. Бу кӱндерди айдыҥ аразы деп айдыжат[78]. Мынайып, Ай бир јылда 12 катап солынып, ӧйдиҥ ӧткӧнин керелейт.\nАйла тудуш чӱм-јаҥдар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАлтай кижи айды, кӱнди байлап јӱрер. Ол чыгып келеткен кӱнге, јаҥырып калган айга мӱргӱӱр јаҥду. Мургӱӱр алдында арчынла аластанар. Эр кижи бӧрӱгин уштып алар. Ӱй кижи кара бажын кӧргӱспес, буттарын қӧргӱзерге јарабас-ӧдӱктӱ болор. Айга, кӱнге кижи оору-јоболдоҥ айрыларга, баштап алган керек-јарагы тутак јок једимдӱ болзын, бала-барказы, эл-тӧрӧгӧни амыр, су-кадык јӱрзин деп амадап мӱргӱӱр. Мӱргӱӱр тушта кижи бойыныҥ билер алкыжын айдар аргалу, је алкышта мындый алкыш сӧстӧр јаан учурлу: «Ӧрӧ турган қӱн эне, Бейин кӧргӧн ай ада Бир алкыжаар беригер. Бир быйанаар јетиреер. Оору-јоболго тӱжӱрбеер, Алтын сыным сергидеер. Алкы бойымды, Азраган адамды, Эмискен энемди, Эл-тӧрӧгӧнимди, Кара башту калыгымды корулаар. Оп-Куруй, Оп-Куруй!». Алтай кижи айдыҥ јаҥызын, эскизин билип, темдектеп јӱрер керек[79].\nАй телекейлик мифтерде[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАй ол теҥериде кудай, башка-башка мифологияларда аттары: алтай мифтерде Ай; армян мифологияда — Лусин; ацтек мифологияда — Койольшауки; Мецтли; германо-скандинавский мифологияда — Мани; грек мифологияда — Артемида; Геката; Селена; гуанчи — Ачугуайо[en]; египет мифологияда — Тот; Хонсу; Ях; индий мифологияда — Чандра; инки — Мама Килья; инуит мифологияда — Игалук; карело-фин мифологияда — Куу; кыдат мифологияда — Чанъэ; латыш мифологияда — Менес; литовский мифологияда — Менес; полинезийский мифологияда — Хина; римниҥ мифологиязында — Диана; Луна; урарт мифологияда — Шеларди; финикий мифологияда — Баал-Хаммон; шумеро-аккадский мифологияда — Нанна; Син; этрусск мифологияда — Артуми; јопон мифологияда — Цукиёми. Алфавит аайынча: Артемида; Артуми; Баал-Хаммон; Геката; Диана; Игалук; Койольшауки; Куу; Луна; Лусин; Мама Килья; Мани; Менес; Менуо; М��цтли; Нанна; Селена; Син; Тот; Хонсу; Хина; Цукиёми; Чандра; Чанъэ; Шеларди; Ях[80].\nАй керегинде алтай соојындар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАлтай калыктыҥ байлык чӧрчӧктӧри ле соојындарында Ай керегинде јебреннеҥ бери келгендери кӧп. Олордыҥ бирӱзи «Ай ла Јелбеген» деп соојын. Бир катап озодо айлу-кӱндӱ Алтайда јеек-јутпа Јелбеген табылтыр, тынду немени бастыра јоголто кырып барјаткан эмтир, ачына-јутпаныҥ бажына чыгар неме јок болтыр. Ак чечектӱ Алтайдыҥ амыр јаткан улузы айдары јок шыралап, Ай ла Кӱнге баштанып, болуш сурап мӱргӱптир. Теҥеринеҥ мыны кӧрӱп, Кӱн ле Ай эки карындаш Јердиҥ улузына канай болужар деп шӱӱшкен: — Мен тӱжӱп кӧрӧйин, Јутпаны теҥеридӧн тудала экелейин — деп, Кӱн айдарда, Ай карындажы јӧпсинген. Кӱн Јелбегенди тударга теҥеринеҥ тӧмӧндӧп тӱжерде, Јердиҥ ӱстинде айдары јок изӱ болуп, бастыра неме кӱйӱп баштаган. Кӱн ойто тескери бурылган, тӱжер арга јок, Јердеҥ неме артпас. Айдарда, ол кичӱ карындажы Айга айткан: — Эмди сен тӱш Јердӧӧн, сениҥ соогыҥнаҥ улус канай бир јажына берер, Јелбегеннеҥ улусты, тындуларды аргадаар керек. Ай тӧмӧндӧп, тӱшкелетсе, аай јок соок келди, тынду ла неме јажынды. Ай Јелбегенди тӱшкелеле кејегезинеҥ ала койды, онызы ӱзӱлеле, јердиҥ ӱстине артты. Ай јутпаны тутты ла, онызы тал агаштаҥ тудунарда, агаш тазылыла кожо ӱзӱлип, Јелбегенниҥ колында артты. Ай Јелбегенди каап алып теҥериге кӧдӱрилди, онызы айры-тейри кыйгырып, камчызын јерге чачала каргады: — Камчым јылан болуп, кејегем келескен болуп јерде артсын! Јажынып отурган эки карындаш энчикпей, бирӱзи Кӱн тӱжерде јыртыктаҥ шыгылап ийген, кӧстӧри кара боло берген изӱге, экинчизи Ай тӱжерде јыртыктаҥ шыгалап кӧстӧри соокко чаҥкыр боло берген. Онойып, Јердиҥ ӱстинде кара ла чаҥкыр кӧстӱ улус табылган. Ай агаш тудунган Јелбегенди теҥериле алчыккан, айдыҥ кӱнде ол јап-јарт кӧрӱнет. Ай карыкса озодо улус Јелбеген айды јип јат, оны коркыдар керек деп, тыҥ табыш чыгаратан[81].\nАй улустыҥ адында[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- кыстардыҥ ады:\nАлтынай, Айару, Айтана, Айкӱне, Айя, Айсулу, Айнура, Айчечек, Айлана, Айкине, Айжана, Толунай, Туланай, Јаҥарай, Шурнай, Солунай, Айана, Айачы, Айбала, Айна, Айнура, Айсана, Айсуна, Айсура, Айтпас, Ай-Чечек.\n- уулдардыҥ ады:\nАймерген, Айлан, Айастан, Айсур, Айбулат, Айтемир, Айнур, Айас, Айаспай, Айат, Айаткан, Айаткы, Айбар, Айбилек, Айбу, Айбык, Айбыс, Айбыстан, Айбычы, Айбыш, Айдар, Айду, Айдыҥ, Айдыс, Айдыш, Айкан, Айлан, Айканат, Ай-Керел, Айман, Ай-Мерген, Ай-Санат, Ай-Судур, Ак-Ай, Акалай[82].\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи[тӱзедер | кодты тӱзедер]\nАјарулар[тӱзедер | кодты тӱзедер]\n- Солнечная система \/ Ред.-сост. В. Г. Сурдин. — М.: Физматлит, 2008. — С. 69. — ISBN 978-5-9221-0989-5.\n- Астрономический Календарь. Постоянная часть \/ Редактор Абалакин В. К.. — М.: Наука, главная редакция физико-математической литературы. — С. 555.\n- A. R. Vasavada, D. A. Paige, S. E. Wood. Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits (en) \/\/ Icarus : journal. — Elsevier, 1999. — Vol. 141, no. 2. — P. 179—193. — doi:10.1006\/icar.1999.6175. — Ӱлекер:Bibcode.\n- Атмосфера Луны.\n- Михайлов, Виноградов, 1974, с. 61.\n- Михайлов, Виноградов, 1974, с. 61.\n- Учёными назван наиболее точный возраст Луны - Вести.Наука. https:\/\/nauka.vesti.ru.+Дата обращения: чаган айдыҥ 6 кӱни, 2020.\n- Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — Прогресс. — М., 1964—1973. — Т. 2. — С. 533.\n- Коростовцев, Михаил Александрович. Религия древнего Египта. — М.: Наука, 1976. — Т. 3. — 336 с.\n- Син, божество \/\/ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. — СПб, 1890-1907. — Т. в 86 т. (82 т. и 4 доп.).\n- Дагаев М. М. Солнечные и лунные затмения. — М : Наука, 1978. — С. 50—54.\n- G. Williams, Dale H. Boggs, Charles F. Yoder, J. Todd Ratcliff, Jean O. Dickey Lunar rotational dissipation in solid body and molten core Journal of Geophysical Research\n- Галкин И. Н., Шварев В. В. Строение Луны. — М.: Знание, 1977. — 64 с. — (Новое в жизни, науке, технике. Серия «Космонавтика, астрономия», 2. Издается ежемесячно с 1971 г.). — ISBN ?; ББК 526 Г16.\n- D. E. Loper, C. L. Werner. On lunar asymmetries 1. Tilted convection and crustal asymmetry (en) \/\/ Journal of Geophysical Research. — 2002. — Vol. 107, iss. E6. — doi:10.1029\/2000je001441.\n- BFM.ru, Новости УрФО, Lenta.ru. Учёные: Ядро Луны окружено жидким слоем (29 июля 2014 год).\n- NASA. STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05695 (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 18 кӱни, 2017. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2016 јыл.\n- NASA. STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05697 (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 19 кӱни, 2017. Архивировано кӱӱк айдыҥ 30 кӱни, 2016 јыл.\n- Средний радиус Земли — 6371,0 км, а средний радиус Луны — 1737,1 км; соотношение равно ≈ 3,678.\n- «Первые итоги определения физико-механических свойств грунтов Луны», стр. 8 М.: 1970. Госстрой СССР, под ред. проф. д-ра техн.наук В. Г. Булычева\n- Интерактивная, масштабируемая карта Луны. Активировать слой «WAC Hapke-Normalized Color» или «WAC Color test».\n- H. Sato et al. Resolved Hapke parametermaps of the Moon (en) \/\/ Journal of Geophysical Research: Planets : журнал. — 2014. — Vol. 119. — P. 1775—1805. — doi:10.1002\/2013JE004580.\n- Шкуратов, 2006, Классическая оптика Луны. Спектрофотометрия и колориметрия, с. 173.\n- Шевченко, 1983, Луна и её наблюдение. Изменение отражательной способности Луны по спектру. Колориметрия, с. 93.\n- Шкуратов, 2006, Классическая оптика Луны. Спектрофотометрия и колориметрия, с. 165.\n- Орбитальные эфемериды Солнца, Луны и планет. 8. Начальные условия\n- Астронет: 7.3 Гравитационное поле Луны\n- Астронет: 7.3 Гравитационное поле Луны\n- Проф. А. В. НЕКРАСОВ. Морские приливы (недоступная ссылка). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 17 кӱни, 2009. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.\n- Учёные раскрыли тайну магнитного поля Луны\n- Э. В. Кононович и В. И. Мороз. Общий курс астрономии — М.: УРСС. — 2001 г. — С. 119.\n- Ishihara, et al. Crustal thickness of the Moon: Implications for farside basin structures (en) \/\/ Geophysical Research Letters : journal. — 2009. — October (vol. 36). — doi:10.1029\/2009GL039708.\n- Manabu Kato, et al. The Kaguya Mission Overview \/\/ Space Science Reviews. — Springer, 2010. — 25 куран ай. — doi:10.1007\/s11214-010-9678-3.\n- На темной стороне Луны найдены следы свежих тектонических процессов\n- «На Луне нашли вход в подземный тоннель» — Лента.ру (26.10.2009)\n- Г.Лат��м, И.Накамура, Дж.Дорман, Ф.Дьюнебье, М.Юинг, Д.Ламлейн. Результаты пассивного сейсмического эксперимента по программе «Аполлон» \/\/ Космохимия Луны и планет. Труды Советско-Американской конференции по космохимии Луны и планет в Москве (4—8 июня 1974 года) \/ Академия наук СССР, Национальное управление по аэронавтике и исследованию космического пространства США.. — М.: Наука, 1975. — С. 299—310.\n- В недрах Луны есть раскаленное металлическое ядро, считают учёные (орус.). РИА Новости (8 чаган ай 2011). Дата обращения: чаган айдыҥ 8 кӱни, 2011. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.\n- Лунотрясения\n- Moonquakes (англ.)\n- Ахманова М. В., Дементьев Б. В., Марков М. Н. Вода в реголите Моря Кризисов («Луна-24»)? \/\/ Геохимия. — 1978. — № 2. — С. 285—288.\n- Американский учёный признал приоритет СССР в обнаружении воды на Луне. Lenta.ru (30 кӱӱк ай 2012). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2012. (Дата обращения: 31 кӱӱк ай 2012)\n- Би-би-си | На Луне была и есть вода\n- Джонатан Эймос. Научный отдел Би-Би-Си. «На Луне нашли \"значительное количество\" воды»\n- «На Луне найдены более 40 водных ледяных кратеров» (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 3 кӱни, 2010. Архивировано кӱӱк айдыҥ 1 кӱни, 2011 јыл.\n- Э. Галимов. Научная мысль как планетное явление (ru) \/\/ Наука и жизнь. — 2018. — № 1. — С. 19.\n- Геофизические и геохимические особенности Луны.\n- С. Г. Пугачева, Ж. Ф. Родионова, В. В. Шевченко, Т. П. Скобелева, К. И. Дехтярева, А. П. Попов «Номенклатурный ряд названий лунного рельефа».\n- Бронштэн В. А. Метеоры, метеориты, метеороиды.\n- Лунариум \/ Е. Парнов, Л. Самсоненко. — 2-е. — М.: Молодая гвардия, 1976. — С. 297—298. — 304 с.\n- Удар астероида повернул Луну другой стороной к Земле — учёные (орус.). РИА Новости (23 чаган ай 2009). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 15 кӱни, 2009. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.\n- С. Г. Пугачева, Ж. Ф. Родионова, В. В. Шевченко, Т. П. Скобелева, К. И. Дехтярева, А. П. Попов. Номенклатурный ряд названий лунного рельефа (орус.). Государственный Астрономический институт им. П.К. Штернберга, МГУ. Дата обращения: куран айдыҥ 3 кӱни, 2010.\n- Лунное ядро (NASA) (англ.)\n- Кристаллизация лунного океана магмы (англ.)\n- Ӱлекер:БСЭ3\n- Ӱлекер:БСЭ3\n- Хейзен, 2017, с. 49.\n- Хейзен, 2017, с. 56.\n- Хейзен, 2017, с. 62.\n- Астрономы определили точный возраст Луны. Лента.ру (18 куран ай 2011). Дата обращения: куран айдыҥ 19 кӱни, 2011.\n- Статья «Рождение Луны» на selfire.com\n- Германские учёные о составе лунных пород\n- «Ореанда-Новости»: РАЗНОЕ \/ Учёные узнали точный возраст Луны по метеоритам\n- Ученые оценили возраст Луны в 4,51 млрд лет\n- Трифонов Е.Д. Как измерили Солнечную систему (ru) \/\/ Природа. — Наука, 2008. — № 7. — С. 18—24. Архивировано 22 кандык ай 2013 года.\n- L'Atlas photographique de la Lune, de MM. Loewy et Puiseux (фр.) (недоступная ссылка). Cairn.info. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2017. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 7 кӱни, 2017 јыл.\n- Запуск космического аппарата «Луна-2». Запуски. Роскосмос. Дата обращения: куран айдыҥ 18 кӱни, 2019.\n- Проект в архиве.\n- Официальный веб-сайт (англ.).\n- База фото- и видеоматериалов NASA (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 26 кӱни, 2012. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 13 кӱни, 2012 јыл.\n- Москва: сколько стоит грамм Луны? (недоступная ссылка). anomalniy-mir.ru. Архивировано сыгын айдыҥ 25 кӱни, 2013 јыл.\n- Текст договора в Викитеке\n- Плутарх \/ Античные писатели. Словарь. — СПб.: Издательство «Лань», 1999\n- Proclus. Procli commentarius in Platonis Timaeum graece \/ Carl Ernst Christoph Schneider. — Вроцлав: Eduardus Trewendt, 1847. — С. 363,685.\n- Первушин А. Лунные хроники \/\/ Если. № 7 (161), 2006. С. 126.\n- Маслов А. Н. Музей восковых фигур. — 1914\n- Баина Л. Н.Алтай јылдык тоо. Айтоолош,-Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом \"Алтын-Туу\",2019.-С.33»\n- Баина Л. Н.Алтай јылдык тоо. Айтоолош,-Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом \"Алтын-Туу\",2019.-С.33»\n- Муйтуева В. А., Чочкина М. П.«Алтай јаҥ»,—Горно-Алтайск: Горно-Алтайская типография,1996.— С.207\n- Баина Л. Н.Алтай јылдык тоо. Айтоолош,-Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом \"Алтын-Туу\",2019.-С.33»\n- Муйтуева В. А., Чочкина М. П.«Алтай јаҥ»,—Горно-Алтайск: Горно-Алтайская типография,1996.— С.207\n- Телекейлик мифтер\n- Муйтуева В. А., Чочкина М. П.«Алтай јаҥ»,—Горно-Алтайск: Горно-Алтайская типография,1996.— С.207\n- Муйтуева В. А., Чочкина М. П.«Алтай јаҥ»,—Горно-Алтайск: Горно-Алтайская типография,1996.— С.207","id":"<urn:uuid:02cb25b0-25bd-49b5-beb1-14d172e8d3a3>","dump":"CC-MAIN-2022-21","url":"https:\/\/alt.wikipedia.org\/wiki\/%D0%90%D0%B9","date":"2022-05-24T08:14:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-21\/segments\/1652662570051.62\/warc\/CC-MAIN-20220524075341-20220524105341-00350.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9994822145,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":8,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9994822144508362}","num_words":10790,"character_repetition_ratio":0.047,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.253,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11512.0,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Сыгын айдыҥ 2 кӱни (орустап 2 сентября)— григориан кӱнтизӱде јылдыҥ 245 кӱни (високосный јылда 246 кӱни). Јылдыҥ учына јетире 120 кӱн арткан.\nСыгын айдыҥ 2 кӱни — юлиан кӱнтизӱ аайынча 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнине јетире болгон, 1582 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 15 кӱнинеҥ ала — сыгын айдыҥ 2 кӱни григориан кӱнтизӱ аайынча болгон.\nXX-чы ла XXI-чи чактарда юлиан кӱнтизӱле куран айдыҥ 20 кӱни болгон[1].\nПрофессиональные\nтӱзедер\n- Россия — Патрульно-постовой службаныҥ кӱни.\nБу кӱнде чыккандар\nтӱзедер\nБу кӱнде божогондор\nтӱзедер\n- ↑ XX ле XXI чактарда григориан кӱнтизӱ юлиан кӱнтизӱни 13 кӱнге озолоп јат. Ӧскӧ чактарда григориан ла юлиан кӱнтизӱлерде ӧй башка эдип чотолот: чике эдип тоолоорго, окылу конвертер датла тузаланарга јараар.","id":"<urn:uuid:4a4b5332-fd68-4192-acea-4d7d3473a130>","dump":"CC-MAIN-2024-10","url":"https:\/\/alt.m.wikipedia.org\/wiki\/%D0%A1%D1%8B%D0%B3%D1%8B%D0%BD_%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D1%8B%D2%A5_2_%D0%BA%D3%B1%D0%BD%D0%B8","date":"2024-03-03T10:12:55Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-10\/segments\/1707947476211.69\/warc\/CC-MAIN-20240303075134-20240303105134-00570.warc.gz","language":"alt","language_score":1.0000041723,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 1.0000041723251343}","num_words":146,"character_repetition_ratio":0.115,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.021,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":38473.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"|Василий (Паслей) Тордоевич Самыков\n|Чыккан ӧйи\n|1938\n|Чыккан јери\n|Ошибка Lua в Модуль:Wikidata\/Places на строке 222: attempt to call field 'getPropertyInBoundaries' (a nil value).\n|Божогон ӧйи\n|2020 (81 јаш)\n|Божогон јери\n|Ошибка Lua в Модуль:Wikidata\/Places на строке 222: attempt to call field 'getPropertyInBoundaries' (a nil value).\n|Ороон\n|Ошибка Lua в Модуль:Wikidata\/Places на строке 531: attempt to call field 'getPropertyInBoundaries' (a nil value).\n|Иш-тоштыҥ бӱдӱми\n|ӱлгерчи, кӧчӱреечи\n|Кайралдары ла премиялары\nСамыков Паслей (Василий) Тордоевич (јаҥар айдыҥ 26 кӱни 1938, Каспа — кӱчӱрген айдыҥ 8 кӱни 2020, Горно-Алтайск) — поэт ле кӧчӱреечи. СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1971), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1995), Алтай Республика албатызыныҥ бичиичизи (2007), «Таҥ Чолмон» орденниҥ лауреады (2013). Сӧӧги — кергил.\nБиографиязы\nПаслей Самык 1938 јылда кышкы куран\/јаҥар айдыҥ 26-чы кӱнинде Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында кергил сӧӧктӱ Тордой Самык деген кӧп балдарлу кижиниҥ билезинде чыккан. Каспа јуртында тӧрт класс баштамы школды божодоло, областьтыҥ национал школына бежинчи класска барган. Скончался 8 ноября 2020 года в Горно-Алтайске[1].\nЈаш тужы\nЈерлештериниҥ эске алынганыла болзо, ол јаштаҥ ала коркышту шулмус, недеҥ де јалтанбас ла јилбиркек уулчак болгон. Эмдиге ле јетире эске јурген куучын бар: бир катап энези уулчагын бозуларды эмискен учун тыҥ сабап ийген болтыр. Уулчагы сууныҥ јарадына јӱгӱрип, ташка чыгала кыйгырган эмтир: «Таман таштаҥ тайкылдым, Тордой таштаҥ тоолондым». Байла, бу эҥ ле баштапкы ӱлгери. Элдеҥ озо јилбиркеп, кӧп катап кычырганы Д. Мамин-Сибиряктыҥ «Серая шейка» деп чӧрчӧги. Эҥ ле баштап Сергей Михалковтыҥ ла Тарас Шевченконыҥ ӱлгерлерин эске ӱренген болгон. Уулчак алтай кай чӧрчӧктӧрди тыҥ сӱӱген. Ол тушта Сыгыр Кергилов деп кайчы јаткан. Паслей оныҥ айлын ла катандап божобойтон. Анчада ла «Ак-Тайчы» деп кай чӧрчӧкти кӧп катап угарга сӱӱйтен. Каспадаҥ Шабалинниҥ орто ӱредӱлӱ школына келеле, библиотекага барган. Эҥ ле баштапкы сураганы «Вольчя воля» деп Джек Лондонныҥ чӱмдемели болгон. Онойдо ол јаштаҥ ла алтай да, орус та чӱмдемелдерди теҥ-тай кычырып туратан.\nЈаан јол\n1956 јылда национал школды божодоло, Улалудагы педагогикалык институтта тӱӱки-филологиялык факультетке ӱренерге кирген, је јетире ӱренбей, 1959 јылда А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка кирген. Анда јарлу поэт, Лев Ошанинниҥ јайаандык семинарларында јӱрген, О. Сулейменов, Э. Межелайтис, Л. Мартынов, Андрей Вознесенский ле ӧскӧ јарлу поэттерле кожо ӱренген. 1964 јылда институтты божодып, Туулу Алтайына јанып, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында, Алтайдыҥ бичик чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱгиниҥ редакторы болуп иштеген. Кийнинде Каспаныҥ театрыныҥ режиссеры.\nКӱчӱрген айдыҥ 8-чи кӱнинде 2020 јылда јада калган.\nЈайаандык ижи\n20-неҥ ажыра ӱлгерлик јуунтылардыҥ авторы, анайда ок XX чактыҥ экинчи јарымыныҥ алтай поэзиязында эҥ јарык поэттердиҥ бирӱзи.\nЭмдиге ле јетире эске јурген куучын бар: бир катап энези уулчагын бозуларды эмискен учун тыҥ сабап ийген болтыр. Уулчагы сууныҥ јарадына јӱгӱрип, ташка чыгала кыйгырган эмтир: «Таман таштаҥ тайкылдым, Тордой таштаҥ тоолондым». Байла, бу эҥ ле баштапкы ӱлгери. Элдеҥ озо јилбиркеп, кӧп катап кычырганы Д. Мамин-Сибиряктыҥ «Серая шейка» деп чӧрчӧги. Эҥ ле баштап Сергей Михалковтыҥ ла Тарас Шевченконыҥ ӱлгерлерин эске ӱренген болгон. Уулчак алтай кай чӧрчӧктӧрди тыҥ сӱӱген. Ол тушта Каспада ады јарлу Сыгыр Кергилов деп кайчы јаткан. Паслей оныҥ айлын ла катандап божобойтон. Анчада ла «Ак-Тайчы» деп кай чӧрчӧкти кӧп катап угарга сӱӱйтен. Каспадаҥ Шабалинниҥ орто ӱредӱлӱ школына келеле, библиотекага барган. Эҥ ле баштапкы сураганы «Вольчя воля» деп Джек Лондонныҥ чӱмдемели болгон. Онойдо ол јаштаҥ ла алтай да, орус та чӱмдемелдерди теҥ-тай кычырып туратан.\nКритиктердиҥ айдыжыла болзо Паслей Самык — кӧрӱм-шӱӱлтези јайым кижи. От-јалардыҥ, Ойгорлыктыҥ, Орчылаҥныҥ, ада-энениҥ, бала-барканыҥ, эпши улустыҥ учурын сӱреен кӧдӱрип, баалап ла байлайт. Поэттиҥ айткан сӧзиле болзо, «ай-кӱн, јер-јеҥис, агаш-таш, ӧлӧҥдӧр, чечектер, суулар — ончо ар-бӱткен кижиниҥ кеберин алынала, кыймыктажып, бијелеп, кожоҥдоп, каткырып-ойноп, кижиге тӧрӧгӧн боло берет. Ончо ар-бӱткен бисти сӱӱйтен эмтир». Айдарда, ар-бӱткенде кижиге јурерге сӱреен ойгор, јалакай, ајарыҥкай, билгири кӧп, кӧдӱримјизи (культуразы) бийик болор керек: аларыныҥ, јиириниҥ, тузаланарыныҥ ӧйин-кемин, кирезин билер. Аайы-бажы јок агаш кеспес, кескенин орныктырар. Аҥ-кушты кырбас, Алтай јерди киртитпес. Бу ээжилерди бӱдӱрбезе, кижиде келер јӱрӱм кайдаҥ келер. «Тӧрӧгӧндӧрин јоголткон улус» бойы бойын јоголтып јат. Ар-бӱткенди сӱӱбезе, тообозо, кижи ырыстаҥ астыгар, јӱрӱмниҥ учурын аайлабаза, ак-јарыктыҥ ӱсти јер- тамыдый билдирер.\nПаслей Самыктыҥ ӱлгерлерин кӧчӱргени\nВасилий Тордоевич Самыков — оок — тобыр кереестерге токтобой, ырада ла элбеде кӧрӧр, кӧргӧнин ле укканын јаанада ла јуунада шиҥдеер поэттердиҥ бирӱзи деп, шиҥжӱӱчи Н. М. Киндикова темдектейт.\nВ. Т. Самыктыҥ чӱмдемел јолы, чӱмдӱ сӧзи керегинде С. С. Каташ, Г. Кондаков, В. И. Чичинов, Н. М. Киндикова бойлорыныҥ иштеринде айдат. Чӱмдӱ сӧзиниҥ тӧзӧлгӧзи — ол албатыныҥ чӱмдӱ сӧзи ле телекейлик культура (ол А.Блоктыҥ, В.Маяковскийдиҥ, Н.Хикметтиҥ, Э.Межелайтистиҥ, А.Вознесенскийдиҥ чӱмделге јолы)[2].\nӰлгерчиниҥ чӱмдӱ сӧзи ӧскӧ ӱлгерчилердийинеҥ тыҥ аҥыланат. Ӱлгерлерде «аҥылу сӱр — кеберлер бар. Олордыҥ болужыла бис П. Самыктыҥ амадуларын, ал- санаазын јакшы оҥдойдыс. Тузаланганыла олор лирикалык геройдыҥ кылык-јаҥын, эткен керектерин ле тартыжузын керелейт»[3] Тургузылган тӧс сурактар јӱзӱн — башка: (кижи, кижи ле ар-бӱткен, кижи ле ак-айас, сӱӱш, санааркаштар ла о. ӧ.)\nПаслей Самык — он алты ӱлгерлик јуунтыныҥ авторы. Олордыҥ алтузы орус тилге кӧчӱрилип, Москвада, Барнаулда, Туулу — Алтайда кепке базылып чыккандар: («Песнь моя — Алтай» 1974; «Огненный марал» 1978; «Ветер вершин» 1984; «Поклонение Белухе» 1988; «Солнечный дождь» 1989; «Созвездие любви» 2001). Чын кӧчӱриш-ол кӧчӱреечиниҥ кееркедим чӱмдемелин экинчи катап јазап чыгарганы.\nПаслей Самыктыҥ чӱмдемелдерин орус кычыраачылар: И. Фоняков, Р. Букораев, А. Плитченко, Ю. Гордиенко, Г. Панов, Т. Глушкова, Л. Осипова, Л. Юсупова, Г. Фролов, Г. Кондаков ло о.ӧ. кӧчургендер.\nБу кӧчӱреечилердиҥ ортозынаҥ чокум, јарт, чындыйы јакшы этире кӧчӱрип тургандардыҥ бирӱзи И. Фоняков. Паслей Самыктыҥ ӱлгерлерин И. Фоняков морлу кӧчӱрет. Ол бажынаҥ ала ӱлгерчиниҥ санаа-шӱлтезин, бичип турган марын, ӱлгердеги сӱр — кеберди тудуп алат. Темдектезе, «Огненный марал» деп ӱлгерлик јуунтыдагы ӱлгерлерди тӧс текстле тӱҥдештирзе, иле кӧрӱне берет. Мында ол јаныс ла сӧстиҥ бӱдӱмин тудуп алган эмес, је ӱлгердиҥ кӱӱзине јаан ајару эдет.\nПаслей Самыктыҥ ӱлгерлериҥ кӧчӱреери аайынча И. Фоняков айдат:\n«Паслей Самык — поэт текстового темперамента, самый легкий и самый трудный для перевода. Легкий потому что пишет он большей частью стихом, близким к свободному, и некоторые его подстрочники требуют лишь минимального прикосновения к ним, чтобы стать готовыми к публикации на русском языке. Поэт сам когда — то в юности писал стихи по-русски, и в подстрочниках, выполненных им самим, иногда невольно возникают местами и ритм, и рифма. Там, где она нужна. Труден же Самык для перевода потому что чрезвычайно трудно передать в иной языковой стихии его интонации, не опирающуюся зачастую на четкий стихотворный размер»[4].\nП. Самыктыҥ лириказында куучындап айдар жанрдыҥ (прозаныҥ) эп-сӱмелери элбеде тузаланылат: (сюжет, диалог ла о. ӧ). Бу керегинде Б. У. Укачин бойыныҥ статьязында мынайда бичийт: «…поэттиҥ кӧп ӱлгерлик јолдыктары, проза бичигени чилеп, тегин сӧстӧрлӧ чӧйӧ лӧ узун айдылгандары меге јарабай јат. Ол Вл. Маяковскийдеҥ, У. Ултментеҥ, Назым Хикметтеҥ кӧрӱжип, олордыҥ сӧс бӱдер эп-аргаларын ла маарын алтай литературага кийдирерге ченежет. Оныҥ бу ченелтелеринде алаҥ-ачык албандар иле кӧрӱнип ле билдирип туру»[5].\nТизим\nБиблиографиязы.\nЈуруктардыҥ кӧмзӧзи\nАјарулар\n- Ушел из жизни поэт Паслей Самык\n- Каташ С. С. , Чичинов В. И. , 1973, с. 212\n- Киндикова Н. М. , 1988, с. 253\n- Фоняков И. 1971, с. 210\n- А. Ч., 1986, 12 авг., с.4\nЛитература\n- «Алтай литература, 5-чи класстыҥ ӱредӱ бичик-хрестоматиязы», М. А. Демчинова, З. С. Казагачева, 193—194 бӱк.","id":"<urn:uuid:595d1404-0d88-4eca-86a3-57dbff57ea2f>","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/alt.ruwiki.ru\/wiki\/%D0%9F%D0%B0%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%BA","date":"2024-04-18T10:39:42Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817206.28\/warc\/CC-MAIN-20240418093630-20240418123630-00344.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999738932,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999738931655884}","num_words":2048,"character_repetition_ratio":0.038,"word_repetition_ratio":0.258,"special_characters_ratio":0.213,"stopwords_ratio":0.012,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":11903.8,"cluster_detection":-1}
+{"text":"|Субъект Российской Федерации\n|Республика Тыватыва Тыва Республика\n\n\n|[d] ла [d]\n|Страна\n|Россия\n|Входит в\n\n\n|Столица\n|Кызыл\n|Глава\n|Владислав Ховалыг\n|Председатель Верховного Хурала Республики Тыва\n|Кан-оол Даваа\n|История и география\n|Площадь\n\n\n168 604 км²\n|Высота\n|• Максимальная\n|3 970 м\n|Часовой пояс\n|KRAT ла [d][3]\n|Крупнейшие города\n|Кызыл, Ак-Довурак, Шагонар\n|Экономика\n|ВРП\n|68,8[5] млрд руб. (2018)\n|• место\n|80-е место\n|• на душу населения\n|212,9[8] тыс. руб.\n|Население\n|Население\n|↗330 368[9] чел. (2021)\n|Плотность\n|1,96 чел.\/км²\n|Государственные языки\n|тувинский, русский[10]\n|Цифровые идентификаторы\n|Код ISO 3166-2\n|RU-TY\n|Код ОКАТО\n|93\n|Код субъекта РФ\n|17\n\n\n|Официальный сайт\n|Медиафайлдар Викискладта\nТыва́ Республика (Тува́Кызыл.\nКÿнбадышта Тыва Республика Монголияла кыйулажат.\nРСФСР-га 1944 jылда ÿлÿрген айдыҥ 14 кÿнинде Тувинская автономная область болуп кирген (1961 jылдаҥ ала — Тувинский Автономный Советский Социалистический Республика боло берген), 1991 jылдыҥ кÿÿк айыныҥ 24 кÿнинде республика болуп солынган.\nТергеелик тилдери: тыва ла орус. Тоджинский кожуунда тоджинский диалект (этнолект) jайылган.\nТÿÿкизи\nАрасей империяныҥ протекторады\nМонгол национал революция кийнинеҥ 1911 jылда тувин jайзаҥдар ÿч jара бöлинген: кезиги jайымды jöмöгöн, кезиги Монголияга кирерге сананган (1911—1921), арткандары остальные предложили войти в состав Арасей империяга киреркÿÿндÿзи керегинде айдышкан[14].\nСиньхай революция кийнинеҥ (1912—1913) тувин нойондор амбын-нойон Комбу-Доржу, Чамзы Хамбы-лама, нойон Даа-хошуна Буян-Бадыргы ло öскöзи де арасей каандыктыҥ башкарузына Туваны Арасей империяныҥ протекторады этсин деп баштанган. Онойдо 1914 jылда Тува акту кÿÿнинеҥ Россияга Урянхай кырай болуп, Энесай губернияга кирген. Иркутскта генерал-губернаторствого Тувала политикалык ла дипломатиялык керектерди jöптööргö jакылта берген. Бу ла jылда Ак каанныга учурлай тöс каланы Белоцарск деп адайла оны тудуп баштаган.\nТанну-Тува Jондык Республика тöзöлгöни\n1918 jылда кичÿ изÿ айдыҥ 18 кÿнинде Урянхай кырайда орус ла тувин съездтер бириккен, ондо Тува бойы кайда болорын (самоопределение), орус ла тувин калыктардыҥ наjылык ла бой-бойына болыжарын бир ÿнле jöптöшкöн.\n1918 jылда jаан изÿ айдыҥ 7 кÿнинеҥ ала Урянхай кырайды Колчактыҥ башкарузы, черÿзи колго туткан. 1919 jылда кичÿ изÿ айдыҥ 14 кÿнинде Баджейский советский республиканыҥ черÿлери А. Д. Кравченко ло П. Е. Щетинкинге башкартып, Урянхай кырайга кирген. Урянхай кырайдыҥ тöс калазын Белоцарскты колго алган.\nТува Ада-Тöрöл учун Улу jуу öйинде\n[[Файл:StampTuva1942 0146.jpg|thumb|200px|[[История почты и почтовых марок Тувы|Туваныҥ почтовый марказы атту красноармеец jуралган (1942)]]\n1941 jылда кичÿ изÿ айдыҥ 25 кÿнинде Тувин Албаты Республика вступила во Вторую мировую войну на стороне СССРдыҥ jанында болуп, Экинчи телекейлик jууга эҥ ��зо кирген.\n1941 jылдыҥ кичÿ изÿ айынаҥ ала 1944 jылдыҥ куран айына jетире Тувин Албаты Республика СССР-га 50 муҥ ат, 750 муҥ уй, олордыҥ 650 муҥы тегин ле акча jокко берген. Jуу туркунына Тува Совет черÿге 52 муҥ пар чанаа, 10 муҥ тере тон, 16 муҥ пар пыйма, 67 тонна тÿк, 400 тонна эт ле кöп аш кÿрсак берген. В распоряжение СССР-га бастыра алтынын кöмзöнöҥ аткарган (35 млн салк ол öйдиҥ акчазыла)[15].\n1942 jылда СССР башкарузы Туваныҥ jуучыл-доброволецтерин военный службага аларын jараткан. 1943 jылдыҥ сыгын айында экинчи доброволец группа (206 человек) jууга кирген, (8-чи кавалерий дивизия). Всего за годы войны в рядах Красной Армии служили до Кызыл черÿде jуу öйинде 8 муҥ тува улус турушкан. Кöп jуучылдар СССР ла ТНР бийик кайралдарын алган.\nТува СССР ла РСФСР киргени\n1944 jылда куран айдыҥ 17 кунинде Тува Албаты Республиказыныҥ Кичÿ Хуралыныҥ VII сессиязында декларация алынган ондо баштану аайынча ТНР СССР-да РСФСР-дыҥ автоном области болзын деп.\nСССР Ӱстÿги Совединиҥ Президиумыныҥ 1944 jылда ÿлÿрген айдыҥ 11 кÿнинде чыккан jакааны аайынча бу ходатайствоны керекке алып, РСФСР Ӱстÿги Соведи Тува Албаты Республиканы бойына автоном область эдип алзын деп jöптöгöн.\n1961 jылда ÿлÿрген айдыҥ 10 кÿнинде область Тувинский АССР болуп кубулган.\n1961 jылда jаҥар айдыҥ 17 кÿнинде Тувинский АССР-дыҥ Ӱстÿги Совединиҥ баштапкы созывына талдаштар öткöн.\n1978 jылда Тувинский АССР-дыҥ баштапкы конституциязы СССР-га кирген кийнинде jöптöлгöн.\n1990 jылда jаҥар айдыҥ 12 кÿнинде Тувинский АССР-дыҥ Ӱстÿги Соведи Декларация jöптöгöн Тува Советский Республиканыҥ таҥынаҥ тергеелик суверенитеди керегинде[16].\n1991 jылда кÿÿк айдыҥ 24 кÿнинде РСФСР-дыҥ албаты депутаттарыныҥ съездинде Тувинский АССР Тувинский ССР эдип jöптöлгöн[17].\nСССР-да Августовский путч кийнинеҥ, 1991 jылда куран айдыҥ 28 кÿнинде Тувинский АССР республиканыҥ Ӱстÿги Соведиле Республик Тува деп адалганконституции РСФСР в редакции от 21 апреля 1992 года[19].\n1991 jылдыҥ jаҥар айында Туваныҥ президенти деп jамы кийдирилген, бу ла öйдö ол Республика Туваныҥ башкарузыныҥ jааны болор учурлу[20].\nЭмдиги öй\n1993 jылда Республики Тыва Конституциязы jаҥы вариант ат: Республика Тыва (тува тил]] дезе «тыва тил» деп бичилген[21]). РФ Конституциязында, 2 ай кийнинеҥ, «Республика Тыва» деп ады jарадылган.\nРеспубликаныҥ эмдиги Конституциязында 2001 jылда «Республика Тыва» ла «Тува» jаҥыс учурлу болуп jат[11][22]. Онойдо ок Конституция 2001 jылда республиканыҥ президенти деп jамыны jоголтып, председатель правительства деп jамыны, Россия президенти кöстööр учурлу[22][23].\nОнойдо ок кöр\nӰлекер:Дерево статей\n- Кюлюг-Сибир хан\n- Ӱлекер:Культурное наследие РФ список\nЛитература\n- Лузянин С. Г. Россия - Монголия - Китай в первой половине XX века. Политические взаимоотношения в 1911-1946 гг.. — М.: «ОГНИ», 2003. — 320 с. — ISBN 5-9548-0001-4.\nАјарулар\n- Конституция Российской Федерации. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2015. Архивирова��о чаган айдыҥ 3 кӱни, 2009 јыл.\n- Конституция Республики Тыва. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2015. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 6 кӱни, 2017 јыл.\n- https:\/\/data.iana.org\/time-zones\/tzdb-2021e\/europe\n- Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. MS Excel документ\n- Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. MS Excel документ\n- Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2021.\n- Конституция Республики Тыва, ст. 5.\n- Л. Жажмсран. 1995\n- Закон РСФСР от 24 мая 1991 года № 1326-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) РСФСР»\n- Государственные символы Тувы: история и современность. Национальный музей Республики Тыва (недоступная ссылка). Дата обращения: сыгын айдыҥ 30 кӱни, 2017. Архивировано кочкор айдыҥ 23 кӱни, 2010 јыл.\n- Закон Республики Тува от 18.12.1991 № 237 «О президенте Республики Тува» (орус.) (недоступная ссылка). Новости Сибири. Дата обращения: сыгын айдыҥ 30 кӱни, 2017. Архивировано тулаан айдыҥ 9 кӱни, 2016 јыл.\n- Конституция Республики Тыва 1993 года (недоступная ссылка). Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2008 јыл.\n- С. 5. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 19 кӱни, 2015. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.\n- С. 6. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 19 кӱни, 2015. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2019 јыл.\nТайантылар\n- Официальный сайт Республики Тыва Архивная копия от 12 кочкор ай 2014 на Wayback Machine\n- Законодательство Республики Тыва\n- Национальный музей Республики Тыва\n- Административные преобразования в Туве (недоступная ссылка). Архивировано сыгын айдыҥ 28 кӱни, 2011 јыл.\n- История Тувы (недоступная ссылка). Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 2 кӱни, 2008 јыл.\n- Тувиноведение\n- Центр туризма Республики Тыва\n- Карта Республики Тыва (по-тувински). Славяно-Евразийский научно-исследовательский центр.\n- «Мен — тыва мен». Тува: любимое место рыбалки Владимира Путина в фотографиях и фактах. Россия: Общество. Lenta.ru (29 јаан изӱ ай 2013). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 30 кӱни, 2013. Архивировано куран айдыҥ 13 кӱни, 2013 јыл.\nӰлекер:Города Тувы Ӱлекер:Сибирский федеральный округ Ӱлекер:Субъекты Российской Федерации","id":"<urn:uuid:76e027d7-5c6c-4401-92a2-8c1f33f537bb>","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/alt.ruwiki.ru\/wiki\/%D0%A2%D1%8B%D0%B2%D0%B0","date":"2024-04-18T09:52:58Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817206.28\/warc\/CC-MAIN-20240418093630-20240418123630-00421.warc.gz","language":"alt","language_score":0.945141077,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.945141077041626}","num_words":2087,"character_repetition_ratio":0.072,"word_repetition_ratio":0.071,"special_characters_ratio":0.25,"stopwords_ratio":0.006,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.954,"perplexity_score":15191.6,"cluster_detection":-1}
+{"text":"- бир катап\n- один раз\nАлтай-Орус сöзлик. 2009.\nАлтай-Орус сöзлик. 2009.\nАлтайский — Чымалы суу ичерге јорголоп келген. Сууныҥ толкузы јаратка келип тийди. Чымалыны арай ла агызып апарбады. Кӱӱле кичинек чыбык тиштенип алган апараткан. Ол чымалыныҥ агып баратканын кӧрӱп ийд��. Апараткан чыбыгын чымалыга чачып берди. Чымалы ол… … Определитель языков мира по письменностям","id":"<urn:uuid:caed6495-1708-48f9-a96a-4338ce55da0f>","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/altaic_russian.academic.ru\/3333\/%D0%B1%D0%B8%D1%80_%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BF","date":"2024-04-24T15:39:54Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296819668.74\/warc\/CC-MAIN-20240424143432-20240424173432-00193.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9288960099,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":2,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9288960099220276, \"kir_Cyrl_score\": 0.058333735913038254}","num_words":100,"character_repetition_ratio":0.099,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.21,"stopwords_ratio":0.05,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.974,"perplexity_score":12616.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Эл. №ФС77-60625 от 20.01.2015\nПедагогическая деятельность в соответствии с новым ФГОС требует от учителя наличия системы специальных знаний в области анатомии, физиологии, специальной психологии, дефектологии и социальной работы.\nТолько сейчас Вы можете пройти дистанционное обучение прямо на сайте \"Инфоурок\" со скидкой 40% по курсу повышения квалификации \"Организация работы с обучающимися с ограниченными возможностями здоровья (ОВЗ)\" (72 часа). По окончании курса Вы получите печатное удостоверение о повышении квалификации установленного образца (доставка удостоверения бесплатна).\nАвтор курса: Логинова Наталья Геннадьевна, кандидат педагогических наук, учитель высшей категории. Начало обучения новой группы: 27 сентября.\nПодать заявку на этот курс Смотреть список всех 216 курсов со скидкой 40%\nЛегенда о происхождении сеока \"алмат\" ИГА\nАлмат соок буткени керегинде легенда.\nАлмыстан буткен бала. Ол алмат. Эмди алмат соок эки башка болунет – ол кара-алмат лас сары-алмат.\nОзо – озо чактарда бир анчы обогон андан барган. Агаш аразында анчылардын одузы - чадыр-аил болгон, анчы обогон ого jедип келерде, ондо та кемде ого курсак белетеп, иче-каарын кайнадып салган болтыр. Кайкаган анчы ол кижини корорго араай кетеп отурган. Кошту jараш уй кижи келип чадырга кирерде ле, ол кийнинен кирди. Чадырдын ичи jылу, амтанду курсакту болды. Уй кижи оны божотпой, кожо мында jадайык деп айбылады. Мен бу ла алтай jердин, мында чыккам-оском, jаткам. Мен оскус, jаныскан кижи – деп куучындады.\nОбогон оны киилеп, айылына jанбай, кожо jурттап артып калды. Кажы ла кун андап jанып келгенде, аттын эди, иче-каарыны кайнаткан болотон. Анчы кошту кайкайтан. «Кайдан алган» - деп сураза, уйи бирде айтпай туратан. Обогони уйин кетеп корорго сананды. Бир кун андап барган болуп, jажынып коруп отурды. Тун кирерде ол уй-кижи бойынын ичин кезип онон аттын эдин чыгарып турды. Оны коргон обогон коркыйла, Алмыс деп билеле, айлына эне-адазына jанарга сананды. Узак ойлор откон олордын jадып баштаганынан. Алмыс балалу болгон. Баратан болзон баланды кожо ал – деп, ол уй кижи айтты. Балазын канай таштайтан, анчы баланы алып бойынын jуртына jанды. Баланы jерден табып алгам – деп улуска тогундегеп,балазын чыдадып оскурген. Кандый ат, кандый соок берер балага деп санаркаган, онон кара-алматтын балазы, сары-алмат болзын деп адады. Онон ло бери алмат соок таркап барган деп айдыжат.\nОбщая информация\nПохожие материалы\n- 18.11.2016\n- Просмотры: 370\n- 18.11.2016\n- Просмотры: 78\n- 18.11.2016\n- Просмотры: 75\n- 18.11.2016\n- Просмотры: 85\n- 18.11.2016\n- Просмотры: 137\n- 18.11.2016\n- Просмотры: 76\nУчителям 1-11 классов и воспитателям дошкольных ОУ вместе с ребятами рекомендуем принять участие в международном конкурсе «Законы экологии», приуроченном к году экологии. Участники конкурса проверят свои знания правил поведения на природе, узнают интересные факты о животных и растениях, занесённых в Красную книгу России. Все ученики будут награждены красочными наградными материалами, а учителя получат бесплатные свидетельства о подготовке участников и призёров международного конкурса.\nКонкурс \"Законы экологии\"","id":"<urn:uuid:e1cc1398-6656-4ff2-ade8-38be053f76bb>","dump":"CC-MAIN-2017-39","url":"https:\/\/infourok.ru\/legenda-o-proishozhdenii-seoka-almat-iga-1366270.html","date":"2017-09-25T12:28:16Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-39\/segments\/1505818691476.47\/warc\/CC-MAIN-20170925111643-20170925131643-00076.warc.gz","language":"alt","language_score":0.4682881832,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.4682881832122803, \"kir_Cyrl_score\": 0.29178106784820557, \"rus_Cyrl_score\": 0.14824794232845306, \"tyv_Cyrl_score\": 0.027198050171136856, \"kaz_Cyrl_score\": 0.01271805353462696, \"tat_Cyrl_score\": 0.011512288823723793}","num_words":865,"character_repetition_ratio":0.059,"word_repetition_ratio":0.032,"special_characters_ratio":0.217,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.544,"perplexity_score":17385.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Эл. №ФС77-60625 от 20.01.2015\nУчителям 1-11 классов и воспитателям дошкольных ОУ вместе с ребятами рекомендуем принять участие в международном конкурсе «Законы экологии», приуроченном к году экологии. Участники конкурса проверят свои знания правил поведения на природе, узнают интересные факты о животных и растениях, занесённых в Красную книгу России. Все ученики будут награждены красочными наградными материалами, а учителя получат бесплатные свидетельства о подготовке участников и призёров международного конкурса.\nПРИЁМ ЗАЯВОК ТОЛЬКО ДО 21 ОКТЯБРЯ!\nКонкурс \"Законы экологии\"\nМатериал научно-практической конференции \"Артыштый, тынду торол тилим, алтындый баалу алтай 1оным\"\nСакылта-1арат деп туу1ыда сакылтанын учуры.\nЈӱрӱм – ол сакылта.Сакылта јӱрӱмниҥ учурын тереҥжидип, 1урумди улаалтып ичкеери алтаарга ижем1и берет. 1урумнин кандый да айалгазында сакылта деп немее каруузышкан, суушкен улустын коксинде ижем1и артызып, 1урумге 1илбузин ойгозот.Коп- коп алтай бичиичилер, поэттер, 1урукчылар, бойынын чумдемелдеринде сакылтанын терен учурын ачкан. Темдектезе Л.В.Кокышев, Ш.П.Шатинов, И.И.Ортонулов ло о.о. Кижи 1уруми бар тушта сакылта да качан да болзо болор деп мен сананадым.\nОнын да учун Санина Наталья Николаевна «Сакылта – 1арат» деп ,чындык сууш керегинде туу1ызында сакылтанын терен учурын ачкан.\nТуу1ынын тос геройлоры Тожыла ла Толунай 1ап-1аштан алала коштой озуп, суунын эки башка 1арадында 1адала, кажызы ла бойынын 1арадында ойноп тура, кичинектен ле ала билдирбезинен бой-бойына тартылы��, кызычак бойынын колында чечегин уулдын балкаш айылына кадаганы, байла олордын салымы бир болорынын темдеги болгон. Качан баштапкы ла катап школго барала олор эку 1аныс партага отурып, канча 1ылдарын кожо откургилеп, бой-бойлорын суушкенине , суунын 1араттарыбиригип, сууштин 1арады боло берген.\nАндый да болзо, 1урум ичкерлеп, ойлор одуп, каруузышкан 1ииттер 1аанап, 1урумнин уур кучтериле колбой сууштин 1арады «Сакылта – 1арат» боло берет. Качан Толунай олумнин 1ерине атанган суугенин уйдежип ийеле, 1иит кыс 1аныс ла сакылтала кожо артып калат. Эбире сакылта, 1аныс ла сакылта, оны бу 1олдыктар иле керелейт…\nКанайдарын, Толунай,\nКуч ле эмтир 1урумин.\nЭр 1ажына сакылта\nЭжин болор билип 1ур.\nСары танда сакылта\nСанааркадып ойгозор.\nАйрылышкан 1аратка\nКанча катап экелер.\nЧойилип барган 1олдорго\nКолын уулап коргузер.\nКайра 1анбас 1уучылды\nЧокотпостон сакыдар.\nЭрей соккон эрикчел\nЭжигинди катандаар.\nСуунчини тозып,эжикке\nКурчек салып, боктонор.\nТулуреген укулер\nУуктегилеп чочыдар.\nКууктер уни соогилеп\nБурылбазын белгелеер.\nЭки суушкен 1урек бой-бойлорын сакыжып, сууп 1урген де болзо, 1уу-чак олордын суужин олтурип салды. Андый да болзо 1аркынду сууш ле 1урум туней ле тугенбей 1ат…\nТолунай соогинен канча 1ылдардан\nТерек агаш 1ажарып чыгыптыр.\n1уу 1еринде 1уучылдын соогинде\n1аскыда чейне чечектер кызарат.\nСууш качан да 1оголбос, суушкен 1уректер качан да болзо суужип ле сакыжып 1урер. Откон уйени 1аны уйелер солуп сууштин Сакылта-1арадына келип, тандакты уткыгылап, 1иит уулдар Тожыла ла чылап, арчуулдар чыгарып, ууре кыстарга кереестеп сыйлайт.\nТожула ла Толунайдын чындык ла агару суужинин 1арады 1ажын чакка Сакылта-1арат ла болуп артат. Онын да учун сакылта 1огынан 1урум байла ол 1урум эмес болор. Айдарда 1урумде сууп ле сакып билер керек.\nОбщая информация\nПохожие материалы\n- 02.04.2016\n- Просмотры: 164\n- 02.04.2016\n- Просмотры: 179\n- 02.04.2016\n- Просмотры: 166\n- 02.04.2016\n- Просмотры: 196\n- 02.04.2016\n- Просмотры: 150\n- 02.04.2016\n- Просмотры: 212\n- 02.04.2016\n- Просмотры: 112","id":"<urn:uuid:f456bb9a-99b1-47b7-bace-966a6e723336>","dump":"CC-MAIN-2017-43","url":"https:\/\/infourok.ru\/material-nauchnoprakticheskoy-konferencii-artishtiy-tindu-torol-tilim-altindiy-baalu-altay-onim-1004276.html","date":"2017-10-20T19:08:04Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2017-43\/segments\/1508187824293.62\/warc\/CC-MAIN-20171020173404-20171020193404-00389.warc.gz","language":"alt","language_score":0.8144607544,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.8144607543945312, \"kir_Cyrl_score\": 0.1732073277235031}","num_words":995,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.033,"special_characters_ratio":0.224,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.842,"perplexity_score":16289.5,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Кур ÿзÿш\nКöп улус jöптöжип, эки бöлÿкке бöлинер. Удура-тедире эки кур болуп туруп алар. Баштапкы курдаҥ бир кижи экинчи курдаҥ кемди-кемди кычырар. Кыс балага мынайда баштанар:\nТабыл-тубул камчылу,\nТабылгазы jинjилÿ!\nАктай-кöктöй ол атту,\nАдазы байдыҥ ÿрени!\nБÿдÿн торко мичилÿ,\nБÿткенек бойын ол сÿрлÿ!\nJарым торко jакалу,\nJарнак бойын бу сÿрлÿ!\nАлты jанынаҥ (кыс баланыҥ адын адаар) бейин бол!\nКычырган кижи jÿгÿрип барала, курды ÿзер. Ÿзÿп ийзе, курдыҥ бир бöлÿгин jединип апарар. Ÿспей калза бойы артып калар.\nУул баланы кычырза, мынайда баштанар:\nТабыл-тубул камчылу,\nТабылгазы jинjилÿ!\nАктай-кöктöй ол атту,\nАдазы байдыҥ ÿрени!\nТуйук киш те кийимдÿ,\nТурган бойын бу сÿрлÿ!\nБÿдÿн киш те кийимдÿ,\nБÿткенек бойын бу сÿрлÿ\nŸстиги jанынаҥ (уул баланыҥ адын адаар) бейин бол!\nОнойып эки курдыҥ улузы бой-бойлорынаҥ кычырыжып, учында бирÿзинде jаҥыс ла кижи артар. Ол кур jеҥдирткен деп jарталар.","id":"<urn:uuid:a96469df-881f-4fbc-8716-3e7c9675c599>","dump":"CC-MAIN-2018-09","url":"http:\/\/altay2.gasu.ru\/IGRY3.HTM","date":"2018-02-26T01:44:31Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2018-09\/segments\/1518891817908.64\/warc\/CC-MAIN-20180226005603-20180226025603-00443.warc.gz","language":"alt","language_score":0.999972105,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999721050262451}","num_words":293,"character_repetition_ratio":0.068,"word_repetition_ratio":0.169,"special_characters_ratio":0.194,"stopwords_ratio":0.007,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":6937.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Описание презентации по отдельным слайдам:\nКурс повышения квалификации\nКурс профессиональной переподготовки\nКурс повышения квалификации\n2 класста \"Ондор\" деп темага келиштире jазалган.\n1-кы слайд- \"Куничек\" (Урокко мотивация береине болушту)\n2-чи слайд- Каран Кошевтин \"Куничек\" деп улгери (Уренчиктер улгерди угуп, бойлоры кычырар. Улгерде не керегинде айдылганы керегинде шуужер. Кажыла онду шарды неге тунейлегенин айдып, бойынын санаа-шуултезин айдар).\n3-чи слайд- \"Шарлар\" (Билер ондорин тоолоп айдар, билбезин темдекреер. Урокто не керегинде куучын одорин чокымдаар).\n4-чи слайд- Jакылта ( Омо-jомо jакылтаны будурер. Тоозыла келиштире шарларды керекту ондорло будур).\n5-чи слайд- \"Амырары\" (амырар ойго керекту).\nВам будут интересны эти курсы:\nАвторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.","id":"<urn:uuid:c375f710-25e5-4a9c-93f5-2456c49baff7>","dump":"CC-MAIN-2021-39","url":"https:\/\/infourok.ru\/prezentaciya-po-altayskomu-yaziku-na-temu-dr-klass-357035.html","date":"2021-09-26T18:21:04Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2021-39\/segments\/1631780057913.34\/warc\/CC-MAIN-20210926175051-20210926205051-00584.warc.gz","language":"alt","language_score":0.6909279227,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":3,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.6909279227256775, \"kir_Cyrl_score\": 0.25869736075401306}","num_words":230,"character_repetition_ratio":0.077,"word_repetition_ratio":0.0,"special_characters_ratio":0.191,"stopwords_ratio":0.0,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.688,"perplexity_score":8694.4,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Тошпоева Ольга Тармаевна\nJолодо Э.Палкиннин адыла адалган\nтекшиÿредулик орто школы\nУзун ÿндÿлер\nПрезентация на тему Презентация на тему Узун ÿндÿлер из раздела Разное. Доклад-презентацию можно скачать по ссылке внизу страницы. Эта презентация для класса содержит 11 слайдов. Для просмотра воспользуйтесь удобным проигрывателем, если материал оказался полезным для Вас - поделитесь им с друзьями с помощью социальных кнопок и добавьте наш сайт презентаций TheSlide.ru в закладки!\nТошпоева Ольга Тармаевна\nJолодо Э.Палкиннин адыла адалган\nтекшиÿредулик орто школы\nУзун ÿндÿлер\nJӱзин ϳун.\njуун\njажыл кур\nАрбаны куур.\nЧайды ур.\nуур jÿк\nАгашты ϳон.\nϳоон тоормош\nӱӱр мал\nОтты ӱр.\nтай ат\nтаай кижи\nсоок кӱн\nИйтти сок.\njаш уул\njааш\nЭжер сӧстӧрди бичи.\nСоок-…. , jаан-… , эр- … , кактады-… , кÿнзейт-… , jон-… , jун-… , така-… , сӧк-… , jаш-… ,\nкар-… , ÿр-… , орон-… .\nКар jаады, (соок,сок) кÿндер келди. Агашта каргаа (каактады, кактады). Карындажым космонавт болорго (кÿÿнзейт, кÿнзейт). Су-кадык ӧс, jалтанбас (ээр, эр) бол.\nКеректÿ сӧстӧрди скобкадан талдап бичи.","id":"<urn:uuid:6524304f-6681-46d9-b253-5bf89893288c>","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/theslide.ru\/uncategorized\/uzun-%C3%BFnd%C3%BFler","date":"2022-06-27T13:56:11Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103334753.21\/warc\/CC-MAIN-20220627134424-20220627164424-00087.warc.gz","language":"alt","language_score":0.6102519631,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.6102519631385803, \"rus_Cyrl_score\": 0.18060410022735596, \"kir_Cyrl_score\": 0.04226408526301384, \"udm_Cyrl_score\": 0.04052044451236725, \"tyv_Cyrl_score\": 0.02148357219994068, \"oss_Cyrl_score\": 0.02005605772137642, \"myv_Cyrl_score\": 0.016824983060359955, \"sah_Cyrl_score\": 0.012475531548261642, \"anp_Deva_score\": 0.01129418145865202}","num_words":353,"character_repetition_ratio":0.063,"word_repetition_ratio":0.105,"special_characters_ratio":0.227,"stopwords_ratio":0.011,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.751,"perplexity_score":11535.1,"cluster_detection":-1}
+{"text":"Настройки отображения\nНастройки шрифта:\nВыбор цветовой схемы:\n- —Черным по белому\n- —Белым по черному\n- —Темно-синим по голубому\n- —Коричневым по бежевому\n- —Зеленым по темно-коричневому\n«Чактаҥ арткан албаты кожулып ӧзӧр – ӧй келзе»\n21.05.2019\nАлтай калыктыҥ кӧгӱс-санаазыныҥ «оодылбаган шибеези» – јаҥар кожоҥ. Сӱӱнгенин ле сӱрниккенин, оморкогонын ла эзеткенин јаандарыс кожоҥында чыгара айдатан. Мӱргӱӱл ле алкыш, јакылта ла айдыныш учурлу јаҥар калыгыстыҥ чактар ӧткӱре ӧдӱп келген тӱӱки јолыныҥ керечилери.\n«Јууныҥ-чактыҥ ӧйин кожоҥысла ӧдӱп чыкканыс» – деп, јаандарыс айдатан. «Кыра ижи келгежин, кырылып калзаас кайдазыс.\/Кыра ижи ӧдерзе, тирилип келзеес кайдазыс. \/Ӧлӧҥ ижи келгежин, ӧлӱп калзаас кайдазыс.\/Ӧлӧҥ ижи ӧдерзе, туруп келзеес кайдазыс» – деп, эпшилер јуу ӧйинде ишке чыдажып болбой кожоҥдоп туратаны керегинде мениҥ кайын энем Татьяна (Таакы) Яковлевна Кыдыева эске алатан.\nЈааналарыныҥ ла таадаларыныҥ айткан јаҥар кожоҥын бичизин деп, «Алтайдыҥ Чолмоны» газет ле «Ак Чечек» бичик чыгару 2000 јылдардыҥ бажында балдарга кычыру эткен болгон. Ол ӧйлӧрдӧ школдо ӱренип турган кӧп балдардаҥ кожоҥдор бичиген самаралар келген. Бӱгӱн бис јууныҥ-чактыҥ шыралу ӧйлӧринде тынын кысканбай иштеген ӧрӧкӧндӧрди эзедип, олордыҥ кожоҥдорын газетте јарлайдыс.\nКожоҥдор «Ак Чечек» бичик чыгаруныҥ 2002 јылда чыккан «Јаҥар кожоҥ» деген јуунтызында толо јарлалган.\nСветлана Кыдыева\nОҥдой аймактыҥ Коркобы јуртында јаткан Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы Курдаш Амырович (Кыпчакович) Мендинниҥ балдары ийген самарадаҥ:\nБешадарды тудунып,\nЈууга кирди карындаш.\nБеш сабары эзенде,\nПисьмо чийди карындаш.\nАлты адарды тудунып,\nЈууга кирди карындаш.\nАлты сабар эзенде,\nПисьмо чийди карындаш.\nКайыҥ мосто тургуспас\nКадынныҥ суузы кайтты не?\nКарындашты јӱргӱспес\nКанду јуузы кайтты не?\nБийик мосто тургуспас\nБийдиҥ суузы кайтты не?\nБир карындаш јӱргӱспес\nПлендӱ јуузы кайтты не?\nБу кожоҥдорды Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртында јаткан Самыр Кыдыев 13 јаштуда 72 јашту јааназы Арчынчы Јажыевна Боятовадаҥ угуп бичиген:\nБоро армакчы јадарда,\nБорозы кайда туру не?\nФотозы турарда,\nБойы кӧӧркий кайда не?\nКара армакчы јадарда,\nКаразы кайда туру не?\nКарточказы турарда,\nКайран бойы кайда не?\nБу јаҥар кожоҥды Оҥдой аймактыҥ Ӧлӧтӱ јуртында јаткан 16 јашту Алексей Кинов ол ӧйдӧ 70 јашту карган энези Раиса Петровна Киновадаҥ угуп бичиген:\nСары чӧлдиҥ тӱбине\nСала бертен кӧӧркийлер.\nСолдат болуп баратан\nСалымы кату кӧӧркийлер.\nУрсул суузы соолгожын,\nТаштары артсын ордына.\nЭм кӧӧркийлер баргажын,\nЭрмеги артсын ордына.\nКара тууга чыгала,\nБажым мениҥ айланды.\nКарточказын кӧрӧлӧ,\nИчим мениҥ ачыды.\nБийик тууга чыгала,\nБажым мениҥ айланды.\nПисьмозын кӧрӧлӧ,\nИчим мениҥ ачыды.\nБу јаҥарды Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јуртынаҥ Јундый Батынович Шоҥкоров деген бойы кожоҥчы кижи ийген:\nКанду јууга баргажын,\nКайра баспас ак кӧбӧк.\nЈармандардыҥ јарынын\nЈара аткан ак кӧбӧк.\nЈорго аттыҥ семизин\nТалдап минген ак кӧбӧк.\nЈопондордыҥ јодозын\nСындыра аткан ак кӧбӧк.\nШабалин аймактыҥ Коркобы јуртында чыккан атту-чуулу кайчы Николай Кокурович Ялатовтыҥ айткан кожоҥдорынаҥ:\nКӧгӧрип ӧскӧн кӧк чечек\nКӧлӧткӧ јердеҥ не ӧзӧт?\nКӧрӱжип ӧскӧн албаты\nКӧрӱшпес јерге не барат?\nАгарып ӧскӧн ак чечек\nАжыт јердеҥ не ӧзӧт?\nАйдыжып ӧскӧн албаты\nАйдышпас јерге не барат?\nЧапкан ӧлӧҥ чалыны\nКургап калар кӱн тийзе.\nЧактаҥ арткан албаты\nКожулып ӧзӧр – ӧй келзе.\nЈууган ӧлӧҥ чалына\nКургап калар ӧй келзе.\nЈуудаҥ арткан албаты\nЈыргап јадар – ӧй келзе.\nОҥдой аймактыҥ Каракол ӧзӧгиниҥ Бичиктӱ-Боом ло Боочы јурттарыныҥ ортозында турган Сетерлӱ јуртта чыккан Татьяна Яковлевна Карамаеваныҥ (Кыдыеваныҥ) айткан кожоҥдорынаҥ:\nТемир эжик јанында\nСакыган болзоос кайдадыс.\nТемир јолло барарда,\nЈолуккан болзоос кайдадыс.\nПараталу эжикке\nСакыган болзоос кайдадыс.\nПароходло барарда,\nЈолуккан болзоос кайдадыс.\nЭрелип эткен эдил кӱӱк\nЭм јайгыда база эдер.\nЭзен јӱрзе кӧӧркийлер\nЭзенде јайда јанып келер.\nЈайнап эткен јажыл кӱӱк\nЈайгыда ойто база эдер.\nЈакшы јӱрзе карындаш,\nЈай келгежин, јанып келер.\nОҥдой аймактыҥ Кайырлык јуртында ол ӧйлӧрдӧ јаткан 70 јашту Юлия Васильевна Ешеваныҥ, 70 јашту Дарья Аилдашевна Кичинекованыҥ, 64 јашту Шулун Ырысовна Туткушеваныҥ, 63 јашту Анна Јалаевна Санашеваныҥ, 57 јашту Мендиш Шалбырович Ерешевтиҥ кожоҥдогон јаҥарынаҥ:\nАк бороныҥ колтуктаҥ\nТер чарчары карам ба?\nАкам кӧӧркий барарда,\nМениҥ тыным карам ба?\nКӧк бороныҥ колтуктаҥ\nТер чарчары карам ба?\nКӧӧркий акам барарда,\nМениҥ тыным карам ба?\nЈеҥезектӱ алтайда\nЈеереним турза, кӧрӱп јӱр.\nЈер тӱбиндӧӧн сала берзем,\nЈеҥем, кӧӧркий, сурап јӱр.\nАк чечектӱ алтайда\nАк бором турза, кӧрӱп јӱр.\nАлтайымнаҥ сала берзем,\nАйдышкан кӧӧркий сурап јӱр.\nШабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јур��ында јаткан Јаҥарчы Шымдышева ӧрӧкӧн айткан јаҥар:\nАвтоматты тудунып,\nЈууга барып јадырым.\nАкту бойым эзенде\nПисьмо чийип отурым.\nБешадарды тудунып,\nЈууга барып јадырым.\nБеш сабарым эзенде\nПисьмо чийип отрым.\nАрчын тууныҥ кырында\nАмыргам арткан, кӧрӱп јӱр.\nАмыр јӱрзем, Алтайга\nЈан барарым, сакып јӱр.\nЭҥмек тууныҥ кырында\nЭдиским арткан, кӧрӱп јӱр.\nЭзен јӱрзем, Алтайга\nЭбир келерим, сакып јӱр.\nМайма аймактыҥ Урлу-Аспак јуртында 1917 јылда чыккан, кижиге барып, Чамал ичинде јаткан Ольга Канакушевна Казагачеваныҥ айткан кожоҥдорынаҥ:\nЭдил кӱӱкти уккамда,\nИчим неге ачыйт не?\nЭне-адамды сананзам,\nЫйым неге келет не?\nКайран кӱӱкти уккамда,\nКӧксим неге ачыйт не?\nКарындашты сананзам,\nЫйым неге келет не?\nКара тайым ат јетсе,\nКамчы согор ат болор.\nКарындажым јан келзе,\nКарыккан санаа чечилер.\nЭрјине кулун ат јетсе,\nЭэртеп минер ат болор.\nЭки карындаш јан келзе,\nЭриккен санаа чечилер.\nАткан октый барала,\nАк чиндеген уулдарыс.\nАлты јылга јуулажып,\nЈеҥӱ алган уулдарыс.\nБийдиҥ суузын кечире\nКӱр салган уулдарыс.\nБеш јылга јуулажып,\nБерлинди алган уулдарыс.\nБу јаҥар кожоҥды Оҥдой аймактыҥ Коркобы јуртында јаткан 70 јаштаҥ ашкан Питешева Јакшы ӧрӧкӧн лӧ оныҥ келди Питешева Екатерина (кыс ӧбӧкӧзи Чакпыртова Качкынак) айткан:\nКӧжӱнелӱ Кӧк јарыкка\nЧыккан болзом кайдадым.\nКӧӧркий акам чырайын\nКӧргӧн болзом кайдадым.\nАспак чыккан Ак јарыкка\nЧыккан болзом кайдадым.\nАдам кӧӧркий чырайын\nКӧргӧн болзом кайдадым.\nКӱркӱреген теҥери\nБир талазы айас не?\nТӧртӧн калык албаты\nБир талазы амыр не?\nЈалкындаган теҥери\nБир талазы айас не?\nЈетен аймак албаты\nБир талазы амыр не?\nБу кожоҥдорды Кош_Агаш аймакта Курай јурттыҥ школында ӱренген Камила Сапо 11 јаштуда 65 јашту тайназы Ольга Оруспаевадаҥ ла улдазы 60 јашту Керек Севостьянович Саподоҥ угуп бичиген:\nКарлу туга чыгала,\nКара бажым айланган.\nКанду јууга барарда,\nКара кӧзим јашталган.\nЭнбе тууга чыгала,\nЭт-јӱрегим согулган.\nЭш-нӧкӧрим барарда,\nЭки кӧзим јашталган.\nАк-Туру бажы ак ыйык,\nБис ашканча айас тур.\nАлтайда арткан кару јон\nБис келгенче эзен јӱр.\nКӧкӧрӱ бажы кӧк ыйык,\nКӧк ыйыгыс эзен тур.\nКӧгӱске кару алтай јон.\nКӧрӱшкенчес эзен јӱр.\nБу кожоҥдорды Оҥдой аймактыҥ Боочы јуртыныҥ школында 9-чы класста ӱренген Айгюль Чараганова карган энези Ульяна Тӧлӧсовна Чарагановадаҥ угуп бичиген:\nБоро шинель кийеле\nБазатаны кӱч эмей.\nБойыныҥ јерин сананып,\nЈӱретени кӱч эмей.\nКара шинель кийеле\nБазатаны кӱч эмей.\nКайран јерин сананып,\nЈӱретени кӱч эмей.\nЭки кајылу тонымныҥ\nЭскизи калзын Алтайга.\nЭдиски болгон ӱнимниҥ\nЈаҥызы артсын Алтайга.\nАк кураган тонымныҥ\nАкары артсын Алтайга.\nАмыргы болгон ӱнимниҥ\nЈаҥызы артсын Алтайга.\nЈеерен тайды минеле,\nЈергележип иштеерис.\nЈеек јутпа келгежин,\nЈетен окло адарыс.\nКара тайды минеле,\nКазалада иштеерис.\nКанду јутпа келгежин,\nКак маҥдайга адарыс.\nТОП\nПоложение о конкурс�� рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»)\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе рисунков «Јакшыга экелген бир учурал» («Случай, сподвигнувший к совершению доброго поступка»), посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны» Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 04.02.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. ПОЛОЖЕНИЕ о литературном конкурсе юных писателей—авторов сказок, посвященный 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «КУУЛГАЗЫН КААЛГА» («Волшебные ворота»). Организатор: АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны». Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения\nУТВЕРЖДАЮ Приказом главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдын Чолмоны» от 24.01.2022 № 6\/1 __________ Триянова С.В. Положение о конкурсе молодых журналистов, посвященном 100-летию национальной газеты «Алтайдын Чолмоны», «МӦҤӰН КАЛАМ» («Серебряное перо») Общие положения Положение определяет условия, основы организации и проведения творческого конкурса, посвященного 100-летию республиканской массовой газеты «Алтайдын Чолмоны». Настоящее Положение","id":"<urn:uuid:c2458c7f-111d-4fce-9276-15ae80a3e659>","dump":"CC-MAIN-2022-27","url":"https:\/\/altaicholmon.ru\/2019\/05\/21\/chakta-artkan-albaty-kozhulyp-z-r-j-kelze\/","date":"2022-06-26T08:21:06Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2022-27\/segments\/1656103037649.11\/warc\/CC-MAIN-20220626071255-20220626101255-00481.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9999767542,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9999767541885376}","num_words":2357,"character_repetition_ratio":0.051,"word_repetition_ratio":0.11,"special_characters_ratio":0.19,"stopwords_ratio":0.026,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":1.0,"perplexity_score":12834.6,"cluster_detection":-1}
+{"text":"|Россия Федерацияныҥ субъекты\n|Республика Хакасия\n|хак. Хакас Республиказы\n\n\n|[d]\n|Эл-тергее\n|Россия\n|Входит в\n\n\n|Тӧс јурт\n|Абакан\n|Глава\n|Валентин Коновалов\n|Председатель Верховного Совета\n|Владимир Штыгашев\n|Тӱӱкизи ле географиязы\n|Текши јери\n\n\n61 569 км² км²\n|Ойдиҥ поязы\n|KRAT ла [d][1]\n|Ӧскӧ јаан калалары\n|Абакан, Черногорск, Саяногорск\n|Экономика\n|ВРП\n|235,3[3] млрд руб. (2018)\n|• место\n|69 jep\n|• на душу населения\n|438,3[6] тыс. руб.\n|Эл-јон\n|Эл-јонныҥ тоозы\n\n\n↘532 036[7] кижи (2021)\n|Эл-јонныҥ ныктазы\n|8,64 кижи\/км²\n|Окылу тил\n|орус ла хакас[8]\n|Тоолорлу идентификаторлор\n|Код ISO 3166-2\n|RU-KK\n|АТТК коды\n|95\n|Код субъекта РФ\n|19\n|МТТК-ныҥ коды\n|95000000\n|Телефонныҥ коды\n|+7 390\n\n\n|Официальный сайт (орус.)\n|Медиафайлдар Викискладта\nХака́сия, Хака́с Респу́блика (хак. Хакас Республиказы) — Россия Федерацияныҥ тергеези, республика[9][10]. Хакасско-Минусинский котловинаныҥ јаан јеринде јадат, Саяно-Алтайский нагорьениҥ тӱндӱк кӱнбадыш келтейинде (Тӱштӱк-Сибирде кырлу агроландшафтный ороон)[11].\nСибир федерал округка кирет. Кӱнчыгыш-Сибир экономикалык бӧлӱкке келижет.\nТӧс калазы — Абакан. Хакасия Республика тÿндук ле ккÿнчыгыш jанынаҥ Красноярский кырайла кыйулажат, тÿштÿк jанынаҥ Тыва Республикала, Алтай Республикала, кÿнбадышта Россияныҥ Кемеров областиле кыйулажат.\n1923 jылда кÿчурген айдыҥ 14 кÿнинде Энесай губернияныҥ Хакасский уезди тöзöлгöн (1925 jылдаҥ ала Хакасский округ Сибир кырайдыҥ, оныҥ кийнинде Кÿнбадыш-Сибир кырай). 1930 jылда Хакас автоном область Кÿнбадыш-Сибир кырай, 1934 jылдаҥ ала дезе Красноярский крайдыҥ.\n1991 jылда jаан изÿ айдыҥ 3 кÿнинде автоном область республика болуп кубулган — Хакасский ССР. 1992 jылдаҥ ала эмдиги ады Хакасия Республика.\nТергеелик тилдери: орус ла хакас. Таштып аймакта шор тил jайылган.\nТÿÿкизи\nХакасия калыктары тÿÿкилик öзÿми кем jок климатический айалгада öткöн, Хакасия культуралык энчизи ар-бÿткендик-археологиялык ландшафттар, муҥдар тоолу археологиялык объекттер[11]\nПалеолит öйдö Хакасия jерлерине улус келген. Самое раннее поселение человека разумного на территории Хакасии палеолитическая стоянка «Малая Сыя» (30 — 35 тыс. лет назад), где были найдены сверлёные украшения, обработанные резцамиМалая Сыя, на берегу реки Белый Июс[13].\n- Тÿштÿк Сибирде баштапкы тергее.\nТÿштÿк Сибирде баштапкы тергее б.э.о. IV — III чакта табылган. Jебренкыдат летописьтерде олорды динлиндер (кыдаттап 丁零 ), тергеени Динлин-Го (丁零国) деп бичиген.\nБ.э.о. 201 jылда Динлин-Го тергее хунндарды оодо соккон.\nОныҥ кийнинеҥ Хакасско-Минусинский котловинга турк тилдÿ калыктар Енисейский кыргызтар келген.\nVI — VII чактарда кыргызтар тайга улузыла кожо тöсазиат тергее, бажында наместник — эльтебер.\nVIII чакта сепаратистский область болуп во главе с собственными беками и иналами, претендующими на ханское достоинство (Барсбек-каан).\nIX чакта тÿрген jаанап турган агрессиялык Кыргыз каганат, чöлдиҥ империязы каан укту.\n840 jылда бу тергее Уйгур каандыкты jоголып, Тувага jеткен. Уйгурларды истежип, кыргызтар jуулажып Эрчиш ле Амурга jедип, оноҥ Кÿнчыгыш Туркестанга jеткен.\nКалjу айылдаштарына (агрессивными соседями) (турк ле уйгур каандыктар) удура Кыргыз каганат бойыныҥ jайымын XIII чакка jетире корулаган.\nФизико-географиялык темдектери\nГеографиялык темдектери\nРеспублика Хакасия Тÿштÿк Сибирде jадат, Энесай сууныҥ сол jанында, Саян-Алтай нагорьеде ле Минусинский котловинада.\nТундÿктеҥ тÿштÿк jаар уулалганы 460 км, кÿнбадыштаҥ кÿнчыгыш jаар, эҥ ле jалбак jери 200 км. Тÿндÿкте, тÿштÿкте, кÿнчыгышта, тÿштÿк-кÿнчыгышта Хакасия Красноярский кырайла кыйулажат, тÿштÿкте Республика Тывала, тÿштÿк-кÿнбадышта Алтай Республикала, кÿнбадышта Кемеровский областьла кыйулажат.\nРеспубликаныҥ jеринде бастыра 271 jон jадар jер[11].\nХакасияныҥ jерлери jап-jарт биосферный процесстерлÿ, оныҥ учун мында jердиҥ ландшафтно-природный зоналары: jарымдайчöлдöр, чöлдöр, агашту чöлдöр, тайга, кырларда тепсеҥдер, бийик кырдагы тундра ла мöҥкÿ тоштор[14].\nРеспубликада jер алдындагы ла ÿстиндеги суулар кöп. Суу объекттердиҥ jÿзÿн бÿдÿми: кырлардан тÿшкен суулар, каровый кöлдöр, тÿс jерде суулар. Jаан суу артерия: Энесай суу[11].\nРеспубликада корулу jерлердиҥ кеми 7,6 процент[11].\nРельеф\nJердиҥ рельефинде кöп сабада: чöлдöр, кырлар ла тайга. Саянныҥ кырлары, бийиги 2000 м артык, занимают две трети территории республика jериниҥ эки ÿчинчи бöлÿги.\nХакасияда эҥ jаан суулар: Энесай, Абакан, Том (Оптыҥ кош суузы), Белый Июс, Чёрный Июс, Чулым (Оптыҥ кош суузы), учындагы тöрт суу Оп (суу) бассейны. Республикада 500-теҥ артык кöлдор, суулар ла кара-суулар. Суулардыҥ текши агыны 8 муҥ км.\nКлимат\nКлимады кöп лö сабада кезем континентал, кургакла изÿ jай, кары ас соок кыш. Айас кÿндер бу республикада коштой региондорго кöрö бир ле канча кöп[16] Хакасияныҥ чöлдöринде кÿнниҥ радиациязы Россияда кÿнбадыштай jерлердегизине кöрö бу широтада канча катап кöп.\nХакасияда кÿнбадыш салкындар кöп. Тыҥ салкындар jаскыда болот, кезикте тобракту jоткондор. Тÿндÿк jанынаҥ jерлери ачык учун арктикалык соок кей кирет[14].\nАјарулар\n- https:\/\/data.iana.org\/time-zones\/tzdb-2021e\/europe\n- Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. MS Excel документ\n- Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2018гг. MS Excel документ\n- Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2021.\n- Конституция Республики Хакасия, ст. 69.\n- Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱни, 2019. Архивировано кочкор айдыҥ 14 кӱни, 2022 јыл.\n- Архивная копия от 24 кӱӱк ай 2019 на Wayback Machine\n- Общие сведения - Правительство Республики Хакасия (орус.). r-19.ru. Дата обращения: тулаан айдыҥ 14 кӱни, 2022. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 5 кӱни, 2021 јыл.\n- Сверлёные украшения из Сибири оказались древнее восточноевропейских. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱни, 2019. Архивировано сыгын айдыҥ 28 кӱни, 2020 јыл.\n- Древнейшая Хакасия. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 28 кӱни, 2019. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2019 јыл.\n- Республика Хакасия. Общая информация. nbcrs.org. Дата обращения: тулаан айдыҥ 14 кӱни, 2022. Архивировано сыгын айдыҥ 26 кӱни, 2021 јыл.\n- Проект государственной программы \"Развитие лесного комплекса Республики Хакасия\" на 2015-2020 годы. - Министерство природных ресурсов и экологии. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 8 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 20 кӱни, 2022 јыл.\n- Месячные и годовые суммы выпавших осадков, средние месячные и годовые температуры воздуха в Абакане по результатам наблюдений","id":"<urn:uuid:31b02650-a51c-4daa-9b64-85c5d97c6959>","dump":"CC-MAIN-2024-18","url":"https:\/\/alt.ruwiki.ru\/wiki\/%D0%A5%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%81%D0%B8%D1%8F","date":"2024-04-18T09:45:35Z","file_path":"s3:\/\/commoncrawl\/crawl-data\/CC-MAIN-2024-18\/segments\/1712296817206.28\/warc\/CC-MAIN-20240418093630-20240418123630-00831.warc.gz","language":"alt","language_score":0.9653770328,"language_script":"Cyrl","minhash_cluster_size":1,"top_langs":"{\"alt_Cyrl_score\": 0.9653770327568054, \"kir_Cyrl_score\": 0.013134783133864403}","num_words":1736,"character_repetition_ratio":0.053,"word_repetition_ratio":0.043,"special_characters_ratio":0.23,"stopwords_ratio":0.013,"flagged_words_ratio":0.0,"lang_id_score":0.963,"perplexity_score":10024.3,"cluster_detection":-1}